T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ

ANABİLİM DALI

TÜRKİYE’DE ÖZELLEŞTİRMENİN ÜCRET VE

İSTİHDAM ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Yüksek Lisans Tezi

Ebru Öztüm Tümer

Ankara-2004

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ

ANABİLİM DALI

TÜRKİYE’DE ÖZELLEŞTİRMENİN ÜCRET VE

İSTİHDAM ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Yüksek Lisans Tezi

Ebru Öztüm Tümer

Tez Danışmanı

Doç.Dr.Berrin C. Ataman

Ankara-2004

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ ANABİLİM DALI

TÜRKİYE’DE ÖZELLEŞTİRMENİN ÜCRET VE

İSTİHDAM ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı :

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

Tez Sınavı Tarihi ..................................

I

İÇİNDEKİLER

TABLOLAR LİSTESİ.............................................................................................. V

GİRİŞ .......................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

ÖZELLEŞTİRMENİN TEORİK ÇERÇEVESİ 1.1. ÖZELLEŞTİRMENİN DOĞUŞU VE TARİHSEL GELİŞİMİ................... 10

1.1.1. Neo-Klasik Teori ve Özelleştirme ................................................................ 11

1.1.2. Küreselleşme ve Özelleştirme ...................................................................... 14

1.2. ÖZELLEŞTİRMENİN TANIMI..................................................................... 16

1.3. ÖZELLEŞTİRMENİN AMAÇLARI.............................................................. 19

1.3.1. Ekonomik Amaçları ...................................................................................... 20

1.3.1.1. Serbest Piyasa Ekonomisini Güçlendirmek ........................................... 20

1.3.1.2. Sermaye Piyasasını Geliştirmek............................................................. 22

1.3.1.3. Döviz Gelirini Arttırmak ........................................................................ 23

1.3.1.4. Verimliliği Arttırmak ............................................................................. 23

1.3.1.5. Enflasyonu Kontrol Altına Almak ......................................................... 24

1.3.1.6. Küreselleşmeye Ayak Uydurmak........................................................... 25

1.3.2. Mali Amaçları ............................................................................................... 25

1.3.2.1. Devlete Gelir Sağlamak.......................................................................... 26

1.3.2.2. Hazine Yükünü Azaltmak ...................................................................... 27

1.3.3. Sosyal Amaçları ............................................................................................ 28

1.3.4. Siyasal Amaçlar ............................................................................................ 29

1.4. ÖZELLEŞTİRMENİN YÖNTEMLERİ ........................................................ 29

1.4.1. Tam Özelleştirme (Dar Anlamda Özelleştirme) ........................................... 29

1.4.1.1. Sermaye Piyasası Kanalı ile Hisse Senedi Satışı.................................... 30

1.4.1.1.1. Hisse Senetlerinin Halka Satış Yoluyla Arzı ................................... 31

1.4.1.1.2. Hisse Senetlerinin Halka Takas Yoluyla Arzı ................................. 31

1.4.1.1.3. Sermaye Arttırımı ............................................................................ 32

1.4.1.2. Teklif Alma Yolu ile Hisse Senedi Satışı (Blok Satış Yöntemi) ........... 32

1.4.1.3. Direkt Satış ............................................................................................. 33

II

1.4.1.4. Çalışanlara Satış ..................................................................................... 33

1.4.1.5. Yarım Kalmış Tesislerin Satışı............................................................... 34

1.4.2. Özelleştirme Benzeri Yöntemler (Geniş Anlamda Özelleştirme) ................ 34

1.4.2.1. Yasal Kurumsal Serbestleşme ................................................................ 35

1.4.2.2. Fiyatlama ................................................................................................ 35

1.4.2.3. Kupon Yöntemi ...................................................................................... 36

1.4.2.4. Sübvansiyonlar ....................................................................................... 37

1.4.2.5. İhale Yöntemi ......................................................................................... 37

1.4.2.6. İmtiyaz Yöntemi..................................................................................... 38

1.4.2.7. Ortak Girişim (Joint Venture) Yöntemi ................................................. 38

1.4.2.8. Yönetim Devri Yöntemi......................................................................... 39

1.4.2.9. Kiralama (Leasing) Yöntemi.................................................................. 40

1.4.2.10. Yap-İşlet Devret Yöntemi .................................................................... 41

1.5. ÖZELLEŞTİRMEYİ SAVUNANLARIN GÖRÜŞLERİ.............................. 41

1.6. ÖZELLEŞTİRMEYE KARŞI OLANLARIN GÖRÜŞLERİ ....................... 43

İKİNCİ BÖLÜM

TÜRKİYE’DE KİT’LER VE ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI 2.1. KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ ............................................................. 46

2.1.1. Kamu İktisadi Teşebbüsleri (Kit)’nin Genel Tanımı .................................... 46

2.1.2. Türk Hukuku Açısından Kit Tanımı ve Hukuki Yapısı................................ 47

2.1.3. Kit’lerin Başlıca Özellikleri.......................................................................... 52

2.1.4. Kit’lerin Ortaya Çıkış Nedenleri................................................................... 54

2.1.4.1. Genel Olarak........................................................................................... 54

2.1.4.1.1. Ekonomik ve Mali Nedenler ............................................................ 55

2.1.4.1.2. Siyasi ve Sosyal Nedenler (Ekonomi dışı nedenler) ........................ 57

2.1.4.1.2.1. Siyasi Nedenler .......................................................................... 58

2.1.4.1.2.2. Sosyal Nedenler ......................................................................... 58

2.1.5. Türkiye’de Kit’lerin Tarihçesi ...................................................................... 59

2.1.5.1. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde...................................................... 59

2.1.5.2. 1923-1930 Dönemi’nde.......................................................................... 61

2.1.5.3. 1931-1938 Dönemi................................................................................. 63

III

2.1.5.4. 1939-1949 Dönemi................................................................................. 68

2.1.5.5. 1950-1960 Dönemi................................................................................. 70

2.1.5.6. 1960-1980 Dönemi................................................................................. 74

2.2. TÜRKİYE’DE ÖZELLEŞTİRME.................................................................. 77

2.2.1. Türkiye’de Özelleştirme Politikalarının

24 Ocak 1980 Sonrası Dönemde Gelişimi........................................................ 77

2.2.2. Özelleştirme Öncesinde Hazırlık Çalışmaları............................................... 79

2.2.3. Özelleştirmeye İlişkin Yasal Çerçeve........................................................... 85

2.2.4. Türkiye’de Uygulanan Özelleştirme Yöntemleri ......................................... 95

2.2.4.1. İşletme Hakkı Devri Uygulanarak Özelleştirilen Kuruluşlar ................. 96

2.2.4.2.Tesis ve İşletme Satışı Suretiyle Özelleştirilen Kuruluşlar ..................... 96

2.2.4.3. Blok Satış Yoluyla Özelleştirilen Kuruluşlar ......................................... 97

2.2.4.4. Halka Arz Yoluyla Özelleştirilen Kuruluşlar ......................................... 99

2.2.4.5. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nda Satışlar .................................. 101

2.2.4. Türkiye’de Özelleştirmenin Amaçları ........................................................ 102

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE’DE ÖZELLEŞTİRMENİN ÜCRET VE İSTİHDAM

ÜZERİNDEKİ ETKİSİ 3.1. ÖZELLEŞTİRMENİN İSTİHDAM ÜZERİNDEKİ ETKİSİ .................... 106

3.1.1. Özelleştirmenin Kit’lerde Çalışanların Hukuki Statüsü

Üzerinde Doğurduğu Sonuçlar ................................................................... 106

3.1.1.1. KİT’lerde Çalışan Personelin Hukuki Statüsü ..................................... 106

3.1.1.2. Özelleştirme Kapsamında Statü Değişikliğinin ve

Başka Kurumlara Nakilin Yasal Çerçevesi .......................................... 112

3.1.1.2.1. Sözleşmeli Personel ya da Memur Statüsünde

Çalışanların Statü Değişikliği ........................................................ 112

3.1.1.2.2. Sözleşmeli Personel ya da Memur Statüsünde

Çalışanların Başka Kurumlara Nakli ............................................. 113

3.1.2. Özelleştirmenin İstihdam Seviyesine Etkisi ............................................... 116

3.1.2.1. İşten Çıkarmaların Yasal Çerçevesi ..................................................... 116

3.1.2.1.1. Memur ve Sözleşmeli Personel Statüsünde Çalışanlar Açısından. 116

IV

3.1.2.1.2. İşçi Statüsünde Çalışanlar Açısından............................................. 117

3.1.2.2. KİT'lerin İstihdamdaki Yeri ................................................................. 120

3.1.2.3. Özelleştirme Sonrası KİT’lerdeki İstihdam Seviyesi ........................... 126

3.2. ÖZELLEŞTİRMENİN ÜCRET ÜZERİNDEKİ ETKİSİ........................... 140

3.2.1. Özelleştirme Sonrası Taşeronlaşan İsçilerin Ücretleri................................ 141

3.2.1.1. Özelleştirme Sonrası Taşeron İşçi Kullanımı....................................... 142

3.2.1.2. Taşeronlaşma Süreci ve Etkileri........................................................... 143

3.2.1.3. Özelleştirmenin Çalışanların ve Taşeronlaşan

İşçilerin Ücretleri Üzerine Etkileri ....................................................... 147

3.2.2. Özelleştirmenin İşten Çıkartılan İşçilerin Üzerindeki Etkisi ...................... 149

3.2.2.1. İş Kaybı Tazminatı ............................................................................... 149

3.2.2.2. Özelleştirme Uygulamaları Nedeniyle İşten Çıkarılan

İşçilerin Özelleştirme Öncesi ve Sonrası Gelirleri ............................... 155

3.2.3. Başka Kamu Kurum Ve Kuruluşlarına Nakledilen

Personelin Nakil Sonrası Ücretleri ............................................................. 158

3.3. ÖZELLEŞTİRMENİN SOSYAL BOYUTU:............................................... 159

3.3.1. Özelleştirme Sosyal Destek Projesi ............................................................ 161

3.3.2. İşgücü Uyum Projesi................................................................................... 165

SONUÇ.................................................................................................................... 168

ÖZET....................................................................................................................... 176

ABSTRACT............................................................................................................ 178

KAYNAKÇA .......................................................................................................... 180

V

TABLOLAR LİSTESİ

Sayfa No

Tablo 1: Yıllar İtibariyle Diğer Kamu Kurum ve

Kuruluşlarına Nakledilen Personel Sayıları ............................................................. 115

Tablo 2: KİT’lerde Yıllık Ortalama Personel Sayısı............................................... 122

Tablo 3: KİT’lerdeki İstihdam Durumu.................................................................. 124

Tablo 4: Özelleştirme Sonrası İşten Çıkarmalar ..................................................... 129

Tablo 5: Özelleştirme Nedeniyle İşten Çıkarmalar-1997 ....................................... 137

Tablo 6: Özelleştirme Nedeniyle İşten Çıkarmalar-1998 ....................................... 138

Tablo 7: Özelleştirme Nedeniyle İşten Çıkarmalar-1999 ....................................... 138

Tablo 8: İşten Çıkarmaların Nedenlerine Göre Dağılımı........................................ 139

Tablo 9: Özelleştirme Sonrası Ücretler................................................................... 147

Tablo 10: Özelleştirme Sonrası Çalışma Koşulları ................................................. 148

Tablo 11: Yıllar İtibariyle Özelleştirme Kapsamına Alınan ve

Özelleştirilen Kuruluşlardan Bu sebeple İşine Son Verilen İşçi Sayısı ................... 154

Tablo 12: Yılar İtibariyle Ödenen İş Kaybı Tazminatı ve SSK Prim Tutarı................. 154

Tablo 13: Mart/1995-Ocak 2003 Ayları Arasında

Yapılan İş Kaybı Tazminatı ve Sigorta Prim Ödemeleri ......................................... 155

Tablo 14: Özelleştirme Öncesi İşçi Ücretleri.......................................................... 157

1

GİRİŞ

Modern anlamda devlet kavramının ortaya çıkması ile beraber devletin

doğrudan ya da dolaylı olarak ekonomiye müdahalesi söz konusu olmuştur. Önceleri

ekonomik işleyişin düzenli sürmesini sağlamak için düzenleyici rol üstlenmiş; daha

sonra kurulan Kamu İktisadi Teşekkülleri (KİT) ile işletmeci olarak ekonomiye

doğrudan müdahale etmiştir. 1929 Büyük Bunalımını takip eden yıllarda, sosyal

devlet anlayışının, devletin ekonomik hayatta doğrudan varlığının lehinde gelişen

görüşler, 1970’li yıllarda yaşanan petrol şokları sonucunda yerini sadece düzenleyici

rolle sınırlamıştır.

1980’li yıllarda önce gelişmiş ülkelerde, daha sonra gelişmekte olan tüm

kapitalist ülkelerde merkezi planlamayı benimseyen ekonomilerin başarısızlığı göz

önünde bulundurularak sermayenin çıkarı üzerine temellendirilmiş özelleştirme

dalgası moda gibi farklı şekillerde yayılmıştır. Bu dönemde, “her şey piyasa için”

sloganıyla hareket eden neo-liberal politikalar yeniden yapılanma sürecine girmişler,

devletin her türlü müdahalesini azaltmayı, ulus-devletin haklarını kısıtlamayı,

KİT’leri özelleştirmeyi ya da kapatmayı hedef seçmişlerdir. Küreselleşmenin

olmazsa olmaz koşulu olarak “dışa dönük” model benimseyip, ulus aşırı şirketler ve

piyasalar gibi rakipsiz karar merkezleri kurmayı amaçlamışlardır. Böylece,

kapitalizm yapısal bunalımından çıkacak ve kamunun ekonomideki ağırlığı

hafifleyecektir.

