Upload
turkmenoglu
View
253
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
1/96
nl ngiliz tarihi Arnold J.
Toybec, Trk Devrimi'ni n
gelecei konusundaki
dncelerini Trkiye III - Bir
Devletin Yeniden Douu- adl
bilimsel almasnda yle dile
getirmitir:
"Byk olaylar, byk adamlar
ortaya karr. Fakat bar iinde
geen sosyal hayatn ar ak
iinde bir ulusun i ekimelere
ve rekabetlere dt ve bu
yzden ilerlemenin durduuok grlmtr. leride
Trkiye'yi bekleyen en byk
tehlike de budur. Bugnk
nderler; eserlerini kendileri
kadar heyecanla ve etkiyle yeni
nderler yetitirmedikleri
takdirde, reformlar,
hareketsizlik yznden
reformcularla beraber lmek
tehlikesinde bulunmaktadrlar.
Modern Trkiye'de harekette
olan tarihsel gler bu soruya
bir 'istisna' tanmayacaklardr.
Bu sorunun cevabn da yalnz
zaman verecektir. Ayn zamanda
Trkiye'de bilinli ve hesapl bir
gericilik tehlikesi kalmamtr.
Ulus azimle Bat'mn ilerleme
yoluna koyulmutur. Bu yoldangeri dnmesi iin pek az ihtimal
vardr."
nl ngiliz tarihi, bu
deerlendirmesini 1926 ylnda
yapmtr. Bugn iin
Trkye'de tarihinin bu
szlerine katlmak ve onu hakl
bulmak biraz olanakszdr.
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
2/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
3/96
- nl ngiliz tarihi Arno ld J.
Tonybee, Trk Devrimi'nin
gelecei konusundakidncelerini Trkiye III - Bir
Devletin Yeniden Douu- adl
bilimsel almasnda yle dile
getirmitir:
"Byk olaylar, byk adamlar
ortaya karr. Fakat bar iinde
geen sosyal hayatn ar ak
iinde bir ulusun i ekimelere
ve rekabetlere dt ve bu
yzden ilerlemenin durduu
ok grlmtr. leride
Trkiye'yi bekleyen en byk
tehlike de budur. Bugnk
nderler; eserlerim kendileri
kadar heyecanla ve etkiyle yeni
nderler yetitirmedikleri
takdirde, reformlar,
hareketsizlik yznden
reformcularla beraber lmektehlikesinde bulunmaktadrlar.
Mod ern Trkiye'de harekette
olan tarihsel gler bu soruya
bir 'istisna' tanmayacaklardr.
Bu sorunun cevabn da yalnz
zaman verecektir. Ayn zamanda
Trkiye'de bilinli ve hesapl bir
gericilik tehlikesi kalmamtr.
Ulus azimle Bat'nm ilerleme
yoluna koyulmutur. Bu yoldan
geri dnmesi iin pek az ihtimal
vardr."
nl ngiliz tarihi, bu
deerlendirmesini 1926 ylnda
yapmtr. Bugn iin
Trkye'de tarihinin bu
szlerine katlmak ve onu hakl
bulmak biraz olanakszdr.
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
4/96
T R K Y E
B ir Devle t in Yeniden Do uu
I I I
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
5/96
Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndanhazrlanmtr.
Dizgi - Yaymlayan:Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.Ocak 2000
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
6/96
A R N O L D J . T O Y N B E E
T R K Y E
B i r D e v l e t i n Y e n i d e n D o u u
I I I
eviren: K a s m Y a r g c
C u m h u r i y e t G A Z E T E S I N I N
OKURLARI NA ARMAANIDIR.
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
7/96
O N NC B LM
NFUS, TARIM, DEMRYOLLARI
Byk savatan beri yaptmz Trkiye incelemesi bizi
yenilgi, yeniden canlanma, devrim ve siyasal rgtlenmeden
ibaret olan gei dneminde dolatrd. Bu arada bu iddetli
deiim dnemi iindeki balca olaylar da grm olduk. Ar
tk btnyle cumhuriyeti bir devlet ile kar karya bulu
nuyoruz.
Bir Anayasa ile rgtlenmi, halkn desteini kazanm
ve yeterli bir nderin ynetiminde bir devlet gryoruz. Yeni
Trkiye, daha nce phecilerin ileri srdkleri gibi bir "de
kor" deil, gerek bir olutur. lkenin bar iinde kalknmadnemine girdii bu sralarda artk dikkatlerimizi asker ve si
yasal bunalmlardan alp Trkiye'nin ekonomik gelimesine
evirmeliyiz.
Politika, amaca ulamak iin kullanlan bir aratr. Ama
da ulusun, hkmet tarafndan salanm bir gvenlik iinde
bar ve refaha ulamasdr.
Profesr E.F. Nickoley'n Trkiye iin syledii gibi
"Yalnz hkmet eklinin deimesi lkenin ekonomisinde birdevrim yaratmaya yeterli deildir. Fakat kiilerin teebbsle-
5
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
8/96
rine yol aacak artlar yaratabilir ve yaratmaldr. Her eyden
nce gvenlik ve huzur artlarnn getirilmesi gerekir. Bununilk gerei de istikrarl bir hkmettir. Byle bir hkmetin y
netiminde toprak sahipleri, iftiler, sermaye sahipleri bask
ve adaletsizlie kar korunmaldr. Byle bir hkmet halka
gven alamak, gvensizlik ve ktmserlik yerine inan
uyandracak bir yola gtrmelidir."
Bir ynetimin geirecei son snav lkenin bu ynetimin
den doan ekonomik durumudur. Bunu gznnde tutarak
yeni rejimin, yeni Cumhuriyetin ekonomik alanda Trkiye'ye
ne getirdiini grelim:
nce unu belirtelim; lkenin bugnk ekonomik duru
mu karsnda byk ve ok yaygn bir ktmserlik bulunmak
tadr. Gerek Tk, gerek yabanc i aamian mitsiziik iin
dedirler. Bu durum karsnda Trkler ya aldrmamakta ya da
byk bir endieye dmektedirler. Fakat unu da iaret etme
liyiz; gnn artlarna bakarak ya da daha iyi durumda bulunan lkelerdeki artlarla bir kyaslama yaparak durum hakkn
da tam ve drst bir gre ulamak mmkn deildir. By
le bir gre ancak bugnk ekonomik durum ile dnn art
larn kyaslayarak varabiliriz. Ayrca bugnn glklerini ve
yakn gemite karlalm olan engelleri de gznnde tut
mak gerekir. Trkiye, byk felketler ye frtnalar geirmi
tirve ancak normal duruma dnmeye ve evine bir eki dzen
vermeye balamtr ve bu iler de ulusal yaamn anormalartlan iinde yaplmaktadr (1).
Trk ulusunun Ulusal Devrimi yapmas ve Cumhuriyeti
(1) Kitabn yaynlanma tarihinin 1926 olduu yeniden hatrlanmaldr
6
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
9/96
kurmasnn Osmanl tarihinin hibir devrinde grlmemi
olan bir ekonomik knt iinde gereklemesi bir talihsiz
liktir. Geri Cumhuriyet i bana gelir gelmez, Dolmabahe
ve Yldz saraylar gibi saltanatn zenginlik ve lks sembol
olan saraylarn masraflarndan kurtulmutur; fakat maliye ken
dini daha byk basklar altnda bulmutur.
Maliye yalnz devlet borlarnn yk altnda deildi, ay
n zamanda devlet gelirleri Dyunu Umumiye idaresinin de
ynetimi altndayd. lke on yl aralksz sren savalardan bitap ve yknt halinde kmt. lkenin emek gc gerek ni
telik, gerek nicelik bakmndan eksilmiti. On yl sren sava
lar beden yeterlii olan erkeklerin saym azaltm, savalar
dan sa dnenler de enerjilerini ve salklarm yitirmilerdi.
Savalar tarlalar fakirletirmi, yk hayvanlarnn -zellikle
i Anadolu'nun cins atlan asker gayeler iin kullanlm ol-
duklanndan- pek azmi geride brakmt.
Tanm, hl ilkel bir durumdayd. Ne yeterli insan, ne yeterli hayvan, ne yeterli ara bulunduundan lke tarm acna
cak bir seviyeye dmt. Ordudan terhis edilenlerin paras,
giyecei, yiyecei yoktu. Bir km dalarda babo dolar
olmu, bir ksm obanlk, bir ksm ekyalk, bir ksm da e
tecilik yapmaya koyulmutu. Trkiye'nin baka kaynaklan da
gelimemiti. Ticaret, Trk olmayanlann elindeydi. Bunlann
ou da lkeden karlm; Trkiye'nin kalknmas iin ok
ihtiya duyulan bilgi, sermaye ve tecrbe de bunlarla beraber
gitmiti.
Yeni hkmet ilk yllarda hata stne hatayla lkeyi eko
nomik uurumun iine her zamankinden daha ok drm
t. Gelirler sistemi o kadar kt uygulanyordu ki; ticaret ve
7
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
10/96
nakliyecilik adeta cezalandrlyor ve cesaretleri knlyordu.
stanbul, tam bir ekonomik knt iine dmeye braklmt. Yabanc yardm, yabanc bilgisi, yabanc uzmanlar, hatt
yabanc lkelerde yetimi Trklerle ibirlii yapmama; ya
banc mallann, yabanc sermayesini, yabanc kredilerini red
detme politikas; Cumhuriyeti nderlerin lkenin kontrol
n ele aldklar zaman gstermi olduklan ksa grllkten
baka birey deildi. Fakat urasn da unutmamak gerekir; bu
nderlerin ou hkmet sorumluluklanna almam, devlet
ynetme mesleinde eitim grmemi askerlerdi. Ekonomikve siyasal bilimlerdeki eitimleri, denemeler ve hatalar ile
mek yolu ile olmutur. Aynca giritikleri ilerde karlarna b
yk engeller de kmtr. Sava alanlannda n kazanm bu
generaller ve kurmay subaylardan sivil devlet adamlan olma
lar ve lkenin ekonomik refahn salamalan bekleniyordu.
Bu, onlar iin ancak Herkl'e yarar byk bir iti. Bu asker
lerin frtnalardan ktktan sonra devlet gemisini esas rotas
na sokmay baanp baaramadklann, devlet ynetiminde de,sava alanlannda olduu gibi, baanya ulap ulaamadkla
rn anlayabilmek iin karlanna kan balca ekonomik
problemleri zp zemediklerine bakmak gerekir. nce, en
nemli sorun olan nfus durumuna bir gz atalm.
Hatrlanaca zere, Lozan'daki ban grmeleri srasn
da Trkiye ile Yunanistan arasnda -30 Ocak 1923'te- iki lke
deki ulusal ve din aznlklarn mbadelesi iin bir konvansiyonimzalanmt. Byle bir anlamann amac, her iki lkeye daha
yeknesak bir ulusal topluluk kazandrmak ve ayn zamanda i
lerinde kalan dikenleri temizlemekti. Dr. Nansen tarafndan bu
mbadele en iyi zm yolu olarak tavsiye edildikten sonra,
8
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
11/96
konferansa katlan lkeler de bu fikri uygun bulmular ve by
le bir anlamann imzalanmasn onaylamlard.in dnda olanlar bunu gereksiz ve ok sert bir tedbir
olarak grmlerdir. Fakat ok daha nceleri Venizelos tara
fndan ortaya atlm olan bu tedbiri (Venizelos byle bir m
badele fikrini 1914 ylnda ne srmt). Trkler kabul et
mekle birdenbire olaanst bir sorun ile kar karya kal
mlardr. Bu sorun; honutsuzluklar ve srtmelerle doluy
du: nsanlarn bir lkeden brne aktarlmas, mallarn kar
lkl tazmini iin bir Karma Komisyon kurulmutur. Trkiye'deki Rum aznlnn byk bir ksm zaten 30 Ocak
1923 'ten nce ya lkeyi terketmi ya da zorla karlmt. Bu
na karlk, Yunanistan'daki Trklerin Trkiye'ye g henz
balyordu.
Trkiye bu ie derhal drt elle sarlmtr. Zaman zaman
ktmserlerin endielerinin yersiz olmad grlmtr. Ye
rinden olan herkes strap ekmi, ilerin kt ynetildii ol
mutur. Trkiye ve Yunanistan'da bulunan Batl gzlemciler
anlamay izleyen iki yl iinde insanlarn evlerinden kopar
lp yabanc bir evreye hatt dillerini bilmedikleri bir lkeye
zorla gtrlmelerinden doan traj ediyi byk bir znt iin
de izlemilerdir (1).
