Türk Ve Türklük

8/11/2019 Trk Ve Trklk

1/40

TRK YURDU

308. Say, Nisan 2013

ZEL DOSYA

Trk ve Trklk

DJTAL KOPYA(SAYFA: 4 43)

DOSYA Trk ve Trklk Kavramlar Ahmet B. Ercilasun ..................................................................................................4

DOSYA Trk ile lgili Baz Gerekler Tuncer Baykara .......................................................................................................9

DOSYA Tarihte Trk Ad Salim Koca ..............................................................................................................................12

DOSYA XV.-XVI. Yzyl Osmanl Kroniklerinde Trk Kavram Mehmet z....................................................................17

DOSYA Trk Tarihinin Derinlii Ahmet Taal...............................................................................................................23

DOSYA Trkle ve Trklkle Neyin Kavgas? Fahri Unan..............................................................................................25

DOSYA Trk, Trkler ve Trk Milleti Yunus Ko.............................................................................................................29

DOSYA Trk Meselesi Saadettin Y. Gme ..................................................................................................................32

DOSYA Kitlelerin Trk Kimlii zerindeki Aymazl ve Batc Darbeler Feyzullah Erolu............................................34

DOSYA Anadolu Trk Kimliinin Metazik Anlam Sleyman Eryiit ............................................................................37

DOSYA Milliyetilik anda Trk Kimlii: Alg ve Kurgu Hseyin Sadolu.................................................................40


2/40

4 TRK YURDUNSAN 2013 SAYI: 308

Bir bakalm, Trk ne zamandan beri varm?e 1126da yazlm bulunan Mcmel-t-Tevrhten balayalm. Trklerin neseb-

leri ve onlarn dou hududunda zikri hakkndabalkl blmde yle deniyor: Nuh peygamberTufandan sonra yeryzn ocuklar arasndapaylatrnca Ceyhun tarafn, hepsini Yfeseverdi. (Yfesin) yedi olu vard ikincisinin adTrk idi. (een 1998: 30).

Demek ki bu Arapa kaynaa gre Trk, Nuhpeygamberin torunudur.

imdi de 1077de yazlan Dvnu Lugtit-Trke bakalm: Trkler aslnda yirmi boydur.Bunlarn hepsi Nuh peygamberin olu Yfes oluTrke dayanr (Kgarl Mahmud, el yazmas2008: 20).

Demek ki yine Arapa, fakat bir Trk tarafn-dan yazlm bu kaynaa gre de Trk, ayn ekil-de Hz. Nuhun torunudur.

Bakalm, Farslarn destan ehnme ne diyor?

ehnmeye gre Farslarn ilk atas Keymersidi. Sonra srasyla Siymek, Heng, Tahmers,Cemd ve Firdn gelir. Bu destandaki ilk ataKeymers bir bakma demin karldr; Firdnda Nhun karl. Firdnun olu olur: Selm,Tr, rec. Farslar recden, Trkler Trdan ge-lir. Firdn dnyay olu arasnda paylatrrve Trn lkesini Tra verir. Bunu, ehnmeyi1510da Trkeye eviren erfden takip edelim:

kinci ogl kim Tr-d ad

Ona dah olur hsl murd.

Virr Trn koldur n Mnkarur gge tazm ile adn.

Semerkanddan anaru (tesi) Trk TtrAna Trn dirler, bilgil iy yr!

Virr badan baa Trn TraKi beglik ide, vara, hkm sre.

(Kltral-Beyreli 1999: 101).

Trun olu Bieng, onun da olu Efrsiybdr.

ran ordusuyla kar karya gelen Efrsiybn or-dusu yine erf tercmesine gre yle anlatlr:

Gelr ol kadar Trkn erisiKi rn gelmedi Trkn yars.

(Kltral-Beyreli 1999: 269).

Efrsiybdan itibaren Trk ad ehnmedeyzlerce defa geer. Gerek Akhunlarla gerek Kk-trklerle yaplan mcadelelerde Farslarn dma-n daima Trk kelimesiyle ifade edilir. Hakanlar da

Hkn- Trk olarak anlr.imdi de bir in kaynana bakalm. 629 tari-

hinde yazlm bulunan Chou-shuya:

Tu-kelerin (Trklerin ABE) atalar, Hiung-nularn kuzeyinde bulunan So-Devletinden gel-mektedir. Kabilenin e on yedi erkek kardei olanA-pang-puydu; bir dii kurt tarafndan dnyaya ge-len erkek kardelerden birinin ad -i-ni-i-tudur.Kardelerin hepsi, A-pang-pu ile erkek kardele-ri, uzuvlar eksik dnyaya gelmilerdi, bu yzden

sonunda devletleri (bakalar tarafndan) saldrya

Dosya: Trk ve Trklk

AHMET B. ERCLASUN

TRK

VE TRKLK KAVRAMLARI


3/40

SAYI: 308NSAN 2013 TRK YURDU 5

urayarak ykld, yok edildi. Fakat bir peri, -i-ni-i-tuya dokunarak onu yle bir yetenekle donattki yamurlar yadrabiliyor, rzgrlar estirebiliyor-du. ki kadnla evlendi. Rivayete gre kadnlardanbiri yaz tanrsnn dieri ise k tanrsnn kzyd.

lerinden biri drt olan ocuk dnyaya getirdi.Olanlardan biri beyaz bir kuuya dnt. Die-ri, A-fu ile Kien nehri arasnda kalan topraklardabir devlet kurdu. Devlete Ki-ku denildi. ncolu u- nehri kysnda hkm srmekteydi,drdncsyse Tsien-Sse-u--i Dann ya-macnda yayordu. Bu olan drt ocuktan enbyyd. Bu dan tepesinde A-pang-pu kabi-lesinin baka kollar da yayordu. Oralarda havaok souk olduundan, olanlarn en by, ka-bile insanlarnn snmalar ve hayatta kalabilme-

leri iin ate yakyordu. Bylece hayatta kalmaybaardlar ve en byk olan reis tayin ederek,ona Tu-ke adn verdiler (Liu 2006: 14-16).

Tu-ke, Trk kelimesinin incedeki telaffuzu-dur. Demek ki bu efsanede Trk, Asya Hunlar d-nemine kadar geri gitmektedir. te yandan Arapve Fars kaynaklarndaki oul arasnda lkeyipaylatrma burada da vardr. Yani Nuh peygam-ber ile Firidunun karl bu efsanede -i-ni-i-tudur.

imdi bir de Trke yazlm Trk kaynanabakalm. 1660 ylnda Eblgazi Bahadr Han ta-rafndan aatay Trkesiyle kaleme alnmecere-i Terkimede yle denir: Ondan sonraNuh Peygamber olunun her birini bir yeregnderdi. Hm adl olunu Hindistan lkesinegnderdi. Sm adl olunu ran memleketine gn-derdi ve Yfes adl olunu Kuzey Kutbu tarafnagnderdi (Yfesin) sekiz olu var idi. ocuk-lar pek ok olmutu. ocuklarnn adlar unlar-dr: Trk, Hazar, Saklap, Rus, Ming, in, Kimeri,

/ Trih. Yfes lecei srada byk olu Trkyerine oturtup dier ocuklarna dedi ki: Trkkendinize padiah bilip, onun sznden kmayn,dedi. (Ergin, 1001 Temel Eser: 23).

slam kaynaklarnn ounda olduu gibi bura-da da Trk, Nuhun torunu olarak grlmektedir.

Grld gibi din inanlarda, efsane ve des-tanlarda Trk, ilk insanlara kadar gtrlmektedir.Tarih kaynaklara gelince. M ikinci bine ait iviyazl Smer ve Akat metinlerinde geen Turki,

Turukku gibi kelimeler baz aratrclar tarafndan

Trk ile ilikilendirilir. Tevratta geen Togarma ke-limesi de genellikle Trk olarak kabul edilir. Mbirinci bine ait Hint kaynaklarndaki Turukha / Tu-ruka kelimelerini de Trk ile ilgili bulanlar vardr.Herodotta geen Targita sz de Trk ile ilikilen-

dirilmitir. Milattan sonraki ilk yzyllara ait eski Yu-nan / Roma kaynaklarndaki baz kelimelerin Trkile ilikili olmas ok daha muhtemeldir. EseriniMS 43 ylnda yazan Latin corafyacs Pompo-nius Melada geen Turcae, yine birinci yzyla aitPliniusun eserinde geen Tyrcae, Denis Sinoragre Trk ile ilgilidir (Baykara 2006: 116-120).

Trk kelimesinin hibir pheye yer brak-makszn tarih kaynaklarna girii VI. asr, yaniKktrkler dnemidir. in tarihlerinden 629 tarihliCou-u, 636 tarihli Sui-u ve VIII. asra ait Tang-

uda Trk balyla zel blmler vardr. Trkkelimesinin incesi Sinologlar tarafndan Tu-kyu/ Tu-cue / Tu-ke gibi ekillerde yazlmaktadr(Liu, Taal, Gme, Togan vd.).

Bizans kaynaklar da VI. asrdan itibaren Trkkelimesini kullanrlar. Daha stemi Kaan za-mannda Kktrklerle elilik teatisinde bulunanDou Romann onlardan bahsetmesi son derecetabiidir. Bu kaynaklarda Trk, Tourkoi olarak ge-er. Cahiliye devri Arap airlerinden Nabigat el-

Zbyannin divannda da Turk sz vardr (Bay-kara 2006: 127).

Kktrklerden itibaren in, Tibet, ran, Hint,Arap, Bizans kaynaklarnn ve daha sonra Sr-yani, Ermeni, Rus ve nihayet btn Avrupa kay-naklarnn ilk karlatklar asrlardan itibarenbizden Trk olarak bahsettikleri su gtrmez birgerektir. Hem de yzlerce eserde binlerce, belkion binlerce defa. Burada sadece rnek verece-im. 1655-1656da Trkiyeye seyahat eden JeanThvenotnun eserinden bir cmle: Bana sy-lendiine gre birka yl nce 60 Trk, kumandanThomas Morosini idaresindeki Venedik ordusunaiki tilli tfekle burada bir ay kar koymulard.(Thvenot 1978: 48). 1853te Trkiyeye seyahateden Howardn gnlnden bir ibare: Yolcu-luumuz Tuna nehri boyunca iki gn devam etti.Trk ordularnn mehur Moha zaferini kazan-dklar Moha Ovasnn yanndan getik. Trkehirleri birbiri ard sra grnyordu. (Howard1978: 15). imdi de Mrs. Max Mllerin 1890lardastanbuldan yazd mektuplardan birka cmle:Trklerin iftiharla baktklar bu yere (stanbula


4/40


ABE) komularnn bo bir mitle gz dikmi ol-malarna hayret etmemek lzm. Hasta adamhakknda ne sylenirse sylensin Trkn henzlmek niyetinde olmadn gsteren birok ema-reler var Metin ve kuvvetli olan hakiki Trk 400

seneden fazla bir zamandan beri benim dediibu lkeyi bakalarna vermemek iin lnceye ka-dar savamaya kararl. (Mller 1978: 22). Sadecebirka cmle alntladm bu vb. eserlerde Trk,Trkler szleri yzlerce defa gemektedir.

Sekizinci yzyldaki Kktrk beng talarndanbugne kadar Trklerin kendileri tarafndan yaz-lan binlerce eserde de Trk sz, milletimizin adolarak gemitir ve gemeye devam etmektedir.te Kktrk antlarndan cmleler: Yukarda Trktanrs, Trk mukaddes yeri suyu yle tanzim et-

mi. Trk milleti yok olmasn diye, millet olsun diyebabam ltiri Kaan, annem lbilge Hatunu gntepesinde tutup yukar kaldrm olacak. (Ergin21. bask: 13).

u satrlar da XI. asrn ikinci yarsndan,Kgarl Mahmuddan: Biz daha nce TrknAllah tarafndan verilmi bir isim olduunu sy-lemitik. Bize eyh, imam ve zhid Hseyin binHalef el-Kgar haber verdi ve kendisine debnlgarqnin haber verdiini syledi. Ona da hir

zaman hakknda yazd kitabnda bni Ebiddnydiye tannan eyh Eb Bekr el-Mugd el-Cercern,Allahn elisine (s.a.) isnat ederek anlatm. (Pey-gamber) dedi ki: Allah (c.a.) diyor ki benim bir or-dum vardr; onlar Trk diye adlandrdm ve dou-ya yerletirdim. Bir kavme kzdm zaman onlar(Trkleri) onlara musallat ederim. Bu, dier btninsanlara kar, onlar iin bir stnlktr. nkonlarn adn bizzat O (c.a.) vermi; onlar en yceve yeryznde havas en gzel yere yerletirmi;onlar kendi ordusu olarak adlandrmtr. Bunun

yannda onlar; gzellik, tatllk, aydn yzllk,edep, yallara hrmet ve riayet, ahde vefa, alak-gnlllk, yiitlik ve daha saylamayacak birokmeziyeti hak etmilerdir (Kgarl Mahmud, elyazmas, 2008: 177).

Ali ir Nevynin 1499 ylnda yazdMuhkemetl-Lugateynde de u satrlar var: Bi-lindii zere Trk Sarttan (Farstan ABE) dahapratik dnceli, daha yksek kavrayl ve yara-dl bakmndan daha saf ve temiz yreklidir. Sartise Trkten bir konu zerinde kafa yorma ve ilim-de daha hassas, marifet ve olgunluk tefekkrnde

daha derin grnr. Bu durum, Trklerin dorulukve iyi niyetinden, Sartlarn da ilim, fen ve hikmetin-den bellidir. Ne var ki, dillerinde mkemmellik venoksanlk asndan yle ayrdrlar ki sz ve iba-relerin ortaya konuluunda Trk Sart gemitir.

(Barutu znder 2011: 203).Fatih devrinde, 1470lerde kpaaolu tara-

fndan yazlm Tevrh-i l-i Osmandan da bazcmleler verelim: Ve hem bir karda var idi. Ad-na Kalayon derler idi. Yukar srtda hisar anunidi. imdiki zamanda Trk ana (ona - ABE) Ko-yun Hisar derler. Bunlarun hisarnun zerine Trkvard Ol zamanda cemi vilyeti Trk alm idi.Trk kim Rum Eline gedi, ol kr hi at arkasn-dan inmedi (Atsz 1949: 116, 119, 125). Bu eseriilm olarak yaymlayan Atsz, eserin sonuna bir de

simler Cetveli koymutur. Oradan Trk kelime-sinin eserde ka defa getiini grebiliyoruz: Tam60 defa.

imdi de pek bilinmeyen bir esere, CellzdeSlih elebinin Trh-i Msr- Ceddine bakalm.XVI. asrda yaam bu Osmanl air ve tarihisi-nin Msr tarihinde de Trk, Trk (Trke), etrk(Trkn Arapadaki okluk biimi, Trkler) keli-meleri tam 37 defa gemektedir. Oradan da birkacmle verelim: Burada Ben Eyybun devletleri

halel-pezr olup (Eyybler yklp ABE) Devlet-iMlk-i Etrk (Trk hkmdarlarnn devleti. Mem-lkller kastediliyor ABE) tula yz tutd (do-maya balad ABE) Seltn-i Etrkden (Trksultanlarndan ABE) Sultan Hasan bin Muham-med bin Kalavun ki mehr pdiahdur (Blbl2011: 217, 233).