Özelleştirmeyi savunan görüşlere göre, kar dürtüsüyle çalışmayan kamunun

elinden üretim kaynakları alınmalıdır. Çünkü kişiler sadece kendilerine ait mülkü,

sermayeyi en etkin biçimde kullanır, rekabet olanakları yaratır, rekabet sonucunda

üretici ve tüketiciye yarar sağlar. Oysa, kamu mülkiyetindeki sermayeyi kullanırken

2

aynı özeni göstermezler. Bu yüzden, devlet programını değiştirmeli, ekonomik

günlük uygulamalardan çekilmelidir. Çünkü kamu işletmeleri verimsiz, israfçı,

kaynak dağılımını bozan, gelişmenin önünü tıkayan, aşırı istihdama kaçan

işletmelerdir.

Özelleştirmenin karşısından olan görüşler ise, uluslararası mali ve politik

destek alabilmenin ön koşulu olan özelleştirmeye karşı kamu mülkiyetini

savunmakta, KİT’leri reorganizasyonla tekrar verimli hale getirebileceklerine

inanmaktadırlar. Çünkü, KİT’ler ülkenin ekonomik kalkınmasını gerçekleştirmek,

gelir dağılımını düzenlemek, adaleti sağlamak,coğrafi dengeleri gözetmek,

bölgelerarası farkları azaltmak gibi sosyal devleti korumak ve geliştirmek için

kurulmuşlardır. Ancak, günümüzde kamu mülkiyeti, kamu girişimciliği ve

işletmeciliğine olumsuz anlamlar yüklenerek Dünya Bankası ve IMF gibi temel

düzenleyici kurumlarla yapılan anlaşmalar KİT’ler satılarak gelir elde etmek ön

planda tutulmaktadır.

Bu iki tezat görüş karşısında , 1980 sonrasında güçlenen özelleştirmenin ne

olduğu, nereden gelip nereye gittiği, amaçları, yöntemleri değişik görüşler etrafında

derinlemesine araştırılmalı, ekonomik işleyişinin yanında şimdiye kadar göz ardı

edilen sosyal yansımalarına da değinilmelidir.

Bu temel amaçtan yola çıkarak, bu tezde, birinci bölümde, öncelikle

özelleştirmenin teorik yapısı çizilecektir. Bu teorik yapı içinde öncelikle

özelleştirmenin doğuşuna ve tarihsel gelişimine yer verilecektir. 1929 Ekonomik

Krize kadar süren Klasik İktisat Doktrinine göre devlet ekonomiyi yönetecek

nitelikte olmadığından, ekonomi piyasa koşullarında kendi kendine işleyecektir.

Bırakınız yapsınlar görüşü çerçevesinde, devletin ekonomiye herhangi bir

3

müdahalesinin gerekli olmadığı savunulmaktadır. Bu görüşte en temel unsur tam

rekabet koşullarında devletin sadece hukuki müdahalesinin söz konusu olduğu bir

pazarda özel teşebbüslerce üretimin gerçekleştirilmesidir. Devlet sadece iç- dış

güvenlik, adalet ve savunma işlerini yapmakla yükümlüdür. Bu düşünce iki dünya

savaşı arasında işsizliğin baş gösterip, durgunluğun ortaya çıkmasına kadar

sürmüştür. Tam istihdam düzeyinde ekonomide hiç bir sorunun olmayacağını ileri

süren Klasik Düşünce bu ekonomik bunalımdan çıkış sağlayamayınca yerine

Keynesyen İktisadi Düşünce geçmiştir. Keynes’e göre krizden çıkmanın yolu devlet

müdahalesidir. Hükümetler, maliye, para ve kredi dış ticaret, dolaysız kontrol ve

kamu girişimciliği politikalarından yararlanarak sosyal refahı yükseltebilir. Bu

görüşten yola çıkan gelişmiş ülkeler içinde bulundukları ekonomik şartlar sonucunda

uygulamaya konulan devletçilik politikasının ürünü olarak KİT’leri kurmuşlar ve

KİT’ler tarım, sanayi, ticaret alanında faaliyet göstererek önemli görevler

üstlenmişlerdir. Ancak bu, Keynesyen politikalar, 1970’lerde bütçe açıkları, işsizlik,

yüksek enflasyon, aşırı dış borçlanma, ödemeler dengesi açıkları, iç ve dış

dengesizlikler gibi problemlerin ortaya çıkmasıyla tıkanmış ve bu sorunlara çözüm

getirememiştir. Yeni iktisat politikaları arayışları gündeme gelmiştir. Neo-Klasik

İktisadi Doktrin olarak ortaya çıkan bu politikalar, temelde Klasik İktisadın temelini

oluşturmakta , ancak onu bazı yönlerden eleştirerek, dünyanın içinde bulunduğu

sorunlara devletçilik politikasından vazgeçilerek, KİT’lerden kurtularak ve liberal bir

ekonomik hayatı benimseyerek çözüm getirmektedir. Ardından başlayan

küreselleşme olgusu da, liberal politikaları destekleyen ve özelleştirmeyi gerekli

kılan görüşleriyle, özelleştirmenin tarihsel gelişimini etkilemiştir.

4

Özelleştirmenin tarihinde ki bu değişik doktrinler tanımının da farklı sosyal

kesimlerce farklı algılanmasına yol açtığı için, teorik çerçevede tanımının da iyice

oturması gerekmektedir. Bu yüzden, temelde devletin hiç bir iktisadi faaliyete

karışmadan , kamuya ait mal varlıklarının şahıslara satılması olarak tanımlanabilecek

özelleştirmenin değişik tanımlarına da bakmakta yarar vardır.

Neo-liberal iktisat politikaları ve küreselleşme ile ekonomideki yapısal

değişikliğin önemli bir halkası olarak görülen özelleştirmenin amaçları da ülkeden

ülkeye ve dönemsel olarak farklılık göstermektedir. Teorik çerçeveyi oluşturan

birinci bölümün bir alt başlığını da buradan yola çıkarak özelleştirmenin amaçları

olarak belirlemekte fayda vardır. Özelleştirmenin bu amaçları temelde ekonomide ki

etkinliği arttırmak, maliyetleri düşürmek, hizmet kalitesini iyileştirmek, iktisadi

teşvik olarak sayılsa da genel kabul görmüş amaçları ekonomik, mali, sosyal ve

siyasal olarak dört gruba ayırarak incelemek gerekmektedir.

Teorik çerçevenin bir diğer alt başlığını ise özelleştirme yöntemleri

oluşturmaktadır. Bu çeşitli özelleştirme yöntemlerinden hangisinin uygulanacağı

ülkelerin ekonomik şartlarına, sermaye piyasasının durumuna, özelleştirilmesi

düşünülen kuruluşun niteliğine ve bu özelleştirmeden beklenen amaca göre

değişecektir.

Birinci bölümün son alt başlığında bu kadar farklı görüşü içinde barındıran ve

hala bir ortak tabana oturtulamamış özelleştirme konusundaki görüşler

belirlenecektir. Bir kesim özelleştirmenin yanında yer alırken, diğer kesim onlara hiç

hak vermeden tam zıttı yorumlar yapmakta, bu da kamuoyunun bir görüş etrafında

birleşmesini ve ortak yolda ilerlemesini güçleştirmektedir. “Türkiye’de

Özelleştirmenin Ücret ve İstihdam Üzerindeki Etkisi” adlı tez çalışmasının ilk

5

bölümünde, bu tezat görüşler bir arada verilecek diğer bölümlerin daha iyi

anlaşılmasını planlamaktadır.

Çalışmanın ikinci bölümünde, tarihsel ve ekonomik gelişmemizde çok önemli

bir yere oturan KİT’lere ve özelleştirme uygulamalarına değinilecektir. 1930’larda

dünya ekonomisini temelden etkileyen Keynesyen politikalar sonucunda gelişen

KİT’lerin bizdeki tarihine bakacak olursak, Osmanlı dönemine kadar uzandığı

görülmektedir. Osmanlı’da ordunun ve sarayın ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla

genellikle el emeğine dayalı olarak üretim yapan bir çok fabrika kurulmuş ve bunlar

Cumhuriyet Döneminin KİT’lerine öncülük etmiştir. Kurtuluş Savaşı’ndan sonra,

gayri müslümlerin ülkeyi terk etmesiyle, ilkel tarım şartlarına geri dönen ülkede

İzmir İktisat Kongresiyle sanayinin gelişmesi hedeflenmiştir, girişimcilik

özendirilmiş, özel sanayinin gelişmesine çalışılmışsa da ülkenin içinde bulunduğu

durum ve 1929 dünya ekonomik konjonktürü nedeniyle başarı sağlanamamıştır.

Ekonomik bunalım, kaynak yetersizliği, müteşebbis yetersizliği, teknik bilgi ve

beceri yetersizliği nedeniyle devletin ekonomiye müdahalesi, planlı kalkınmaya

yönelmesi gündeme gelmiştir. Bu yüzden, devlet 1930’lardan sonra mecburen

sanayileşme faaliyetlerine el atmış, devletçilik ilkesiyle ülkeyi kalkındırma

amaçlanmış, geçici olarak görülen bu görevini yerine en iyi şekilde getirebilmek için

öncelikle Sümerbank, Şeker Fabrikası, Toprak Mahsüllerini kurmuştur. Bu

gelişmeler, 1980’lerde liberal iktisat politikalarının dünyayı tekrar yönetmeye

başlamasıyla sekteye uğramış ve KİT’lerin ekonomideki yerleri sarsılmaya

başlamıştır. 24 Ocak kararlarıyla da özelleştirme politikası gündeme gelmiştir.

İkinci bölümün temelini oluşturan bu tarihsel süreci daha iyi irdeleyip,

KİT’lerin ve özelleştirme düşüncesinin ülkemizin ekonomik konjonktüründe ki

6

gelişimine baktıktan sonra, ülkemizde kurulan kamu iktisadi teşebbüslerinin genel ve

Türk Hukuku açısından tanımına değinip, hukuki değerlendirilmesi yapılacaktır

çünkü çalışmanın asıl konusu olan “Türkiye’de Özelleştirmenin Ücret ve İstihdam

Üzerindeki Etkisi”nde hukuki boşluklar nedeniyle ortaya çıkan aksamalar olduğu

düşünülmektedir.

Dünyada genel kabul gören KİT özelliklerinin yanında, Türkiye acaba KİT’lere

nasıl bakıyor, KİT’lerin başlıca özellikleri nelerdir, yapılan tanımlar çerçevesinde

genel kriterlerini maddeler halinde sıralayarak ülkemizdeki KİT kültürünün ne

olduğunu daha iyi belirlemek amacıyla ikinci bölümde bu özelliklere de

değinilecektir.

İkinci bölümün oluşturan KİT’lerin bir alt bölümünde ise, dünyada değişik

amaçlarla kurulan KİT’lerin ülkemizde hangi amaçlara hizmet etmek için

kurulduğunu belirlenecek, bu amaçlara ulaşmakta ne kadar başarı sağladıkları

irdelenecektir. Böylece, 1980 sonrası uygulamaya konulan özelleştirme

uygulamalarının anlaşılmasında kolaylık sağlanacaktır.

1980’ler de Reganizm ve Thatcherizm olarak hız kazanan özelleştirme

politikalarından ülkemiz nasıl nasibini aldı? IMF ve Dünya Bankası aracılığıyla

gelişmekte olan ülkelere kredi vermenin ön koşulu olarak öne sürülen özelleştirme

programlarından Türkiye’de nasibini almış, 1983 yılında Özal ile özelleştirme

yönünde kamuoyu oluşturma ve hukuki çerçeve düzenlenmeye başlamıştır. 1985

yılında Özelleştirme Ana Planı hazırlanarak, özelleştirmeden beklenen on dört amaç

açıklanmıştır. Bu dönemden sonrada hızla özelleştirme uygulamalarına yönelik

hukuki düzenlemeler yapılmaya başlanmıştır. Bu çalışmada özelleştirmeye yönelik

şu ana kadar yapılan yasal düzenlemelere de yer verilerek ülkemizde özelleştirmeden

7

ne beklendiği, nasıl bir sistem ya da sistemsizlik dahilinde yürütüldüğü gözler önüne

serilmeye çalışılacaktır. Dünyada genel kabul görmüş özelleştirme yöntemlerinden

ve amaçlarından hangilerinin, ne şekilde ve hangi çıkara hizmet etmek için

uygulandığı da bölümün sonunda belirtilecektir.

Üçüncü bölümde ise hep ekonomik yansıması üzerinde durulduğunu

düşündüğüm özelleştirme çalışmalarının sosyal boyutu irdelenmeye çalışılacaktır. Bu

aşamada, bilinçli ya da bilinçsiz Türkiye’de ortaya konulan özelleştirme

çalışmalarının KİT’lerde çalışan personelin istihdam ve ücret düzeylerini nasıl

etkilediği üzerinde yoğunlaşılacaktır. Serbest piyasa ekonomisinin geçerlilik

kazanmasıyla gündeme oturan özelleştirme, bir kesime göre verimi arttırıcı,

maliyetleri düşürücü, teknolojik yenilikleri takip eden bir görünüme sahipken; diğer

bir kesime göre işçi açısından olumsuz sonuçlar doğurabilecek, ücretlerin düşmesine

sebep olacak, istihdamda daralmaya yol açacak, böylece de sosyal boyutta derin

yaralar açabilecektir. Bu görüş çerçevesinde çalışma ekonomisi ana bilim dalının

temel öğesi olan işçinin durumunun özelleştirme çalışmaları karşısında nasıl

etkileneceği üçüncü bölümün temelini oluşturacaktır.