Gmenlerin ou a ve plakt. Yanlarnda tayabi
ldikleri kadar eya getirmilerdir. Bazlar gn glkleri
ne dayanamayp lmtr. Bir ksma kamplara, bir ksm bo-
(1) I Anadolu'da yaayan ve kendilerini Rum zanneden pek ok OrtodoksHristiyan, Trkeden baka dil bilmemektedir. Bunun gibi Girit ve Makedonya'dan Trkiye'ye g eden Mslmanlarn ou da Rumcadan baka bir dil ko-nuamamaktayd.
9
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
12/96
salan evlere yerletirilmilerdir/Hkmetin dikkatsizce giri
tii bir nfus datm yznden da kylleri ovalara, ova
kylleri dalara yerletirilmitir. Trkiye'den kaan ya da
karlan Rumlarn geride braktklar evler, Yunanistan'dan ge
len gmenlerin hakk olduu halde hakk olmayan ellere,
yerli Trklere gemi, bunlar da bu evleri gmenlere kirala
mlar ya da kendileri geerek eski evlerini gmenlere brak
mlardr. Bu byk mbadele srasnda bir sr kanlmaz
yolsuzluk olmutur.
Fakat bir btn olarak bu mbadele ii, Amerikan Yakndou Yardm Misyonu, Karma Komisyon ve dier ilgili kuru
lularn almalar sayesinde basan ile sona erdirilebilmitir,
denilebilir. Gmenler iin geici oturma kamplan kurulmu,
a ocaklan ve yetimhaneler almtr. Rumlar mmkn olan
hzla Trkiye'den kanlm, Yunanistan'dan gelen gmen
ler de mmkn olan hzla yerletirilmiler, kendilerini kurta
rr duruma getirilmilerdir. Bu ilere aynlan para yeterli de
ildi. Bir ksm ile memurlarn maalan karlanmtr. Gerikalan 400.000 gmenin yerletirilmesine yetmemitir. Yu
nanistan da ayn sorun ile kar karya kalmtr. Fakat btn
bu glkler ve hatalara ramen i, olduka baanl bir ekil
de bitirilmitir. stelik Trkiye, Milletler Cemiyeti'nin yesi
olmadndan Yunanistan gibi bu rgtn mal ve idar yard
mna da bavuramamtr.
Bu mbadelenin sonulan ilgi ekicidir. Her eyden n
ce Trkiye, siyasal bir ykten; artk lke iinde din ve siya
sal imtiyazlar ve millet sisteminin salad dier kartan is
teyen rahatsz edici bir Trk olmayan aznlklar sorunundan
kurtulmutur. Trkiye artk rk bakmndan bir btn ve an-
10
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
13/96
cak baka Avrupa ve Asya lkelerinde grld oranda ya
banc aznlklar bulunan bir ulusal devlet haline gelmitir.Trkiye iin artk ierden engellenmeyecek bir ulusal kalkn
ma yolu almtr.
Ekonomik bakmdan, Trkiye'nin en kymetli ticaret un
surlarn kaybetmekle byk zararlara urayaca kehanetin
de bulunulmutur. Batllarn elinde bulunmayan btn iler
Rum ve Ermenilerin tekelindeydi. Bunlarn Trkiye'den git-
meleriyle lkenin byk bir ekonomik darbe yiyecei sylen
mitir. Bu inan hl yabanc gzlemciler ve i adamlar arasnda yaygndr. Ticaret konularnda pek az tecrbeleri olan
Trklerin Rum ve Ermenilerden boalan yerleri doldurup dol
duramayacaklar konusunda bir tahmin yapmak iin zaman da
ha ok erkendir.
Buna karlk, Yunanistan'dan gelen gmenler bir bak
ma ticaret ve i konularnda olduka tecrbe sahibidirler ve
teebbs enerjileri vardr. Elbette, bunlar yeni lkelerine yer
letikten sonra ksa zamanda bu yeterliliklerini hissettirecekler, Rumlar ve Ermenilerden bo kalan yerleri dolduracaklar
dr. ou Trke bilmemekle beraber, ulus olarak ayn duy
gular ve ayn din inanlar tamaktadrlar ve bu yzden l
kenin kalknmas ve zenginlemesinde kymetli bir ibirlii
salayacaklardr.
1912-1913, 1914-1918 ve 1919-1922 savalarndan ve
birok eski Osmanl vilayetinin Trkiye'den kopmasndansonra lkenin nfus sorununu incelerken Cumhuriyetin kar
lat birok sorundan biri daha gzmze arpmaktadr.
Bugn ingiliz dominyonlarnn ya da yarm yzyl nce Ame
rika Birleik Devletleri'nin karlatklar bir durum ile yz-
11
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
14/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
15/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
16/96
Kullandklar tarm metodlan tarihin afandakilerden
deiik deildir. Bir mandann ya da kzn ektii karasa
ban hl en gzde tarm aracdr. Derin srme, gbreleme ve
deiik ekim, bilmedikleri eylerdir. Modern ekme ve bime
makineleri grlmeye deer garip eylerdir. Bunlarn yapt
ileri eller grmektedir. Her ky meydannda baaklar, altla
rna akmak talan aklm ve kzler tarafndan ekilen d
venlerle harman edilmektedir. Sap, samandan harman rzg
ra kar savurmak suretiyle aynlmaktadr. Deirmen olmayan
yerlerde taneler, talar arasnda ezilerek un yaplmaktadr. Bat Anadolu'da deirmenler savata yanm, harabeye dnm
tr. Yolculuk eden bir kii bu harabelerin deirmen oldukla-
nn uraya buraya yuvarlanm eski deirmen talanndan an
lamaktadr. 1911 ylndan beri sava, lkeyi durmadan ziya
ret ettii iin imdi kylnn i grdrebilecei en gl hay
van ancak yandaki bir kzdr. Bu gen hayvanlar derin
sren sabanlan ekemezler. Onlarla topra alt st etmek im
knszdr. Boyundurua alk olmadklan iin kullanmak dazahmetlidir. Anadolu'da toprak srmede atlan kullanmak al
kanl olmad, gerekte mevcut atlann byk bir ksm da
savalarda telef edileceinden ok defa gen ve zayf kzle
re kyn kadnlan yardm etmektedirler.
Trkiye'deki tarm problemi, son zamanlarda Hindis
tan'da uzmanlann dikkatini eken duruma benzemektedir ve
ayn dzeltme metodlanm gerektirmektedir. Bunu en ok Trk
nderleri ngrmektedirler. Onun iin Trkiye Cumhuriyeti
Hkmeti giritii reformlarda tanmn gereklerine ncelik
vermitir.
Bu atlmda Bat'mn etkisi aka grlmektedir. Bat'da
14
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
17/96
bu alanda elde edilmi ilerlemeler lkede uygulanmaktadr.
Hkmet byk bir uzak grrllkle lkenin sekiz yerinde tarm okullar amtr. Bu okullarda hem iftilere Bat'nn bi
limsel metodlar retilecek, hem de lkenin tarm sorunlar in
celenip bunlarn zmlenmesi iin aratrmalar yaplacaktr.
Cumhurbakan, vatandalarna rnek tekil etmek iin
kendisi de bir centilmen ifti olmutur. Ankara yaknndaki ift
lii yalnz Trkiye'nin iftileri iin deil, kurulacak baka ift
likler iin de bir rnek olacaktr. yi bir arazi zerinde, bir su
kaynann ve demiryolunun yannda kurulmu olan iftlikte gzel binalar, on sekiz traktr, alt ngiliz yaps harman makine
si, iki otomobil, drt kamyonet ve daha baka makineler bulun
maktadr. Burada karma tarm yaplmaktadr. Kk bir fabri
ka yemi aalarnn rrerini, sebzeyi konserve haline getir
mektedir. Tahl ekilmekte, st rnleri elde edilmekte, damz
lk ve kasaplk hayvan yetitirilmektedir. iftlikte yetmi inek,
birka svire boas, be bin koyun, tiftik keileri, tavuk ve an
vardr. Bunun kadar geni apta olmamakla beraber lkenin
baka yerlerinde de okul-iftlikler almtr. Yabanc lkelerde
yetimi uzmanlarn ynettii bu iftliklerde hem yeni uzman
lar eitilmekte, hem de blgenin iftilerine bilgi verilmektedir.
Hkmetin gsterdii bu ilgiden dolay Trkiye'nin bir
ok yerinde artlar dzelmektedir. zellikle, lkenin Bat et
kilerine en ak olan blgesi bat Anadolu'da iki, yl iin
de tanm artlan hzla dzelmi, bunlar gittike yaygn bir ekilde kullanlr olmu, yeni deirmenler ve un fabrikalan ya
plmtr. Tabiat da savatan ykk km bu lkenin yzne
glm; hava artlan retimin artmasna, refahn geri gelme
sine yardm edecek ekilde uygun gemitir.
15
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
18/96
Tanmda en byk dnem deiiklii modern tarm ma
kinelerinin kullanlmas ve modern tarm metotlarnn uygulanmasdr. Byk Sava'tan az nce modern tarm aralar ilk
defa Adana ve zmir vilayetlerinde grlmtr. Adana bl
gesinde daha ok Alman yaps buharl otomobiller, harman
makineleri, demir pulluklar grlmt. Tzmir blgesine ise
daha ok Amerikan aralar ithal edilmiti.
Savatan beri, buharl Alman traktrlerinin yerini motor
lu hafif talyan, Fransz ve Amerikan traktrleri almaktadr.
Trkiye topra, pek ok yerde ar olduundan gl traktrlerin kullanlmas gerekmektedir. Mevcut traktrler hem
pulluk ekme, hem de bier-dverleri ve harman makineleri
ni altrmakta kullamlmaktadr. Bunun iin ou kasnak ter
tibatldr.
1924 yazmda yzden fazla Fordson traktr yalnz pa
muk ambar Adana'da satlmtr. Bir yl nce bu blgede sa
tlan traktrlerin says sadece yirmi be, 1922'de ise t. Sa
vatan nce hi satlmazken, 1924 ylnda otuz kadar byk
Alman motorlu pulluu alc bulmutur. Bu aralarn oun
da farlar bulunduu iin tarlalarda geceli gndzl alld
grlmektedir. imdiye kedar Trk kylsnn bilmedii
diskarov da lkeye girmeye balamtr. Yakn zamanlara ka
dar bu, nemli bir ara saylmazd. ok defa bu i, bir kzn
ektii ve zerine arlk olsun diye kadnlarn ya da ocuk
larn oturduklar bir kt srklemekle yaplrd. imdi isebirok yerde atlarn ektii trmklar ya da traktrlerin ekti
i diskarovlar kullanlmaktadr.
Tarm bakmndan Adana ve zmir'den sonra Trkiye'nin
en zengin blgesi olan Bursa'da makineli tarm gittike yay-
16
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
19/96
gmlamaktadr. Tahta sabanlarn yerini elik pulluklar almak
ta, motorlu traktrlere birok yerde rastlanmaktadr.Savam sonunda koum hayvanlarnn ve insan gcnn
azl yznden gerekten makineli tarma byk bir ihtiya
vard. Bu boluk olduka giderilmitir ve tam olarak gideril
mesine devam edilmektedir. 1925 ylnda Trkiye'de alt yz
Fordson traktr vard. teki markalardan da her halde yz ya
da yz elli tane bulunuyordu. Traktr saysnn artmas, baka
makineli tarm aralarm da gerektirmitir. Traktrle, sabanla
elde ettiinden kat kat stn rn alan ifti, bu rn kaldr
mak iin bier-dverlere, harman makinelerine, hatt rnn
en yakn liman ya da istasyona tamak iin daha byk, daha
gl, daha modern tat aralarna ihtiya duymutur.
Ky blgelerinde makineli tarm hzla gelimekle bera
ber, lkenin i ksmlannda hl ilkel metotlarla yaplmakta
dr. lkede bine yakn traktr bulunmasna ramen, stan
bul 'dan Adana'ya giderken yol boyunda bir tek traktr bile grmek mmkn deildir. Henz yaplacaklarn yannda ok az
ey yaplmtr.
Trkiye 'de tarmn baz kollan ok nemli bir yer tutmak
tadr. Bu kollarda byk ilerlemeler elde edilmitir. zmir in
cirleri dnyann en iyi incirleri olarak tannmaktadr. 1925 y
lnda ngiliz basnnda kopanlan bir kyamet, zmir'deki incir
paketleme atlyelerinde -zellikle salk artlanm dzeltmek
iin- tedbirler alnmasna yol amtr. 1925 ylnda Samsun'dattn ekimi byk ilerlemeler gstermi ve alt yabanc ttn
alcs firma orada ubeler amlardr.