XVII. yzyla gelelim ve tekrar Dou Trkl-ne dnelim. Hve Han blgazi Bahadr Hann1660ta aatay Trkesiyle yazd ecere-iTerkimedeki u satrlara bakalm: Hep bilinki bizden nce Trke tarih syleyenler Arapalgatleri katmlardr ve Farsay da katmlardrve Trkeyi de seci klmlardr. Kendilerinin h-nerlerini ve stadlklarn halka malm klmak iin.Biz bunlarn hibirisini yapmadk. Onun iin ki: Bukitabn okuyucusu ve dinleyicisi elbette Trk ola-caktr. Tabii, Trklere Trkne (Trk gibi ABE)sylemek gerek. T ki onlarn hepsi anlasnlar.(Ergin 1001 Temel Eser: 19).

Birka szlkten de Trk maddesine bakalm.

nce Ahter Mustafa Efendinin 1545 ylnda yaz-


5/40


d Arapa-Trke Ahter-i Kebirinde Trk mad-desi: Trk: Bir tifenin addr. Cemi (okluk bii-mi ABE) etrk gelir. (Krkkl Sancak 2009:1034).

Ahmed Vek Paann 1888de yazd Lehe-i

Osmnde Trk maddesi: Trk: Aslolan kadm sllenin biri olup, ark Trkleri Uygur, Hal,Karlh gibi drt be ulustan, yani milletten ve garpTrkleri Ouz, Kpak, Peenek, Aaeri, Kuman,Kaysak, Krgz, Kangulu gibi on kadar ulustan iba-rettir. (Byk Trk Klasikleri, 9. cilt 1989: 21).

emseddin Sminin 1900 ylnda yazdKms- Trkde de Trk maddesi yle: Trk:sim. Cem-i Arabsi etrk. Essen Asya ktasnniml-i garb cihetinde mnteir bir byk mmet

(millet ABE) ki oradan tevrh-i muhtelifede (eit-li tarihlerde ABE) cihangirlikle ve kiverklkla(lkeler fethetmekle ABE) cenup ve garba doruyaylarak Avrupann dahi ark cenbu cihetleri-ne sokulmulardr. uubt- muhtelifeye mnka-sim olup (eitli kollara blnm olup - ABE),kablelislm (slm ncesi ABE) Uygur, elyevm(gnmzde) aatay ve Osmanl beleri lisn-edebye (edeb dile) nil olmulardr. (emseddinSmi 1317: 399).

Buraya kadar belki de malumu ilm ettim; yani

bilinen bir eyi akladm ve bylece sank fuzulibir i yapm oldum. Ancak yle bir yaygn ce-halet dneminden gemekteyiz ki buna mecburoldum. Koca koca insanlar, profesr, doent gibiunvanlar tayanlar, yz binlerce tirajlk gazete-lerin ke balarnda yaz yazanlar, ulusal tele-vizyonlarda uzman olarak arzendam edip graklayanlar sanki tarihte Trk diye bir millet ya-amam gibi yazp iziyorlar, konuuyorlar. SankiTrk, Cumhuriyet dneminde ortaya km gibi,sanki Trk bir millet olarak Atatrk ortaya kar-m gibi sylenip duruyorlar. Yukarda pek aznzikrettiim belge ve alntlarla her hlde iyice an-lalm olmaldr ki Trk milleti ok uzun zaman-dan beri mevcuttur ve yce Atatrk de bu milletiniinden kmtr. Atatrk, modern zamanlarn birgerei olarak anayasaya da btn vatandalarnTrk olarak adlandrldn belirten bir maddekoydurmu ve bu madde bugne kadarki btnanayasalarda yer almtr.

Millet kavramnn sosyolojik ve siyasi / hukuki

olmak zere iki ayr kullanm vardr. Siyasi / huku-

ki anlamda bir lkenin btn vatandalar o lke-deki hkim milletin adn alr. Fransa vatandalarkkenleri ne olursa olsun Fransz, Almanya vatan-dalar da Almandr. Ayn ekilde Trkiye Cum-huriyeti Devletinin btn vatandalar da siyasi /

hukuki anlamda Trktr.Sosyolojik anlamda Trke gelince. Sosyolojik

anlamda millet, mensubiyet duygusuna dayanr.Bence milliyetilik hakkndaki en nemli eserler-den birini yazm bulunan Sadri Maksudi Arsalbu hususu yle ifade eder: Milliyet duygusununkayna ve nvesi ite gerek iptida, gerek medencamialarda, hatt baz camiac hayvanlarda g-rlen sosyolojik gerek ve olaydr, yani ferdlerinmensup olduklar kitleye kar duyduklar ballkhissidir. (Arsal 1972: 64).

Mensubiyet duygusunu yaratan birok ortak-lk vardr. Tarih, soy, dil, kltr, din, vatan, ortaklk, ortak menfaat gibi. Bir millette bunlarn hepsimevcut olabilecei gibi sadece birka da mevcutolabilir. Hatta bazen sadece bir ortaklk bir toplu-luu millet yapmaya yeter. nemli olan bir veyabirka ortakln bir insan bir millete mensup his-settirebilmesidir. ABDde iki yz ksur yllk ortakbir tarihle birlikte ortak ideal ve menfaatler, okeitli soylardan gelmi insanlar bir millet hline

getirebilmitir ve Amerikan milleti bugn en koyuekilde milliyetilik yapmaktadr. Hrvatlar, soy vedilleri ayn olduu hlde, sadece mezhepleri fark-l olduu iin kendilerini Srplardan ayr bir milletolarak kabul eder.

Trklerde byk bir ounlukla yukardaki or-taklklarn hepsi mevcuttur. Sz gelii din ortakl% 98 oranndadr. uva, Gagavuz gibi Mslmanolmayan Trklerin oran sadece % 2dir. Ortak dilde eitli lehelere ayrlm olmakla birlikte, %80in zerinde bir orana sahiptir. Soy birlii oranda ok yksektir. Trkiye Trkleri, farkl etnik k-kenden gelenlerin byk ounluu da dhil olmakzere en az 500 yllk ortak bir tarihe sahiptir. Din,kltr, vatan ortaktr; menfaatler ortaktr. Azerbay-can, Trkistan ve dil-Ural blgesindeki Trklerledaha eski tarihlerde yzyllar sren ortak bir tarihyaanmtr. Bunun sonucu olarak ortak bir kltrve dil olumutur. Soy ve din zaten ortaktr.

Sonu: Din inan ve efsanelere gre Trklk,aa yukar insanlkla yattr. Tarihe gre Trk-

lk, Asya Hunlar dnemine, M IV. yzyla ka-


6/40


dar gider ki, bu 2.400 yllk bir zaman ifade eder.Baz bilim adamlarnn grne uyarak Sakalarda Trk kabul edersek Trkln tarih ya 2.800olur. Kelime olarak Trklk, Kktrklerin tarihsahnesine kt 540 yllarna kadar uzanr; bu

da 1470 yl nceye tekabl eder. Siyasi / hukukianlamda Trk, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin b-tn vatandalardr. Kltrel ve seciyyevi manadaTrklk kavram iine ise Trklerin birok zelliigirer. Yukarda yaptm alntda Kgarl Mah-mud u zellikleri sayyor: gzellik, tatllk, aydnyzllk, edep, yallara hrmet ve riayet, ahdevefa, alakgnlllk, yiitlik. Ali ir Nevyninsayd zellikleri de bunlara ekleyelim: pratikdnce, yksek kavray, yaradl bakmndansaf ve temiz yreklilik, doruluk, iyi niyet. Trklk

kavram zerinde dnrken Trk milletinin tarih-te oynad role de temas etmezsek konu eksikkalr. Trkler, M 200lerden MS 840 ylna kadar,yani bin ksur yl boyunca Orhun vadisi merkezolmak zere byk bozkr imparatorluklarna sa-hip olmulardr. Asya Hunlar ve Kktrklerin kud-retli alarnda Eski Dnyann en gl devletlerihline gelmilerdir. Sz gelii stemi Kaan za-mannda, 570 yllarnda devletin dou ucu BykOkyanusta, bat ucu Krmda idi. 370lerde bala-yp Karadenizin kuzeyinden Avrupann ortalarna

doru asrlarca sren kavimler g de Avrupannbeer corafyasn belirleyen nemli amillerdenbiridir. X-XII. yzylda Trkler, Karahanl, Gaznelive Seluklu devletleriyle Trkistan, Hint ktas ven Asyann en byk gc olmulardr. XII-XVIII.asrlar arasnda Trkistan ve dil-Uralda engizli-ler, Altn Ordu, aatayllar, lhanllar, Temrller;ran, Azerbaycan, Anadolu ve Balkanlarda Kara-koyunlular, Akkoyunlular, Osmanllar, Safeviler;Afganistan ve Hindistanda Babrller; Msr veSuriyede Memlkller Eski Dnyann en byk

gleri olarak hkm srmlerdir. yle ki XVI.asrda dnyann ilk byk gc de Trklere aitdevletlerdi: Osmanllar, Safeviler, Babrller. teTrklk deyince sadece bizim deil, insanln ha-fzasnda da yer etmi bulunan bu ihtiaml tarihde akla gelir. Trklk, efsanesiyle, tarihiyle, seciy-yevi zellikleriyle, dnyaya yn veren macerasylabyle bir hakikattir. u veya bu saiklerle bu haki-kati silmeye, yok etmeye kim cret edebilir? Bu

yle bir hakikattir ki gz dikeni kr eder, dokunanyakar.

KAYNAKLARAhmed Vek Paa (1306 / 1888), Trk Lehe-i Osmn,

Byk Trk Klsikleri,9. cilt, tken-St, 1989, s-

tanbul, s. 21den.Arsal, Sadri Maksudi (1972), Milliyet Duygusunun Sosyo-

lojik Esaslar,tken Yaynevi, stanbul.Atsz, iftiolu N. (1949 - dzenleyen), kpaaolu Ah-

med k Tevrh-i l-i Osman, Osmanl Tarihleri I,Trkiye Yaynevi, stanbul.

Barutu znder, F. Sema (2011), Al r Nevy Muhkemetl-Lugateyn ki Dilin Muhakemesi,Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara.

Baykara, Tuncer (2006), Trk, Trklk ve Trkler,IQ Kl-tr Sanat Yaynclk, stanbul.

Blbl, Tuncay (2011), Mensur Bir Hikye Tarih-i Msr-Cedd nceleme-Metin,Graker Yaynlar, Ankara.

Ergin, Muharrem (tarihsiz), Trklerin Soy Kt Ebl-gazi Bahadr Han,Tercman 1001 Temel Eser, stan-bul.

Ergin, Muharrem (tarihsiz), Orhun Abideleri,21. bask, Bo-azii Yaynlar, stanbul.

Gme, Saadettin (2009), Kk Trk Tarihi,Berikan Yay-nevi, Ankara.

Howard, George William Frederick (1978), Trk Sularn-da Seyahat(eviren: evket Serdar Tret), Tercman1001 Temel Eser, stanbul.

Kgarl Mahmd (2008 el yazmasnn tpkbasm),Kitbu Dvni Lugtit-Trk,Kltr Bakanl, Anka-ra.

Krkkl, H. Ahmet Sancak, Yusuf (2009 hazrlayanlar),Ahter-i Kebir AhterMustafa Efendi,Trk Dil Kuru-mu Yaynlar, Ankara.

Kltral, Zuhal Beyreli, Latif (1999 hazrlayanlar), erf ehnme evirisi,Cilt-I, Trk Dil Kurumu Yaynlar,Ankara.

Liu Mau-tsai (2006), in Kaynaklarna Gre Dou Trk-leri(eviri: Ersel Kayaolu Deniz Banolu), SelengeYaynlar, stanbul.

Mller, Mrs. Max (1978), stanbuldan Mektuplar(eviren:Afe Bura), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul.

emseddin Sm (1317 / 1900), Kms- Trk, kdam

Matbaas, Dersadet (stanbul).een, Ramazan (1998), slm Corafyaclarna GreTrkler ve Trk lkeleri, Trk Kltrn AratrmaEnstits Yaynlar, Ankara.

Taal, Ahmet (1995, 1999, 2004), Gk-Trkler I-III,TrkTarih Kurumu, Ankara.

Thvenot, Jean (1978), 1655-1656da Trkiye (eviren:Nuray Yldz), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul.

Togan, senbike Kara, Glnar Baysal, Cahide (2006),in Kaynaklarnda Trkler Eski Tang Tarihi (ChiuTang-shu),Trk Tarih Kurumu, Ankara.


7/40


Trk, tarihten nce de vard, bugn de vardr.Tarihten nce deyii yadrganmamaldr.Trk, muhtemelen daha eski olmakla birlikte

titiz aratrclarn dediklerine gre VI. yzyl ortala-rnda grlr. Ancak o devirde (VII. yzylda) bilinen-

ler, mesela Hsiung-nu=Hunlarn Trklerin atas oldu-unu in tarihileri byle yazarlar. Yine onlar, dahaeskilere, tarihten nceye giderek Trklerin atalarn

belirtmeye alrlar.

***

Sonradan Trke diye anlacak olan dil,

Trkden daha eski zamanlara ular. Dnya lo-loglar, yani dil ile ilgili gemi aratrmas yapanlar,

Trkenin birka bin yllk gemii olduunu akabelirtirler. At, et, it, ot, gibi kelimeler en azndan

5.000 yl geriye gidebilir. Bylece aka diyebiliriz kisonradan adna Trke diyeceimiz dil ortaya km,

bunu belirli bir topluluk, on binlerce kii konumu vebunlar sonraki bin ve yz yllarda dillerini konuma-ya devam etmilerdir. simleri farkl olmakla birlikte,

Asyann ok byk bir kesiminde yaayan insanlara,bugn dahi, Trkten gayri kimselerin Trk demeyip,

Trk dilli halklar demesinin, yine bir gerei ifadeettiini belirtelim.