Başlangıçta, KİT’ler Türk ekonomisinin istihdam yaratan alanları olarak

görülürken, zamanla bu durum terse dönerek kadro şişkinliğine sebep olmuştur.

İktidarların seçmenlerine hoş gözükmek için KİT’leri kullanmaları, başlarına vasıfsız

yöneticiler getirmeleri verimin düşüşüne, istihdam oranlarının artmasına sebep

olmuştur. Ancak, gelişmiş ülkelerin bazı finans kurumlarının aracılığıyla

özelleştirmenin kapsamını genişletmesi yönünde uyguladığı programlar sonucunda,

KİT’ler deki personelin statüleri değişikliğe uğramış, bazıları hiçbir hukuki tabana

oturtulmadan sosyal korumadan uzaklaştırılmıştır. Bu sonucun doğumunda,

8

başlangıçtan beri yetersiz alt yapıyla oluşturulan kanunlar ya da yapılan kanunların

tek metin haline getirilememesi mi sebep? Yoksa, toplumun tam olarak

biliçlendirilmemesi ve yeterli ölçüde aydınlatılmaması mı sebep? Ya da gerçekten

istihdam da azalma var mı, yoksa bu söylem sadece özelleştirmenin bu ülkede

uygulanmasını istemeyen çıkar gruplarının bir aldatmacası mı?

İstihdamdaki değişmelerin incelenmesinden sonra bir başka sosyal boyut

gündeme geliyor; Ücret. Çalışanların, özelleştirme sonrası ücretlerinin ne yönde

değiştiği bu çalışmanın irdelediği başka bir unsurdur. Gerçekten ücretlerde düşme

var mı yoksa iyileşme mi var? Üçüncü bölümün bir başka alt başlığını oluşturan

özelleştirmenin ücret üzerindeki etkisini de üç başlık altında incelemek uygun

olacaktır.

Bunlardan birincisi, özelleştirme sonucunda işini kaybeden işçilerin ücret

düzeylerinin ne olduğudur. Bu işçiler, başka iş bulabilmiş midir ya da bulduysa,

önceki yaşam standardını koruyabilecek düzeyde ücret alabilmekte midir, ücret

kayıpları ne kadardır? İkincisi, özelleştirme sonrasında başka kuruluşlara nakil edilen

çalışanların ücretleri, sosyal hakları ne yönde değişikliğe uğramıştır? İşe adapte olma

yönünde mesleki bir eğitim verilmiş midir? Üçüncüsü, özelleştirme sonrasında

uygulanmakta olan taşeron sistemin hukuki alt yapısı yeterli ölüde oluşturulmuş

mudur, taşeron işçinin ücret düzeyi ne durumdadır ve taşeronlaşma süreci nasıl

başlamıştır?

Hep işveren açısından değerlendirilen özelleştirme uygulamalarının istihdam

ve ücret açısından işçiler üzerindeki etkilerinin araştırılacağı bu çalışmada işçilerin

özelleştirme öncesi ve sonrası çalışma koşullarına bakılacak,özelleştirme sonrasında

ki ücret değişikliklerinin mesleki kategorilere göre farklılık gösterip göstermediği

9

irdelenmeye çalışılacak, böylece özelleştirmenin şimdiye kadar pek değinilmemiş, bu

sosyal boyutu gün yüzüne çıkarılmaya çalışılacaktır.

Bölümlerin ve tezin temeli bu şekilde belirlendikten sonra uygulanacak

yöntem, bu konuda yazılmış kitapları, makaleleri irdelemek, özelleştirme ve

KİT’lerle ilgili olan internet sitelerini taramak, sendika ve diğer kuruluşların bu

konudaki görüşlerine ulaşıp, yapılan seminer notlarını değerlendirmek, gerekirse

sözlü mülakatlarda bulunmak şeklinde olacaktır.

10

BİRİNCİ BÖLÜM

ÖZELLEŞTİRMENİN TEORİK ÇERÇEVESİ

1.1. ÖZELLEŞTİRMENİN DOĞUŞU VE TARİHSEL GELİŞİMİ

1929 Büyük Ekonomik Bunalımına kadar devletin görevinin iç ve dış güvenlik

ile ülkede adaleti sağlamak olduğu görüşü hakimken; 1929 yılı ile uluslararası

pazarda talep yetersizliği, sermaye birikimi sürecindeki sıkıntı, durgunluk,

hammadde fiyatlarının düşmesi ve kitlesel işsizliğin ortaya çıkması ile dünya

ekonomisinde bunalıma doğru bir gidiş başlamıştır. 1929 Bunalımından sonra

Keynesyen politikalarla ülkeler içe kapanarak, iç pazarları, yerli sanayiyi, kamu

girişimciliği eliyle sanayiyi geliştirmeye öncelik vermiştir. Çünkü, klasik ekonomi

teorisinin varsayımlarının temelden sarsıldığı 1929 Ekonomik Krizinin ardından

Keynesyen iktisat teorisi, krizin aşılabilmesinin devlet tarafından maliye, para ve

kredi, dış ticaret, dolaysız kontroller ve kamu girişimciliği politikaları ile mümkün

olduğunu savunmuştur. (KİLCİ, 1994:11) Böylece, 19.yy boyunca yürütülmeye

çalışılan sosyal politikalara, 1930’lu yıllardan itibaren sosyalist ve kapitalist

ülkelerde ekonomide canlanmayı sağlamak ve işsizliği azaltmak amacıyla Kamu

İktisadi Teşebbüsleri kurmak ve bunları geliştirmek politikaları eklenmiştir.

Bu krizin yarattığı koşullar ve daha sonra 1945’de İkinci Dünya Savaşının

ardından özellikle Avrupa ülkelerinde ekonomilerin yeniden yapılanması ile

devletleştirme ya da devletin sınai ve ticari girişimlere öncülük etme politikaları,

kamunun genel ekonomi içindeki payını arttırmıştır. (KARDEŞ ve GÜZEL,

1995:11) Ayrıca, savaş sonrasında sol güçlerin iktidara gelmesinin yanında bazı özel

şirketlerin kamulaştırılması da KİT sisteminin gelişmesinde önemli rol oynamıştır.

11

Solun kazandığı yeni prestij ve bu arada kapitalist sistemin sosyalist sistemle olan

rekabeti ve karşılıklı etkileşimi, bu bağlamda sosyal devletin geliştirilmesi, gelir

dağılımın düzeltilmesi, istihdamın desteklenmesi perspektifleri kamu işletmeciliğini

destekleyen unsurlar olmuştur. Bu gelişmeyi destekleyen süreç ise, savaş sonrasında,

1930’larda olduğu gibi, kamu harcamalarının yarattığı taleple ekonomik büyümeyi

canlandırmaya yarayan Keynesci politikalar olmuştur. (TÜRK-İŞ , 1998:7)

1960-70 yılları arasında devletin ekonomi içindeki payı artarken, iktisadi

büyüme yavaşlamaya başlamış, devlet harcamalarının kontrolü zayıflamıştır, ortaya

çıkan bu tarz ekonomik sorunlara çözüm getiremeyen Keynesyen ekonomik politika

uygulamaları sonucu devletin hacmi ve fonksiyonları artmış, bu da bütçe açıkları,

işsizlik, yüksek enflasyon , aşırı dış borçlanma ve ödemeler dengesi açıkları gibi çok

önemli ekonomik sorunlara neden olmuştur. Bu yıllara kadar kamu kesiminin

genişletilmesi, ekonomik gelişmenin önemli bir unsuru olarak makro ekonomi

politikalarının temelini oluşturmuş, hiçbir hükümet kamu harcamalarını kısmayı ve

kamu kesimini sınırlamayı düşünmemiş, kamu sektörünün de büyümesine itiraz

edilmemişken; 70’li yılların ilk yarısında 1. Petrol Şoku özellikle petrol ihracatçısı

ülkelerde ciddi ekonomik krizlere yol açmış, petrol krizi ile enflasyon ve işsizliğin

bir arada görülmesi kamu kesimi faaliyetlerinin ve Keynesyen politikaların

sorgulanmasını gündeme getirmiş, kapsamı daraltılmaya çalışılmıştır. Yeni çözüm

arayışları kamu müdahalesini ve kamu hizmetlerini eleştirmeye yönelik olmuştur.

1.1.1. Neo-Klasik Teori ve Özelleştirme

1970’lerden sonra ortaya çıkan ekonomik sorunların ortadan kaldırılması için

temelde klasik iktisat teorisine dayanan, fakat onun bazı yönlerini eleştiren ve

12

yeniden yorumlayan Neo- Klasik Teori adı altında başka iktisat politikaları gündeme

gelmiştir. 1970’lerde yerleşmeye başlayan ve 1980’lerde varlığını iyice hissettiren

liberal görüşe göre, krizden çıkmak için kamu kesimi ekonomiden, piyasalardan

tamamen çekilmelidir. Bu anlayış çerçevesinde kamu işletmelerinin verimsiz, israfçı,

kaynak dağılımını bozan, gelişmenin önünü tıkayan, aşırı istihdam kaçan işletmeler

olduğu iddiası sermayenin ideolojik saldırısının en önemli parçası olmuştur ve bütün

dünyada kabul görmeye başlamıştır. (TÜRK-İŞ, 1998: 9)

Neo-Klasik görüşe göre derinleşen iktisadi krize karşı artık zıt ve farklı

müdahaleler çözüm olabilecektir. Bu bağlamda klasik liberal teorinin devamı olarak

özel mülkiyet, müteşebbis, kar amacı, girişim serbestliği, fiyat mekanizması

temelinde özelleştirme görünmez el prensibinin günlük hayata geçirilmesinde önemli

rol oynamaktadır. Yeni Dünya Düzeni olarak adlandırılan bu dönemde, devletin her

türlü müdahalesinin en aza indirilmesi , ulus devletlerin hükümranlık haklarının

kısıtlanması ve yerine ulusaşırı şirketlerin geçmesi belirlenmiştir. Bu değişim şarttır,

çünkü iktisadi hayattaki rolü Keynesyen politikalarla büyüyen devlet artık iktisadi,

sosyal ve siyasal sorunların sorumlusu konumuna gelmiştir.

Bu dönemde Neo-Klasik iktisadın yeni alt akımları da özelleştirme

düşüncesinin doğuşunda etkili olmuşlardır. Chicago Üniversitesinden M.Friedman’ın

öncülüğündeki Monetaristler işsizlikle enflasyonun birlikte görüldüğü(adına

stagflasyon dedikleri) dönemde Keynesyen iktisat politikalarının bu sorunu çözmede

yetersiz kaldığını ileri sürerek , stagflasyonun sorumlusu olarak para arzının

hükümetlerce gereksiz yere ve aşırı ölçüde arttırılmasını görmüşlerdir. Lucas

öncülüğündeki Rasyonel Beklentiler Teorisin de, devletin üretici ve tüketiciyi

korumak amacıyla piyasaya müdahalesini eleştirerek, özelleştirmeyi savunmuşlardır.

13

Laffer öncülüğünde geliştirilen Arz yönlü İktisat teorisi de, üretimin talebe cevap

vermemesinin iktisadi sorunlara yol açacağını savunmuş, kamunu iktisadi etkinliği

engellediği üstünde durmuştur. Bu durumda devlet küçültülmeli, rekabete dayalı

geniş bir pazar ekonomisi kurulmalıdır. Kamu Tercihi ve Anayasal İktisat görüşü

ise, özelleştirme akımının doğuşunda önemli rol oynamış, Keynesyen görüşü

reddetmek için ortaya çıkmıştır. Bu görüşe göre, Keynesyen politikalarla büyüyen

kamu kesimi ve etkili sendikacılık uygulamaları enflasyon ve işsizliğe neden

olmuştur. Kamu sorunların temelini oluşturduğundan kamusal harcama, kamu geliri

ve bütçe politikaları siyasi kararlara bırakılmadan, anayasal hükümlerle bu konulara

kısıtlamalar getirilmesini savunmuştur.

1970’lerin sonlarında İngiltere, A.B.D, Fransa, Japonya gibi gelişmiş ülkelerde

Yeni Sağ olarak adlandırılan iktisadi ve siyasi düşünce akımı tarafından uygulamaya

konulan neo-klasik görüş kısaca, üretim araçlarının devlet mülkiyetinde olmasını,

KİT’lerin varlığını dışlar. Bu akıma göre, bütün piyasalarda tam rekabet koşulları var

ise, ekonomide Paretto optimumuna ulaşılır, bu durumda da kaynaklar en etkin

biçimde dağıtılarak toplumsal refah en yüksek düzeyde gerçekleşir. Bu görüşten yola

çıkarak İngiltere ve A.B.D ‘de de uygulanan iktisat politikalarının başlıcaları, kamu

harcamalarının azaltılması, kuralsızlaştırma ve yaygın özelleştirme uygulamaları

olmuş, devletin ekonomideki rolünü azaltmaya yönelik girişimler önem kazanmıştır.