Trkiye'nin btn tanm blgelerinde ekim faaliyetleri
hzla artmtr. 1924'te ttn rn bir nceki yla kyasla bir
17
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
20/96
misli olmutur. Pamuk ekimi de Adana blgesinde hayret ve
recek ekilde artmtr. 1923 ylnda ekime uygun alan 80.000
dnm iken 1924'te 1.500.000 dnm srlm tarlaya ka
rlm ve bunun 900.000 dnmne ekim yaplmtr. 1925'te
bu rn Lancashire tekstilcilerinin dikkatini ekmeye bala
m ve yaplan incelemeler bunun kalitesinin Msr pamuu-
nunkine yakn olduunu gstermitir. 1925 ylnda pamuk
ekimine gittike artan bir dikkat gsterilmi, yerinde toplanan
bir konferansta bu pamuun yetitirilmesi ve retilmesi ile il
gili sorunlar tartlm; incelenmi, hkmet de konuya byk bir ilgi gstererek pamuk reticilerine yardm vaadinde
bulunmu ve bankalar makine alm iin krediler vermiler
dir. Bir Manchester firmas da Adana'da bir nn fabrikas a
mtr. Mersin'deki demiryolu ve liman tesisleri slah edilmi,
bylece Adana'mn pamuk rnne daha rahat bir ihracat ka
ps salanmtr. Bursa gibi baka blgelerde de pirin, bu
day, arpa rnleri her geen yl artm, son iki yl iinde zey
tin rn gze batar bir art gstermitir.Bu zel tarm alanlar dnda, Trk tarm genel olarak
henz pek yksek bir seviyede deildir. Bilgisizliin ve ilkel
metodlarm yaratt handikap, tutuculuk ve reforma kar di
reni, savalarn etkisi ile "genel olarak" tarann durumu pek
parlak deildir. Trk iftisi uzun sre enerjisini tam olarak
kullanamamtr ya da kullanmak istememitir. Buna da her
an karlamas mmkn tehlikelerin yaratt gvensizlik se
bep olmutur. Her an haydutlarn, etelerin, istilclarn ky
n basmasm; rnn alp gtrmesini beklemi, bunun kor
kusu iinde yaamtr. Vergiler, zellikle aar altmda ezilmi
tir. Vergiyi toplayan aalar herkese ayn adaleti gstermemi-
18
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
21/96
ler, bunu bir bask, antaj ve kiisel kinleri tatmin arac olarak
kullanmlardr. Ulatrma, tanma imknszlklar da kyly kendi ihtiyac olandan fazlasn retme klfetine katlanma-
maya zorlamtr. Kyl, rnn ancak komu pazarda sata
bilmi, daha fazlasn yetitirmeye gerek duymamtr.
Cumhuriyet bu sorunu da olduka halletmitir. Yeniden
rgtlenaUrifmi olan jandarma ile haydutlar ve eteleri sin
dirmitir. Maliyenin zararna olmakla beraber aar kaldrlm
tr. Bu tedbir, hem kyly rahatlatmak ve hem de siyasal bir
yatrm olarak alnmtr. Hkmet ulatrmay gelitirmek
iin yollara, demiryollarna, limanlara mmkn olduu kadar
ok para ayrmaktadr. Bunun sonucu olarak kylnn daha
fazla retmekte gsterdii cesaretsizlik gittike ortadan kalk
makta, tarmla ilgili ekonomik glkler azalmaktadr.
En cidd sorun, bu ilere para bulmaktr. Ekim alanlarn
geniletmek ve bunlarn rnlerini pazarlara ulatrmak iin
para gerekmektedir. Kyller fakir dmlerdir ve bir kenarda sermayeleri yoktur. Kasabalardaki tccarlar imknlar el
verdii oranda kyllere kredi amaktadrlar. Fakat para dar
l vardr; krediler snrldr ve ticar gven yabanc lkeler
den sermaye ekecek kadar yerlememitir.
Burada, demiryollar kumpanyalarnn bu boluu dol
durmaktaki baarlarndan sz etmeden geemeyeceiz. Bir
yandan kyllere yardm etmiler, bir yandan da kendi i ha
cimlerini artrmlardr. Baz kumpanyalar demiryolu boyundaki tarlalar gelitirmek, ekmek, ilemek isteyen kyllere
kredi ile tohumluk teklif etmilerdir. Tohumluklarn bedelinin,
ilk rn satldktan sonra denmesi istenmitir. Kyllerin sa
tn aldklar tarm aralar trenlerde yan crete tanmtr.
19
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
22/96
Kyllere, hibir cret karl olmadan tarm uzmanlar gn
derilmitir. Tarm aralarnda kullanlan akaryakt ucuz tarife
ile nakledilmitir. Fakat kylere en byk yardm, aar gibi
bir gelirden yoksun kalmasma, daha yapaca pek ok mas
rafl i bulunmasna ramen hkmet salamtr. Yalnz ky
lnn yararna kanunlar karmakla kalmam, bedava tohum
luk datm, tarm makineleri iin kredi am; kooperatifler
kurulmasn tevik etmi ve bankalar, bugnn tarmc Av
rupa lkelerindeki rneklere gre, yeniden dzene koymu
tur. Tarmm gelitirilmesi gibi byk bir ite Cumhuriyet rejimi byk bir cesaret ve iyi niyet gstermektedir. Son yllar
da elde edilmi baarlar da rejimin abalarnn bir sonucudur.
Ayrca bunlara, salanan siyasal denge, verimli bir toprak ve
uygun bir iklimin salad faydalan da eklemek gerekir. Bu
konu ile ilgili olarak hkmetin demiryollann gelitirme po
litikasn da incelemeliyiz.
Trkiye gibi geni bir alana yaylm, blgeler arasnda
ki coraf yapnn ok deiik olduu ve dk saydaki nfusunun ounluunu ilkel kalm kyllerin tekil ettii bir
lkenin zengin tabii kaynaklarndan, tanmndan, sanayimden
ve ticaretinden faydalanabilmesi iin nce her eyin stnde
ulatrma kolaylklarna nem vermesi gerekmektedir. Bir l
kenin ekonomisi ancak bu damarlarla beslenebilir. Dnyann
retici blgeleri ile uluslararas ticaret arasndaki en nemli
ba, i ulatrmadr. Bir lkenin yatan zenginliklerini en krl bir ekilde iletebilmek bu ban yeterli olmasna dayanmak
tadr.
Kemalist hkmetin demiryolu yapmna hzla girimi
olmas, Trk nderlerinin bu gerei ok iyi anlam olduk-
20
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
23/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
24/96
laysyla demiryolu yapmnn finansmann Trk maliyesi
yklenmektedir. Kemalist hkmetin, lkenin ulatrmasna
bu kadar nem vermesi, karayollar ile demiryollar gibi modern ulatrmann gereklerine byk bir heyecanla el atm ol
mas takdirle karlanmaldr. Anadolu'nun baz blgelerinde,
Kanada benzeri nfusu az youn lkelerde olduu gibi al
mas g, ekonomik yaran bulunmayan bo yerlerden gemek
zorunluu olmakla beraber, Trkiye demiryolu yapmn ak
satmadan ve hzla srdrmektedir. Bir Batl yolcu iin mev
cut demiryollannn pek ok kusuru vardr: Ar yolculuk, ak
sayan tarifeler, ok dolaan yollar ve konforsuz trenler gibi.
Fakat lkenin refah ve tecrbesi arttka btn bunlar orta
dan kaybolacaktr.
Hkmetin byle bir programa girimi olmasnn poli
tik nedenleri de vardr. Buna ramen demiryolu yapm yine
de ekonomiye yararl olmaktadr. Bir lkenin asker gc,
kuvvetlerinin hareket kabiliyetine ve asker arlk merkezle
rinden snrlara kolaylkla ulaabilmeye baldr. Nasl, birzincirin dayankli en zayf halkasnn dayankll kadar ise,
bir lkenin savunma gc de ulatrma kolaylklarnn yeter
lilii ile llmektedir. Demiryollannn nemi, Basra Krfe-
zi'ne ulamak isteyen Almanya tarafndan ok iyi anlalm
tr. "Drag nach Osten"in tarihi muhakkak Yakn ve Ortado
u'daki demiryollan yapmnn altnda yazlmaldr. Ana
dolu ve Badat demiryollar yapmnda asker amalar n
plnda, ekonomik amalar ikinci plnda tutulmutur.
Osmanl mparatorluu'nun dalmas srasnda bu Al
man sistemi de paralanmtr. Fakat Trkiye, Anadolu demir
yollannn tamamn ve Badat demiryolunun da, Halep do-
22
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
25/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
26/96
blgelerde asker ynak yapmann ne kadar g olduu bu
rneklerle ok iyi anlalmtr. Ulusal snrlar iinde kan bu
tehlikeli ayaklanmay bastrmak iin ay gerekmitir.
Bu mutlak ihtiyatan tr yeni rejim, kurulduu gnden
beri demiryolu ebekesini geniletmeye koyulmu ve imdi
ye kadar lkenin ulalmaz olan blgelerine gidilmitir.
24
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
27/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
28/96
timi, tarm retiminden daha abuk zenginlik salamaktadr.
Kylerdeki insan gc eksiklii problemi uzun bir sre devametmedii, mal imknlar bugnk gibi zayf kald takdirde
btn abalarn tarmda toplanmasnn lkeyi bilim ve uygar
lk yolunda geciktireceine Trkler inanmaktadrlar.
Trk hkmeti bu inan iinde, dikkatlerini ekonomik
ilerlemenin baka alanlarna da yneltmitir. Tarm iin gs
terilen abalann benzerleri, yine ayn ruh iinde, ticarete de
gsterilmeye balanmtr. Bu alanda, Ankara, Rumlarn, Er
menilerin ve dier yabanc i adamlarnn lkeden ayrlmalar ile meydana gelen byk bir problemle karlamtr. Bu
unsurlar, eski Osmanl tezghnn zgs iinde ticaretin at
klarn tekil.edip ekonomik dokuyu gerekletiriyorlard.
lkenin balca i unsurlar gitmilerdi. Zengin tccarlar ser
mayelerini ya gtrmler, ya kaybetmilerdi. Fabrikalar ha
rabeye dnm, kalifiye iilik yok olmutu. Bu alanda Tr
kiye 'de byk bir kmmserlik hkm srmekteydi. Sanayinin
yeniden ayaa kaldrlmas ve nekahat devresinde zararl etkilere kar korunmas gerekiyordu. Kaynaklan olmayan h
kmet tarafndan beslenmesi ve i adam deil fakat asker olan
yneticiler tarafndan altnlmas gerekiyordu. Bu ynetici
ler, yabanc sermayeye srt evirerek kendilerini daha g bir
duruma da sokmulard. Kapitlasyonlarn zararlanm bildik
leri iin bu sistemi ortadan kaldrmlar, Batl imtiyaz ve his
se sahiplerine uzun sre ba emi olduklann hatrlayarak,
ileri srdkleri sert artlarla Trkiye'ye yatnm yapmak niyetinde olan yabanc sermaye sahiplerini rktmler ve bunla
rn cesaretini krmlard. Ankara hkmeti, mill fakirlie, ye
ni kazand ekonomik ve mal bamszl kurban vermeyi
tercih etmektedir.
26
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
29/96
Bu politika Trkiye'nin ekonomik gelimesini geciktirmi
olmakla beraber, cumhuriyetin ilk yllarnda hi de aklszcabir hareket olmamtr. Bu politika yalnz ulusu yabanclara
bal olmaktan darya kar sorumluluklardan ve borlardan,
yabanc hisse sataplerinin mdahalesinden kurtarmakla kalma
m; ayn zamanda ulusal bir kendine gvenme, kendi kendi
ne yeterli olma, kendi kendine yardm etme hissi de uyandr
mtr. Baarl olunduu takdirde, baka uluslarn saygsmm
kazanlaca hesaplanmtr. Bir sr handikap karsnda Tr
kiye kendini, iinde bulunduu mal glklerden kendi aba
lan ile kurtulabilirse bu onun gcn ispatlayacaktr.
ngiltere'nin mal kontrol altodaki Msr, Amerika'nn
mal kontrol altodaki ran; Milletler Cemiyeti'nin mal kont
rol altndaki baz Avrupa lkeleri ve gemite Dyunu Umu
miye daresi'rin kontrol altodaki Trkiye rnekleri gzler
nndedir. Bu kontroller madd sonular vermilerdir fakat ay
n zamanda ulusal gururu zedelemi ve -muhtemelen- ulusalmorali yitirmilerdir.
Yeni Trkiye Hkmeti birok sanayi kuruluunu tekel sis
teminde devletletirmitir. Tuz, oktandr bir devlet tekelidir.