***

Ortak bir dil konuan bu topluluk, zaman iinde

farkl alt isimler almaya balad. te Trk, bu farklisimli topluluklardan birisinin addr; bir baka ifade ile

ayn dili konuan ok byk insan topluluunun, biralt kmesinin ismidir. Zaman iinde ayn dili konuanve hemen ayn kltre sahip bu byk topluluunun

komular, bunlarn geneline, Trkalt biriminin adnverdiler, bir baka ifade ile uygun grdler. Bylece

Trkad, Trke konuan ve ortak zellikler tayan,ancak kendilerine baka isimler de veren (Ouz,

Karluk, Basml, Hala vb) birimleri de ieren byktopluluun ad olarak, muhtemelen Milat yllarndanitibaren yaygnlat.

***

Ancak, Trklere, Trk denmedii veya adlarnnyaygnlamad birka yzyllk ve belki bin yllk bindnem de vardr. Romal tarihiler, VI. yzyldaki bubyk ve gl devletin birden ortaya kmayaca-n, onlarn ayn gte ve kuvvette atalar olmak ge-rektiini biliyor, gemi yzyllarda farkl isimle anlandevletlerden onlarla ayn veya yakn olan aratryor-

lard. Mteveffa dostum Keith Hopwoodun BizanslTheodore Metochites (1270-1334)dan naklettiinegre, Sakalar, Hunlar ve Trkler ayndrlar.

***

Trk boyunun etkin olduu, adna Gktrk dedenilen bir byk devlet, bilgi imknlarnn oalddevirlerde VI.-VIII. yzyllar arasnda Asyada bir b-yk siyasi g olarak var oldu. Onlar grenler, inli-ler bata olmak zere ranllar, Araplar ve Romallar(sonra adlar Bizans olacak) onlar bu isimle Trkolarak tandlar.

***

Ge devirdeki bilgilerin de etkisiyle, bir ksmbilginler, kaynaklarda Trklerin durmakszn g et-tikleri yolundaki kaytlarna arlk vererek Trklerigebe(nomad) bir kavim olarak deerlendirmek-tedirler. Oysa yaygn ifadesiyle Trkn yeri yurdubellidir. Buradaki yurt, byk siyasi hadiselerdensonra mecburen gelinen yeni yerlerde dahi, bir sresonra devaml hale gelmitir. Trk burada gelenek-sel mevsimlik hayatn srdrd. nk ekonomikhayat daha ok hayvancla dayanr. Baz kaynak-

lardaki abartl ifadeler onlarn hayvanlarnn peindedurmakszn dolatklarn sylerse de bu dolama,

Dosya: Trk ve Trklk

TUNCER BAYKARA

TRK LE LGL

BAZI GEREKLER


8/40


yaylak, gzlek, klak ve yazlak arasnda cereyan

ediyordu. Trk, iklimin elverdii yerlerde ve drt mev-simdeki artlara uygun olarak yaar.

***

ada hayatta da mevsimlik hayat yaamak

isteyenler, en azndan yaz ve k mevsimleri iin ikiayr meknda konut=ev edinirler. Oysa Trk, buradadaha kolay ve pratik bir yol izlemitir. O evini g-

rlebilir hale getirerek, evini mevsimlere gre belirliolan yurduna grmektedir. Trkn grlebilir

eve sahip olmas, yanl olarak adeta adrlardayaad intiban vermektedir. Trk, geici barnak

olarak bildii adrda deil, evinde yaar. Evininhkim unsuru aa ve keedir. Ev kelimesi bu se-

beple Trkenin en eski kelimelerinden birisidir.

***

Trkn yeri yurdu bellidir dedik; nk Trk mev-simlik hayatnda yaz mevsiminde gittii yerde eviniyurdunda kurar. Onun yurdu, kendisinin bildii ve

belirledii bir arazi parasdr ve zerine evini kurar.Evini, baka mevsimdeki yurduna grmek zere

sktnde oras yine onun yurdudur. Bir bakasoraya gelip evini kuramazd.

***

Trk reticidir; asalak yaamaz. Onun retimi

hayvancla dayanr: retim yani at, koyun, kei, s-r ve deve besler. Sadece onlar deil, madenlerin

zellikle demirin, bakrn retimi de esastr. Elbettebu maden ocaklarnda Trkten gayri unsurlar da iiolarak alabilirler. Onun reticilii, ev iin lazm ge-

len eyann yapmnda da grlr.

***

Trk rettii bu hayvanlarn, mallarnn, kendi-sine yetecek kadar olann ayrp kalann ticarete

arz eder. Gktrklerin tarih sahnesine kmasnda,Bumnn daha devlet haline gelmeden in hudut

yetkilisine gidip lkesinin mahsullerini (canl hayvan),ininkilerle dei-toku yapma istei kaydediliyor. O

srada inin d ticareti devletten devlete olduun-dan bu ilk istek Gktrkler devlet saylmadndan

kabul grmemi idi. Trk, ihtiyalarn komularn-dan dei-toku yoluyla veya olaan ticaret ile temineder. Trk ekonomisinin temeli, retimdir, kesinlikle

yama deildir.

***

Trk bar insandr. Gerekmedike savamaz.Silahl kuvvetleri belirgin ve sekindir. Eli silah tutan

herkes deil, savamay bilenler askerdir ve silahlkuvvetlerin esasn onlar tekil eder. Demir silahlar

erken bir devirde kullandklarndan komularna gre

stndrler. Ayn ekilde at bir askeri ara olarak dakullanmakta ustadrlar. Olaan hayatlarnda dokuz

nemli ise de askerlikte onlu dzeni esas almlar,10, 50, 100, 500 ve 1.000likler esas olmutur. Enbyk birlik onbinlikdir. Onba, elliba, yzba,

beyzba ve binba terimleri binlerce senedir Trkordusunda ve insannda yaamaktadr.

***

Trk ordusu devletinin, devleti de halknn hizme-

tindedir. Halknn temel zenginlii retim ve ticarettir.Eer retim ve hele ticarette Trkn menfaati halel-

dar olunca Trk ordusu derhal ie kardr ve olay,Trkn menfaati asndan zmlemeye abalar

(. Ecsedy). Yama sadece sava durumlarnda szkonusudur; sava sonrasndaki gnlk dnem bi-tince, artk yama durur ve lkedeki olaan artlar

yrrle girer.***

Trk insan toplu yaamnn kurallarn kendiarasnda en ahenkli ekilde benimser ve uygular.

Aileden balayan ekirdek, halkalar halinde boy vemillete kadar devam eder gider.

***

Trk insan, bilginin ve bilmenin zelliklerini ve

nemini bilmitir. Kendisine mahsus alfabesine sahipolduktan sonra bunun toplumda yaylmasn sala-

mtr. Gzleme ve deneyime bal olarak salad

insan ve hayvan hayat iin yararl bilgileri nceleriszl, fakat sonradan yazl olarak tespit edip sonraki

nesillere aktarmtr. Komu lkelerdeki yararl bilgi-leri her zaman kolaylkla alm ve benimsemitir.

***

Trk insan, kendisini ynetecek kimsede baz

nitelikler olmasn ister ve bekler. Alp, Bilge, Kutluve Uurlu onlarn en banda gelir. Kut sahibi olmal,

cesur ve kahraman olmal ve nihayet, her eyi bile-mese de bilenlere danp onlar gl sezgisiyle en

iyi ekilde zebilecek bir nitelie sahip olmaldr.Byle kimselerin olumlu nitelikleri babadan ola ge-ebildiinden sonralar bir slale oluunca da slale-

nin btn fertlerinin ynetici olmaya haklar olduunukabul eder.

***

Trk insan, ynetime katlr; yneticisini seme

hakk vardr. dare srasndaki glk ve zahmetleripaylar; fakat sonrasndaki olumlu gelimelere da

ortak olur (l). Bylece ynetime her ekilde kat-lm salanr ve bu katlm sayesinde toplumda birbir-

lerine saygl olurlar,***


9/40


Trk insan, sra ve sayg esasl rfne de sa-

hiptir (orun). Bykler, Alplerin, kahramanlarn vebilginlerin kendilerine mahsus ayrcalklar olmasn

olaan karlar.

***

Trkler, devleti sonsuzdan akp gelen bir olgu ola-rak grr. Onda zaman zaman arz olan olumsuzluk-lar nemsemez ve her zaman iyimserdir. Bulunur

kurtaracak baht- kara maderini ifadesinde kendisinibulmaktadr

***

Trk elenmesini de bilir. nk Trk kendisi,

insan denilen byk ve nemli makineyi zmtr.Onun zaman zaman elenmeye de ihtiyac vardr.

Toy, yani elenceler hemen her vesile ile yaplr.Burada sz ve musiki ustalar hnerlerini gsterirler

ve bunlar toplumda olumlu yanklar bulur. Gzel sz-ler her zaman yank bulur ve atalardan kalanlar dadikkatle gelecek nesillere aktarlr.

***

Trk gzeli ve gzellikleri bilir ve sever. Tabiatta

var olan veya insan eseri yaratlan gzellikler, insa-nn dinlenmesini salar. Gzellikler seyri, kar cinsin

gzellikleri kadar, tabiatn gzelliklerini de kapsar.Bak yeriveya Bakacaklar, baklnca tabiatn gzel-

liinin insan dinlendiren, insana huzur veren yerle-ridir. Bunlar Trkn yaad her yerde vardr ve bu

ad konmutur.

***

Dinlenmenin bir baka eidi, idmandr, spordur.Yan gelip yatmak, bir adale faaliyetinden sonraki zi-ki dinlenmeyi iaret edebilir. Fakat zihnin yorulmas

durumunda bir baka i, megale bu dinlenmeyi enmkemmel ekilde salar.

***

Trk tabiatn iinden geldiinden korku nedir bil-

mez. Kutsal saydklar iin, cann feda etmekten e-

kinmez. Atn, karsn feda edebilir ama bir kar dahiolsa yurdunu kimseye vermez,

***

Trk zik olarak da gzel insandr; gzelliinnesnel olduu bilindiinden bu gzellik, sadece ran

airlerinde kalm gibidir. Trke kar saldrya ge-ip sillesini yiyenler iin ise Trk, korkun bir yaratk-

tr. Trk savata bir canavar, fakat barta uysal birkediden farkszdr. Trk tanmlayanlar, kendilerinegre farkl olan ynlerini abartarak bunlar belirtirler.

Oysa Trk tipi, bugne kalan yzlerce ta-nine yani

yzlerce heykel ve bir o kadar da seramik ve kda

yaplm minyatrler, resimler sayesinde ok iyi bi-linmektedir.

***

Trkn temel zelliklerini, daha IX. yzylda Arap

yazar Cahiz yle belirlemi idi.

a) Trk edepli, terbiyeli, akll ve temiz kalplidir.

Azimlidir, hogrldr, tedbir sahibidir.

b) Trk yerini yurdunu ok sever, oradan ayr d-nce orasn ok zler.

c) Trk salam yapldr, cesurdur, kahramandr.yi savar.

d) Trk temiz kalplidir, ak szl ve ak yrek-

lidir.

e) Trk namusludur, gvenilir insandr.

f) Trk tekilatdr, emir-komutann ne olduunu

ve gerektiinde itaati iyi bilir.

g) Trk zayf ve acizleri korur, gzetir. Yolda ka-

lanlara yardm eder.

h) Trk hayat kavgasn iyi bilir ve meseleleri z-meye alktr.

i) Hem Trk hem de Trkn at ok tahamml-

ldr.

j) Sonuncu olarak Cahiz, bir Trkn bal banabir millet olduunu ilave eder.

Sonu olarak,TRK binlerce yllk bir gerektir.

Bu gerein zaman zaman ikinci plana itilir gibi olma-s, geici bir durumdur. nk Kagarl Mahmudunda dedii gibi, Trk, Tanrnn sevdii ve koruduu birmillettir. Koruyucusu da Odur. Onun gemiinde ge-

nellikle faziler, insanlk ve gzellikler vardr. O kendihayatn devam ettirmek ister, buna kastedenlere kar-

acmaszdr; Trk, devletine itaat edenlere (il olan-lara) kar merhametlidir, ho grldr. Trk, btn

bu gereklerin ortasnda, gelecei ak ve parlak ol-duundan durmakszn zerine saldrlr. Ama bu sal-

drlar bounadr ve Trkn gelecei aydnlktr.

____________

Trk konusunda kitaplar oktur; fakat sadecesendi yazdklarmdan rnekler vermek isterim.

1. Trk Adnn Anlam, 3.Bask Ankara 2007.Atatrk Kltr Merkezi Yayn

2. Trk, Trklk ve Trkler, stanbul 2006, IQ ya-ynlar

3. Trk Kltr Tarihine Baklar,2.bask Ankara

2009, Atatrk Kltr Merkezi yayn

4. Trk Kltr, 4.bask, stanbul 2011,IQ yayn-

lar,


10/40


Trk Adnn Ortaya k

Trkler, tarihin tand en eski ve en kkl mil-letlerin banda yer alr. Onlar muhtelif zaman-larda, muhtelif corafyalarda ve muhtelif adlar

altnda yaamlarsa da aralarnda daima dil ve kltrbirlii mevcut olmutur. Fakat birka istisna durum d-nda, Trk topluluklarnn hepsi hibir zaman ayn adaltnda anlmamtr. Onlar, tarihin belirli dnemlerin-de Hun, Avar (Apar), Trk, Trgi, Uygur, Krgz,Sabar (Sabir/Sibir),Bulgar, Hazar, Ouz (Trkmen),Karluk, Kpak (Kuman), Peenek, Yakut (Saha/Saka),uva veKazak gibi ok eitli adlar tam-lardr. Bunlardan sadece Hunve Trkadlar, Hunve Gktrk Devletlerini meydana getiren topluluklarn

siyas ad olarak, yaygn bir ekilde kullanlmtr. teyandan, Krgz, Uygur, Yakut(Saha)ve uva Trk-leride kendi kavim adlarn hibir zaman terk etmeye-rek, gnmze kadar koruyup gelmilerdir.

Hemen hemen tarihin her devrinde byk Trkhkmdarlarnn balca gayesi, Trke konuan veTrk kltrne mensup topluluklar bir devlet at-s altnda toplamak olmutur. Tarih kaytlara gre,bu byk gaye, ilk defa byk Hun hkmdar Mete(Bogatr=Bagatr/Batur) tarafndan gerekletirilmi-tir. M 209 ylnda Hun tahtna kan Mete, tarihte ilk

defa Trk kltrne mensup ve Trklerle akraba olantopluluklar Hun (Hun=Kun/Kn=halk) ad ile birdevlet ats altnda toplamtr. O, M 176 tarihli birbelgede bu durumu Yay gerebilen ve ok atabilenbtn topluluklar bir aile gibi birletirdim; imdionlar Hun oldu1 eklinde bir ifade ile aklamtr.Grld gibi, Mete, Trk siyas birliini kurmaklakalmam, bir devlet ats altnda birletirdii topluluk-lara Hun olma bilinci,yani millet olma bilincidekazandrmtr. Hun olma bilinci,Meteden sonragelen hkmdarlarn Hun siyas birliini koruyamama-lar yznden gittike zayam, yerini yava yava

kable(boy)bilincialmaya balamtr. Ayn ekil-de Hun ad da Hun Devletinin yklmasndan sonra

btn Trk topluluklarnn siyas ad olmaktan km,yerini kable adlarna brakmtr.