(YARROW,1995). Bu politikalar, gelişmiş ülkelerde ilgi görürken, gelişmekte olan

ülkelerde ise Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu‘nun çabalarıyla özelleştirme

politikaları benimsetilmeye çalışılmıştır. Neo-Klasik politikalar özelleştirmenin

tarihsel süreçte gelişimine bu yönlü etki ederken küreselleşme olgusunun yirminci

yüzyılın son çeyreğinde ortaya çıkması ile de özelleştirme hız kazanmıştır.

14

1.1.2. Küreselleşme ve Özelleştirme

Küreselleşme, kapitalizmin gelişiminde bir aşama, ulusal devletin ekonomik ve

mali yetkilerini aşan bir dünya bütünleşmesini ve tek pazar oluşumunu ifade eder ve

neo-klasik politikalar ve özelleştirme ile yakından ilişkilidir. Müdahaleci devlet

ekonomisinin küçülmesi, devletin bütün sosyal ve ekonomik alanlardan çekilerek,

pazarın serbestleşmesi ve aynı zamanda dünya ölçeğinde büyüyerek, ulusal sınırların

dışına çıkması, global köy halini alması küreselleşme olgusunun gündeme gelmesine

sebep olmuştur. Küreselleşme ile birlikte özelleştirme de hız kazanmış, böylece,

büyük çapta kaynaklar fakirden zengine doğru akmıştır. Dolayısıyla bu ilişkiye,

rahatlıkla, Yeni Sömürgeleşme diyebiliriz.(JONES, 1996)

Küreselleşme, bir taraftan ekonomik dengeleri değiştiren, fakir bir halk kitlesi

yaratan, işsizliği arttıran bir öğe olarak görülürken; bir taraftan da sermayenin

uluslararası alanda yayılımını kolaylaştıran, ekonomik kalkınmayı sağlayan, rekabet

ortamı yaratan, yeni girişimlere olanak tanıyan, özelleştirme kavramını da içinde

barındıran bir öğe olarak anılmaktadır.

Küreselleşmeye sözlük anlamında baktığımızda, tek bir pazar haline gelmek

demektir. En küçük ekonomi oyuncusu olan girişimcinin incelenmesi, büyük küresel

ekonominin nasıl işlediğinin incelenmesiyle birleşecektir. (NAISBITT, 1994:4)

Küreselleşme, dünyanın her yerinde istediğin gibi üretim yapabilmek, istediğin gibi

mal ve hizmet satmak ve daha da önemlisi sıcak para denen spekülatif parayı bütün

dünyada istediğin gibi dolaştırmak, en yüksek kar oranı neredeyse anında oraya

ulaşmaktır. (EROĞLU, 1997:47). Uluslararası ulaşım ve iletişimin gelişmesi, ticaret

ve sermayenin dolaşım engellerinin azalması ve çok uluslu şirketlerin faaliyet

15

alanlarının artması küreselleşmeye hız kazandırmış, bu da özelleştirme politikalarının

gündemde daha çok tartışılmasına yol açmıştır.

Kısaca, küreselleşme süreci, gelişmiş ülke sanayinin, ekonomik ve sosyal

hayattaki bütün sorunların devlet müdahalelerinden kaynaklandığını ileri sürerek,

gerçekte kar oranlarını korumak amacıyla, ucuz ve örgütsüz işgücüne sahip,

sermayeye büyük kolaylıklar sağlayan neredeyse hiç vergi ödemeden faaliyette

bulunabilecekleri üçüncü dünyaya aktarılması ile yaygınlaşmıştır. Özelleştirme de

küreselleşme süreci çerçevesinde talep edilen uygulamalar olarak karşımıza

çıkmıştır. Bu da gösteriyor ki, küreselleşme ve özelleştirme kavramlarının her

ikisinin de temelinde sermayenin sıkışması ve bununla birlikte gerçekleşen kamu

kesimi mali krizi yatmaktadır.

Tarihsel sürecin özeti olarak, 1930’larda başlayan, dünya ekonomisinin Büyük

Bunalımına çözüm olarak ortaya atılıp giderek gelişen, 2. Dünya savaşı sonrasında

“sosyal devlet” anlayışı çerçevesinde kurumsallaşan korumacılık ve devletçilik

anlayışı 1970’lerin neo liberal politikalarıyla ve 1980’lerin küreselleşme olgusuyla

tasfiye edilmeye çalışılarak kapalı ekonomik sistemlerden dışa açık, rekabetçi

sistemlere geçiş uygulanmaya konmuştur.

Bu aşamada, özelleştirme de çıkış yollarından biri olarak 1980’li yılların

başından itibaren “yeni sağ” ideolojiler tarafından gündeme getirilmiştir. Ulusal ve

uluslararası düzeyde sermaye birikim sürecindeki tıkanmaları aşabilmek ve kapitalist

toplumun kendini yeniden üretebilmesi için araç ve çıkış yolu olarak

görülmektedir.(BİREŞİM YAYINLARI, 1994:15) Yeni Dünya Düzeni’ne ayak

uydurmak için yeniden yapılanmanın ana eksenine oturan özelleştirme, devletin

küçülmesini, bürokrasinin azalmasını, kamu girişimciliğinin kalkmasını, ekonomik

16

faaliyetlerde piyasa ekonomisinin etkili olmasını, kamu kesiminin finansman

açığının kapanmasını, kamu iştiraklerinin verimli hale getirilmesini hedef olarak

belirleyerek, bütün dünya ekonomilerini kaçınılmaz olgusu haline gelmiştir.

1.2. ÖZELLEŞTİRMENİN TANIMI

Çok yönlü bir iktisadi olgu olan özelleştirmenin birçok bilim dalının ilgi

alanına girmesi nedeniyle, bütün özelliklerini ve unsurlarını içeren, herkes tarafından

kabul gören bir tanımı literatüre girememiştir. Dolayısıyla yapılan bilimsel

tanımlamalarda farklılıklar oluşmaktadır. Gerçekten de özelleştirme; ekonomi,

işletme ve yönetim, hukuk, politika bilimi gibi bir çok disiplinin ilgi alanına

girmektedir. (GÜROL, 1994:46) KİT’ler de istihdam edilmiş bulunan mavi ve beyaz

yakalı personel nedeniyle çalışma ekonomisi disiplinin konusu içerisine de

girmektedir. Özelleştirme ekonomi açısından, devletin ekonomik faaliyetlerinin

azaltılması, tamamen ortadan kaldırılması; hukuk açısından Kamu İktisadi

Teşebbüsleri yönetiminin özel kesime devredilmesidir. Yani, ekonomi bilimi

açısından “ mülkiyetin özelleştirilmesi”, hukuk bilimi açısından ise “yönetimin

özelleştirilmesidir”.

Sözlük anlamıyla başlayacak olursak; özelleştirme özel hale getirmek, özellikle

bir iş veya endüstrinin kontrol ve mülkiyetini kamudan özel kesime geçirmek

şeklinde tanımlanır.

Özelleştirme, esas olarak ekonomide devlet müdahaleciliğinin asgariye

indirilmesini ve zaman içerisinde ortadan kaldırılmasını amaçlayan bir politika

niteliği taşımakta ve bu niteliğiyle “serbest piyasa ekonomisi”ne geçişin ifadesi

olmaktadır. (Türk Demokrasi Vakfı, 1994:50) Bu yönüyle özelleştirme

17

kamulaştırmanın tam karşıtı bir anlam ifade etmektedir. (OHASHİ ve ROTH,

1980:17)

Bir başka tanımda ise özelleştirme, devlete ait kamu girişimciliğinin (state

owned enterprises) azaltılması olarak ifade edilmektedir. Devletin kendine ait kamu

girişimi kurmasındaki neden, toplumda adaleti sağlamaktır. İşte bu nedenle

kuruluşların özel sektöre devri de özelleştirme olarak ifade edilmektedir. (BAILEY,

1993:242)

Dar anlamıyla özelleştirme; halen devletin elinde bulunan üretim birimlerinin

mülkiyetinin özel sektöre devrini ifade etmektedir. Fakat, mülkiyet ve yönetim

devrinin söz konusu olduğu dar anlamda özelleştirme tanımında, mülkiyet devrinin

nasıl olacağı konusunda görüş farklılıkları vardır. Bazı yazarlar, mutlak olarak

mülkiyet devrini temel ilke olarak görmekte, bu devir işleminin KİT sermayesinin

tamamı ya da en az %51’i kadar olması gerektiğini belirtmektedirler. Zira,

mülkiyetin özel kesime ait olabilmesi için, KİT’in yarıdan fazla pay senedinin elden

çıkarılması zorunludur. Böylece, yönetimin özelleştirilmesi de sağlanmış olacaktır.

(ÜNAL, 2000:44) Bunun dışında bazı yazarlar da, devredilecek sermaye payının pek

önemli olmadığı, %10 veya %20 gibi bir pay devrinin de özelleştirme olarak kabul

edilebileceği görüşündedirler. (TÜSİAD ,1992:9)

Geniş anlamıyla özelleştirme ise; sadece KİT’lerin özel sermayeye devri

değildir; kamunun iktisadi faaliyetlerinin sınırlandırılması ve kısmen ya da tamamen

özel sermayeye devredilmesidir. (BİREŞİM YAYINLARI, 1994:15) Geniş anlamda

özelleştirme, milli ekonomi içerisinde kamunun rolünün asgariye indirilmesi veya

tamamen kaldırılması olarak değerlendirilirken, müessese, bağlı ortaklık ve

işletmelerdeki kamu hisselerinin satışından ayrı olarak bu kuruluşların özel kesime

18

kiralanması, yönetimin devri, kamu mal ve hizmetlerinin üretimi için özel sektörle

sözleşme yapılması, doğal devlet tekellerinin çözülmesi, bu alanların rekabete

açılmaları, finansal kiralama, ortak yatırımlar, bayilik ve acentelik verilmesi gibi

uygulamalar da özelleştirme kapsamında değerlendirilmelidir. Kısaca, geniş anlamda

özelleştirmeyi, iktisadi, sosyal ve siyasal sebeplerle genel ekonomi içerisinde

kamunun payının sınırlandırılması ya da tamamen ortadan kaldırılması şeklinde

tanımlayabiliriz. Görülen odur ki geniş kapsamda özelleştirme, liberal anlayış

çerçevesinde, serbest piyasa güçlerinin ekonomide egemen duruma gelmesi, kamu

kuruluşlarının ekonomik etkinliğinin azaltılması “consept of umbrella” şemsiye

kavramla açıklanmaktadır. (HEALT ve MORRIS,1994:34)

Dar ve geniş anlamda özelleştirme ayrımının dışında, diğer bir ayrım da maddi

ve şekli özelleştirmedir. Şekli özelleştirmede, görev kamunun elinde kalırken,

anonim şirket ya da sınırlı sorumlu limited şirket şeklindeki bir tüzel kişi tarafından

yürütülmektedir. Şekli özelleştirme, bazı yazarlar tarafından “göstermelik

özelleştirme” olarak da ifade edilmektedir. (MAEHRLEIN, 2000:90). Maddi

özelleştirme de ise kamusal belediye görevi tamamen özel iktisadi alana

bırakılmalıdır. Burada hizmet özel sektörün kendi girişimiyle ve ekonomik riskiyle

gerçekleştirilmektedir. Özelleştirmenin bu şekli özellikle gönüllü hizmetlerde ve

hukuken izin verildiği ölçüde uygulanmaktadır. (AMELN, 2000:28)

Yeni dönem kapitalizmin, ana yönelişinin bir alt başlığı olan özelleştirme,

kamunun sahip olduğu bazı mal ve hizmet üretim birimlerinin bedelleri karşılığında

şeffaf ve rekabetçi bir ortamda özel kişilere devredilmesi ve başta ekonomide

rekabetin sağlanması olmak üzere verimliliğin arttırılması ve fonksiyonları yeniden

belirlenen devletin etkinleştirilmesi olarak tanımlanabilir (TİSK, 1999:7), rekabetçi

19

politikanın bir uygulaması olarak düşünülebilir, mülkiyetin geniş halk kitlelerine

yayılmasının yolu olarak değerlendirilebilir.

Kısaca, dar anlamda kamu iktisadi girişimlerinin mülkiyet ve/ veya

işletmesinin,geniş anlamda tüm alanlardaki kamu mülk ve hizmetlerinin kısmen veya

tamamen, bir kerede veya tedricen özele devri anlamına gelen özelleştirme, kuşkusuz

neo-liberal düzenleme rejimine denk düşen bir uygulamadır. (OYAN, 1998:157)

1.3. ÖZELLEŞTİRMENİN AMAÇLARI

Temel iktisat politikası olarak düşünülen özelleştirme uygulamalarından

zamanla beklentiler artmış, amaçtan çok belirlenen hedefe ulaşmak için bir araç

konumuna gelmiştir. Özelleştirmenin temel amacı, devletin ekonomide mal ve

hizmet işletmeciliği alanından tamamen çekilmesini sağlamaktır. (YÜKSEL

,2000:48) Devlet artık şirket yönetmeyecek, KİT’ler karlı durumda halka

devredilecek, onların sorunları altında ezilmeyecektir. (CEVİZOĞLU, 1998:13)

Ekonomik amacının dışında siyasal ve sosyal hedeflere ulaşmak için de

özelleştirmeden yararlanmaya başlayan liberallere göre devleti küçültmek, özel

sermayeyi arttırmak, demokratik bir yapı oluşturmak, gelir ve servet dağılımını

dengelemek, işsizliği önleyip, istihdamı arttırmak, sendikaların siyasi gücünü

kırmak…v.s. için bu akımın gerekli olduğu tüm dünyaya kabul ettirilmeli ve yapısal

reformlar uygulanmalıdır.