Fakat bu tekelin gelirleri 1881 ylnda Dyunu Umumiye da
resine braklmt. Daha nce Osmanl Ttn Rejisi olan ve
Dyunu Umumiye tarafmdan kontrol edilen ttn sanayii ge
enlerde bir devlet tekeli haline getirilmitir. Kibrit ve sigara
kd retimi de bu tekele verilmitir. 'Hkmet, Uak' ta dabir eker fabrikasnn kurulmasna mali yardmda bulunmu
tur. Bundan da gelecekte eker sanayini tekeli altna almak ni
yetinde olduu anlalmaktadr. Hkmet, 1925 ylnda alkol
ile alkoll ikilerin yapm ve satn da kontrol altna almtr.
27
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
30/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
31/96
sistemi art olmutur. Yeni sistem Bat'daki rneklere gre ha
zrlanmtr ve devlete ylda 60 milyon Trk liras kadar fazla bir gelir salayacaktr. Meslek vergisi yerine, modern bi
imde kademeli bir gelir vergisi bu reformlar arasnda bulun
maktadr. Ayrca mkelleflerden beyanname vermeleri bilan
olarn gstermeleri istenecektir. Bylece biri maliye mfet
tileri, biri de gizli zel hesaplar iin olmak zere iki defter
tutma yolu da kapatlm olacaktr.
Dnlen dier vergiler arasnda elence rsumlar, is
tihlk vergisi, hayvan vergisi, yakt vergisi gibi tedbirler de bulunmaktadr. Halk daha fakir dmezse ve zel teebbs ku
rulular vergiler altmda fazla ezilmezlerse, yukarda belirti
len tedbirler devlet gelirlerini bir hayli artracaktr.
Bakentin Ankara'ya tanmas ile ticaret ve sanayi ma
l deil, psikolojik zararlara da uramtr. Londra ngiliz ti
careti iin neyse, stanbul da Trk ticareti iin oydu. Fakat s
tanbul, corafi durumu dolaysyla Londra'dan ok daha
nemlidir. ki denizin ve iki ktann bulutuu mkemmel bir
liman zerinde gerek ok eski gemite, gerek modern a
larda byk bir ticaret merkezi olmutur. Geri Romallarn
yapt yollar ebekesi kaybolmutur, fakat bunlarn yerini
son zamanlarda derniryollan almtr. Hatta Asya ile Avrupa'y
bir kpr ya da bir tnelle balamak da dnlmektedir. s
tanbul, ticarette olduu kadar din, kltr, sanat gibi baka
alanlarda da byk bir ehir kimliindedir.stanbul'un Trkiye iin olan nemi inkr edilemez. Dn
yann baka hibir yerinde byle bir ehir bulmak mmkn de
ildir. Onun iin de birok ulusun itahm kabartmtr. Trki
ye, Birinci Dnya Sava'ndan sonra ehri kaybetmi, fakat son-
29
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
32/96
ra tekrar eline geirmitir. Anadolu Sava'mn ve Lozan'n en
byk zaferlerinden biri de budur. inde gerici ve padiahceilimleri saklad iin Cumhuriyetiler stanbul'a pheyle
bakmlardr ve bakmaktadrlar. Fakat tarih kymeti ve ticar
neminden dolay onu geri istemekten de vazgememilerdir.
Daha nceki blmlerde anlattmz siyasal nedenlerden
tr Milliyeti hkmet, Hali kylan yerine Ankara'nn
sessizliini tercih etmitir. nce bir stratej ik tedbir olan bu An
kara'ya ekilme daha soma lkenin gelecei iin byk bir
siyasal anlam kazanmtr. Ankara'nn milliyetiler ve Anadolu halk zerindeki etkisinden daha nce sz etmitik. Eko
nomik durumu gzden geirirken tekrar Ankara'ya dnmek
faydal olacaktr.
Bakentin i Anadolu'nun byle sessiz bir ehrine tan
mas siyasal bakmdan hakl olsa bile, ekonomik bakmdan
phe ile karlanmak gerekir. Bir devletin siyasal bakenti
nin lkenin ekonomik hayatndan bu kadar kopmu olmas tarihte pek az grlmtr. Cumhuriyetin ilmndan iki yldan
fazla bir sre gemi olmasna ramen cumhurbakan daha -
lkenin beyni deilse bile, kalbi olan- stanbul'u ziyaret et
memitir. Bu ilgisizliin sonucu ok iyi grlmektedir.
Cumhurbakan tarafndan yz evrilen, hkmet tarafn
dan ihmal edilen ve ardarda deitirilen yneticilerin iyi i gr
memeleri sonucu, stanbul gze batar bir gerileme gstermek
tedir. nce saray ve buna bal olanlar ortadan kaybolmutur.Arkadan halife ve etrafndaki din kurumlan yok olmutur. Fe
ner Patrikhanesi kabuuna ekilmitir. Elilikler brolann-
dan bir ksmn Ankara'ya tamlardr. stanbul'un eski par
lakl yerine garip bir donukluk kmtr. Daha kts s-
30
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
33/96
tanbul, Meric'in batsndaki Avrupa topraklan, kaybedildii,
ksmen de Rusya ile al veri durduu iin ticaretinden olmaya balamtr.
"Anadolu'nun ortasnda plak ve ssz bir ehir olan An
kara'ya drt elle sanlm bulunan hkmet, Boazii kyla-
nndaki zenginliin fakirlie dnmesini endiesiz gzlerle
izlemektedir. stanbul'un belediye hizmetleri olduka iyi.
Tramvaylar temiz ve tarifeye gre alyorlar. Boazn iki k
ysndaki kyler arasnda ileyen vapurlar da yle. Dilenciler
sokaklarda banndnlmyorlar. Bu bakmdan, asker igalinehre zarardan ok fayda salad sylenebilir. Bir yabanc
ziyareti ehirdeki dzenli hayat karsmda gerekten ar-
maktachr.
Fakat daha derinlemesine bir inceleme insan daha dei
ik bir sonuca ulatrmaktadr. nsanlarn kt giyimleri, ifa
desiz yzleri bunlann gerekten ne durumda olduklarn gs
termektedir. flsa srklenmek istemeyen hkmet bu insan
larn kazanlanna el atmtr. Toplumun her kat, varoluunu
srdrebilmek iin etin bir mcadele iindedir. Bunun bede
lini de namuslu vatandalar demektedir. Vergiler dayanlma
yacak kadar ardr ve her vatanda da nasl vergi kanlaca-
n bilmemektedir. kntnn baka belirtileri de vardr.
Kimse yeni ev yaptrmamaktadr. Liman byk gemiler dol
durmakta, bankerler yeni mterilere kredi amaktan kork
maktadrlar" (1).stanbul'un kn anlatan byle haberler hem yerliler
den, hem de ehri ziyaret eden yabanclardan son iki yldr s-
(1) Yarbay P.G. Elgood'un' "The Bgyptian Gazette' 'te rkan bir yazsndan.
31
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
34/96
rekli olarak alnmaktadr. Pek ok gzlemci iin eski bakent
te durum byledir ve bu durum, byk savatan sonra Viya-na'nn kne benzetilmektedir. Son iki yl iinde stanbul'un
pek mutsuz bir durumda bulunduunun sylenmesine ramen
-az da olsa- toparlanma belirtileri grlmeye balanmtr.
te yandan ise Ankara'nm artan zenginlii ve canll,
her yandan grlmektedir. ki yl gibi ksa bir sre iindeki
gelime insan iyimserlie yneltmektedir. Bu sre iinde bi
na yapm hzla artmtr. Ekmek fabrikalar, bir un deirme
ni, bir elektrik santral, kanalizasyon ve su ebekesi yaplmtr. Stma savandan olumlu sonular alnmtr. Yeni elen
ce yerleri almaktadr. Birok elilik Ankara'ya tanmtr.
Ankara hl emekleme anda bir ehir manzaras gstermek
tedir. Fakat byme yanda olduu da gerektir. Urad de
iimde samalklar da gze arpmaktadr. Eski ile yeni bir
birlerine garip bir biimde karmaktadr. Dounun eski etki
leri ile modern Avrupa rnlerinin bir arada olduklar hemen
her yerde grlmektedir. Fakat btn bunlar bir gei kabul
etmek gerekmektedir. Her ne ise, deime ok hzldr ve ye
ni bakent her geen gn modern ekline biraz daha brn
mektedir.
Ulusal hayatn arlk merkezinin stanbul'dan Ankara'ya
kaymasnn anlam nemlidir ve belki de modern Trkiye'nin
yakn tarihinin pek ok olaym aklamaktadr. Anadolu yay
lasna ekilen nderler, stanbul'un ekonomik hayatmdan uzakkalmlar ve uzaklk iinde ok defa bilmeden uyguladklar
politika yznden lkenin ekonomik gelimesini aksatmlar
dr. Anadolu'nun iinde Avrupa'nn kulaktan kulaa fsldanan
dedikodularndan ok uzak kalmlardr. stanbul'daki elilik-
32
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
35/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
36/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
37/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
38/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
39/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
40/96
bteye fazla bir yk olmadan, Osmanl devletinden miras ka
lan borlarn denmesini mmkn klacaktr. Gerekten Os
manl borlar Cumhuriyet iin ar bir yktr. Fakat bu yk
de, itibar yitirmeden silkeleyip atmak mmkn deildir.
Bu blm sona erdirmeden nce biraz da Osmanl T
tn Rejisinden sz edelim. Osmanl hkmeti, 1884 ylnda
Dyunu Umumiye ile vard bir anlama gereince, Trki
ye'deki btn ttn sanayiini bir tekel halinde bu Rejiye ver
miti. Rejinin, zel ttn yetitiricileri zerindeki basks ho
nutsuzluk uyandrmt, fakat sistemin gerek Rej iye gerek Dyunu Umumiyeye ve gerekse Osmanl hazinesine faydas o ka
dar byk olmutu ki, imtiyaz 1913'ten 1925'e kadar uzatl
mt. Bu arada ttn yetitirici kylnn Cumhuriyet hk
meti zerindeki etkisi, Osmanl hkmeti zerindeki etkisin
den daha gldr. Kyllerin Rejiden nefreti, Milliyeti po
litikaclarn yabanc mdahalesine duyduklar nefretle birle
ince 1 Mart 1925'te sona eren imtiyaz yenilenmemi ve te
kelin iletilmesi bir hkmet rgtne braklmtr. Bu imtiyazn geri alnmasnn tek sebebi, Rejinin nefret edilen eski
rejimin bir kurumu olmasndan, iinde zel yabanc parma
bulunmasndan, kylleri ezmesinden ve kaldrlan kapit
lasyonlar tarafndan artk korunmamasmdan ibaret deildir.
Cumhuriyet hkmeti, ttn tekelinin gelirlerinin mill hazi
neye aktarlacan ve uzun bir sredir glk iinde bulunan
maliyenin belini dorultmasna yardm edeceini de hesaplamtr.
Bat lkelerinde, zenginlik, sanayi ve ticaretten domak
tadr. Bu, uygun bir iklim, iyi bir toprak ve yeterli gda iste
yen bir bitki gibidir. Trkiye'nin zenginlii de bir bar ve g-
38
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
41/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
42/96
olduka iyi bir ekilde saland takdirde yabanc yatrmla
rna cesaret verecektir. Nitekim son yl iinde bu ynde bir
hareket balamtr. Yabanc sermayeye uygulanan kstlama
lar yava yava kaldrlmakta, Ankara hkmeti kendine g
venir bir duruma geldike yatrm yapmak isteyenlere daha
ok kolaylk gstermekte ve garanti vermektedir.
Yakn zamanlara kadar Rumlarn ve Ermenilerin tekelin
de olan i bilgisini Trklerin edinmeleri iin daha uzun bir s
reye ihtiya vardr. Fakat Trklerin, gerekli teknik eitim ve
ekonomik frsat saland takdirde, gerek fizyolojik, gerekse psikolojik bakmdan, meydana gelen boluu doldurmama-
lan iin hibir sebep yoktur. lkenin her tarafnda almakta
olan tarm ve sanat okullar her geen gn Trk genlerine bu
alanlara atlmalar iin daha ok frsat yaratmaktadr. Yaban
c unsurlarn lkeden ayrlmalar ile Trklere ticaret, teknik
ve tarm alanlarnda yeni frsatlar kmtr ve bu frsatlardan
faydalanmaya da hemen koyulmulardr. Ayn teebbs kabi
liyetini ve enerjiyi gsterip gsteremeyeceklerini henz bilemiyoruz. imdilik yeni Milliyetiliin atei ile hareket etmek
tedirler. Bundan sonras, devaml savalarn ve devrimlerin ya
ratt anormal gerilimin yerine geici bir uyuukluun gelip
gelmemesine baldr.