Trk kltrne mensup ve Trke konuan toplu-

luklar ikinci defa Trksiyas ad ile Gktrk Devletiats altnda toplanmtr. Fakat Trk ad, Hun adndaolduu gibi Gktrk Devletinin yklmasndan sonra si-linip gitmemitir. Aksine Trk ad, Gktrklerin Trkdnyas zerindeki derin ve kalc siyas, asker vekltrel etkileri sayesinde gittike yaygnlk kaza-narak, Trk kltrne mensup ve Trke konuantopluluklarn genel ad olarak kullanlmaya ve yer-lemeye balamtr. Bu gelimenin sonunda Trktopluluklarnn byk bir ksm, kendi boy ve soy(slle)adlarnn yan sra Gktrkler yoluyla Trk

adn almlardr.Trk kelimesi, ilk defa Gktrk Devletini kuran

topluluun ad olarak Gktrk Yaztlarnda grlmek-tedir. Bu yaztlarda Trk ad bazen Trkeklindeift heceli, bazen de Trkeklinde tek heceli olarakyazlm ve sylenmitir2. Bu kelime, ayn yaztlarnsadece bir yerinde zel bir ifade olarak, Kk Trk(Gktrk=soylu, semav, kutsal Trk) eklinde ge-mektedir3.

Trk kelimesine eitli yabanc kaynaklarda darast gelinmektedir. Yabanc kaynaklarda grlen Trk

kelimesi, genellikle bu kaynaklarda kullanlan dillerinfonetiine (ses yaps) uydurulmu bir ekilde yazl-mtr. Durum byle olunca, kelimenin asl bazen ta-nnamayacak kadar deimitir. Mesel Trklerin eneski komular olan inliler, Trk kelimesini kendi fo-netiklerine gre, ancak Tu-kueveya Tu-cheheklinde yazabilmilerdir. Grld gibi, bu kelimedefazla ve eksik harer bulunmaktadr. stelik bu kelimetek deil, ift heceli olarak gzkmektedir. Bundan daanlalyor ki, inliler, Tu-kue kelimesini, Trkdeil, Trk veya Trkt kelimesinin karlolarak yazm olmaldrlar4. Trkt kelimesi ise, Trkkelimesinin ouludur.

Dosya: Trk ve Trklk

SALM KOCA*

TARHTE TRK ADI


11/40


Trk kelimesi, in kaynaklarna gre, Bizans veRus kaynaklarnda doruya daha yakn bir ekildetespit edilmitir. Mesel, Bizans kaynaklarnda Trkkelimesi Turkoi,bunun oulu olan Trkler kelimeside Turkoseklinde kaydedilmitir5. Rus kaynakla-rnda ise, ayn kelime Torkyveya Torcieklindeyazlmtr6. Burada hemen belirtelim ki, Ruslarn yerine o harni yazmalar, dillerinde sesinin bu-lunmamasndan kaynaklanmtr.

Trk kelimesinin, Trklerin syledikleri gibi yazl-m ekline sadece slm kaynaklarnda rast gelinmi-tir. Trk topluluklarn VII. yzyln ortalarndan itibarendaha yakndan tanmaya balayan Mslmanlar, ayrayr adlar tamalarna ramen onlarn ayn kltremensup olduklarn ve ayn dili konutuklarn grphepsini yaygn bir isim olan Trkadyla anmlar-dr7. Fakat Araplar, Trk kelimesinin oulunu Etrak

(Trkler)eklinde syleyerek, kelimenin asln bir haylideitirmilerdir. Bunun sebebi, Araplarn bu kelimeyi,kendi dillerindeki bir kelime gibi kabul ederek, Arapa-nn gramer kurallarna gre oul yapmalardr. Bu du-rum hi phesiz, Arapann kendi zelliinden kay-naklanmtr. Hlbuki birok dilde oul eki ayr olup,kelimenin sonuna eklenmektedir. Bu da, kelimenin aslyapsn deitirmemektedir. Mesel Farslar, kendidillerinin oul eki -n ile Trk kelimesini Trkneklinde oul yapmlardr. Grld gibi, bu ouleklinde kelimenin asl tamamen korunmutur.

Trk Adnn Asl ve AnlamTrk kelimesinin aslna ve anlamna dair in ve

Arap kaynaklarnda baz aklamalar yaplmtr. He-men belirtelim ki, bu aklamalarn hepsi uydurmahalk etimolojilerine dayanmaktadr. Bundan dolay,hibir ilm deeri bulunmayan bu aklamalar, buradatekrar zikretmeyi gerekli bulmuyoruz8.

Trk kelimesinin ilk defa ilm izahn yapan Macarbilim adam H. Vambrydir. Vambryye gre, Trkkelimesi Trke tr-mek(tremek) ilinden kmbir isimdir. Nasl yr-mek ilinden yrk=yrk,

br-mek ilinden brk=brk kelimelerinin kt- gibi tr-mekilinden de trkkelimesi k-mtr9. Trk kelimesindeki sesi zamanla yednerek, kelime trkeklini almtr10. Trkkelimesindeki ikinci sesli harf, yani sesi de zaman-la derek, geriye Trkkelimesi kalmtr. Zira, Trkdilinin gelimesine paralel olarak kelimelerin yapsndada zaman zaman ses deimesi ve dmesi meydanagelmektedir. Mesel erk (g, kuvvet),ark (su ka-nal)ve brk (balk)kelimeleri balangta iki heceli,yani erik, ark ve brk eklindeydi. Ancak, i, ve sesli harerinin dmesinden sonra bu kelime-

ler erk, ark ve brk ekline dnmlerdir11.

Bu aklamadan sonra burada u hkme varyoruz:Trk kelimesi, tr-mek (tr-mek=trk=trk=trk)ilinden tretilmi bir isimdir. yleyse bu kelime, t-remi, yaratlm, domu, yaratk, adamgibi an-lamlara gelmektedir12.

Trk kelimesinin, tr-mek ilinden km birisim olduuna ve bu ille ilgili bir anlam tadnagre, bu isim ile Gktrklerin tarih sahnesine klarilgili tarih olay ve bu olayn destan olan Gktrk T-reyi(veya Ergenekon)Destannda sz edilen olayarasnda bir ba bulunup bulunmadn da gster-mek gerekmektedir. Gerekten de Trk adnn ortayak ile Gktrk Devletinin kuruluu ve bununla ilgilidestan arasnda kuvvetli bir ba bulunmaktadr. inYllklarnda paralar ve zetler halinde tespit edilmiolan tarih ve destan olaylar burada bir kere dahagzden geirirsek, bu ba aka grmek mmkn

olmaktadr.

Tarih kaytlara gre, Gktrk Devletini kurup Trkadn alacak olan topluluk, Byk Hun Devletinin y-klmasndan sonra Hun beylerinin Kansu blgesindekurduklar Kuzey Liang Devletiiinde yayordu. Tab-ga Trk Devleti, 439 ylnda, yine bir Trk devleti olanKuzey Liang Devletine ar bir darbe vurmutur. Budarbeden kurtulabilen 500 aile(Aina aileleri)kaarak

Avarlara snmtr13. Avarlar da bu ailelere oturmala-r iin Altay Dalarnn gney eteklerinde yer gster-milerdir. Bu aileler burada Avarlara bal olarak,

demircilik yapmak, Avarlara silh imal etmek vein ile ticaret yapmak suretiyle bir asr iinde o-alp gl bir kavim hline gelmiler ve hareketegeip kendi bamsz devletlerini kurmulardr14.te onlar, bu gl durumlarn gsteren bir ifadeolan Trk adn almlardr.

Gktrklerin tarih sahnesine klaryla ilgili butarih olay Gktrk Treyi (veya Ergenekon)Desta-nnda da semboller ve meteforlarla yle anlatlmtr:Destanna gre, Aina aileleri dmanlar tara-fndan ar katliama uratlmtr. Bu katliamdangeriye sadece bir ocuk kalmtr. Bu ocuun daayaklar, elleri kesilmi ve kendisi bir bataklaatlmtr. Buradan dii bir kurt tarafndan kurtar-lan ocuk, nce bir maaraya, sonra gizli bir ge-itten Ergenekon vadisine gtrlmtr. Buradaocuun kurtla iftlemesi sonucunda on erkekocuk dnyaya gelmitir. Bu ocuklar byypyetitikleri zaman dardan kendilerine birer kzalmak suretiyle yeni birer aile oluturmulardr.Bu on aile de aradan geen drt yz sene iindeoalp, byk bir kavim hline gelmitir. Bylece,yeniden treyip, oalan Aina aileleri, kendileri-

ne dar gelmeye balayan Ergenekon vadisindenkp, Orta Asyaya yaylmlardr.


12/40


Grld gibi, Vambrynin yapt ve birok bi-lim adamnn kabul ettii aklamay, hem Gktrkle-rin tarih sahnesine klarn anlatan tarih olay hemde Treyi (veya Ergenekon) Destanna konu olanolay desteklemektedir. Trk kelimesinin anlamndaolduu gibi, Destanda da imha edilmi olan Aina ai-lesinin yeniden domas, tremesi ve oalmas szkonusudur. Aina ailesi, bana gelen felketten sonratekrar treyip, gl bir kavim hline geldiine gre,bu durum ile ilgili bir isim almas ve kullanmas gayetnormaldir.

Buraya kadar verdiimiz bilgiden kan sonu u-dur: Trk kelimesi Trke tr-mek ilindenkm bir isimdir. Kelimenin ilk ekli Trk ol-maldr. Fakat Trk kelimesinin bu ekilde yazlmhline Trke kaynaklarn hibirinde rast gelinme-mitir15. Bilindii gibi, bu kelime nce Trk ek-

line dnm ve sonra da Trk hlini almtr.Bu duruma gre Trk kelimesinin ilk anlam tre-mi, yaratlm, yaratk, insan demektir. Trk dil-bilgisi kurallarna uygun olarak yaplan bu akla-may ve anlamlandrmay, tarih ve destan olaylarda desteklemektedir. Fakat kelimenin anlam buekilde kalmamtr. Kelimenin ses yapsnda oldu-u gibi zamanla anlamnda da bir deime ve ge-lime meydana gelmitir. Bu deime ve gelimesonucunda Trk sz g, kuvvet, kudret, gl,kuvvetli, kudretli gibi yeni anlamlar kazanmtr.Kanaatimizce, kelimenin ses yaps ve anlamnda-

ki bu tekml, Gktrk devrinde tamamlanmtr.Artk bundan byle Trk ad, btn kaynaklardatek heceli ve g, kuvvet, kudret anlamnda birkelime olarak zikredilmitir.

Fransz bilim adam L. Bazin, bu durumu yleaklamtr: Ona gre, Trkkelimesi Trk veyaTrkeklinde iken var olmu, ekil kazanmgibi bir anlama gelmekteydi. Sonra, bu kelime Kagar-l Mahmdun da belirttii gelimi, olgunlam(dvelopp)eklinde bir anlam tamaya balamtr.Trk eklini alnca da tamamyla gelimi, ol-

gunlam (pleinement dvelopp) ve g, kuv-vet(fort)gibi yeni bir anlam kazanmtr16.

L. Bazinin yapt bu aklamay, tarih ve edebmetinlerde geen eitli dil rnekleri de desteklemek-tedir: Mesel Bat kaynaklarnn birinde, Trk topluluk-larndan birinin ad Trk-Huneklinde zikredilmitir.Buradaki Trkkelimesi, Hun adnn nnde g-l, kuvvetli, kudretlianlamnda kullanlm bir sfat-tr. Bundan da anlalyor ki, bu Trk topluluunun adkudretli, gl Huneklinde belirtilmitir17.

Ayn ekilde, Trk kelimesi Uygur metinlerinde de

yigit kelimesinin nnde de sfat olarak kullanlm-

tr. Bu metinlerinde trk yigit eklinde geen busz, gl, kuvvetli yiitanlamna gelmektedir18.

Ayn deyim Kagarl Mahmdun Divannda genlikann ortaseklinde bir ifade ile aklanmtr19.Genlik ann ortas da hi phesiz, insann her ba-kmdan en gl olduu zamandr.

Yine Trk kelimesi, Uygur metinlerinde Trkeg, kuvvet, kudretanlamna gelen erkkelime-siyle birlikte erk trkeklinde e anlaml (sinonim)kavram olarak kullanlmtr20. Bu duruma gre, Trksz tpk erk gibi g, kuvvet, kudret, gl, kuv-vetli, kudretlianlamlarn ifade eden bir kelimedir.

Alman bilgini Le Coq,ilk defa Uygur metinlerindekiTrk kelimesinin, Gktrk Devletini kuran topluluunad olan Trk sz ile yap ve anlam bakmndanayn olduunu ileri srmtr. Gktrk Yaztlarn -zen Danimarkal byk Trkolog W. Thomsende, LeCoqun bu isabetli grn hi tereddt etmeden ka-bul etmitir21. Macar bilgini G. Nmeth ise, bir ara-trmasnda Trk adnn g, kuvvet anlamnageldiini, baz Trk topluluklarnn da benzer anlamdaadlar aldklarn gstermek suretiyle ispat etmeye a-lmtr22.

Trk Sznn Topluluk Ad OlarakKullanlmas

Trk sz, ilk defa, Gktrk Devletini kuran ve budevletin temelini oluturan topluluun ad olarak Gk-

trk Yaztlarnda kullanlmtr. Yaztlarda bu toplulu-un ad, bazen Trk bodunbazen de Trk bo-dun eklinde zikredilmitir. Bodun kelimesi; boy(Bod) kelimesinin oulu olup boylar birlii, halk,kavim, milletgibi anlamlara gelmektedir. Bu durumagre, Trk bodunu, akraba boylarn bir bakanetrafnda toplanmasyla meydana gelmi siyas birtopluluktur23.Daha ak bir ifade ile sylememiz ge-rekirse, Trk bodun, ayn dili konuan ve ayn kltremensup olan topluluklarn siyas addr24.