Özelleştirmenin amaçlarını ilk olarak genel ve özel amaçlar olmak üzere iki

kategoride incelemek yararlı olur. Genel amaçlar, ekonominin tüm sektörlerine

ilişkin, hem ekonomik hem de sosyal boyutu bulunan amaçlar olarak tanımlanabilir.

Genel amaç olarak özelleştirmenin, devletin ekonomiye müdahalesini, özellikle de

20

bir müteşebbis niteliği kazandırmasını ortadan kaldırmayı ve devleti, başta iç ve diş

güvenlik olmak üzere, klasik fonksiyonlarını yerine getirmeye olanak sağlayacak

biçimde küçültmeyi benimsediği belirtilmektedir. (Türk Demokrasi Vakfı, 1994: 52)

Buna göre özelleştirme devleti asli görevleri içine çekerek küçültmek, onun az ama

iyi hizmet vermesini sağlamak ve ekonomik akılcılığın gerekleri uyarınca işleyen,

üretkenliği ve verimliliği yüksek bir ekonomi yaratmak amacına yönelik düşüncelere

sahiptir. (YÜKSEL, 2000:49) Özelleştirmenin özel amacı ise, genel amaca ulaşmak

için gerçekleştirmek istediği ve daha çok devlet mülkiyetindeki KİT’lerin özel

mülkiyete devri sorununa ilişkindir.

Özelleştirmenin ülkelere ve dönemlere göre değişen amaçları olmakla birlikte

genel kabul görmüş ekonomik, mali, siyasi ve sosyal amaçları vardır.

1.3.1. Ekonomik Amaçları

Ekonomik hedefleri gerçekleştirmek için ortaya çıkmış özelleştirmenin doğal

olarak en önemli amacı ekonomiktir. Özelleştirmeden beklenen temel amaç ulusal

ekonomiyi serbest piyasa kurallarına göre yönetmek, kamu kuruluşlarından daha

etkin ve verimli çalışan özel işletmelerin sayısını piyasada arttırarak toplumsal refahı

geliştirmektir. Bu hedef doğrultusunda özelleştirmenin ekonomik amaçlarını şu

şekilde sıralayabiliriz:

1.3.1.1. Serbest Piyasa Ekonomisini Güçlendirmek

Özelleştirmenin ekonomik amaçlarının başında yer alan serbest piyasa

ekonomisini güçlendirmede hedef, fiyat ve kalite yönünden piyasa taleplerine karşı

kayıtsız olan, tekelci ya da tekel eğilimli yapılarla piyasayı kontrol altında tutan

21

KİT’lerin yerini ekonomide verimlilik ve rekabeti arttıracak piyasa ekonomilerini

güçlendirmektir.

KİT’ler, tekelci ve tekel eğilimli yapıları nedeniyle piyasa denetimini ellerinde

bulundurarak rekabeti ortadan kaldırıyorlar. Üretim miktarını, kalitesini ve fiyatını

siyasal karar alma mekanizmaları belirlediğinden kaynakların israf edilip, ekonomik

verimliliğin düşmesi söz konusu olabilmektedir. KİT’lerin zararları genel bütçeden

karşılanarak tekelci yapıları devam ettirilmekte, ekonomik verimsizlikler karşısında

piyasadan çekilmemek için kalite iyileştirmek, fiyat ve maliyet düşürmek gibi

önlemler almak, yeni teknoloji kullanmak gibi amaçlara uzak kalmaktadırlar.

KİT’ler fiyat, talep ve arz gibi piyasanın temel unsurlarını göz ardı ederek

bütçe destekli faaliyetlerinin olumsuz sonuçlarını iflas riski taşımaksızın ekonomiye

yüklemekte iken özel sektör firmaları piyasa şartlarına uymayan davranışlarının

karşılığını pazar paylarını kaybederek ve iflas ederek ödemektedirler. (KİLCİ,

1994:12) KİT’lerin iflas etmeme, zararlarının genel bütçeden karşılanması özelliği

bu kuruluşların tekelci eğilimlerini arttırmaktadır. Bu nedenle, KİT’lerin hakim

olduğu ekonomilerde genel olarak verimsizlik artmış, kalite düşmüş, fiyatlar ve

maliyetler artmış, kaynaklar rasyonel kullanılmamıştır. (CEVİZOĞLU, 1989:129)

Bu açıdan bakıldığında özelleştirme ile KİT’lerin olumsuz özellikleri ortadan

kaldırılacak, piyasa ekonomisi içinde üretim miktarını, kalitesini ve fiyatını

tüketicinin talebinin belirlediği, kaynakların etkin şekilde kullanıldığı serbest

rekabetin oluşmasına yol açılacaktır. Verimliliği arttırmak, rekabet ortamında

üstünlük sağlamak için özelleştirme iyi bir iktisat politikası aracı olarak

görülmektedir.

22

1.3.1.2. Sermaye Piyasasını Geliştirmek

Özelleştirme girişimlerinin amaçlarından birisi de KİT mülkiyetinin pay

senetlerinin geniş kitlelere satılarak topluma yayılmasıdır. Orta ve uzun vadeli kredi

veya fon arz ve talebinin karşılaştığı hisse senedi ve tahvillerin alınıp satıldığı

piyasalar olarak tanımlanan sermaye piyasaları gelişmekte olan ülkelerde daha fazla

menkul değerler arzına ihtiyaç duymaktadır. Sermaye piyasalarının amacı gerçek ve

tüzel kişilerin ellerinde bulunan tasarrufların menkul kıymetler aracılığıyla yatırım

alanlarına kaydırılmasını sağlamaktır. Bu açıdan bakıldığında özelleştirme ile

sermaye piyasalarına yeni hisse senetleri sunarak sermaye piyasasının gelişmesi

amaçlanmaktadır. Ayrıca, sermaye piyasasının gelişmesi birikimlerin yatırımlara

dönüşmesinde de en önemli faktörlerden biridir. (ALTINTAŞ, 1988:55) Özellikle

gelişmekte olan ülkelerde tasarrufların değerlendirilmesi açısından finansal araçların

çeşitliliği ve sermaye piyasasının gelişmiş olması çok önemlidir. KİT hisselerinin

sermaye piyasalarına sunulması atıl tasarrufları harekete geçirmede başarılı

olabilmektedir. (KİLCİ, 1994:13) Menkul kıymet arzının eksikliğinin hissedildiği

gelişmekte olan ülkelerde özelleştirme ile sermaye piyasasının ihtiyaç duyduğu hisse

senedi ihracı piyasanın canlanmasına katkıda bulunacak, tasarruflar yatırıma

dönüşecek, küçük birikimlerin hisse senedi olarak sermaye piyasasına çekilmesi ile

gayri menkul, döviz, altın gibi spekülatif ve verimsiz yatırımlara giden fonlar

özelleştirme ile ekonomiye kazandırılacak, ülkede hisse senedi kültürü

yaygınlaşacaktır. Bu kültürün yaygınlaşması ise, karlılık oranı yüksek KİT’lerin

hisse senetlerinin çalışanlara, yöneticilere ve küçük tasarruf sahiplerine belli

avantajlarla satılmasına bağlıdır. Böylece işletmede verimlilik yükselecek, bir

taraftan da verimlilik artışı düşük gelire sahip kesimlere dağıtılacaktır. Daha büyük

23

bir kesimin kamu işletmelerinin mülkiyetine ortak edilmesi gelir dağılımını olumlu

bir şekilde etkileyecektir. Bunun dışında, mülkiyet ile emek faktörleri birleşerek iş

anlaşmazlıklarını azaltacak ve verimliliği yükseltecektir. (ALTINTAŞ,1988:54)

1.3.1.3. Döviz Gelirini Arttırmak

Sürekli iç-dış borç sorunlarıyla uğraşan gelişmekte olan ülkelerin en büyük

sorunlarından biri de ödemeler dengesinin sürekli açık vermesidir. Özelleştirme ile

yapılmaya çalışılan bir başka amaç da yabancı sermaye yatırımlarının ülkeye girişini

teşvik ederek döviz gelirini arttırıp ödemeler dengesi açığını kapatmaktır.

Yabancı sermaye yatırımları, dolaysız yatırımlar ve portföy yatırımları olarak

ikiye ayrılmaktadır. Dolaysız yatırım, genellikle çok uluslu şirketlerin yabancı bir

ülkede doğrudan yada iştirak halinde yatırım yapması, yatırımın yönetimine

katılmasıdır. Böylece, gelişmekte olan ülkelerin KİT’leri özelleştirerek, yabancı

sermayeye bu hakkı vermesi ülkenin döviz gelirini arttırıcı etki yapmaktadır. Portföy

yatırım ise, tasarruf sahiplerinin faiz ya da temettü geliri elde etmek için uluslararası

sermaye piyasalarından menkul kıymetler satın almaları şeklinde yapılan

yatırımlardır.

KİT’lerin hisse senetlerini gelişmiş uluslararası sermaye piyasalarına satarak

ülkeye sermaye girişi sağlamak, ülkenin döviz gelirini arttırmak açısından

olumludur.

1.3.1.4. Verimliliği Arttırmak

Özelleştirmenin temel ekonomik amaçlarından biri de verimliliği arttırmaktır.

Özelleştirme verimliliğin aracı olduğuna göre ülkede öncelikle rekabet ortamı

24

yaratılmalıdır. Çünkü, kamu sektöründe ortalama verim oranı özel sektöre göre daha

düşüktür. Mali ve siyasal nedenlerden ötürü teknolojik gelişmeler yakından

izlenemez, siyasal tercihli istihdam politikası uygulanır, rasyonel yatırım programları

uygulanmaz, kar amacı güdülmez, verimsiz çalışma görülür. Bu aşamada yapılacak

uygulama ulusal ekonomiyi piyasa ekonomisine göre yönetmek, etkinliği arttırıp,

toplum refahını maksimum düzeye yükseltmektir. Böylece, serbest piyasa

mekanizması optimum kaynak dağılımını gerçekleştirecek, kaynaklar tam

kullanılacak, sermaye birikimi ve kalkınma sorunu kendiliğinden çözümlenecek,

verimsiz ve zarar durumunda bile belli program hedeflerine ulaşmak için üretim

yapan, genel ekonomik verimsizliğe neden olan KİT’ler yerini daha etkin ve

ekonomik verimliliğin arttırıldığı serbest piyasa ekonomisine bırakacaktır. Mal ve

hizmet üretimine yönelik olarak faaliyette bulunan kamu kuruluşlarının

özelleştirilerek devletin ekonomideki payının azaltılması ulusal ekonominin

verimliliğini arttıracaktır. (GÖKCE,1993)

1.3.1.5. Enflasyonu Kontrol Altına Almak

Gelişmekte olan ülkelerde KİT’lerin rasyonel davranışı ve kar amacını

gütmeden çalışması, siyasi otoritelerin belirlediği fiyatlardan mal ve hizmet

sunulması hüküm süren kronik enflasyonun sebeplerinin başında gelmektedir.

KİT’lerin tekel durumda olması, verimlilik açısından eksikliklerini sürekli zam

yaparak gidermeye çalışmaları maliyet enflasyonuna neden olmakta, kendi kendini

bile besleyemeyen bazı kamu kuruluşları hazineden ve devlet bütçesinden sübvanse

edilmektedir. Bunun sonucunda da KİT’ler finansman açığını emisyon aracılığıyla

sağlamakta, toplam para arzı artmakta, enflasyon da hızlanmaktadır.

25

Özelleştirme ile hedeflenen ise, KİT’lerdeki mevcut kaynakların etkin

kullanılarak hazine üzerindeki yüklerini kaldırmak, sübvansiyonlara ihtiyaç

duymayacak konuma getirmektir. Böylece, serbest piyasa ekonomisi içinde rekabet

ortamında faaliyet gösterecek olan KİT’ler verimli çalışacak ve suni fiyat artışları da

gerçekleşmeyecektir. (AKTAN,1987:97) Böylece ara mal ve nihai ürünlere sık sık

zam yapmaktan vazgeçip, rasyonel ve verimli işletme yapısına kavuşacak olan

KİT’lerin enflasyon üzerindeki baskıları hafifleyecektir.