40
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
43/96
O N B E N C B L M
SOSYAL VE KLTREL SORUNLAR
Trkiye'de 1919-1922 devrimi yalnz siyasal bir deii
me ve ekonomik ilerlemeye yol amakla kalmam, hzl bir
sosyal evrimi de harekete geirmitir. Bu sosyal evrim o kadar hzla ilerlemektedir ki, bunun sonularnn ne olacan
imdiden kestirmek mmkn deildir. Sosyal deime, hi
phesiz 1908-1909 "Gen Trkler" devriminden beri bala
m olan bir kaynama dneminin uzun gelimelerinin bir so
nucudur. Bu dnem iinde Bat detleri ve fikirleri Trkiye'ye
karmakark bir biimde girmitir. O sralarda lke derin bir
uykudan henz uyanmaktayd. Yeni fikirlerin Trkiye'ye gir
meleri o kadar hzl olmutur ki bunlar sindirmeye yeteri ka
dar zaman bulunamamtr. Fakat bu fikirlerle, entelektel
mayalanma da balamtr. Bu mayalanma uzun srmekle be
raber Batya kar bir savan ateim tututurmaya da yetmi
tir. Savatan sonra sosyal deimeler yzeye vurmu ve bun
larn gelimesi ok hzlanmtr.
Sosyal deimenin, devrim gereinin gerek belirtisi
olduu sylenebilir. Hkmdarlar devrilebilir, hkmetler gelip gidebilir; politika bir frtna gibi esebilir, fakat halk gn-
41
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
44/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
45/96
lara tannm olan imtiyazlar hi derecesine indirilmitir. Ka
dnlar yzlerinden peelerini atmlar; tramvaylarda, tiyatrolarda, sinemalarda kendileriyle erkekleri ayran perdeler kal
drlmtr. Kadnlarn peesi gibi erkekler iin de ulusal bir
serpu olan fes atlm, Douya zg selamlama detleri b
raklmtr. Trk dili Farsa ve Arapa kelimelerden temizlen
meye balanm, Osmanl ad kullanlmaz olmutur.
Devrim atei o kadar kzgnd ki, bunun alevleri arasn
da harem, ok kadnla evlenme, harem aalar sistemi gibi ger
ekten slm detleri olan eski kurumlar yok olmutu. Kutsalemanetler mzelere kaldrlm, saraylar ulusun mal yaplm
tr. Mslmanlarn tatil gn olan cuma yerine Hristiyanlann
tatili pazar kabul edilmi, Batl takvim kullanlr olmutur.
Ankara hkmetinin bu eskiyi ykc politikas Mustafa Ke
mal Paann devrim ateinin etkisi altmda devam etmektedir.
Eski rejimi hatrlatan her ey yok olmaldr. Yeni Cumhuriye
ti, Osmanl mparatorluunun geleneklerine balayan en in
ce iplik dahi kopanlmaldr. Boleviklerin Rusya'da arl ha
trlatan her grn sprp atmalar gibi, Trkiye'de de es
kiden ne kalmsa temizlenmelidir.
Fakat bir ulus yalmz ykc bir politika ile yaayamaz.
Mustafa Kemal bunun farkndadr. Onun iin de abalarnn
bir ksmm da yeni tedbirler, yeni detler getirmek faaliyetle
ri zerinde toplamtr. nce kadnn zgrl salanmtr.
Hem de badndrc bir hzla. Alkoll ikiler yasak edilmi,fakat bu deneme bir yldan fazla srdrlememi ve yasak kal-
dnlmtr. Devlet tekelleri ve devlet saniyisi zel teebbsn
yerini almaktadr. Yabanc yardm ve sermayesi reddedilmek
te, bylece yerli teebbs ve abalar -henz yeterli olmamak-
43
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
46/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
47/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
48/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
49/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
50/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
51/96
vard ve bunlara yirmi be bin renci devam ediyordu. Bu
kurumlarn ou bugn Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda kalmlardr.
Bu yabanc okullarn yaylmas ve etkisi Trkiye'de el
bette baz pheler uyandrmtr. Kapitlasyonlar sistemi bu
okullarn programlarna her trl Trk mdahale ve kontro
ln nlediinden Osmanl hkmeti bunlarn etkisini azalt
mak iin benzeri Trk okullar amak zorunda kalmt. Trk
hkmeti 1914'te kapitlasyonlar kaldrd zaman btn
Fransz okullarm da kapatm, bylece Fransz etkisi azalma
ya yz tutmutu. 1918'de Mttefiklerin zaferi kazanmalar
zerine aym akbete Alman okullar uramtr. Fakat Alman
etkisi tam kaybolmamta. Bugn Trkiye'nin teknik okulla
rnn ounda Alman uzmanlar ders vermektedirler. ou
Trkiye'deki Rum ve Ermeni aznlklarna hizmet eden Ame
rikan misyoner okullar, Hristiyan unsurlarn lkeden kma
lar ve karlmalar zerine faaliyetlerini tatil etmek zorundakalmlardr. Geride kalan Amerikan okullar da yalnz lik
eitim yapmak zorunda braklrmlarckr.
Yabanc eitim kurumlarnn Trkiye'de faaliyetlerini de
vam ettirmeleri ortaya nemli bir sorun karmtr ve resm
makamlar bu sorunu zmlemenin ok g olduunu kabul
etmektedirler. Amerikan ve Avrupa kurumlannm salad
eitimin kymeti takdir edilmektedir ve pek ok yksek dere
celi devlet memuru oullarn ve kzlarn bu okullara gndermilerdir. Valilerin ou yabanc okullar himayeleri altna al
mlardr. Enver Paa yeenini, smet Paa kardeini stanbul,
ve znir'deki Amerikan kolejlerine gndermilerdir. Lozan
Antlamas'nda bu yabanc eitim kuramlarndan hi sz edil-
49
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
52/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
53/96
nimle yeni bir atilim yapmlardr. Milliyetiler eitime byk
bir nem vermektedirler. Bunun sebebi de eitimi yalnz ulusu birletirici deil, fakat aym zamanda ulusun kalknmasnda
da nemli bir etken olarak grmeleridir. Bunun sonucu olarak,
hkmet en byk dikkatim eitim konusuna yneltmitir.
Mustafa Kemal ve arkadalar, bu alanda, Trkiye'yi bir an n
ce Bat Avrupa ve Amerika'nn ileri lkeleri seviyesine yk
seltmeye almakta, bunun yolunu hazrlamaktadrlar.
Yeni Trkiye'nin eitim sistemi incelenirken ister istemez
kadnn durumu konusu da ortaya kmaktadr. Kadnn durumu, sosyal ilerlemenin en iyi lsdr. "Bir ulusun karakte
ri, kadnlarnn durumu ile llr" denmitir. Baka Msl
man lkelerle beraber Trkiye de kadn kk grmekle de
vaml olarak sulandrlmtr. Genel olarak, bu hcumlar mak
satl olmakla beraber, Batl gz ile az ok hakldr. Bu konu
hibir zaman tarafsz bir biimde incelenmemitir ve Bat l
lerinin, Batl olmayan toplumlara uygulanamayaca d
nlmemitir (1).
Kadnn durumu bakmndan bir ulusu Bat lleri ile
tartacaksak, diyebiliriz ki Trkiye, Bat llerine hzla yak
lamaktadr. ok kadnla evlenmek yeni yasaklanmtr. Fa
kat iyi yetimi Trkler arasnda ok kadnla evlenmek ok
tan braklm bir dettir. Kylerde ise kadn en iyi yardmc
dr. Trk kyl erkei, birden fazla kadn ald zaman onla
r daima erefli bir durumda tutmu, nikh kydrm, ekono-
(1) Batl gzlemcilerin ou, evli bir Mslman radnn, Batdaki hemcinslerinden daha ok hakka sahip olduundan habersizdir. slm, kadna mallar zerinde tam hak tanmtr. Batl kadn bu haklan ancak yakn bir gemiteelde edebilmitir.
51
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
54/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
55/96
zlay'da grev almlar, cepheye giden erkeklerden boalan yer
leri doldurmulard. Hatta aralarnda sava alanlarnda grev yapanlar da bulunmutur. Sosyal hizmetlerin bir ksm yeni tip bir
Trk kadm tarafndan grlr olmutu. Bunun sonucunda er-
kek-kadm ilikileri hzla deimeye balam, kadnlar geir
dikleri denemelerde kabiliyetlerini ortaya koymulard. Bu sa
va artlan altnda, kadnn kapal ve emir altnda yaama du
rumu, hi deilse st ve orta snflarda, ortadan kalkmtr. Ky
lerde ise kadn tarlalarda her zaman erkein yardmcs olmu
tur ve oralarda durumda bir deiiklik sz konusu deildir.Gen kzlar okumaya can atmaktadr ve yerli ya da ya
banc btn kz okullan doludur. niversite, Trk kadnna ka-
plann amtr ve ilk defa erkekler ve kzlar bir arada oku
maktadrlar. Her yl yeni retmenler, doktorlar ve hukuku
lar kmaktadr. Kadnlar artk yazarak, konferanslar vererek,
siyasi mitingler dzenleyerek seslerim duyurmaktadrlar. ni
versite mezunu ilk Trk kadn olan Halide Hanm (Halide
Edip Advar) bir yazar olarak, konumalan ve siyasal faali
yetleri ile etkisini btn Trkiye'de hissettirmi, hatta Musta
fa Kemal Paann yardmcs olmutur. Halide Hanm' rnek
alan Trk kadmlan durumlanm dzeltmek, etkilerini hisset
tirmek ve kendilerine yeni imknlar hazrlamak iin faaliye
te koyulmulardr.
Sosyal bakmdan Trk kadmlan Batllama yolunda iler
lemektedirler. Peeyi atmlardr. Arada bir grlen araf daher halde fesin akbetine urayacak, tamamen kaybolacaktr.
Artk kadmlann tiyatrolarda, sinemalarda, topluluklarda er
keklerle beraber oturmalanna izin verilmektedir. Hatta, Hris-
tiyan yabanclarla deilse bile, Trk erkekleriyle dans etme-
53
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
56/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
57/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
58/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
59/96
ON AL TIN CI BL M
TRKYE'NN ULUSLARARASI DURUMU
24 Temuz 1923 'te Lozan Antlamas'nm imzalanmas ile
birlikte Trkiye'nin d ilikiler tarihinde 21 Temmuz 1774 y
lnda yaplan Kk Kaynarca Antlamas ile alm olan dnem kapanmtr. Bu iki tarih arasnda geen bir buuk yzyl
lk sre iinde Yakndounun haritas tannmayacak biimde
deimitir. Bir zamanlar, birok ulusu iinde barndran b
yk bir imparatorluun bulunduu yeri artk bir dzine kadar
irili ufakl devlet doldurmutur. Bu devletlerin bir ksm bam
sz olmakla beraber halklar Yakndou'ya zg ortak tarafla
ra sahiptirler. Siyasal haritadaki bu byk deiiklik, Yakndo
u uluslar arasndaki corafya dalmlanyla kyaslandnda, iin iyz grlmektedir. Bu uluslar, 1774'e kadar yalnz
ayn blgelerde, ayn ehirlerde ve aym kylerde oturmam
lar, ayn mahalleleri aym sokaklar paylamlardr. Bu iice gir-
milik hepsinin yararna olmutur. Bu dnem iinde milliyet
ler topraklara, siyasal topluluklara gre deil, zel ekonomik
meguliyetlere ve sosyal faaliyetlere gre belirlenmiti.
Ekonomik ve sosyal bakmdan bu uluslar birbirlerinemuhta durumda bulunuyorlard. 1774 ile 1923 yllan arasn-
57
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
60/96
da yine bu uluslar kendilerini teker teker Bat'nn milliyeti
lik anlayna kaptrmlar ve bu fikirlerin etkisi altmda belirli topraklar zerinde birleen yeknesak topluluklar haline gel
miler ve siyasal faaliyetler bloklar olmulardr. Bu deime
iddetle, sava stne savala, katliam stne katliamla, g
stne gle olmu; her snr izgisinin deimesinde sarsn
tlar yine birbirini kovalamtr. Snrlarn durumu da kronik
bir ekilde istikrarl olmadndan Yakndou be ya da alt
kuak boyu bir barbarlk ve dehet dnemi yaamtr.