Trk bodununun ekirdeini, Aina(soylu diikurt) aileleri oluturmaktayd. Aina aileleri de kk

Hunlara dayanan bir topluluk idi25. Aina oullarnnbanda bulunan Bumin, 552 ylnda Avar hkimiyetineson verip kendi devletini kurmutur. Bumin Kaandansonra gelen Trk Kaanlar, kendileri ile ayn dili konu-an ve ayn kltre mensup Ouz/Dokuz Ouz, Kar-luk, Krgz, On-Ok, Trgi, Basml, Tardu, Tles/Tli, Bayrku, zgil, ikgibi akraba topluluklar (bo-dun)bir devlet ats altnda toplayarak, byk Trksiyas birliini kurmulardr.

Trk sz, Gktrk Yaztlarnda sadece GktrkDevletini kuran topluluun (Aina oullar)ad olarak

kullanlmamtr. Yaztlarn ifadesine gre, Trk bey-


13/40


leri, Gktrk Devleti ats altnda topladklar Ouz,Trgi ve Basml gibi topluluklar da, kendileri gibiTrk olarak kabul etmilerdir26. Bunlardan zellikleOuzlarn, kendi adlarnn yan sra Trk adn da be-nimsemi ve kullanm olduklar anlalmaktadr. Ni-tekim Trk ismi, Gktrklerin tarih sahnesinden ekil-melerinden asr sonra bile Ouzlar arasnda yaygnbir ekilde kullanlm olmal ki, Ruslar, Karadenizinkuzeyinden Balkanlara inen Ouz kitlesi ile karla-tklarnda, bu kavmi Ouz adyla deil, Trk(Tork)adyla anmlardr27.

Btn tarihleri boyunca Trklerle komu ve temashalinde olan Grekler, Sabarlardan Osmanllara kadarbtn Trk topluluklarn Trk (Turkoi/Turkos) adylaanmlardr28. Ayn ekilde Araplar ve Farslar da tema-sa gelip yakndan tandklar btn Trk topluluklariin Trk adn kullanmlardr. te yandan Seluklu

ve Osmanl Trkleri kendilerini hanedan adyla tan-trlarken Avrupallar onlara Trk demilerdir29. HattaOsmanl devrinde Trklk ve slmiyet kavramlarbirbiriyle yle btnlemitir ki, Batda, Mslmankelimesi Trk kelimesiyle e anlaml bir kelime olarakkullanlmaya balanmtr. Mesel, dnyann neresin-de olursa olsun, slm dinine giren kii iin genellikleTrk olmuifadesi kullanlyordu30.

X. yzyldan itibaren slm dinine ve medeniyetinegiren byk Trk topluluu Ouzlar iin Trk adnnyan sra bu adn bir versiyonu olarak Trkmenad

da kullanlmtr. Daha dorusu Mslman yazarlar,slm dinine ve medeniyetine giren Ouzlar, Msl-man olmayan dier soydalarndan ayrt etmek iinonlara Mslman Trk anlamnda Trkmen demi-ledir31. Trkmen ad gittike yaygnlk kazanarak asr sonra tamamen Ouz adnn yerini almtr32.

Trkmen kelimesi Trk kelimesine -menekininilvesiyle olumu bir isim gibi gzkmektedir. ZiraTrkede, isim ve il kklerine gelerek yeni isimler ya-pan -men, -man eki bulunmaktadr. Mesel deir-men, sk-men, kz-men (gzleme), gk-men(gk gzl insan),ket-men (kazma),dik-men (konibiiminde tepe),kur-man (yay konan kap),sk-man(zm skma zaman),sok-man (izme),koca-man,kara-man gibi kelimeler hep bu eklerle yaplm isim-lerdir. Ancak, Trkmen kelimesindeki -men eki buisimlerdeki eke benzememektedir. O hlde Trkmenkelimesindeki -men eki nereden gelmitir? Bu du-rumu bize, en iyi, byk Trkolog Kagarl Mahmdaklamaktadr. Kagarl Mahmda gre, daha ncebirbirini tanmayan iki Trk karlatklarnda biri di-erine sen kimsin anlamnda kim sen diyesormaktayd. Bu soruya, karsndaki de Trkm

anlamnda Trk men (ben Trkm)demekteydi

33

.Kanaatimizce, Trkve men (ben)kelimeleri za-

manla birleerek, tek bir kelime hline gelmitir34. Bukelimeyi Trklerden renen slm tarihileri de, Ms-lman olan Trkleri Mslman olmayan soydalarn-dan ayrt etmek iin onlara Trkmen adyla hitapetmilerdir. Bylece, slm dnyasnda Trk adnnyan sra Trkmen ad da yaylmaya ve yerlemeye

balamtr.

Trkiye Seluklular devrinde Trk ve Trk toplu-luklar iin hem Trk hem de Trkmen adlar kulla-nlmtr. Daha dorusu bu dnemde, devlet tekiltiinde yer alanlar ile yerleik hayata gemi olanlarTrk adyla, konar-ger hayat yaayan kitlelerise Trkmenadyla anlmtr. Bu anlay Osman-l devrinde de aynen devam etmitir. Mesel FtihKanunnmesinde, Trk ve ehirli kelimeleri eanlaml iki kavram olarak birlikte zikredilmitir35. Buduruma gre, Osmanl Devrinde Trk, yerleik hayat,

daha dorusu Osmanl medeniyetini temsil etmektey-di. Trkmen ise, bunun tam zdd olan gebe haya-tn temsilcisi durumundayd. Osmanl belgelerindebu anlayn bir ifadesi olarak, Trkmenlerden konar-ger hayat terk edip de yerleik hayata geenler iinTrkmenlikten ktdenmekteydi36.

Trk Sznn Devlet ve lke Ad OlarakKullanlmas

Gktrk Devletinden sonra (552-744) TrkiyeCumhuriyetine kadar bir daha Trk ad altnda dev-let kurulmamtr37. Fakat Trk ad hi unutulmam,

hem Trke konuan ve Trk kltrne mensup toplu-luklarn siyas ad hem de bu topluluklarn oturduklarlkelerin ad olarak kullanlmaya devam etmitir.

lke ad olarak Trkiye38 (Turkhia)kelimesineilk defa bir Bizans kaynanda rast gelinmitir. VI. yz-yla ait olan bu kaynakta, Trk ana yurdu olan Orta

Asyaya Trkiye(Turkhia)denmitir. IX.-X. yzyllararasnda, til (Volga)nehrinden Orta Avrupaya kadarolan sahaya da ayn ad verilmitir. Hatta bu sahanndou ksm, yani Hazar lkesi Dou Trkiye,batksm, yani Macar lkesi de Bat Trkiye adylaanlmtr39. Bat dnyas I. Hal Seferiyle yakndantand ve Trklerle dolu olarak grd Anadoluya,II. Hal Seferinden sonra (1147)Trkiye(Turkhia/Turquia)demeye balamtr40. Ayn ekilde nl sey-yah Marco Poloda ve Dou Anadoluyu Turco-manieveya Turquemenie /Turkomans (Trkmenlkesi) adyla41, Orta Asyay da Byk Turkhiaadyla tantmtr42. XVIII. yzyln balarndan itibarenzellikle Batda yaymlanan corafya eserleri ve an-siklopedilerde, Erzurum merkez olmak zere Kuzey-Dou Anadolu hep Turcomanie (Trkmen lkesi)adyla zikredilmitir43. Ayn ekilde, XVIII. ve XIX. yz-

yllarda stanbulda yaymlanm Trk corafya eser-lerinin bazlarnda da, ayn blge Bild- Trkmen


14/40


veya Diyr- Trkmen(Trkmen lkesi)adyla be-lirtilmitir44. slm tarihileri ise Memluklu devrinde M-sr ve Suriye iin Trkiyyeadn kullanmlardr.

te yandan, slm corafyaclar IX. yzyldanitibaren Trklerin Orta Asyada yaadklar sahalar

Bildt-Trk (Trk lkeleri) veya Arzt-Trk(Trk lkesi)adyla zikretmilerdir. Ayn ekilde Ka-garl Mahmd da Trklerin Orta Asyada oturdukla-r (Hazar Denizinden ine kadar uzanan) sahalarTrk lkesiolarak kabul etmitir45. Yine slm co-rafyaclar da XIII. yzyldan itibaren Hazar Denizindenine kadar uzanan Trk lkeleri iin Trkistan46adn kullanmlardr. Trk topluluklar tarafndan dazamanla benimsenip yaygn bir ekilde kullanlanTrkistan ad, 1924 ylna kadar varln korumutur.Bu tarihten sonra Trkistan ad, buradaki Trk toplu-luklarnn birlemesine yol aar endiesiyle Sovyetler

Birliinin siyas literatrnden tamamen karlmtr.te yandan Trkistan, Sovyet ve in idareleri altn-da blnp her blge ayr ayr adlar altnda anlmayabalarken, bunlardan sadece biri Trkmenistanadn alabilmitir.

______________________________________________

* Prof. Dr., Gazi niversitesi Edebiyat Fakltesi, e-posta:[email protected]

1 De Groot, 1921: 76.2 Trk kelimesi, Kl-tigin ve Bilge Kaan Yaztlarnda ift

(Trk), Ton Yukuk, Ongin ve Kl--or Yaztlarndaise tek heceli (Trk) olarak yazlmtr. Bu durum da,kelimenin ayn devirde iki eklinin de birden kullanlm

olduunu gsterir.3 Orkun bideleri, 1973: 67, 77.4 . Kafesolu, 1966: 313; P. Pelliot, 1915: 687-689.5 G. Moravcsik, 1958: II, 320-327.6 A. N. Kurat, 1937: 10, 17; A. N. Kurat, 1972: 65; P. B.

Golden, 1972: 78, 83; B. Kossanyi, 1944: 120, 122.7 V. V. Barthold, 1975: 41.8 Bu hususta bilgi almak iin bkz. . Kafesolu, 1966: 315

vd. ; H. N. Orkun, 1934: 197; A.N. Kurat, 1952: 3 vd.; G.Nmeth, 1927: II/4; B. Munkacsi, 1967: I, 59 vdd.

9 V. V. Barthold, 1975: 40. Trkede tr-mek ilindenkm baka bir kelime daha vardr. Bu da, yazl olma-yan kanun anlamna gelen tr(tr-mek=tr=tre=tre) kelimesidir. Bizde Ziya Gkalp, yabanc bilimadamlarndan da W. Barthold,Trk kelimesini yap veanlam bakmndan tr kelimesiyle ilgili grmlerdir.Gkalpe gre, Trk, treli, yani tre sahibi de-mektir. Ayn ekilde Barthold da Trksznn kanun,det ve kanunla birlik kazanan halk kitlesianlam-na geldiini ileri srmtr. Burada hemen belirtelim ki,birbirine benzer olan bu grlerin her ikisi de ilim dn-yasnda kabul grmemitir.

10 G. Nmeth, tr-mek ilindeki sesinin Osmanldevrinde sesine dntn ileri srerek, haklolarak bu izah tarzna itirazda bulunmutur. (Nmeth,1927: II/4, 278). Fakat unu da unutmamak gerekir ki,gnlk hayatta ok sk kullanlan kelimelerdeki ses de-iimi az kullanlan kelimelere gre daha ksa zamandagereklemektedir. Trk kelimesinde ile dei-

mesinde byle bir durumun olduu kuvvetle muhtemel-dir. te yandan trtmek (yaratmak) ili XI. yzylda

trtmek eklinde syleniyordu. (Kagarl Mahmd,1940: II, 303).

11 L. Bazin, 1994: 176.12 H. Vambry, 1879: 52.13 Liu Mau-tsai, 1958: II, 40; S. Julien, 1864: 348 vd.14 O. Franke, 1930: II, 233.15 Sadece Macarlar, Trk kelimesini hep ile, yani T-

rk eklinde yazmlardr.16 L. Bazin, 1994: 176, 179. Kagarl da Trk kelimesi-

ni olgunluk a eklinde aklamaktadr. (KagarlMahmd, 1939: I, 353).

17 F. Altheim, 1959: I, 39 vd.18 A. Gabain, 1988: 125; B. gel, 1982: 278.19 Kagarl Mahmd, 1939: I, 353.20 F. W. K. Mller, 1911: II, 10, 15, 97, 108; A. Caferolu,

1968: 259; B. gel, 1982: 278 vd.21 . Kafesolu, 1966: 317; W. Thomsen, 1935: III, 82.22 G. Nmeth, 1927: 2/4: 279-281.23 R. Giraud, 1960: 25, 68.24 Kr. A. Caferolu, 1970: I, 106.25 Liu Mau-tsai, 1958: I, 5; S. Julien 1864: 326.

26 Orkun bideleri, 1973: 70/80, 74, 82, 83.27 A. N. Kurat, 1937: 10, 17; A. N. Kurat, 1972: 65; P. Gol-den, 1972: 78, 83; B. Kossanyi, 1944: 120, 122 vdd.

28 Bkz. G. Moravcsik, ayn yer.29 V. V. Barthold, 1975: 41.30 B. Lewis, 1970: 13.31 S: Koca, 1997: 20. tarih kaytlara gre, X. yzyl bala-

rnda Seyhun tesinde bulunan Mirki kasabas ve ev-resinde Trkmenadyla anlan kk bir Trk toplulu-u yaamaktayd. Karluklardan kopmu bir kitle olduusanlan bu Trkmenler, slm dinine giren ilk Trk top-luluu idi. slm dnyasnda Mslman olan OuzlaraTrkmen denmesinde, ite bu ilk Mslman olan Trktopluluunun adnn balca rol oynam olduu d-nlebilir

32 F. Smer, 1972: 51.33 Kagarl Mahmd, 1939: I, 353.34 Bu hususta daha baka aklamalar da vardr. Bu ak-

lamalarn hepsi yaktrma olup hibirinin ilm deeribulunmamaktadr. (Bkz. F. Smer, 1972: 52; T. Gndz,1997: 19) te yandan A. Vambry, Trkmen tabirininz Trk anlamna geldiini belirtmitir ki, onun bu g-r esas itibaryla Kagarlnn aklamasn destekle-mektedir. (A. Vambry, 1993: 47).

35 A. Akgndz, 1990: I, 349, 350.36 T. Gndz, 1997: 40.37 Bunun sadece bir istisnas vardr. ada Arap tarihile-

rinden bazlar Msr Memlklu Devletine ed-Devlett-Trkiyyeadn vermilerdir. Fakat Memlklu idarecile-

ri, ne bu ismi benimsemiler ve ne de kullanmlardr.38 Bugnk Trkiye adndaki -iye eki Trke bir ek ol-mayp, Trkeye Grek, talyan ve Arap dillerinin hangi-sinden getii tespit olunamamtr.

39 . Kafesolu, 1966: 319.40 O. Turan, 1980: 295, 355 vd.; O. Turan, 1971: 196.41 T. Baykara, 1976: 61 vdd.; T. Baykara, 1988: 26, 78,

145-150, 154; A. C. Moule ve P. Pelliot, 1938: 20; M. G.Pauthier, 1865: 35, 36 not: 1.