1.3.1.6. Küreselleşmeye Ayak Uydurmak

Siyasi sınırların bile küreselleşme olgusuyla birlikte ortadan kalkmaya

başladığı günümüzde, uluslararası düzeyde rekabet etmeden yoksun bulunan

KİT’lerin özelleştirilerek, eskiyen teknolojilerini yenilemeleri, verimliliklerini

arttırmaları, üretim kalite sınırını yükseltmeleri gündeme gelmiştir. Çünkü artık

korumacı politikaların egemen olduğu dışa kapalı ekonomiler yerini ticari rekabete

bırakmıştır. Dolayısıyla ekonomiler ister istemez küresel rekabetin hakim olduğu

kurallara uygun mal ve hizmet üreten yapılar haline gelecektir. Bu nedenle devletin

kontrolündeki işletmelerinde küresel rekabet şartlarında faaliyet gösterecek konuma

gelmesi gerekmektedir. (YILMAZ ,1994 :29)

1.3.2. Mali Amaçları

Toplumun devletten beklediği hizmetlerin çeşitlenerek sürekli artmasına

rağmen devletin bunları karşılayacak yeterli gelirinin olmaması önemli bir sorun

olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu durumun engellenmesi için özelleştirme iç ya da

dış kaynaklardan borç almadan, vergi yükünü arttırmadan daha avantajlı

26

görülmektedir. Böylece, kamu kesiminin yükü azalacak, enflasyonla mücadelede de

başarı sağlayacaktır. Bunun yanında KİT’lerin özel kesime satılması ek gelir

getirecek, vergi yükü artmadan, kamu hizmetlerinin yerine getirilmesine imkan

verecektir. Çünkü, yıllardır verimsiz, düşük teknolojiyle zararına çalışan, hazinenin

finansman yükünü arttıran KİT’ler artık toptan ya da kısmen satılarak devlete kaynak

yaratılmalı, gelir sağlanmalıdır. Böylece, vergi gelirlerinin yetersiz olduğunda

Merkez Bankası kaynaklarından karşılanan finansman, enflasyona da yol

açmayacaktır. Bu gerekçelerle KİT’lerin özelleştirilmesiyle kamu kesiminin

finansman yükünün azalacağı düşünülmektedir. (ALTINTAŞ, 1988:52) Bu da

devletin yükünü hafifletip, mali durumunu rahatlatacaktır.

Özelleştirme ile gerçekleştirilmeye sağlanan mali amaçları devlete gelir

sağlamak ve hazinenin yükünü azaltmak şeklinde sıralayabiliriz.

1.3.2.1. Devlete Gelir Sağlamak

Özelleştirmenin asıl amacı ekonomiktir. Fakat, bazen sırf devlete gelir

sağlamak amacıyla özelleştirme yoluna gidilmektedir. Devlet giderlerinin hızla

artmasının sebep olduğu mali kaynak bulma sıkıntısını iç ya da dış borç

kaynaklarından temin etmek ya da vergi yükünü arttırmak -ki bu özel yatırımları

kısma anlamına gelmektedir- yerine özelleştirmeden sağlayabilir. Çünkü diğer gelir

kaynaklarının güvensizlik veya ortaya çıkabilecek tepkiler dolayısıyla sınırına

gelinmesi, kaynak sağlamada özeleştirmeyi cazip hale getirebilir. (ALPER, 1994:16)

Gelir ihtiyacını vergiler yoluyla gidermeye çalışmak, özellikle azgelişmiş

ülkeler için sorun olmaktadır, ayrıca yetersiz kalmaktadır çünkü azgelişmiş ülkelerin

halklarının geliri zaten çok düşüktür ve vergi ödeme kapasiteleri bellidir. Öte yandan

27

vergi idaresini çağdaş gereklere göre örgütlemek de bazen pahalıya mal

olabilmektedir.

Gelir ihtiyacının iç yada dış borçlanmayla karşılanmasın da zorlukları vardır.

Özellikle dış borçlanma ülkenin, uluslararası arenadaki dış kredi itibarına bağlıdır.

Bunun yanında IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşlara borçlanmak

özellikle azgelişmiş ülkeler açısından hiç de kolay değildir. Bu durum karşısında

yapılacak en olumlu girişim KİT’lerin özelleştirilmesi yoluyla bütçe gelirlerinin

arttırılmasını sağlamaktır. Ayrıca, bütçeye gelir sağlanması amacıyla yapılan

özelleştirme uygulamalarında, dış borçlar karşılığında KİT’lerin yabancı sermayeye

devri de önemli yer tutmaktadır. (KİLCİ, 1994: 14)

Devletin KİT’leri satarak gelir sağlamasının bir başka nedeni de,ülke içindeki

küçük tasarrufçuların devlet tahvili ve hazine bonosu gibi kamunun menkul değerlere

olan güvensizliğidir. Devletin kendine gelir sağlama yöntemleri arasındaki vergilerin

teknik olarak toplanmasındaki eksiklikler ve halkın oyuna gereksinimi olan

politikacıları sevimsiz göstermesi de,özelleştirmeyi vergi gelirine karşı alternatif

gelir kaynağı durumuna getirmektedir. (CEVİZOĞU,1998:22) Bu nedenle zorunlu

giderlerinin bir kısmını özelleştirme gelirleri ile karşılama yolunu tercih etmektedir.

1.3.2.2. Hazine Yükünü Azaltmak

KİT’lerin verimsiz çalışmaları sonucunda oluşan açıklarını genel bütçeden

karşılamaları enflasyonist bir baskı oluşturmaktadır. Bu baskının ise özelleştirme ile

hafifleyeceğine inanılmaktadır.

Devlet, ekonomik alanda fazla yer almaya başladıkça kamu harcamaları artmış,

hazinenin finansman yükü ağırlaşmıştır. Devlet, bu durum karşısında maliyeti yüksek

28

finansman yöntemlerine başvurmak zorunda kalmıştır. İç tasarrufların yetersiz

olmasından dolayı iç borçlanmalarda; kredi itibarının düşük olmasından dolayı ise

dış borçlanmada zorluk çeken ülkelerde özelleştirme ile hazinenin finansman

yükünün azalmasıyla devlet asli görevlerine dönecek, daha az kamu harcaması

yapacak, böylece özel teşebbüs de gelişerek yatırımlara ağırlık verilecektir.

1.3.3. Sosyal Amaçları

Gelişmiş yada gelişmekte olan ülkelerde farklı boyutlarda da olsa gelir dağılımı

dengesizliği mevcuttur. Toplumun bireylerinin, ülkenin zenginliklerinden aynı

oranda pay aldığı hemen hemen hiçbir ülke yoktur. Bu da sosyal kargaşaya yol

açmaktadır. Bunun engellenmesi için özelleştirmeyi sosyal amaç olarak da

değerlendirmek gerekir. Bu aşamada yapılması gereken KİT’ler özelleştirilirken

paylarının bu kuruluşlarda çalışanlara verilerek gelir ve servet dağılımında denge

sağlamaya çalışmaktır. Böylece, mülkiyetin kamu kesiminde yoğunlaşması bireysel

özgürlüğün temel unsuru olan mülkiyet hakkına devletçi bir müdahale anlamına

gelirken, mülkiyet hakkının kullanımının yaygınlaştırılması demokratik rejimin

varlığı ve devamı olarak kabul edilecektir. Özel mülkiyetin yaygınlaşması,

demokrasinin özgür biçimde güçlenmesi, emek geliri dışında işletmelerden de gelir

sağlayacak kişilerin oluşturulması için özelleştirme yoluyla KİT hisse senetleri gelir

ve serveti düşük halka satılmalıdır. Pay senetleri satışının öncelikle çalışanlara,

küçük birikim sahiplerine yapılması ve satın alınan bu senetlerin kişilerin ellerinde

kalmasının sağlanması, yüksek gelirli kişilerin ellerinde toplanmasının önlenmesi bu

amacın gerçekleşmesinde dikkat edilmesi gereken noktalardır. (AKTAN, 1987:101)

29

1.3.4. Siyasal Amaçlar

Özelleştirmenin gerçekleştirilebilmesi için öncelikle siyasi otoritenin irade ve

kararı belirlenmelidir yani özelleştirme aslında bir siyasal tercih sorunudur.

Özelleştirmenin benimsendiği liberal düşünceye göre devlet, ekonomik tercihlere

müdahaleden uzak durmalı, tüm ekonomik faaliyetler şartlar imkan verdiğince özel

girişim tarafından gerçekleştirilmelidir. Çünkü devletin ekonomik hayata

müdahaleleri arttıkça bireysel özgürlükler kısılmaktadır. KİT’lerin özel mülkiyete

devri ile bu müdahaleler azalacak, özel mülkiyet yaygınlaşacak ve özelleştirmenin

ekonomik amacının doğru işlemesine olanak verilecektir.

1.4. ÖZELLEŞTİRMENİN YÖNTEMLERİ

Bir ekonomide özelleştirme yöntemlerinden hangisinin uygulanacağı, ülkenin

genel ekonomik şartlarına, sermaye piyasasının durumuna, özelleştirilecek

teşebbüsün niteliğine, teşebbüsün içinde bulunduğu mali şartlara, özelleştirmenin

amaçlarından hangisine ağırlık verileceğine bağlıdır. KİT’lerin ekonomide yeniden

etkin bir hale gelmeleri için ne yöntem önerilirse önerilsin, çözüm sonunda siyasal

otoritenin uygulamaya ne ölçüde izin verebileceğine bağlıdır.(ALKİN, 1993:43)

Ancak yinede, kabul görmüş ve uygulanmakta olan özelleştirme yöntemlerini

tam özelleştirme (dar anlamda özelleştirme) ve özelleştirme benzeri uygulamalar

(geniş anlamda özelleştirme) olarak ikili bir tasnife tabi tutmak mümkündür.

1.4.1. Tam Özelleştirme (Dar Anlamda Özelleştirme)

Dar anlamda özelleştirme, sadece KİT’lerin mülkiyet ve yönetiminin özel

kesime devrini ifade etmektedir. Gerçekten günümüzde özelleştirme deyince bundan

30

çoğunlukla KİT’leri satışı anlaşılmaktadır. (TÜSİAD, 1992: 9) O halde bu başlık

altında incelenecek yöntemleri genel olarak “satış yöntemi” şeklinde adlandırmak da

mümkündür.

Tam bir özelleştirmeden diğer bir ifade ile dar anlamda özelleştirmeden söz

edebilmek için hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın KİT’in en az %51’lik hisse

payının özel mülkiyete geçmesi olmazsa olmaz şarttır. Diğer bir kaçınılmaz şart ise

özelleştirme sonucunda yönetimin muhakkak özel kesimin elinde olmasıdır. Bu

şartlar tam bir özelleştirmeyi özelleştirme benzeri yöntemlerden ayırt etmektedir.

Anılan şartlar “satış yöntem”i ile gerçekleştirilir.

Satış yönteminin, sermaye piyasası kanalı ile hisse senedi satışı, teklif alma

yoluyla hisse senedi satışı, direkt satış, çalışanlara satış ve yarım kalan tesislerin

satışı olarak anılan ayrı türleri vardır. Aşağıda bu türlerin neler olduğunu genel

hatları ile incelemeye çalışacağız.

1.4.1.1. Sermaye Piyasası Kanalı ile Hisse Senedi Satışı

Özellikle sermaye piyasasının gelişmiş olduğu ülkelerde yaygın olarak

kullanılan bu yöntem, kamu mülkiyetindeki anonim şirketin hisse senetlerinin

tamamının veya bir kısmının özel kişi veya kuruluşlara satışı olarak tanımlanabilir.

Bu yöntemde, özelleştirilecek şirketin hisselerinin doğrudan doğruya halka satışı söz

konusu olduğundan, kısaca “halka arz” olarak da adlandırılabilir. Bu yöntemin

uygulanabilmesi için her şeyden önce özelleştirilecek KİT’in sermayesinin paylara

bölünmüş olması gerekir. Ayrıca KİT’in TTK’ya tabi sermeye şirketine

dönüştürülmüş olması gerekir. Sermaye piyasası kanalı ile hisse senedi satışı birkaç

yöntemle yapılabilmektedir.

31

Birinci metodda hisseler için bir tavan fiyatı tespit edilmekte ve ihale yoluna

başvurulmaktadır, buna İngiltere modeli de denilmektedir. İkinci metodda ise

hisseler sabit bir fiyatta halka arz edilmektedir. Buna da Fransız modeli

denilmektedir. (ATASOY, 1993: 187)

Bu iki metod arasındaki fark fiyatın tespitinden kaynaklanmaktadır. İngiltere

modelinde, fiyat tespitini piyasa mekanizması üstlenmekte ve bu metodla satış

hasılasını en üst seviyeye getirmek mümkün olabilmektedir. Diğer metodda ise

gerektiğinde özelleştirmenin başarısı açısından daha düşük bir fiyat tespit edilerek

hisselerin kolaylıkla satışı sağlanabilmektedir. (ATASOY, 1993: 188)

Halka arz yöntemi de kendi içinde , halka satış yoluyla arz, halka takas yoluyla

arz ve sermaye arttırımı şeklinde yöntemlere ayrılmaktadır.

1.4.1.1.1. Hisse Senetlerinin Halka Satış Yoluyla Arzı

Bu metodda, adı üstünde özelleştirilecek şirketin hisselerinin doğrudan

doğruya halka arz yoluyla satışı söz konusu olmakta ve hisselerin halka yayılması

amaçlanmaktadır.

1.4.1.1.2. Hisse Senetlerinin Halka Takas Yoluyla Arzı

Bu yöntem özelleştirilecek şirketin hisselerinin yatırımcıların elinde bulunan

yatırım belgeleri ve tahvillerle değiştirilmesi şeklinde tanımlanabilir. Burada

tanımdan da anlaşılabileceği üzere taraflar arasında bir belge değişimi söz konusu

olmaktadır.

32

1.4.1.1.3. Sermaye Arttırımı

Mülkiyetin kamu kesimine ve özel kesime birlikte ait olduğu karma ekonomi

şirketlerinde sermaye arttırımı vasıtasıyla, özel pay sahiplerine daha fazla pay

ayrılması yoluna giderek şirketteki kamu sermayesi oranının azaltılmasıdır.