Yakndou uluslarnn srasyla giritikleri ve kurban olduklar barbarlk hareketleri Batl gzlerde bu blgenin dam
gas haline gelmitir. Bu barbarlklar o kadar irkindir ki, bun
lardan burada daha ok sz etmek bouna olur. Fakat unu da
eklemek gerekir; Bat'nn Yakndouyu bir barbarlar lkesi
olarak grmesi ve buna gre bir tutum taknmas btnyle
hissidir. Belki daha az barbarlk yapm olan Batl atalarmz,
Yakndou uluslarnn son yz elli yl boyunca iinde bulun
duklar artlarn benzerleri ile karlasalard, daha m iyi ha
reket edeceklerdi? 1923 ylnda sona eren on yl iinde Beli
ka'da, rlanda'da, Almanya'da olanlar; Trklerin, Rumlarn ve
Bulgarlarn yaptklarndan daha m hafiftir? Yakndou ulus
larnn karsna kan glklerle bat uygarl karlam
olsayd, bizler imdiye kadar oktan yklm bulunacaktk.
Siyasal haritann deimesiyle ekonomik alanda uranlan
kayplar ise, yaplan barbarlklar kadar gze arpmamak ve hislere hitap etmemekle beraber, ok daha ciddi bir sorun idi. Da
ha nceki blmlerde bu sorunlardan sz ettiimiz iin imdi
Trkiye'nin, 1923'te Lozan Antlamas'nn imzalanmasmdan
soma uluslararas alanda kendisini nasl bulduuna gz atalm.
58
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
61/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
62/96
rlebilirdi? Problem, tam bir kesinlikle zmlenemeyecek
kadar karkt. Bu blmede bazlar hisselerine dendenfazlasn almlar (Srplar ve Romenler), bazlar da az ile ye
tinmek zorunda kalmlardr (Bulgarlar ve Ermeniler). Fakat
nemli olan, u ya da bu parann, hakl ya da haksz olarak
una ya da buna verilmi olmas deil, aldatlm olduklarna
inanan uluslarn durumu deitirmeyi artk dnmez olma
lardr. Bulglarlar, 1918 'de ikinci kere kaybettikten soma Ma
kedonya'dan mitlerini kesmilerdir. 16 Mart 1921 'de Sovyet
hkmetinin, Trkiye'nin Kars'taki egemenliini tanmasn
dan sonra Ermeniler, Erzurum ve Van' elde etme mitlerini
yitirmilerdir. Yunanllar, 1922 frtnasndan soma zmir ve s
tanbul zerindeki emellerinden vazgemilerdir. Bu tutum
yalnz yenilen devletlerin deil, herkesin yararna olmutur.
Gemie bu ekilde srt evirmek, son yz elli yldan beri s
ren mcadelenin ve bunun sebep olduu ekonomik kaypla
rn giderilmesi ve 'herkesin kendi evine bir ekidzen verebilmesi' iin gerekli enerjileri serbest brakmtr. Bunlarn
hepsinden nemlisi, Trklerin Yunanllara kar kazandklar
byk askeri zaferden soma, Milli Misak'm dnda brakl
m olan topraklan yeniden ele geirmek hevesine kaplma
m olmalandr.
Mustafa Kemal Paa ve arkadalan, Milli Misak'ta, 30
Ekim 1918 Mtarekesi ile tespit edilmi olan hattn gneyin
de bulunan, halknn ounluu Arap olan eski Osmanl Asya vilayetleri ve Avrupa'da Meri nelrinin batsmda kalan es
ki Avrupa topraklan zerindeki Trk iddialanndan vazgemi
lerdir. Bylece Trkiye, yakn gemite ilerlemesine ayak ba
olan ve stelik kendisini felaketten felakete srkleyen iki
60
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
63/96
ykten kurtulmutur. Buna karlk, Milli Misak' hazrlayan
lar Arap olmayan Mslmanlarn oturduu btn eski Osmanl topraklan zerinde hak iddiasmda bulunmaya devam et
milerdir. Bu formlle balangta Krtlerin oturduklan b
tn blgeler de Trkiye snrlan iinde tutulmak istenmitir.
"Gen Trkler"in 1908-1918 yllan arasnda Arnavutlan ve
Araplan Trkletirmek teebbslerinin kt sonu vermesin
den soma daha etin bir rk olan Krtlere ayn politikay uy
gulamak baard olacak mdr? 1925 Krt isyanndan ve n
giltere ile olan, Krtlere dayanan Musul sorunundan yeni Tr-kiye'nin nderleri, gemiin olaylarna da bakarak, ders ala
cak mdr?
Krtlerin yaadklar blge dnda, Lozan Konferan
smda tespit edilmi olan Trkiye snrlan bir devamllk ve
eski Osmanl snrlan ile kyaslandnda istikrar gstermek
tedir. Bununla beraber Trkiye'nin uluslararas ilikilerinde
toprak iddialan basite indirgenemeyecek kadar gelecek iin
nemli olan iki sorun vardr. Bunlarn birincisi henz zm
lenmemi Boazlar sorunudur ve Trkiye ile Rusya'nn gele
cekteki ilikileri buna baldr. kinci sorun, halifeliin kald-
nlmasmm slam dnyasnda yaratm olduu tepkidir. Bu iki
soruna daha soma deinmek zere Krt sorununa dnelim.
Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde kalan Trk olmayan
unsurlar arasnda en nemli grubu Krtler tekil etmektedir.
Bunlar bir milyon dolaylanndadr. lkedeki Krt unsurunokumas yoktur ve hibir Mltre sahip deildir. Saylan pek
az olan okumular ise ehirlerde oturmaktadr. Krtler Trk
yneticilerinin dilini konumamaktaydlar. Dilleri Farsa'nn
bir lehesini andrmaktadr. Aralarnda kuvvetli rzgrlar es-
61
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
64/96
tii zaman, Rumlar, Ermeniler, Araplar gibi, Osmanl mpa
ratorluumun Krt unsurlar da bu rzgrlardan esinlenmilerdir. Fakat onlarnki dank bir milliyetilik olmutur. Bir
lik ve rgtlenme olmay, okumu nderlerin yalnz mahal
li eyhlerden ibaret olmas; dalarn topluluklar birbirlerin
den tamamen ayrm bulunmas Krtlerin airetleri dna ta
p, baka blgelerde grlen milliyetilik akmlarnn idde
tinde bir akma kendilerini kaptrmalarn nlemitir. Byk
Sava'tan soma Krtler belirli olmayan bir milliyetilik his
sine kaplmlardr.Bunun kkleri belki de 1834 ymda Krtler arasndaki
kprdanmalarn Reit Paa tarafndan iddetle bastrlmasna,
daha soma sultanlarn izledikleri politikaya kadar gitmekte
dir. Bu politikann sonradan Sultan Hamit tarafmdan deiti
rilmesine ve Ermenilere kar kullanlmak zere Krtlerle
dostluk kurmasna ramen, Krtlerin tutumunda byk dei
iklik meydana gelmemitir. 1920 tarihindeki Sevr Antlama
snda Krtlerin bu hislerine cevap verilmek istenmi ve on
lara ulusal zerklik ve bamszlk vaat edilmitir. Fakat ant
lamann yrrle konmamas, Krtlerin emellerini gerek
letirmelerini nlemi ve yaplan vaatler de Lozan Antlama
s'nda tekrarlanmamtr.
Krtler her ilkel ulus gibi anlamn derinliine renme
den girdikleri ve tam uygulamadklar bir din uruna kolayca
fanatik hale gelebilmektedirler. Halife mevcut olduu sreceKrtler rahat durmulardr. Fakat Trkiye hkmeti halifeli
i kaldrp da dine dayanmayan bir rejim getirdii zaman, din
ciler, Krtleri hkmete kar glk ekmeden kkrtabil-
milerdir.
62
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
65/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
66/96
rilmiti. ok sayda asker douya sevkedilmi ve hkmet
kuvvetleri karlar iinde isyam bastrmaya uramlardr. Hibir zaman demiryolu yokluu bu kadar ok hissedilmemitir.
Trk hkmeti Suriye'deki Fransz ynetiminden, Badat de
miryolunun Suriye'de kalan ksmndan asker sevkedilmesine
izin verilmesini istemitir. Fakat Franszlar, muhtemelen pek
ok Trk askerinin Musul blgesinde birikmesinden ekinen
ngilizlerin istei zerine, bu izni vermemitir. Kuvvetlerin is
yan blgesine sevkedilmesindeki glk, yolsuzluk, dik da
lar seferin ay uzamasna yol amtr.
syann balangcnda Krtler hemen her eyi ellerine ge
irmilerdi. Harput'u ele geirmiler, ok gemeden Elaz'
drmlerdi. Bunlar Dersim, Ergani, Palu, apakur izle
miti. 7 Martta Ergani ve Osmaniye tamamen yama edilmi
ti. Bundan soma da Diyarbakr'a kar bir saldrya giriilmi
ti. Diyarbakr, blgenin en nemli merkeziydi. Etraf Krtler
le evrili olmakla beraber, ehir halk Trkt ve kolordu karargh ehirde bulunuyordu. Dicle nehri kysnda bulundu
u iin Diyarbakr btn tarih boyunca nemli rol oynamt.
Dounun balca kervan yollan zerindeydi. Bunun iin eyh
Sait bir an nce ehri ele geirmek istiyordu. 7 Martta ehir
nnde etin bir arpma olmu ve isyanclar ehre girmeye
balamlard. Fakat Mardin'den yola kan bir svari birlii
nin zamannda gelmesi zerine asiler ehirden dan atlm
ve panik iinde dalmlard. Bu arpma isyan hareketinindnm noktasm tekil etmitir. Krtlerin ar kayplara u-
ramalan, nemli nderlerinin arpmalarda lmeleri ve bl
geye daha ok hkmet kuwetlerinin gnderilmesi sonunda
asilerin elinde bulunan vilyetler teker teker kurtanlmt.
64
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
67/96
Bu gelimelerden soma, Krtlerin teslim olmaktan ba
ka yapacak bireyleri kalmamt. nderlerinin bir ksm yakalanm ve cezalandrlmt. En son yakalanan da eyh Sa
it olmutur. Dalara kam olan eyh Sait ele geirildikten
soma Ankara'ya gtrlm ve yaplan yarglamas sonunda
vatana ihanet suundan aslmtr. Nisan aymda tam olarak
bastrlm olan Krt isyan lkede derin ve nemli etkiler
yapmtr.
Her eyden nce vatanseverlik hisleri yeniden kabarm
ve herkes cumhuriyeti korumak iin birlemitir. Bir i savakarsnda, devletin tehlikede olduunu gren btn milliyet
iler hkmetin etrafnda toplanmlar, yabanc istils gnle
rinde yapm olduklar gibi onu desteklemilerdir. Zamamn
babakan isyan bastrmaktaki abalarnda herkesin destei
ni grmtr. Hatta muhalefet partisinin lideri olan Kzm Ka-
rabekir Paa, babakana gvenini aka bildirmitir. Bu olay,
Trkiye Cumhuriyetine yeni bir g ve gven kazandrmtr.syann ikinci bir sonucu da gsterilen honutlua ra
men Ankara hkmetinin yeniden kurulmas olmutur. Ba
bakan Fethi Bey ayaklanmaya byk nem vermi ve bastr
mak iin ok etkili tedbirler almt. 23 ubatta Mecliste yap
t uzun bir konumada ayaklanmann nedenlerini aklam,
nasl gelitiini anlatm ve hkmetinin ald tedbirleri s
ralamt. smet Paa ve Kzm Karabekir Paa tarafndan des
teklenen konumasnn sonuna doru Fethi Bey bir kanun teklifinde de bulunmutu. Buna gre, "din siyasete alet edilme
yecek, din kullanlarak, gerek yaz, gerekse szle halkn his
leri tahrik edilmeyecek" ve bunlar yapanlar en ar cezalara
arptrlacaklard. Kanun teklifi Meclisin byk bir ounlu-
65
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
68/96
unca kabul edilmiti. Fakat birka gn soma beklenmedik bir-
ey olmutu. Halk Partisinin btn gece sren bir toplants
nda sinirler son derece gerilmi, tabancalar ekilmi (neyse ki,
atelenmemitir) ve 60'a kar 94 oyla belirtilen gvensizlik
zerine Fethi Bey sabahn saat nde istifasm vermiti. G
vensizliin nedeni de, Krt isyanm bastrmak iin yeterli ted
birler almamasyd. Fethi Beyden daha iddetli tedbirler iste
yenler arasnda aslen Krt olanlar da vard ve bunlar Musta
fa Kemal'e son derece balydlar. Fethi Beyden soma baba
kanla tekrar smet Paa getirilmi ve hkmette genel bir deiiklik yaplmtr.