42 O. F. Sertkaya, 1987: 4.43 T. Baykara, 1988: 145-150, 154, 157.44 T. Baykara, 1988: 156 vd.45 Kagarl Mahmd, 1941: III, 149 vd.46 Trkistan adndaki -stan eki Farsa bir ek olup, ek-

lendii kelimeye lke veya belirli bir mekn anlamvermektedir.


15/40


Osmanllarn, modernleme ncesine kadarTrk kavramna genelde olumsuz bakt-na, Osmanl literatrnde byle bir yakla-

mn var olduuna dair yaygn bir alg vardr. Etrk-ib-idrk (idraksiz, alglamas kt Trkler) kavramn-da somutlaan ve edeb rnlerde, baz tarih vb.eserlerde Trklere dair sylenen olumsuz ifadelerbu dnceyi pekitirir. Tarih yazclmzda bununaksini savunan veya daha doru bir ifadeyle bu me-selenin zamana, zemine ve eser sahiplerinin ait ol-duu evreye gre farkllk arz ettiini belirten al-malar da vardr. Bununla birlikte yaygn kanaatleritashih etmek her zaman kolay olmamaktadr.1

kpaazdenin (Apz.) Tevrih-i l-iOsmannda Trk ve Trkmen

Anadoludaki Trk tarihinin ilk byk din-sosyalisyannn manev nderi Baba lyasn torunlarn-dan Dervi Ahmed k (kpaazde, Apz. ola-rak ksaltlacak), Trk kavramn Osmanllar iineitli balamlarda kullanr. Apz., OsmanoullarnOuz Han olu Gk Alpe balar. Acem padiahla-rnn Yafes neslinden ger Trki kendlere senededindiklerini, bir mddet sonra da elli bin kadarger Trkmen ve Tatar evini Sleymanah Gazinderliinde Ruma gazaya ynelttiklerini yazar.

Osmanl kaynaklarnda Trk kelimesiningayrimslimlerin azndan kullanlmas olgusu,

kpaazadede de karmza kar. Mamah ge-rek Apz. Gerek Ner ve gerekse dier kaynaklarbu ifadeleri gayrimslim kiilere atfetse de aadarneklerle gstereceimiz zere, aslnda bu ifade-

leri kendileri onlara yaktrarak kullanmaktadrlar.

Osman Gazinin Ede Balya dn yorumlatma-sndan sonra Kulaca Hisar yamalayp fethetmesizerine o vilayetin krleri Karaca Hisar tekfurunayle haber gnderirler: Bu vilayeti elmzdenalurlar.() Kendler hod yer, su dutar Trk dellerkim biz dahi anun ile muamele edeyidk derler.2Benzer rnekleri oaltmak mmkndr. Daha ilgiekici olarak, baz rneklerde Trkn adaleti vur-gulanr ve hatta Trk kavmi ibaresi kullanlr. Me-sela Sleyman Paann adaletini gren Mudurnu,Gynk havalisi halknn Mslman oluu anlatlr-ken Ve ok kyler bu Trk kavmn grdiler. Ms-lman oldlar3denilir.

Trk kelimesi yneticiler tarafndan kyl Trk-ler iin de kullanlrd. Mesela, penik usulnn veyenieriliin ihdas anlatlrken andarl Halilin Sul-tan I. Murada toplanan olanlar iin Bunlar Trkeverelim. Trke rensnler dedii ve bunlarn buekilde Mslman olduu nakledilir ve Trk bunla-r nie yllar kullandlar. diye eklenir.4

kpaazdede Trkmen tabirinin kullanld

balamlara baktmzda unlar tespit ediyoruz:Osman Gazinin dedesi ve babas ile birlikte hareketedenler iinde bulunan ger Trkman ve Tatarlar,5Yldrm Bayezidn Malatyay kendilerinden aldTrkman6, Timur vartas srasndan Memluk sul-tanna ihanet eden Trkman,7 II. Murad devrinde

Amasya-Tokat yresinde ekyalk eden ve YrgPaann katliama uratt Kzl Koca olanlarnnTrkmanlar,8 II. Muradn kzn olu Sultan Meh-med iin istedii Dulkadr olu Sleyman Be,9Otlukbeliden kaan Uzun Hasann adamlar ve

ona yetimekte glk eken Karamanllar.10 G-

Dosya: Trk ve Trklk

MEHMET Z*

XV.-XVI. YZYIL

OSMANLI KRONKLERNDETRK KAVRAMI


16/40


rld zere yazarmz Trkmen kelimesini ba-langta Osmanllarn atalar ile birlikte gelenler iinkullanrken daha sonra Anadoludaki eitli Trkbeyliklerinin hkmdarlar ve adamlar iin kullan-mtr.

Nernin Kitb- Cihan-nmsndaTrk ve Trkmen

Erken dnem Osmanl kronikleri iinde nemlibir mevki igal eden Nerde, Trklk algsnn ni-teliklerini gsteren ilgi ekici bir anlatm mevcuttur.Bilindii gibi Ner II. Bayezid devri ulemasndanbir zattr; bu bakmdan kpaazde gibi gazi-derviler zmresine mensup bir baka tarihideveya bir gazavt-nme yazarnda olaan karlaya-bileceimiz Trklkle ilgili vurgunun onun eserindede bulunmasnn daha nemli olduunu dnyo-ruz. Esasen onun Trk ve Trkmen kelimelerini kul-land vakalarn byk ksm, ana kaynaklarndanbirini tekil eden Akpaazde ile ortaktr; mama-h onun Trk kavram, tarihinin daha eski devirlerikapsamasnn da etkisiyle daha kapsayc bir mahi-yet arz etmektedir. Ouz Hann evladnn ve nese-binin zikredildii girite unlar ifade eder:11

Sekin tarihlerde (yle) denir. Mevcut olanTrkler, birok snara ayrlr. Bazlar ehirler vekaleler sahibidirler; bazlar adr ehlidirler; yani

derlenen-toplanan-evleri ile da balarnda vesahralarda otururlar. Bunlarn kimisi gnee, kimisiputa, kimisi sra, kimisi aaca, kimisi taa tapar;bazlar da vardr ki, hi din nedir bilmezler; baz-lar Yahudilii taklit ederler Burada aka grl-mektedir ki, Ner, ehirli, kyl, konar-ger veyaputperest, Yahudi, Mslman ayrm yapmadaneit eit Trklerden bahsetmektedir. Daha sonraNuhtan itibaren (Yasef, Bulcas, onun iki olu Trkve Mool) Ouz Han, oullar ve 24 Ouz boyununeceresi verilir.

Osmanllarn kkenleri konusunu anlatrkenGazneli Mahmudun Selukoullarn yz bin ka-dar etrkle[Trklerle] Horasana geirdiini belir-ten Ner, Osmanllarn atalarndan l-i Selukamntesib olan etrkden [Trklerden] Gk Alp Hanevldndan tavarl rzklu bir taife12 olarak bahse-der. Osman Gazinin etrafndaki topluluu evre-deki gayrimslimlerin Trkler olarak adlandrdNer ve dier tarihlerde aka belirtilir. Mesela,Edeblinin ryasn tabir etmesinden sonra Os-man Gazi Kulaca Hisar yakp krini krd. Sa-

bah olcak, ol iln krleri cem olub Karaca-Hisar

tekvurna adem gnderb eytdiler: bu Trkler kigelb bunda tavattun itdiler.13

evredeki tekfurlarn Osman Gazi ve etrafn-daki toplulua Trk dediine dair kaytlar bolcadr.Mesela Bursa tekfurunun evredeki tekfurlarla yap-

t toplantda sarf ettii szlere bakalm: ol Trkurada gelb yurd tutub etrf ykub yakub yirineTrk rnd old.14. Orhan Gazinin babasndanayr ilk seferinin anlatld hikye iinde Trk ke-limesinin hem Nernin kendi ifadesi olarak hemgayrimslimlerin azndan ve hem de onlara tutsakden bir gazinin azndan verildii grlmektedir.te yandan gayrimslim hkmdarlarn Osmanlla-ra Trk dedii eserde deiik vesilelerle tekrarlanr.Mesela, I. Murad katleden Miloun ondan TrkBei15olarak bahsettii yazldr.

Nernin Trk kimlii tanmnn din, siyas vecoraf aidiyet snrlarn at ve baka bir d-nemde ortaya kan nyargl kullanmlarn aksineotomatik olarak kyly kastetmedii Nernin,I. Muradn Srp Kralnn kendisini savaa davetinihiddetlendiinde sylediini ifade ettii, nallahana Trk erliin gsterem szyle de akaortaya konur. Bu szlerin II. Bayezid devrinde ya-zld ve Trk erliini olumlay gz nne aln-dnda16o devirde Trk algsnn nitelii hakkndabir kanaat edinilebilir. Ner sadece Trkn yiitlii-ni deil dier pek ok vasfn da deiik vesilelerlevurgular.

Eserinin banda Trkmen kelimesini kapsaycanlamyla kullanan Ner-ki ona gre, Trkler Ms-lman olunca onlara Trki-i iman denildi. Trkmankelimesi bundan gelir.17-Osmanl tarihiyle ilgili olay-lar anlatrken belirli Trkmen beyleri ve toplulukla-rndan bahsederken bu kelimeyi kullanr. Mesela,Karaman oullarnn Tatar ve Trkman ve Varsakve Turgud ve Bayburdu topladklar anlatlr.18Yl-

drm Bayezidn Anadoludaki faaliyeti anlatlrken19

Bayezd Han Malatyay Trkmen elinden DivrikiKrdden ald, bunlar kadim padiahlar dellerdi.diye yazar. elebi Mehmedin Tokat yresinde nalolu adl bir derebeye kar mcadelesinde nalolu ve adamlar Trkmen olarak geer.20

zetle Ner Trk ve Trkmen kelimelerini dei-ik balamlarda kullanmtr. Bu meyanda Trk okdaha kapsayc bir tanm olarak Trkmen ise konar-ger hayat tarznn yaygn olduu Ouzlar anlat-mak zere kullanlmtr. Nerde etnik bir bilincin

daha tesinde, modern milliyet anlay ile tam ola-


17/40


rak rtp rtmemesi bir yana, putperestindenMslman olanlarna, konar-gerinden yerleii-ne kadar, kapsayc ve ierici bir Trklk kavram-nn ve uurunun bulunduu anlalmaktadr.

Gazavt- Sultn Murd b. Mehemmed

Hnda Trk

Trk kavramnn kullanl ile ilgili en ilginkaynaklardan biri, zladi ve Varna savalar (1443-1444) hakkndaki bu anonim gazavatnmedir.21Bueserde kelime daha ziyade Osman-olu, yani Sul-tan II. Murad, Osmanl ordusu ve mensuplar hak-knda gayrimslimlerin azndan kullanlr. Bununlabirlikte, yukarda da iaret ettiimiz gibi, kurulancmleler ve kullanlan ifadeler yazar tarafndan ilgilikiilere en azndan ksmen yaktrlmtr. Mesela,stanbul tekfuru yani Bizans mparatoru, Osman-olunun tedarikini grmek iin Ben bu Trk Un-gurus ile ve Leh ve eh ile tututuraym diyeplanlar yapp

Papay ziyaret eder ve ona unu syler: Eerbu Trkleri kendi hallerine korsak ne ben stanbuldakalrm ve ne Ungurus kral kalur ve ne Leh kalur22 Bir baka rnekte, Ungurus kral [Ladislas] ileDespot [Srp despotu Georg Brankovi, Vlkolu]arasndaki konuma. ehrky kasabasn yanmgren Kral Bu ne idir deyince Despot () Bu Trk

bizi l [hile] ile kendi eline ekeyor. Bizim sa yan-mz cemian Trk elindedr () tarznda konuun-ca Yanko [Hunyadi Janos, Severin ban] kar karve Trk senin gzn korkutmu da her grdnmeeyi Trk kys edb bizi korkutmak dilersin. Yasen yle mi anlarsn ki, Trk bundan sonra kendinidevirb bizim zerimize gele. Ben Trkn burnu-nu krdm der.23

Yazar, Osmanllarn kendi aralarndaki faali-yetlerini anlatrken genellikle askir-i slm (slmaskerleri), guzzt- slm (slm gzileri) kullanm-

larn tercih etse de bir iki yerde Trk ve Trk askeritabirlerini kullanr. Mesela, aknc beyleri ve dierOsmanl kuvvetlerinin arkasna dt Hristiyangler kald yerlerdeki kuyular lelerle dolduru-yor kuyu olmayan yerlerde leleri yakp ykyorduki, Trk grb bunlar niye oradn bilmeye.24

Daha ilgin bir rnekte, Trnovi kalesine doruyryen kffr Grdler kim, bir tarafda bir mikdrTrk askeri durur. Bunun pusu olduunu anlamaz-lar ve kan atmada Guzzt- slm ol kadar

gaz eylediler kim takriri mmkn deil. yle kim,ol melainlerin her birisi onar Trke yazlm iken

bin dnesi bir Trke cevb veremeyb karr rratebdl eylediler.25 Burada Trk askerinin sava-l karsnda, daha nce Trklere kar ileri gerikonuan krlerin dayanamayp nasl katklarvurgulanr. Burada Trk kelimesi ile slam gazileri-

nin eanlaml kullanld da dikkati eker.Saltknmede Trk

Balkanlarda slmn tipik bir ncs olan SarSaltkn, Cem Sultann isteiyle Ebulhayr- Rumtarafndan derlenen menakb pek ok alardanolduu gibi Trk kavramnn 15. yzyldaki anlam/anlamlar bakmndan da ilgin anekdotlarla dolubir eserdir. Burada eserin genel yaps ve dili ze-rinde durmayacak sadece Trk kelimesinin hangibalamlarda ve hangi mnda kullanldn ksacagstermeye alacaz.

Metinde krlerin Sar Saltktan sklkla Trkdiye sz ettikleri grlmektedir. ( 105, 107, 938,939, 940, 941, 942). Yani menakbname yazarSaltkn Trk olduunu, ondan bahseden krlerinazndan sk sk belirtmi oluyor (Seyyid, erif, Sal-th vb. dier adlarnn yannda).

Eserde, devrin kroniklerinde ve anonim gaza-vatnamede olduu gibi krlerin kendi aralarndakikonumalarda Mslmanlardan srekli Trk ola-rak bahsettii tespit edilmektedir. Tabi burada daunutulmamas gereken, aslnda bu konumalarneserin yazar tarafndan kurguland gereidir.Eserde Mslman ve Trk kelimeleri e anlamlolarak kullanlmaktadr. Mesela bir anekdotta (s.13) u husus dikkati eker:

Ulu papaz ruhbanlara sorar: Bilr misz kim buMuhammediler bize nin glibdr . Bir baka ra-hib ona unu sorar: Bu Trkler kim lrler, cennetegirrler mi? Rahip eyitti:-Girmezler, amma gelrler,kapudan bakarlar, tururlar, gir giderler. Nagh ruh-

banlar iinden on yaar bir olan yukaru tut gelppapasa dnam virp geldi, eyitti: -y murdar! Yalansyleme. imdi dnyada Trkler sizi evnzde vemlk ve diyarunuzda komayup karurlar. Anda ge-lp cennet kapusndan bakan Trk girp sizi cen-net iinden srmezler mi?