1.4.1.2. Teklif Alma Yolu ile Hisse Senedi Satışı (Blok Satış Yöntemi)

Bu yöntem özelleştirme kapsamına alınmış kamu kuruluşlarının mülkiyetinin

tamamının veya bir kısmının, gerçek veya tüzel kişiler ile kuruluşlara onlardan teklif

almak suretiyle satılması olarak tanımlanabilir. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere bu

yöntemde , hisse senetlerinin bir kısmı ya da tamamı borsada satılmamakta, onun

yerine belli kesimlerden teklif almak yoluyla satılmaktadır. Bu yönteme “blok satış

yöntemi” adı da verilmektedir. Blok satış yöntemi, özelleştirilecek kuruluşların

tamamının ya da önemli bir bölümünün teklif toplayarak, pazarlıkla ya da açık

arttırmayla satılmasıdır. Bu tür özelleştirme en kolay ve en hızlı özelleştirme şeklidir.

Bu satışlar devlete önemli miktarda parasal kazanç sağlar. (SEVİL, 1996: 10)

Bu yöntemle özelleştirilen kuruluşların hisse sentleri daha sonra halka

satılabilir. Yöntemin bu tipine “gecikmeli halka arz” ya da “blok satış+ halka

arz”denir. Halka arz yöntemiyle özelleştirmelere, ülke sermaye piyasasının yeterince

gelişmemiş olmasından ya da halkın doğrudan hisse senedi alıcı pozisyonunun

olmamasından dolayı, bir alternatif olarak başvurulur. Eğer piyasada özelleştirme ile

halka açılmak mümkün olamıyorsa bu yöntem tercih edilebilir. (KARLUK,1994:

140)

33

1.4.1.3. Direkt Satış

Bu yöntem, KİT’lerin bağlı ortaklıklarının, müesseselerinin, tali faaliyet

dallarının veya nispeten küçük işletmelerinin, bir defada gerçek veya tüzel yerli ya da

yabancılara satılması olarak tanımlanabilir. Söz konusu yöntemde KİT’lerin satılacak

aktiflerinin ve işletmelerinin belli bir ya da birkaç firmaya veya bir konsorsiyuma

pazarlık yoluyla satışı söz konusu olmaktadır. Bu yönteme “özel satış yöntemi” de

denmektedir. Bu yöntemde toptan olarak işletmenin tamamının veya bir kısmının

devrinin söz konusu olması nedeniyle, hisse senetlerinin devri söz konusu

olmamaktadır.

Bu yöntem daha çok kar amaçlı nihai mal ve hizmet üreten KİT’lerin bazı

müesseselerinin veya bağlı ortaklıklarının satışında uygulanabilir.

(ALTINTAŞ,1988: 59)

1.4.1.4. Çalışanlara Satış

Bu yöntemde, çalışanların hisse senedi sahibi yapılması söz konusu olup,

devletin kendine ekonomik açıdan yük olan bir KİT’i çalışanlara devretmesi ve

çalışanların işletmenin sahibi durumuna geçmesi sebebiyle faaliyetlerini daha verimli

bir şekilde sürdürmesi amaçlanmaktadır. Bir başka ifadeyle bu yöntemde,

özelleştirme kapsamına alınan kuruluşların öncelikle çalışanlara devri veya en

azından yönetimin kontrolünün çalışanlara verilmesi söz konusu olmaktadır.

Bu yöntem; İngiltere, Fransa ve İtalya’da tercih edilmektedir. Özellikle

İngiltere’de özelleştirilen kuruluşlarda çalışanların %90’ı, çalıştıkları şirketlere ortak

olmuşlardır. (KARLUK, 1994: 142)

34

1.4.1.5. Yarım Kalmış Tesislerin Satışı

Yarım kalmış tesisler genellikle bir arsa ve onun üzerinde yapılmış ve

yapılmakta olan binaları içermekte olup bir üretim söz konusu değildir.

(AKTAN,1994:17) Yarım kalmış bu tesislerin özel kişi ve kuruluşlara bir sınai tesis

kurmak ve işletmek üzere devri de ÖİB bünyesinde sürdürülmektedir. Ancak bu

tesislerin bir çoğu ekonomideki kuruluş yeri faktörlerinde öngörülen nitelikleri

taşımamaktadır. (TÜSİAD,1992: 93.)

1.4.2. Özelleştirme Benzeri Yöntemler (Geniş Anlamda Özelleştirme)

Özelleştirme sadece KİT’lerin satışı demek değildir. Özelleştirme, kamu

ekonomisinin daraltılması ve piyasa ekonomisinin genişlemesi amacı doğrultusunda

yapılan tüm uygulamaları içermektedir. (AKTAN,1993: 9)

En geniş anlamda, özelleştirmeyi KİT’lerin faaliyetlerinin sınırlandırılması

veya tamamen ortadan kaldırılmasına yönelik yapılan uygulamalar olarak

tanımlamak mümkündür. (TÜSİAD,1992:11)

Özelleştirme benzeri yöntemlerin ortak noktası, söz konusu yöntemlerin tam

bir mülkiyet transferine yol açmaması, yani mülkiyetin %51’lik kısmının satılması

kavramına uymamasıdır. Bu açıdan bu başlık altında anlatılacak yöntemler

özelleştirmeye yardımcı yöntemler olup bunları “satış dışı yöntemler” olarak ifade

etmek de mümkündür.

Özelleştirme benzeri yöntemleri, diğer bir ifade ile geniş anlamda özelleştirme

yöntemlerini aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür:

35

1.4.2.1. Yasal Kurumsal Serbestleşme

Devlet para ve kredi, maliye, dış ticaret v.b çeşitli iktisat politikası araçlarını

kullanarak ekonomiye müdahale edebilir. Devletin ekonomiye müdahalesi bazen

belirli ekonomik faaliyetleri düzenlemeye tabi tutması bazen de faktör piyasasında

serbestçe oluşabilecek fiyatlara müdahale etmesi şeklinde olabilir. Birinci tür devlet

müdahalesine “ekonomik regülasyon”; ikincisine ise “ekonomik kontrol” adı verilir.

(TÜSİAD,1992: 11)

O halde yasal kurumsal serbestleşme, devletin ekonomiye yaptığı fiyat ve ücret

denetimi gibi müdahale, kontrol ve düzenlemelerin azaltılması ve mümkün olduğu

ölçüde kaldırılması yönündeki uygulamalar şeklinde tanımlanabilir. Bu tanımdan

hareketle söz konusu yöntemin, devletin ekonomiye olan müdahale ve

düzenlemelerin azaltılması ve/veya tamamen kaldırılması, ve üretim faktörlerinin

devlet tarafından kontrol edilen fiyatlarının serbestçe oluşmasına izin verilmesi

şeklinde iki temel unsurunun bulunduğu ortaya çıkmaktadır. O halde söz konusu

yöntemde, yapılacak hukuksal düzenlemelerle mevcut ekonomik regülasyon ve

kontrollerin mümkün olduğu ölçüde azaltılması ve/veya sona erdirilmesi suretiyle

devlet tekelindeki aktivitelerin özel sektöre de açılarak rekabet imkanının yaratılması

söz konusu olmaktadır.

1.4.2.2. Fiyatlama

Devlet sunmuş olduğu pek çok kamusal mal ve hizmetin karşılığında

çoğunlukla bir bedel talep etmemekte bunun yerine söz konusu mal ve hizmetlerin

finansmanını vergi gelirleri ile karşılama yöntemini tercih etmektedir. Bu sayede

vatandaşların, hizmetlerden yararlandıkları ölçüde değil, ödeme güçleriyle orantılı

36

olarak kamu mal ve hizmetlerinin finansmanına katılımı söz konusu olmaktadır. Zira

devletin sunduğu hizmetlerden, iç ve dış güvenlik, adalet ve diplomasi gibi

bazılarının faydalarının vatandaşlar arasında bölüştürülmesi mümkün olmadığından

fiyatlandırılmaları da söz konusu olmamaktadır.

Diğer taraftan eğitim sağlık, elektrik ve su gibi, devletin sunduğu bir takım mal

ve hizmetlerin fiyatlandırılması yani bir başka ifade ile kamusal mal ve hizmetlerden

yararlananların bunun karşılığında bir bedel ödemeleri söz konusu olabilmektedir. O

halde fiyatlama yöntemi, kamusal mal ve hizmetlerin fiyatlandırılarak bedelinin bu

mal ve hizmetlerden yararlanan kimselerden talep edilmesi olarak tanımlanabilir.

Fiyatlama yöntemi, bedelini ödemeyecek durumda olan kimselere mal ve

hizmetlerin sunulmaması demek değildir. Örneğin, eğitim hizmetlerinin

fiyatlandırılması, diğer bir ifadeyle eğitimim paralı olması, gelir düzeyi düşük

kimselerin bundan yararlanmaması anlamına gelmez.

1.4.2.3. Kupon Yöntemi

Kamusal mal ve hizmetlerin yukarıda anlattığımız şekilde fiyatlama yoluyla

özelleştirilmesi halinde toplumda bu mal ve hizmetlerin bedelini ödeyemeyecek

kimseler bulunacaktır. İşte kupon yöntemi devletin gelir düzeyi düşük bu kişiler,

kamu görevlileri ve sair kişilere belirli kamusal mal ve hizmetleri bizzat sunmak

yerine, söz konusu mal ve hizmetlerin bedelini kapsayan yani para değeri taşıyan bir

kupon vermesi ve bu kişilerin hizmeti özel sektörden bu kupon karşılığında temin

etmeleri şeklinde tanımlanabilir.

Örneğin, devlet gelir düzeyi düşük kimselere ve kamu personeline devlet

hastanelerinde bedava veya düşük bir fiyat karşılığında sağlık hizmeti sunmak yerine

37

bu kimselere “sağlık kuponu” vererek, bunların hizmeti özel hastane ve

polikliniklerden sağlamalarına olanak sağlayabilir.

1.4.2.4. Sübvansiyonlar

Devlet tarafından özel ve/veya kamusal teşebbüslerin üretiminin teşvik ve

sürdürülmesi amacıyla yapılan ayni ve/veya nakdi yardımlar sübvansiyon olarak

tanımlanabilir. Kupon yönteminde belirli tüketici kesimlerinin belirli mal ve

hizmetlere olan tüketiminin teşvik ve idamesi devlet tarafından sağlanırken,

sübvansiyon yönteminde tanımından da anlaşılacağı üzere, devlet tarafından belirli

üretim faaliyetleri çeşitli şekillerde desteklenmektedir.

Sübvansiyonların başlıca türleri; kredi sübvansiyonları, garanti

sübvansiyonları, vergi sübvansiyonları, karşılıksız nakit sübvansiyonlar ve ayni

sübvansiyonlar olarak sıralanabilir.

1.4.2.5. İhale Yöntemi

Bu yönteme genelde hizmet sektöründe başvurulduğu için, mülkiyet transferini

gerektirmeyen, sadece hizmet arzını özel kesime devreden bir yöntemdir.

(KÖK,1993:108) Devlet mal ve hizmet arzını kendisi gerçekleştirmemekte bunun

yerine söz konusu mal ve hizmeti özel kişi veya kuruluşlardan satın almaktadır.

Devlet bazı mal ve hizmetlerin üretimini özellikle mahalli idare hizmetlerinin

üretimini bu yöntem ile özel kişi veya kuruluşlara devredebilir.

Mahalli idarelerin çöp toplama, yol, cadde, sokak yapımı, bakımı ve onarımı,

yeşil sahalar ve parklar düzenlemesi, su ve dinlenme tesislerinin yapımı, otopark

38

yapımı v.b. hizmetleri geniş ölçüde özel sektöre ihale yoluyla yaptırılabilecek

hizmetlere örnek teşkil etmektedir.

1.4.2.6. İmtiyaz Yöntemi

Bu yöntemde, telekomünikasyon hizmetleri, elektrik gaz, su gibi doğal tekelin

söz konusu olduğu üretim alanları bir sözleşme ile özel kesime devredilmekte, bir

diğer ifade ile, mevcut doğal tekel kamu ekonomisinden piyasa ekonomisine

geçmektedir.

İmtiyaz yönteminde, kilit nokta pazarlık sürecidir. Yapılacak pazarlık

sonucunda imtiyaz, sözleşmede nitelikleri belirlenen mal veya hizmeti en düşük

bedel ile piyasaya sunmayı kabul eden firmaya verilmelidir. (TÜSİAD, 1992: 19)

1.4.2.7. Ortak Girişim (Joint Venture) Yöntemi

Ortak girişim ya da karma iktisadi girişimcilik olarak adlandırılan bu yöntemde

kamu kesimi ile özel kesim birlikte ortaklık kurmak suretiyle bazı faaliyetleri

yürütmektedirler. Ortak kurulacak şirketlerde kamu payının daha düşük tutulması

sistemi özelleştirmeye daha yaklaştıracaktır.

Özellikle büyük ölçekli ve rizikolu yeni yatırımların kamu sektörü ile özel

sektörün belli oranlarda ortak olduğu anonim şirketlerce gerçekleştirilmesi veya

mevcut üretim veya hizmet birimlerinin özel sektörü açılması suretiyle karma

kuruluşların oluşturulması, bu yöntemin başlıca uygulama biçimlerini oluşturur.