Bu an deiiklik, Ankara'y daha sk bir asker kontrol al
tna sokmutur. Derhal tedbirlerin alnmasna giriilmi, Dou
ya seksen bin kadar asker gnderilerek dalm olan isyanc
lar tamamen ezilmilerdir. lkedeki honutsuzluu tahrik eden
lerin bamda bulunduu ileri srlen stanbul basm bask alt
na alnm, stanbul'da ve baka yerlerde ondan fazla gazete ka
patlmtr. Camilerde cumhuriyete sadakati sarsacak vaazlaryasaklanm, byk ehirlerde stikll Mahkemeleri yemden
kurulmutur. Krt isyamnm bastrlmasndan birka ay soma, -
haziranda,- stikll Mahkemeleri Dou vilyetlerindeki btn
tekkelerin kapatlmasn emretmitir. Bu tekkeler entrikaclk ve
hurafelere yataklk etmekle sulandmlmlardr. Btn eyhler
yerlerinden atlm, btn din unvanlar kaldrlm ve bylece
Trkiye'deki bir din kurum daha ortadan kalkmtr.Krt isyanmm nemi, hemen sebep olduu siyasal sonu
larda deil, fakat Trkiye'de hl honut olmayan bir zmre
nin bulunduunu gstermesindedir. Byle bir patlama, ister
yzeyde, ister derinde olsun, kronik bir durumun belirtisidir.
66
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
69/96
Bu, ok hzl giriilmi bir siyasal devrimin tepkisidir. G
ven iinde, olmas isteniyorsa, ilerleme, yava olmaldr. ok
hzl bir gelime ise hemen kar gleri harekete geirmektedir. Bir biyoloji uzman fazla bymenin lm olduunu sy
lemitir. Mhendis, hz ne kadar artarsa direncin de o kadar ok
olacan aklamtr. Siyaset felsefesi de ok hzl bir evri
min devrim demek olduunu anlatmtr. Yzyllar boyunca
yerlemi bir rejimi devirip bunun yerine geen her yeni rejim,
meydana gelen oku karlamak iin harekete geen glerin
siyasal dzeni kantrmasma muhakkak yol aar. Burada, genTrkiye Cumhuriyetinin tarihinde de kar koyan ya da gerici
olan glerin kanlmaz muhalefetini gryoruz. Bu muhale
fet yalnz sultanla kar rejime deil, ayn zamanda dine kar
olan rejime de kardr. Eski Osmanl dzeninin en tutmu
kurumlarn birbiri pei sra deviren ve paralayan milliyeti
lik fanatizmini affetmeyecek olanlarn er ge protesto sesleri
ni ykseltmelerini, mantk d bir tutuculuun ilerleme hare
ketini durdurmaya teebbs etmesini beklemek gerekir. Bumuhalefet ksmen basmda grlm fakat abuk susturulmu
tur. Yemden yana grnp de gnllerinde eskiye bal olan
larn muhalefeti de bastrlmtr. Fakat muhalefet, zeri klle
rtlm, bir kvlcm gibi iin iin yanmaktadr.
Bunlar arasnda balarn ilk kaldranlar Krt aristokra
sisi olmutur.
Tutumun ikinci bir bedeli 1925 Aralk ayndaki bir ma
hall ayaklanma ile denmitir. Grnte bu ayaklanmann
sebebi giyimde yaplan reformdur. Allm kyafetin, zel
likle fesin deitirilmesi o kadar an olmutur ki, buna kar
bir muhalefet kendini gstermekte gecikmemitin Erzurum
67
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
70/96
dolaylannda ve Kuzeydou Anadolu'da ayaklananlar duvar
lara "Hristiyan apkas" aleyhinde bildiriler asarak, kendilerine bir yarar olmadn sandklar reformlar protesto etmi
lerdir. Ayaklanma olur olmaz, eski isyan hatrlayan hkmet
zaman kaybetmeden harekete gemi; Sivas, Erzurum, ve Ma-
ra'ta asker mahkemeler hemen faaliyete koyulmutur. Ha-
midiye kruvazr Rize nlerine gnderilmi, yzlerce kii tu
tuklanmtr.
Trkiye Byk Millet Meclisinin bir yesi, Byk Savaile 1919-1922 Trk-Yunan Sava'mnnlkumandanlanndan
olan Nurettin Paa, apka reformuna kar koyduu iin ayak
lanma gnlerinde Mecliste iddetli saldrlara uram; apka
aleyhinde syledii szler bir kar devrimi tahrik olarak ni
telendirilmi ve bir tarikat ile ilikisi olduu da hatrlanarak
parlamentodan atlmtr.
68
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
71/96
O N Y E D t N C B L M
MUSUL SORUNU
Halknn ou Krt olan eski Osmanl vilyeti Musul, B
yk Sava srasnda ingiliz Ordusu tarafndan igal edilmi ve
daha soma da ngiliz mandas altma giren Irak Krallna balanmtr.
Mustafa Kemal Paa ve devrimci arkadalar Cumhuri
yeti Fransz devrimcilerinin gz ile grmektedirler: Cumhu
riyet bir btndr ve blnemez. Bunun iin 1925 ylnda Do
u vilyetlerinde patlak veren Krt isyan karsndaki tutum-
lan, 1793 ylnda Fransa'nn La Vende vilyetinde kan ayak
lanma karsmda Fransz Cumhuriyetilerinin gsterdikleri
tepkinin aym olmutur. Krt isyam, Bat biimi bir birletirme ve standardizasyon politikasna kar giriilmi baarsz
bir protesto hareketi olmutur. syandan soma, blgenin Trk-
letirilmesi iine daha drt elle sannlmtr. Ankara yneti
cilerinin politikas kuzey Krtlerini Trkletirmektir ve bunun
iin de her trl araca bavurmaya kararldrlar. Bu politika
nn sonuca ulamasnn son derece g olduuna da inanmak
tadrlar. Bunun nedeni de komu lkelerde baka bir bayrak
altmda, baka bir rejim iinde yaayan, milliyetilik konusun-
69
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
72/96
da bask altnda tutulan deil de cesaretlendirilen Krtlerin bu
lunmasdr. ngilizler Musul'u igal ettikleri andan itibaren
Krt milliyetiliim tevike koyulmulardr, ingilizlerin bu politikas, Badat'ta ngiliz mandas altnda kurulmu olan I-
rak'm Arap hkmeti tarafndan da kabul edilmitir. Irak
Araplar, Musul Krtlerini Araplatrmaya giriecek kadar
gl deillerdir; olsalar bile manda ynetimi byle bir hare
kete izin vermeyecektir. ngilizlerin Gney Krtleri iin izle
dikleri politika, onlara, geni bir siyasal bnye iinde ulusal
zerklik vermektir. Trkler, mgiltere'nin Musul'u kendi ya
ran iin deil, fakat Trk topraklarna kar bir hareket ss
olarak kullanmak amac ile Irak'a balamay istediine ken
dilerini inandrmlardr. Trklere gre, ngilizlerin Gney
Krtlerine zerklik vermeleri Krtlere olan sevgilerinden de
il, fakat Kuzey Krtlerinin yam banda bir rnek bulundu
rup onlan Trk hkmetine kar kkrtmak iindir.
Buna karlk, ngilizler de kendi ynlerinden yanl bir
anlamann iine dmlerdir. Pek ok ngiliz gzlemcisi,Trkiye'nin Musul politikasnn bir saldn amac deil, fakat
i refah amac tadn grememilerdir. ngiltere'de yaygm
olan bir kamya gre, Trkiye Musul'u, Badat ve Basra'y ele
geirmek iin bir srama tahtas olarak kullanmak zere is
temektedir. Musul'un, Mezopotamya'nn geri kalan ksmla-
nna hkim durumda olmas bu gr kuvvetlendirmektedir.
ngilizlerin, Musul'un politik durumundan faydalanarak Tr
kiye Cunmuriyetinin Dou vilyetlerini kontrol altna almak
istedikleri yolundaki Trk iddialan ne kadar tartma gtrr
se, Trkler iin ngilizlerin ileri srdkleri iddialar da o kadar
temelsizdir. Trklerin Musul sorunu karsndaki tutumlan
70
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
73/96
daha ok bir savunma tutumudur. Fakat bu, Krtlere kar uy
gulanan politikann savunmas olduundan, ngilterenin Trkisteklerini karlamas, daha g bir hale gelmitir.
Trklerle ngilizlerin Krtler karsmda uyguladklar po
litikalar arasndaki eliki Musul sorununun esasm tekil etmek
tedir. Fakat bu sorunda baka unsurlar da rol oynamaktadr.
Trkler, Musul ehrinin ngiliz kuvvetleri tarafndan 30
Ekim 1918 Mondros Mtarekesi'nden soma igal edilmi ol
duunu ve bundan tr Trkiye'den gayri meru bir ekilde
koparldn iddia etmektedirler. Bu iddia, vilyetin bir ks
m iin doru deildir. Mtareke anlamasnda tesbit edilen
snrn, daha soma bir bar antlamas ile tesbit edilecek s
nrn ayn olmas ve ngilizlerin buna uymas konusunda bir
hkm yoktur. ngilizler ayrca, Musul ehri halknn btny
le Arap, ehir dndaki halkn da Krt olduunu, bu bakm
dan Trkiye ile bir ilgisi bulunmadn ileri srmektedirler.
Trklerin, Musul vilyeti zerindeki hak iddialarnn temeli olarak gsterilen baka bir unsur da, vilyetin Mill Mi-
sak'ta Trkiye snrlan iine alnm olmasdr. Mill Misak'ta
bu blgede yaayanlann Arap olmayan eski Osmanl msl-
man tebaas olduklan ileri srlmtr. ehrin karakteri Arap
olmakla beraber, vilyetin geri kalan blgelerinde halkn o
unluunu, Krtlerin tekil etmesi bu iddiaya dayanak olmak
tadr. imdi, Mill Misak'm her maddesi Kemalistlerin gzn
de kutsallamtr. Mill Misak'ta belirtilmi her istei yerinegetirmek, bir mucize gibi kazanlan zaferin sembol olarak g
rlmektedir. Bu istekleri yerine getirmek, ayrca Kemalistler
iin bir politika slogan olmutur. nk 1919 'da ie baladk
lar zaman ortaya attklan program madde madde uygulama-
71
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
74/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
75/96
lannda petrol kuyularnn bulunmas, iki tarafn politikasn,
ok defa sanld gibi, fazla etkilememitir. Blgede petroln bulunduu bir gerektir, fakat bu zenginlik derecesi o ta
rihte kesin olarak bilinmemektedir. Gney ran'daki zengin
petrol kaynaklar bir ngiliz irketi olan Anglo-Persian tara
fndan iletildiinden ve ngiliz donanmas da buradan ikmal
yaptndan, Musul gibi denizlerden ok ierlerde bulunan
zengin olmayan bir petrol blgesi ngiltere'nin Ortadou po
litikasn etkileyen en nemli etkenlerden biri deildir (1).
Lozan Bar Konferans'nda, Musul sorunu konusundakiTrk ve ngiliz grlerinin uzlaamayaca ksa srede ortaya
kmt. Bunun zerine, iki tarafn da rzas alnarak, Lozan Ba
r Anlamas'mn nc maddesine u fkra eklenmiti:
"Trkiye ile Irak arasndaki smr, (antlamann yrrl
e girmesinden soma) dokuz ay iinde Trkiye ve ngiltere
arasnda varlacak dostane bir anlama ile tesbit edilecektir.
ki hkmetin bu konuda belirtilen sre iinde, bir anlamaya varmamalar halinde konu Milletler Cemiyeti Konseyi
ne gtrlecektir.
Trk ve ngiliz hkmetleri, smr konusunda bir anla
maya vanlmcaya kadar, bugnk toprak durumlannda bir de
iiklik iin asker harekta girimemeyi taahht ederler."
Anlamazln bundan somaki akm bu metnin ve smet
Paa ile Lord Curzon arasndaki grmelerin tutanaklarnn
ne ekilde yorumlandna bal kalmtr. Bu grmelerdeayrca, sorunu zmek iin ikili grmelerin usul de tesbit
edilmiti.
(1) Ortadounun bu kitap yazldktan sonraki tarihi, Musul petrollerinin aslnda sz konusu olan en byk kan temsil ettiini fazlasyla ortaya koyacaktr.