Grld zere dnyada Hristiyanlarn lkele-rini fetheden Mslmanlarn te dnyada cennetide onlara brakmayaca sylenmi olmaktadr. Birbaka anekdotta ise (s.29) erif Salthn beglerinildrmesi zerine basz kalan krlerin Pup ka-

tna gitmeleri anlatlr. Pup olan Felyon eyitti:


18/40


Bire tonuzlar dman karunuzda ola, siz sciiersiz, aklunuz gider. Trkler gelr sizi hep k-rarlar. Eserde, Bizans mparatorunun azndanTrklerin(=Mslmanlarn) stnl aklanr.ikyetler zerine Tekr eyitdi: Hey Hristiyanlar!

Bilmi olun ki bu Trkler dnyaya kadem uraldanber bu Nasranileri krarlar () Bu karler Msl-manlardan aciz oldular, gir gulvv idp tekura gel-diler, eyitdiler: Meer sen Trk oldun, ugurlayn dintutarsn, bu Trklere dnmezsin, tnmazsn... Ak-a grlecei gibi burada da Tekfur Trk olmaklayani slama dnmekle itham edilmekte, yani Trkve Mslman eanlaml kullanlmaktadr..

Bir baka yerde Saltk, Hristiyan klnda, Man-sur adl birini sktrr (s. 52):erif eyitdi: Kimsin,bana toru haber vir kim sen Trksn. Mansur inkr

itdi. erif eyitdi: Korkma seni ldrmeyem. Yalansyleme. Mansur aciz kald, eyitdi: Mslmanlarda-nanam. Yine baka bir yerde tekfur ile rahiplerinMslmanlar hakknda konumalar nakledilirken(s. 316-317) bir rahip unu der:

Bu Trklern hkmi u zaman dekdr ki Mesihgelp gkden ine. Evvel bunlar krsardur. ArtukTrklerden dnyada eser kalmaya. Hristiyanla-rn ok korktuu erif yllarca Trkistan, Habe,Hindistanda iken dahi tekrn korkusu devam etti.Yazarn ifadesiyle Mslmanlardan kat korkd,her bir Trki bir ejderha sanurd.

Eserde Sar Saltkn Trkl ile vndnedair bir anekdot dikkati ekmektedir. (634-635) Bu-rada, Sar Saltka Tekrn eli gnderip anlamateklif etmesi sz konusudur. Elinin mektubunuokuduktan sonra Sar Saltk unlar der:

y krler! Biz Allah taala emrine muti kullaruz.Bize yle emr olmudur kim gn batusunda dahsizi komayavuz ve her Trk kim anasndan togarsiznle dmandur, kurd koyunla nice dost olursa

yledr. Biz sizn azucuunuzdan korkmazuz.Elnzden ne gelrse edn.(...)

Bu metinde Sar Saltkn krlerle kendi kimli-iyle konuurken de Trklyle vnd akaortaya konmaktadr. Ksacas Saltknmede Trk,olumlu armlarla ve genellikle de Hristiyanlarnazndan Mslman ve Osmanl ile eanlaml ola-rak kullanlan bir kavramdr.

Dier Baz Eserlerde Trk Kavram

Ahmednin skendernmesindeki Dstn veTevrih-i mlk- l-i Osmanndan sonra yine

byk bir eser iinde ve manzum olarak yazlanEnvernin (. 1465ten sonra) Dstrnme adleserinin Osmanl tarihi ksm, bu vadide gnmzeulaan ikinci kaynaktr.26lk ksm genel slam tarihi-ne, ikinci ksm Aydnoullar tarihine, nc ksm

ise Osmanl tarihine aittir. Osmanllar Ouz Hanabalayan ve Ouzlarn ve Seluklularn tarihinide zetle nazma eken air, Erturulun babasnGndz Alp olarak zikrettii gibi Erturul, Osmanve Orhan Be olarak anar. (s.22) I. Murad isesultandr. (s. 23) Macar Kralnn Lza yani Srpkralna asker gnderip Trklerle savamasn iste-yii u ekilde anlatlr (s. 29):

Lza [Srplar] yetmi bin er irsl eylediVarup ura Trk ile dir syledi

Osmanllar genelde mminler, Mslmanlarolarak adlandrlr ama birka yerde Trk olarak dazikredilirler. Yldrm Bayezidn tahta geii sonra-snda Ekdeki gelimeler anlatlrken bir arp-ma sonrasndaki manzara yle nakledilir: (34-35)

Eyne Be hkm kld lekereT ki mminler lsini dire

Arka Trk llerin atdlarGice ad grdi kre batdlar

Grdiler kr lsi haddi yokTrkn lsi deildi anda ok

Anonim Tevrih-i l-i Osman metinlerinde iseTrk genellikle gayrimslimlerin azndan27 kulla-nlmakla birlikte bir iki yerde yazarn bizzat kendikullanmyla verilir. Bu balamdaki rnekler aslndaacemi olanlarn Trke renmek zere Trkle-re verilmesi, I. Murada kar Karamanllarn tertipettii kuvvetlerin tanmlanmas (Varsak u Turgutu Trk am veya Tatar ve Trkn telef olmasgibi)28Apz., Ner vb. btn erken dnem eserlerin-de yer alan ortak rneklerdir.

Tursun Beyin Trih-i Ebl-Feth adl eserindeTrk kelimesi genellikle Hristiyanlarn azndanOsmanllar ifade etmek zere kullanlmaktadr.Mesela Belgrad seferi srasnda Kr hod mest harb idi () Trk snd didiler () asker-i slmahcum ittiler29, Krala didler ki, Trk terk-i nmsidp snd.30 Trklerin azndan Trk kelimesininkullanld mklemeler de vardr. Aknclar arasn-da bir maverede Bazlar: Biz akna geldk, d-

men aramak hcet deldr; uurumuz grelm,


19/40


dmen gelrse Trk kazanc zerinde, av zerin-de ceng ider gibi alavuz, haklaavuz, didiler.31Bazen de, tpk dier eserlerdeki gibi, Trk kelimesidorudan gayrimslimlerin azndan deil ama on-larla ilgili balamlarda kullanlr.

Kemalpaazdenin Tevrih-i l-iOsmannda Trk ve Trkmen

Osmanl devlet adamlarndan eyhlislam bnKemalin (Kemalpaazde) eserinde Trk ve Trk-men kelimeleri aa yukar nceki eserlerdeki an-lam ve armlaryla ve genellikle ntr bir anlatm-la ama bazen ak veya zmn takdirkr ifadelerlede kullanlmaya devam etmitir. erafettin Turanbn Kemalin zellikle Mslman Trk devletlerinindevamllnn bilincinde olan ve Anadoluda vatantutan Trkl esas alan bir Trklk uurunun var-l kanaatindedir.32

bn Kemalin balang dnemlerinde, tpk kay-naklarn tekil eden yazarlar gibi, Osmanllar Trkve Trkmen olarak tavsif ettii33, bilahare Akkoyun-lular ve Dlkadirliler iin Trkmn tabirini kullandanlalmaktadr. Orhan Gazinin hizmetinde kzlbrk giyip akn ve gaza faaliyetinde bulunanlarnTrk ve Trkmen kabilelerinden olarak geldii be-lirtilir34:

n kabail-i Trk ve Trkmndan hayl- sultan-leme hayli dem karub dergh- saltanat-penhda cn dilden hidmete mil olub stn-saadet-iyanda kulluk kemerin kuand durdu kzlbrkle ki ol zamanda dahi akn yolunda yelenlerinahrah- gazada varub gelenlerin iar- hssyd.

Seluklu Devletinin kurucusu Seluk Beyin kimolduu anlatlrken Knk boyundan Trklerin komu-tan olduu, Afrasyab soyundan geldii zikredilir vetemiz olmayan [Etrk] Trklerin kalplerinin onameylettii de ifade edilir:35

Seluk ki Afrasybn soyundandr, () Knkboyundan olan Trklerin slrdr etb ve eya ok-luunda Ouz arasnda mkerrem ve muhterem ol-mudu, kulb- Etrk-i b-pk ann kabulne maildi,rzgrnda olan kmkrlarn namdaryd.

Trk gazilerinin yaz k at stnde gaza ettik-lerinden36 dem vuran bn Kemalin aknclardanbahsederken ska kulland bir ibare Trkn k-zl brkdr. Trk aknclarnn brklerinin savaalanlarn kh lale bahesine, kh gelincik tarlasna

evirmesi bn Kemalde sk tekrarlanan bir motiftir.Mesel, Mihalolu Ali Beyin Macar topraklarna

akn yle tasvir edilir: Trkn kzl brknden budiyarun det u khsr [ovalar ve dalar] llezradndi diy l-hl krla haber gnderdi.37 Yineayn Ali Beyin 1494deki Macaristana bir bakaaknnn anlatld ksmda Trkn kzl brk ki,

tze alm akyka benzerdi, Semendire nn-deki sahry him-y numna [gelincik tarlasna]dndirdi.38

Trkn kzl brknn sava alanlarn gelin-cik tarlasna dndrdn, Trk atllarnn yazk demeden at srtnda gaza ile megul olduunubelirtmek suretiyle bn Kemal Osmanl askerini vegazileri Trk olarak tanmlam olmaktayd.

Sonu

zellikle XVI. yzyln ikinci yarsndan bala-

yarak, her ne kadar Avrupada yazlan eserlerdeOsmanllardan srekli olarak Trk, Trk Devleti,Trk mparatorluu olarak bahsedilse de Osmanlliteratrnde ve kroniklerinde, Osmanllar anlamn-da Trk kelimesine daha az rastlandn ve HocaSadeddin, Gelibolulu Mustafa l gibi tarihilerinkelimeyi daha ziyade kyl Trkler anlamnda kul-landklarn biliyoruz.

Hi phesiz ele aldmz dnemde ve hemensonrasndaki edeb metinlerde Trk hakknda olum-suz ifadeler de kullanlmtr. Bunu salt kendileri Trkkkenli olmayan kiilere atfetmek hataldr; etnik k-keni Trk olanlarn eserlerinde de bu tr ifadelererastlanr. Kanaatimce bu yksek kltr evresinemensubiyet saikiyle bu gibi kiilerin kendilerini kyl(Trk) ve konar-gerlerden (Trkmn) ayrmak ih-tiyacndan kaynaklanmtr. Mamah bu mesele dedaha derinliine aratrlmaya muhtatr.

Bununla birlikte bu aratrmada, Trk kelimesi-nin sadece olumsuz kullanm ve armlarnn de-il, ntr ve olumlu kullanmlarnn da metinlerde yer

ald hususu, ok sayda rnekle teyit edilmitir.II. Bayezid devrindeki tarihyazclnn Ouznmegeleneine verdii nem, Cem Sultann BayatlMahmut olu Hasana Ouznmeyi ihtisar ettir-mesi (Cm- Cem-yin), Bayezidn bir olununadnn Korkut, Cem Sultann bir olunun adnnOuz olmas gibi verilerle birlikte alndnda Nerve kpaazde metinlerini, Nernin kapsaycTrklk anlaynn mahiyetini daha iyi anlarz. Os-manl dneminde kimlik algs zerinde yaplacakdaha derinlikli aratrmalar bize dnemlere, evre-

lere, eser trlerine, yazar/ari aidiyetlerine gre okfarkl ve renkli bir yelpaze sunabilir.


20/40


______________________________________________

* Prof. Dr., Hacettepe niversitesi Edebiyat FakltesiBu yaz, esasen daha nce yaymladmz bir ma-kalenin (Baz XV-XVI. Yzyl Osmanl Kaynaklarn-da Trk ve Trkmen Kavramlar, Trk Kimlii-AyvazGkdemire Armaan 2, Haz.: M. aatay zdemir,

stanbul 2009, ss.316-340) zetlenmi ve ksaltlmhalidir. Sz konusu yaznn geniletilmi versiyonununyer ald Fuad Kprl Armaannda (Mehmet FuatKprl, ed. Y. Kemal Tatan, Kltr Bakanl 2012)eklediimiz eserlerden Saltuknameile ilgili ksmn zetide eklenmitir.

1 Bu konuda nemli bir katk iin bkz. Hakan Erdem, Os-manl Kaynaklarndan Yansyan Trk maj(lar)1, Dn-yada Trk mgesi,Ed: zlem Kumrular, stanbul 2005,ss.13-26. Tufan Gndzn u makalesi de ksmenbizim ele aldmz kaynaklardan hareketle Trk veTrkmen imajlarn tartr: Osmanl Tarih Yazcln-da Trk ve Trkmen maj,Osmanl,ed. K.iek-Cem

Ouz, Ankara 1999, c. 7, ss. 92-97. Osmanllarda kimlikalmalaryla ve zellikle Rum kimlii ile ilgili olarak,baz tartmal grler ileri srse de kapsaml ve derin-likli bir aratrma iin bkz. Salih zbaran, Bir OsmanlKimlii-14-17. Yzyllarda Rm/Rm Aidiyet ve mge-leri,Kitap Yaynevi, stanbul 2004.

2 Apz., s. 96.3 Apz., s.120.4 Apz., s. 128.5 Apz., s. 92-93.6 Apz., s. 142. Buras aslnda Memlklara tbi idi, ama

Bayezd buralarn Kad Burhaneddine ait yerler oldu-unu ileri sryordu.

7 Apz., s. 143.8 Apz., s. 168-169.9 Apz., s. 188 (Ve hem ol Trkmen bizim ile gayet dost-

luk ve dorlk eder dedi.).10 Apz., s. 224.11 Mehmed Ner, c. I, s. 8-9. Metni daha iyi anlalmas

bakmndan sadeletirilmi versiyondan aktaryorum(Kymen 1983: 12): Sekin tarihlerde (yle) denir.Mevcut olan Trkler, birok snara ayrlr. Bazlar e-hirler ve kaleler sahibidirler; bazlar adr ehlidirler; yaniderlenen-toplanan-evleri ile da balarnda ve sahralar-da otururlar. Bunlarn kimisi gnee, kimisi puta, kimisisra, kimisi aaca, kimisi taa tapar; bazlar da vardr

ki, hi din nedir bilmezler; bazlar Yahudilii taklit eder-ler.

12 Ner I, s. 57.13 Ner I, s. 85.14 Ner I, s. 115.15 Ner I, s. 305.16 Ner, I, s. 269.17 Ner I, s. 17.18 Ner I, s. 219.19 Ner I, s. 341.20 Ner I, s. 389, 391, 393, 395.

21 Halil nalck-Mevld Ouz, Gazavt- Sultn Murd b.Mehemmed Hn-zladi ve Varna Savalar (1443-1444)zerinde Anonim Gazavtnme, Ankara 1989, 2. bs.

22 A.g.e., s. 2-3.23 A.g.e., s. 16. (Benzer kullanmlar iin ayrca bk. 17,

18,19, 22, 23,26, 29,30, 34, 35, 38, 39,40, 46, 47, 53,

54, 59, 60)24 A.g.e, s. 25.25 A.g.e, s. 46.26 Necdet ztrk (Haz.), Fatih Devri Kaynaklarndan

Dstrnme-i Enver-Osmanl Tarihi Ksm (1299-1466), stanbul,2003

27 Necdet ztrk (Haz.),Anonim Osmanl Kronii (1299-1512), stanbul 2000, s. 13, 29, 30, 83, 84, 118, 119,126.

28 A.g.e., s. 28, 30, 69.29 Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, haz. Mertol Tulum, s-

tanbul 1977, s.82.30 A.g.e., s. 83. Dier rnekler iin bkz. s. 94 (Mahmud

Paaya Srplardan gelen haberciler Padiah kaleyibizzat teslim almaya gelmeyince Trkten vef yoktur.derler), s. 137 (kr arasna bu velvele dti ki: Trksavlet zengisine berk basup() krala haber virdi-ler ve eyittiler ki: Nefs-i emrde bu haber vk ise, Trkemukvemet itmek mmtenidr[imknszdr].)

31 A.g.e., s. 99.32 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter, Yay. e-

rafettin Turan, Ankara 1957, LV.33 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter, Yay. era-

fettin Turan, Ankara 1970, s. 38-39.34 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, II. Defter, Yay. e-

rafettin Turan, Ankara 1983, s. 54. [Eser bundan sonra

Kpz. Olarak ksaltlacak, her bir defterin ilk kez zikredili-inde tam knye verilecektir.]

35 Kpz. II, s. 71. Yazar Mezkur Knk Han Ouz Han Gazioludur ki sahibi megazi ve ftuhdur diye ekler.

36 Mesela bkz. X. Defter, s. 239: Yahya Paa olu Bali Beycey-i guzat ile k- bugatda yaz u k terk taz iiydi,tzi-svar Trk gzileriyle raa v yakna turmaz aknaeserdi. [gazi askerler ile yanl dinlilere kar koutur-makla meguld, Arap atlarna binmi Trk gazileriyleuzaa ve yakna durmadan akn ederdi.]

37 Kpz., VIII, v. 58b, s. 131. VII, Defterden rnekler, s.152, 170; X. Defterden baz rnekler iin bkz. Haz. e-faettin Severcan, Ankara 1996, s. 49, 139.

38 Kpz. VIII, v. 63a, s.141. Trk kelimesiyle ilgili dier r-nekler iin bkz. 74b/s. 165 (Kzl brkl Trk), 77a-b(Trkn kzl brk yerin yzn tutub bahr- hunn gibimevc ururd= Trkn kzl brk yeryzn kaplaypkanl deniz gibi dalgalarn vururdu. s. 172), 78b, 92a(Modonun fethi srasnda karlerin terekelerini gzg-re Trke kalmasun diy elleriyle yakmas), v. 95a/s.210(Macaristan gelen krlerin bulduklar Trki krub, te-rekelerin alup tavarlarn srmesi), 105b/s. 233 (Teke ilihalk iin), 114a/s. 253 (Trk ve Trkman, Rum vilayetihalk iin), 118a.


21/40


Tartmasz bir ekilde Trk milletinin en azM 3. binlere giden 5 bin yllk tarihi vardr.

Gerek arkeolojik, gerekse yazl kaynaklarbunu aka desteklemektedir. Tarihin balang-cnda aka beliren Trk milleti ok fazla mec-rada ama ana bir rmak zerinde akp gnmzegelmitir. Gelecekte de yok edilemeyecektir. Yada her hangi bir blgede yok edilse dhi dierblgelerdekiler bayra tayacak, gelecek nesil-lere aktaracaktr.

Peki, Trk yurdu neresi diye sorulsa ne cevapverilebilir? Bunun da cevab ok aktr. Avrasya

corafyas. Gnmz Trk Dnyas haritas dabu gerei aka desteklemektedir.

ok geni corafyaya yaylan Trklerin bl-gelere gre farkllklar gstermesi gayet doaldr.

Ancak, tarihin balangcndan gnmze uza-nan bir ana gvde sz konusudur. Bu ana gvdezellikle komularnn kaynaklarnda Trk olarakadlandrlm; kurduklar her devletin kkenininTrk olduu bariz bir ekilde vurgulanmtr.Byle bir gerei red edemeyen Bat ilim dn-

yas 1750lilerden itibaren Trk milleti kavramntarih aratrmalarnda bahsettiimiz derinlik iin-de yazmaktadrlar. Nitekim Trk kkenli halklarntarihi hakknda binlerce kitap makale ve benzerieserler meydana getirmilerdir. Yani ilmi adanTrklerin tarihi inkr edilemez bir gerektir.

Trkler nerede yayorlard sorusu soruldu-unda, Karadenizin kuzeyinden Koreye kadaruzanan saha, Kafkaslarn kuzeyinde Kuzey Buzdenizine, Tibetin kuzeyi, in Seddinin kuzeyi,

Agfanistann kuzey blmnden, rann kuzey

dousu, ama zellikle Sr Deryann kuzey do-usu sahalar gsterebilir. Bazen Macaristan

ovalarna kadar Orta Avrupa sahasn kapladgrlmektedir. Yine gneyde Hindistana gidipdevlet kuran ok sayda Trk boyu olmutur.

Anadoluya gelileri son aratrmalarla milat-tan nceki devirlerde tespit edilebilmektedir.

Anadoluya Trakya, Kafkaslar ve ran zerindengelmeleri sz konusudur. Avrasya corafyasndaKaya resimlerinin dalmna bakarak Trk ta-rihinin yeni balang teorilerini ortaya koymak,yeni tarih paradigmalar oluturmak mmkn-dr.

Gerek Trk tarihini anlamak iin g hare-ketlerini incelemek, boy sistemini analiz ederektarih iindeki ana ak yollarn takip etmek ge-reklidir. Model de lazmdr. rnek ve btn Trk-leri kendine balama imkn sunan bir modeldevlet. Bu devlet bellidir aslnda. ok ak birekilde bizim Gk-Trkler diye tarihiliimizdetandmz. Ama btn dnya tarihiliinde ya-zld ve gereinde de kaydedildii gibi bu dev-letin ad Trk tr. Trk Kaanl olarak yazlp

gnmze ulaan ismin kkeni gl-kuvvetli/gelimi manalarna gelmektedir. Ama 420li ta-rihlerden itibaren Sr Derya rmann kuzey vedousunda yaayan insanlarn addr. Ancak,milattan nceki alardan itibaren balayan tari-hin MS V. yzyla geli sreci aka bilinmekte-dir. Dolaysyla Trk tarihini anlamakta problemyoktur. Problem anlamak istemeyenlerdedir.

Nihayet, 542 tarihinden itibaren resmen Trkadn tayan devlet ykselir. Devletin merkezi

Dosya: Trk ve Trklk

AHMET TAAIL*

TRK TARHNN DERNL


22/40


Moolistann orta-kuzey kesimleri olsa da inkaynaklarnn ifadesiyle Koreden Karadenizinkuzeyindeki Krma kadar btn Trk kkenlihalklar bnyesine katmay baard. Ve bu ta-rihten itibaren Trkiye Cumhuriyetine kadar yok

olmadan devam etti. Gk-Trklerden (Trk Ka-anl) gnmze ne kald sorusunun cevabnet bir ekilde Trkiye Cumhuriyetidir. Trk mil-letidir. Dier taraftan bilinmelidir ki; yeryzndekibtn Trk kkenli topluluklar yani btn TrkDnyas Gk-Trklerin gnmzdeki devam-dr. Ortak kimlik Trk Kaanl ve dnemin Trkboylardr. in kaynaklar bu durumu VI. ve VIII.asrlar arasnda aka vurgulamaktadr.

Trk milleti niye yok olmadan varln koru-

du sorusunu; Karahanl, Gazneli ve Seluklu gibibyk devletleri, hatta Osmanl Devletini saya-rak cevaplayabiliriz. Bu doru yaklamdr. AmaTrkln aralksz devam ediini Trk (Gk-Trk), Bat Trk, Trg(k)i, Ouz, Trkmen sil-silesini ve dier boylarn durumunu takip ederekanlamak daha dorudur. Her ne kadar farkl ad-lar altnda devlet, beylik ve benzeri siyasi kuru-lularda mr srseler de yabanclar tarafndanhep Trk olarak anldlar. Kaynaklarda kaydedil-diler. Osmanl Devleti en kuvvetli anda kta-

ya hkmederken dahi Trk devleti adyla yazlpbahsediliyordu. Ksacas Trk tarihini balang-cndan gnmze kadar kesintisiz takip etmekteproblem bulunmamaktadr. Problem insanlarnanlama sknts tamasnda ya da kastl ekil-de tarihe bakma eiliminde olmalarndadr.

Sonuta tarihin en erken devirlerinden itiba-ren Trk tarihini takip etmek mmkndr. Trklerarlk olarak Orta Asya (Trkistan) dediimizsahada ounlukla Avrasya bozkrlarnda ya-

amlardr. Bilinen tarih paradigmalar deisebile insanlk tarihindeki yerleri ve tannmalarasla deimez. nk tarihi kaynaklar gereiifade etmektedir.

Gerek Trk tarihini anlamak iin Trk g-lerini boy sistemlerini ele alarak Gk-Trk (Trk542-745) modelini esas alarak deerlendirmeken doru yntemdir. Hangi adan bakarlarsabaksnlar kaynaklardaki bilgileri yok edemezler.

______________________________________________

* Prof. Dr.


23/40


T

rkiye gibi bin yl akn bir sredir btn

dnynn Trk yurdu olarak bildii bir l-

kede Trklk mefhmunu tartmaya a-

mak kadar abes bir ey dnlemez. zerinde

yaadmz bu topraklar dn de Trk yurdu idi,

gelecekte de Trk yurdu olarak kalacaktr. Bu du-

rumda, ayn topraklar zerinde Trk de, Trklk

de yaacaktr. Bu trih hakkati kimse deitire-

mez. Trklk, Trk milletinin kimliinin farknda

olmas demektir. Bu farkndalk, berberinde milli-yetilii getirir. Dnyada bir Trk milleti ve milliyeti

bulunuyorsa, onun bir de milliyetilii olacaktr.

Milliyetilik, her hususta kiinin mensup olduu

milleti nde tutmas mnsna gelir. Milliyetilik,

ferdin mensbiyet duygusunun ifdesidir. nsann

mensbiyet duygusunu yok etmek, onu kksz

ve ruhsuz bir mahlk hline getirmekle edeer-

dir. Trk milletini kksz ve ruhsuz insan srs

olarak dnmek, kimsenin hakk da haddi de de-

ildir. Milletler mukaddes deerleriyle varlklarn

srdrrler. Trklk bir Trk iin, baka mukad-

desler gibi, mukaddes bir deerdir. Dolaysyla in-

sanlarn mukaddes deerlerine saygszlk etmek,

hi phesiz misliyle karlk bulur. ncelikle bu

keyyetin bilinmesinde fayda vardr.

kinci olarak, Trk milleti nev-zuhr bir millet

deildir. Muhtelif emperyalist odaklarn kanatlar

altna snarak bugn szde millet olmaya alan

haysiyet fukars bir topluluk da deildir. ahsiyeti,

farkl mahllerin himyesi altnda ekillenmemitir.

Baka bir milletin ltuf ve insfnn eseri olarak s-

nacak bir yer bulup, onun ihsnyla beslenme-

mi; fertleri o milletin msmaha kanatlar altnda

oalp serpilmemitir. Bilkis, bugn Trkiye s-

nrlar iinde yaayp da farkl etnik mensbiyetler

peinde koanlarn tamm, varlklarn Trkn

l-cenblna borludur. Aksini iddi etmek nan-

krlk olur. Trk milleti, milletolmak iin Amerika,

Avrupa, Rusya gibi muhtelif merkezlerin onayn,

desteini, iczetini de aramamtr. Aksine, trihboyunca saysz milleti himyesine alm, koru-

mu, idre etmi, mazlm topluluklara kol kanat

germi, dnyya nizmvermitir. O, millet olarak

varln ihtiyr dnyya kabl ettirdii devirlerde,

bugn leme nizm verme iddisnda bulunan

nev-zuhr milletlerin kendileri deil, atalar bile

trih sahnesinde bulunmuyorlard. Unutmamal ki,

trih triholmadan nce, Trk milleti milletolmu-

tu. nanmayan varsa Orhun bidelerine baksn.

Dolaysyla onun yan tesbit etme kudreti trihte

bile yoktur. Hakkat bu olduuna gre, Trk milleti

karsnda fazlet iddisnda bulunanlarn, nce-

likle dnp arkalarna bakmalar, nasl bir gemi

yaadklarn anlamalar, insanlk lemine hangi

hizmetleri sunduklarn, hangi deerleri hediye et-

tiklerini grmeleri gerekir.

u da bilinmelidir ki, bu satrlar, ne insanlar

etkilemeye ynelik hamset cmleleri, ne kana ve

kafatasna dayal bir rklk tezhr, ne de te-

melsiz bir mz tefhrdr. Trkn trih ncesi-

Dosya: Trk ve Trklk

FAHR UNAN

TRKLE VE TRKLKLE

NEYN KAVGASI?


24/40


ne uzanan hayat hikyesi, onun kim olduunu or-

taya koymaya yeterlidir. Zr, ynesi itir kiinin

lfa baklmaz.

Bugn Trk, Trklk ve Trk milliyetilii hak-

knda haksz ve hadsiz cmleler kuranlarn anla-

yacaklarn zannettiimiz slm bak as da,

burada anlatmaya altmz trih hakkati tas-

dik eder. Allh katnda en stn olanlar, nasl ki

en fazla takv shibi olanlar ise, insanlar arasnda

en stn olanlar da Hakka ve halka en fazla hiz-

met edenlerdir. nsanlarn, insanolmak asndan

birbirlerine stnlkleri bulunmadn ahmaklar

bile bilir. Her insan et ve kemik oluturur; her in-

sa

Documents

Türk Ve Türklük