73
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
76/96
Bu grmelerin ilki 19 Mays ile 9 Haziran 1924 tarihle
ri arasnda stanbul'da yaplmtr. Bu grmelerde de iki ta
rafn grlerinin hl Lozan'daki kadar birbirlerinden uzak bu
lunduklar ortaya kmtr. Dokuz aylk sre dolduktan soma
da konu kararlatrld gibi Milletler Cemiyetine gtrlm
tr. Milletler Cemiyeti Konseyi, bir karar vermeden nce, ta
raflarn asker bir harekt ile bozmamay taahht ettikleri sta
tkonun ne olduunu renme iine girimitir. Dicle ile ran
arasndaki blgenin etin coraf durumu ve aradan bir hayli
zaman gemi olmasndan tr, yeler statkonun ne olduuhakknda ayr ayr grlere saplanmlar ve aralarnda anlaa
mamlard. ki taraf arasndaki fiil snr iin her kafadan bir s-
es kmaktayd. ngiliz ileri mevzilerinin tesinde bir "no man's
land" bulunuyordu ve ingilizler bu blgeyi igal etmek niyetin
de olmadklarn iln ederken, Trklerin de bu topraklara gir
meye haklan olmadm ileri sryorlard. Bir rastlant eseri bu
blge baz Hristiyan topluluklarnn yaad yer olmutu. Bu
Hristiyan topluluklar Byk Sava srasmda Trkiye'den kapIrak' a snmlar, ortalk yatmca da buralara gelip yerlemi
lerdi. Trklerin bu blgeye tekrar dayanmalan zerine Hristi-
yanlar yine Irak'a doru kamlar, bu sefer de ngilizler araya
girmilerdi. Musul snrndaki durum, 1922'de anakkale'deki
durumdan farkszd. ngiliz ve Trk kuvvetleri bir atmanm
eiine gelmilerdi. Durumun gerginlii ancak Milletler Cemi-
yeti'nin mdahalesi ile giderilmi ve 29 Ekim 1924'te alman
bir kararla fiil snr durumu, ilerde vanlacak bir anlamaya za
rar vermeyecek bir ekilde tesbit edilmitir. Milletler Cemiye
ti Konseyi bu karan Brksel'de toplanarak vermi olduu iin,
o gnk fiil smra da "Brksel Hatt" ad verilmitir.
74
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
77/96
Konsey bundan sonra yerinde bir inceleme yapacak ve ra
por hazrlayp tavsiyelerde bulunacak bir komisyon tayin et
mitir. Komisyon biri Macar (nl corafyac Kont Teleki), bi
ri Belikal ve biri de sveli yeden meydana gelmiti. Bun
lar, Byk Sava'ta biri Trkiye'nin, br ngiltere'nin mt
tefiki olmu; ncs de tarafsz kalm ve kk lkeyi
temsilediyorlard. Tarafsz sve'in temsilcisi Wirsen, komis
yonun bakanyd.
Komisyon, yerinde yapt uzun bir incelemeden soma1925 Temmuzunda raporunu Konseye vermiti. Tavsiye edil
diine gre, Musul iin Trkiye'ye ya da Irak'a balanmak
gibi sadece iki k dnlyorsa, Trkiye'ye balanmas
ok daha iyi olacakt. nk Trkiye'de daha istikrarl ve g
l bir hkmet bulunuyordu ve yabanc unsurlarla meskn bu
uzak blgeyi Irak hkmetinden daha iyi ynetebilecekti.
Komisyonun bu tavsiyeye gre karar vermesi gerekiyordu.
nk 1922 Ekiminde imzalanm olan ngiliz-Irak Antlamasna gre, manda ynetimi en ge 1928 ylnda sona ere
cekti. Bamsz Trkiye'nin, bamsz bir Irak'tan daha iyi
bir ynetici olaca dnlyordu. Fakat manda altndaki bir
Irak, manda anlamas yirmi be yl daha uzatld takdirde,
Musul iin ok daha uygun olacakt. Komisyon, nc bir
k olarak da blgenin Trkiye ve Irak arasnda taksimini tav
siye etmiti.
ngiliz hkmeti Konseyin kararlarna uymaya sz ver
miti. ngiltere'nin manday uzatmaya karar verdii ortaya
knca; Trkiye Milletler Cemiyeti Konseyinin kararlarnn,
Lozan antlamasna gre, balayc olamayacan, sadece
tavsiye olarak kalacam ileri srmtr. Bu arada iki taraf bir-
75
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
78/96
birlerini, Brksel Hatt 'nm kuzeyinde ve gneyindeki halka
gzda vermekle sulamaya koyulmulard. Bu artlar altnda, Konsey, iki tedbir almak zorunda kalmtr. Lozan Antla-
mas'nda belirtildii gibi, kesin bir karar iin konu, Uluslara
ras Adalet Divan'na havale edilmi ve karlkl ngiliz ve
Trk sulamalarn yerinde soruturmak iin de nl Eston-
yal General Laidoner'i Musul'a gndermitir.
General Laidoner'in Brksel Hatt'mn kuzeyinde soru
turma yapmasna izin vermeyen Trkler, Adalet Divannn
kararn tanmayacaklarn bildirmiler, Trk grnn sa
vunmas iin bir temsilci gndermemilerdir. Adalet Divan,
1925 Kasm aynda ngiltere'nin grn dinledikten soma
-tavsiye mahiyetinde olarak- Milletler Meclisi Konseyinin,
Lozan Antlamas'mn nc maddesinin ikinci paragrafna
gre verecei kararn balayc bir karar olduuna hkmetmi
tir. Konseyin, Trkiye ile Irak arasndaki snr iin oy birlii
ile karar vermesi de art koulmutur. Trkiye ve ngiltere deoylamaya katlacaklar, fakat saymda bunlarn oylan dikkate
alnmayacakt.
Konsey kesin kararn vermek iin yeniden toplanmt.
Bu karar verilirken, yerinde inceleme yapm olan l komis
yonun tavsiyesinden birine uyulacak ya da bir drdnc
zm ekli bulunacakt. Tam bu srada Konsey, General Laido-
ner'den bir rapor almt. Bu rapordaki iddiaya gre, Trkler
Brksel Hatt boyundaki Hristiyan topluluklan rahatsz edipkartmaya koyulmulard. Bu rapor zerine terazinin kefesi
bir tarafa doru ar basmtr. General Laidoner raporu kar
snda, Konsey yelerinin akllarmdaki zm ekli ne olur
sa olsun, Musul'u Trkiye'ye brakmamak bir manevi sorun
76
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
79/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
80/96
kabul edilmekle beraber, ngiltere'nin byk bir devlet Hris-
tiyan lke Byk Savan galiplerinden biri, Trkiye'nin de
kk ve Byk Savan maluplar arasnda bulunan Ms
lman bir lke olmasnn, kararda bir pay bulunduu da ile
ri srlmektedir (1).
(1) ngiltere ve Trkiye daha sonra grme yolu ile Musul sorunu konusunda, Milletler Cemiyeti Konseyi kararma uygun bir anlamaya varmlardr.
78
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
81/96
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
82/96
"Karadeniz'in ve Boazlarn uluslararas statsne son
eklini verip bunu Karadeniz'de kys bulunan lkelerin delegelerinin katlacaklar zel bir konferansa sunarken, bu kon
feransn verecei kararlarn Trkiye'nin egemenliini ya da
Trkiye'nin ve bakenti stanbul'un gvenliim zedeleme
mesi arttr."
Sovyet Rusya, Trkiye'yi Yunanistan ve Batl devletle
re kar verdii savata -yukarda belirtilen amaca ulamak
iin- btn kalbi ile desteklemitir. ierin de Lozan'da Sov
yet heyetine bakanlk ederken byle bir hedef gdyordu.
Bu arada Trk asker zaferlerinin siyasal meyveleri Trk
milliyetilerinin grlerini deitirmelerine sebep olmutu.
Trkler, Lozan Konferansna giderlerken, Dou Trakya'nn
Gelibolu yarmadasnn ve stanbul'un tekrar tamamen Trk
egemenlii altna gireceinden emin bulunuyorlard. Bu da
Boazlarn kontrolnn de onlara braklaca ve bu kontro
l paylamak iin antlamaya bir madde konmas iin d glgelerin yapacaklar mdahalelere rahata kar koyabilecek
leri anlamna gelmekteydi.
Yeni Trkiye, eski Trkiye'nin de yapt gibi bu kont
rol sorununu gl komularn br mdahalecilerin kar
sna karan bir oyunla kendi lehine zebilecekti. Trkiye es
kiden, Boazlarn kontroln Ruslara brakmamak iin Rus
larn karsna Batl mttefiklerini karmt. Daha soma daBoazlan geici olarak ele geirmi bulunan Batllarn kar
sna Ruslan dikmiti. imdi hangi taraf devaml orta ola
rak kabul edecekti?
Boazlar sorunu ile ilgili son gelimeler ve Trklerin
80
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
83/96
duyduklar kran hislerinden tr terazinin kefesinin yeni
dostlarn tarafna doru ar basmas beklenebilirdi. Fakat yeni dostlar ok eski dmanlard ve aradaki dmanlk, Rusya
eve, Trkiye de evin giri holne sahip olduklar srece, her
an yeniden alevlenebilirdi. Rusya, yine o Rusya'yd. Ortodoks
Hristiyan arl elbisesini karp Sosyalist Sovyet Cumhu
riyeti kisvesine brnmt ama; yine de en yakn, en byk
ve en yabanc komuydu.
Trkler her iki biimde de Rus kltrn ekici bulma
mlardr. Kendilerini slama balayan malar zen Trk
ler iin manev liman Paris'ti; Moskova ya da Petersburg de
ildi. izdikleri rotadan da dnmeye hi niyetleri yoktu. Trk
ler, Batl devletlerle politik ve ekonomik bamszlklar iin
die di, trnaa trnak dvrlerken bile kurumlarm tama
men Bat rneklerine gre yeniden dzenliyorlard. Yahudi Si-
yonistleri gibi, Trk milliyetileri de bakalarnn dnda in
sanlar olmaktan bkmlard. Onlar da Batllara benzeyen,Bat dnyasnda yerleri olan normal bir ulus durumuna gel
mek istiyorlard ve bunu kendilerine hedef edinmilerdi. Fa
kat Trk delegasyonu Lozan'a gidip grmelere balar ba
lamaz oportnizmin yine eskisi gibi ilediini grmlerdi.
ngiliz delegeleri Lozan'a "Boazlarn hrriyeti"ne ben
zer bir eyler elde etmek azmi iinde gitmilerdi ve gerisi on
lar iin nemli deildi. Boazlarn hrriyetinden maksat, ba
ns zamannda btn devletlerin ticaret ve sava gemilerinin,sava zamannda da tarafsz lkelerin her cins gemilerinin Bo
azlardan serbeste gemeleri idi. Ban zamannda btn l
kelerin ticaret genmerimn Boazlardan serbeste gemeleri ise
1774'ten beri uygulanan bir alkanlk haline gelmiti. ngil-
81
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
84/96
tere, Boazlarn sava gemilerine almasn istemekle yz el
li yldan beri izledii bir politikay tersine eviriyordu. ngi
lizler, Ruslar Karadeniz'den darya brakmaktansa, Boaz
lardan geii kendi sava gemilerine de yasak etmeyi uygun
grmler ve bu politikaya drt elle sarlmlard. 1815 ile
1907 arasmda ve soma tekrar 1917'de Rusya, mgiltere'nin
dman haline geldii zaman ngilizler iin en akll politika
Ruslar Boazlardan dar karmamak, kendisi de Karade
niz'e gememekti. ngiltere'nin Karadeniz'de Rus sularnda
savamaktan elde edecei bir kazan yoktu. Fakat Rusya'mnHindistan'a giden ngiliz deniz yollarm yandan tehdit etme
si byk bir zarar olacakt. ngiliz devlet adanlan Lozan'da
politikalarm deitirirken normal gemiten ve muhtemel ge
lecekten deil, 1907-1922 yllan arasndaki anormal ve gei
ci artlardan etkilenmilerdir. Bu dnem iinde ngiltere ve
Rusya dost ve hatta mttefiktiler. Byk Avrupa Savamda bir
birlerine el uzatmak istedikleri zaman Trkiye araya girmi,
buna engel olmutu. ngiltere, Boazlan yanp gemek teebbsnde yenilgiye uramt. 1817 ile 1920 arasmda ngilte
re'nin Rusya'da "beyaz" dostlan vard. 1918 ylnda Boaz-
lann kontroln ele geirmekle bu "beyaz" dostlarn devril
mesini, nleyememise de, geciktirebilmiti.
te btn bu dnceler Lozan'da ngiliz heyetinin ge
leneksel politikaya tamamen ters bir tutuma girmelerine yol
amtr. Boazlarn her trl geminin geiine serbest olma
s iin binlerce ngiliz, Avustralya ve Yeni Zelanda askeri kan
larn dkmlerdi. Bu bedelin karl zarar olmamalyd.
Trk delegeleri ise kk bir hayal taviz vererek byk bir
kazan elde edebileceklerini fark etmekte gecikmemilerdir.
82
8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee
85/96
Bylece Trkler, toprak isteklerini elde ettikten sonra Batl
devletlerle ayr olarak bir Boazlar Konvansiyonunun mza
keresini yapmlardr.
Bu konvansiyona gre Boazlar, sava gemilerine baz
artlarla ak olacak, Boazlarn iki kysndaki blgeler as
kerden armacakt. Fakat