(ALTINTAŞ, 1988: 59)

Uygulamada hemen hemen bütün ülkelerde karma iktisadi girişimler anonim

şirket şeklinde kurulmaktadırlar. Geniş anlamda düşünüldüğünde ortak girişim

39

yöntemi her ne kadar bir özelleştirme uygulaması olarak düşünülebilse de,

özelleştirme taraftarları kamu-özel kesim ortaklığının ancak belirli bazı alanlarda ve

sınırlı olarak uygulanması görüşünü savunmaktadırlar. (TÜSİAD,1992:19-20)

1.4.2.8. Yönetim Devri Yöntemi

Bu yöntem, devletin kamu teşebbüsleri ve kamu kuruluşlarının mülkiyet

hakkını kendisinde saklı tutarak sadece yönetimini bir sözleşme ile özel kesime

devretmesi olarak tanımlanabilir. Başka bir ifade ile devlet mülkiyet hakkını

kendinde saklı tutmakta; ancak belli bir süre için yönetimi özel kesime devretmekte

yani kamu teşebbüsünün yönetiminin özelleştirilmesini sağlamaktadır. “İşletme

Mukavelesi Yöntemi” de denilen bu yöntemle özelleştirmeye elverişli bir durumda

bulunmayan KİT’lerin yönetimleri, bu işi yapabilecek güçlü ve tecrübeli özel sektöre

devredilmektedir. (KARDEŞ ve GÜZEL, 1995:12)

Yönetim devri yöntemi, başlıca turizm sektöründe, devlet turistik

işletmelerinin, hastanelerin, kreş ve huzurevlerinin, sanitasyon merkezlerinin, şehir

içi yolcu taşımacılığı hizmetlerinin özelleştirilmesinde önem arz etmektedir.

(TÜSİAD, 1992: 21)

Ülkemizdeki uygulamada işletme hakkının verilmesi olarak bilinen yöntemde

kuruluşların bir bütün olarak ya da aktiflerindeki mal ve hizmet üretim birimlerinin

mülkiyet hakkı saklı kalmak kaydıyla bedel karşılığında belli bir süre ve şartlarla

işletilmesi hakkının verilmesi esası ön plandadır.

40

1.4.2.9. Kiralama (Leasing) Yöntemi

Bu yöntem devletin, sahip olduğu işletmelerin mali yapılarını iyileştirmek ve

satışa arz edilebilir bir duruma getirebilmek için bunların aktiflerindeki varlıkları

kısmen ya da tamamen bir bedel karşılığında ve belli süreler için kiraya vermesi

olarak tanımlanabilir Bu yöntemde de mülkiyet transferi söz konusu olmamakta,

başka bir ifadeyle yönetim devri yönteminde olduğu gibi mülkiyet hakkı devletin

kendisinde saklı kalmaktadır. Her iki yöntemde de mülkiyet hakkının devlette saklı

kalması dışında bu iki yöntem birbirlerinden tümüyle farklı yöntemlerdir. Yönetim

devrinde özel yöneticiler kamu teşebbüsünün mevcut personeli ve varlıkları ile

yönetimini üstlenirken, kiralama yönteminde devlet sahip olduğu işletmeyi özel

sektöre kiralamakta ve özel sektör faaliyetlerini kendi elemanları ile sürdürmektedir.

Avrupa finansal kiralama birliği, özelleştirme ile arasındaki farkı ortaya

koyacak biçimde, finansal kiralamanın tanımını; “Finansal kiralama belirli bir süre

için kiralayan ve kiracı arasında düzenlenen üreticiden kiracı tarafından seçilip,

kiralayan tarafından satın alınan malın mülkiyetini kiralayanda, kullanımını ise

kiracıda bırakan bir anlaşmadır. Kiralanan malın kullanımı belirli bir kira

karşılığında, belirli bir süre kiracıya bırakılmalıdır.” şeklinde yapmaktadır.

(CEVİZOĞLU, 1998:72)

Gerek yönetim devri gerekse kiralama yöntemleri, az da olsa bir mülkiyet

transferi öngörmediğinden esasen gerçek anlamda bir özelleştirmeyi ifade

etmemekle, sonuçları açısından kesin bir mülkiyet transferine yol açmamakla birlikte

bu sonuca bir hazırlık olması açısından özelleştirme yöntemleri arasında

sayılmaktadır.

41

Bu yöntemler daha çok nihai olarak özelleştirilmesi planlanan bazı KİT’lerin

performanslarını iyileştirmek ve herhangi bir yöntemle özelleştirmeye hazır hale

getirmek için uygulanan yöntemlerdir. (ALTINTAŞ, 1988:60)

1.4.2.10. Yap-İşlet Devret Yöntemi

Bu yöntem yabancı yatırımcıların, gelişmekte olan ülkelerde bazı faaliyetleri

bizzat oluşturması, belirli sürelerle işletmesi ve daha sonra devlete devretmesi olarak

tanımlanabilir.

Yap-işlet-devret yöntemi, petrol arama istasyonlarının kurulması, eğlence

merkezlerinin oluşturulması, turistik tesis ve işletmeler kurulması v.b. alanlarda

uygulanabilmektedir.(TÜSİAD, 1992:23)

1.5. ÖZELLEŞTİRMEYİ SAVUNANLARIN GÖRÜŞLERİ

• Özelleştirme, zarar eden kamu açıklarının katlanarak büyümesine ve

dolayısıyla enflasyona neden olan KİT’lerin piyasa mantığına göre işleyen özel

ekonomik birimler haline getirilmesini sağlar. Dolayısıyla, enflasyonu önler.

Merkezi bürokrasinin kontrolündeki bir komuta ekonomisinden piyasa

ekonomisine geçişi sağlamak suretiyle bireysel özel teşebbüs ve rekabeti geliştirir.

Bunun sonucunda da ekonomik büyüme için en uygun ortamı sağlar. Rekabet artar,

ekonomi gelişir, liberal ekonomi egemen olur. (Türk Demokrasi Vakfı, 1994:7)

Rasyonel ekonomik kararların çoğu, piyasanın serbest rekabet düzeni içinde verilir.

Böylece, devletin ekonomik kaynaklar üzerindeki etkisi azalır. Kapalı, korumacı

politikalarla desteklenen ülke ekonomisi dışa açılır, ithalattan vazgeçip, ihracata

dayalı ekonomik gelişme mümkün olmaya başladıkça toplumun refah seviyesinde

42

yükselme meydana gelir. Ayrıca, geliştirilecek serbest rekabet ortamı, o güne değin

KİT’leri kendine rakip görmeyen öteki şirketler üzerinde de etki yapacaktır, bu etki

sonucunda söz konusu kuruluşlar, daha kaliteli, ucuz üretim ve hizmete yönelecektir.

(CEVİZOĞLU, 1998:26) Kısacası, ekonomide devletin tekel güce sahip olması

etkinsizliğe neden olur. Genel olarak devlet tekelleri yenilik yapamadığından tüketici

egemenliğini ortadan kaldırır. Özelleştirme ile ekonomik göstergelerin, davranışların

ve performansın siyasal faktörlerin etkisinden kurtulması ile tüketici egemenliği, iyi

kalite, düşük fiyat oluşarak sağlanır. (YARROW ,1999)

• Devletin sınırlı kaynakları, KİT yatırımları ve onların borçlanmalarının

ödenmesi yerine , halkın öncelikli altyapı, adalet, eğitim, sağlık yatırımlarına

ayrılacaktır.

• Özelleştirme yoluyla sermayenin tabana yayılması gerçekleştirilebilirse,

demokratik kurumlar güçlenerek, hem politik hem de ekonomik gücün aynı ellerde

yoğunlaşması engellenebilir. (ARDIYOK, 2002: 48)

• Ayrıca, sermayenin tabana yayılması gelirin dağılımında da düzenleyici rol

oynar. Özelleştirilen kuruluşların hisse senetlerini satın alarak ve yatırımın gelirine

ortak olan halk, mülkiyete ortak olma şansına kavuşacaktır. (KARDEŞ ve GÜZEL,

1995:15)

• KİT’ler daha verimli çalışması beklenen anonim şirketlere dönüşecek ve

ekonomiye daha çok katkı sağlayacaktır. Özelleştirilen kuruluşların yaratacağı

rekabet etkisi sonucu ekonomi canlanacak, durgunluk ve verimsizlik azalacak,

tüketiciye daha kaliteli hizmet sunulacaktır. Bunun yanında, tüketici tercihlerini

anlama ve giderme açısından başarılı olan özel kuruluşlar kara geçme ve büyüme

43

bakımından daha çok olanağa kavuşacaklar, bu da ekonomiye itici güç

kazandıracaktır. (CEVİZOĞLU, 1998:26)

• KİT’lerin satışı sonrası elde edilen pay senetlerinden sağlanacak gelir yeni

yatırımlara harcanarak yaşam standardını yükseltecektir.

• Özelleştirme ile ülkeye yabancı yatırımcı ve çağdaş teknoloji transferi

gerçekleşecek, bununla birlikte uluslararası rekabet gücü, dış satım, karlılık, yatırım,

istihdam artacaktır.

• KİT’lerin özelleştirilmesi ile hazineye yük olma sorunları ortadan kalkacak,

kamunun borçlanma gereksinimi küçülecek, kamu açıkları kapanacaktır. Bütçeye

kaynak sağlanmış olacaktır.

• Özelleştirme sonrası daha büyük ve derin bir sermaye piyasası

oluşturulabilir. (ARDIYOK, 2002:48)

• Fazla kadrolardan arındırılarak, tecrübeli, bilgili, dinamik bir kadroya sahip

özel sektör yaratılabilir.

• Sürekli zarar eden, karlı olmayan KİT’lerden vergi alınmadığından, bunlar

özelleştirilerek vergi kaybı engellenmiş olur.

• Kamu disiplinin bozulmasına yol açan iş görmelerdeki kayırma, rüşvet alma

ve verme gibi uygulamalar önlenmiş olacaktır. (MEGGISON, 2002: 20)

1.6. ÖZELLEŞTİRMEYE KARŞI OLANLARIN GÖRÜŞLERİ

• KİT’lerin özelleştirilmesiyle devlet tekellerinin kırılması amaçlanmaktadır.

Ancak özel mülkiyetin tekel olma avantajını kötüye kullanma ihtimali vardır. Bu

ortamda rekabet ortamı yaratılamaz ise özelleşen monopollerin tüketici istismarına

neden olması söz konusu olabilir. Bu yüzden tekel konumundaki kamu işletmelerinin

44

özelleştirilmesi ile ilgili sektörlerde tekelci yapının devam etmemesi sağlanmalıdır.

(MÜSİAD, 2002:108)

• KİT’lerin kar amacı gütmeden sadece kamu hizmetine yönelik faaliyetleri de

bulunmaktadır. Özelleştirme ile KİT’lerin bu toplumsal amaçlı kamu hizmetleri zarar

görmektedir. Bu sosyal devlet ve demokrasi ile bağdaşmamaktadır.

• KİT’lerin ve sundukları hizmetlerin özelleştirilmesi ile istihdam seviyesi kısa

dönemde düşer. KİT’ler özel sektörün mülkiyetine geçince istihdam da aşırı bir

azalma meydana gelecektir.

• KİT’lerin özelleştirilmesi ile işçi örgütlerinin zayıflaması gündeme gelecek,

bu da ücretler üzerinde olumsuz etkilere yol açacaktır.

• Özelleştirme uygulamaları yoluyla sermayenin tabana yayılacağına ilişkin

egemen söylemlere karşın, özel tekelci yapının oluşmasına yol açacak biçimde blok

satış yöntemi tercih edilmektedir. (PETROL-İŞ SENDİKASI, 1998:34) Bu da

mülkiyetin ve sermayenin tabana yayılmasını engelleyerek gelir dağılımını

bozmaktadır.

• KİT’lerin satışlarında hassas davranılmamakta, verimlilik ilkesi temel

alınmadan, öncelikle verimli KİT’ler değerlerinin çok altında satılarak, yurtdışından

temin edilmeye çalışılan bazı kredilerin pazarlık konusu yapılmaktadır.

• Güçlü uluslararası sermayenin dayatmasıyla tekel konumundaki KİT’lerin

yabancı şirketlere satılması ulusal bir kaynak kaybıdır.

• Devletin özelleştirdiği mal ve hizmet üretimlerini devralan özel sektör

ekonomik açıdan karlı olmayan alanlara yatırım yapmayabilir. Örneğin, nüfusun

yada talebin az olduğu bölgelere posta, telefon, ulaşım v.s. hizmetlerin

götürülmemesi gibi. (ÇETİNKAYA, 2001:180) Bu durum da hem zarar eden

45

işletmelerin kar edenler tarafından desteklenmesini güçleştirmekte hem de bölgesel

dengesizliklere yol açmaktadır.

• Piyasa ekonomisi ve dışa açılma gibi terimlerle dile getirilen liberal

politikalar, ülkenin ekonomik bağımsızlığını imkansızlaştıran, ülke ekonomisini

yabancı vesayet altına sokan, siyasal bağımsızlığı da tehdit eden özellikler içerir.

• KİT’lerin zarar ettiği, enflasyona neden olduğu, verimsiz, eski teknoloji

kullanan, gereğinde fazla işçi çalıştıran kuruluşlar olduğu doğru olsa da bu KİT’lerin

doğasından değil, kötü yönetilmesinden kaynaklanmalıdır. Bu durumda ise çözüm

satılmaları değil, özerkleştirilmeleridir.

46

İKİNCİ BÖLÜM

TÜRKİYE’DE KİT’LER VE ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARI

2.1. KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ

2.1.1. Kamu İktisadi Teşebbüsleri (Kit)’nin Genel Tanımı

Kamu İktisadi Teşebbüslerinin (KİT) tanımı konusunda ortak bir görüşte

birleşilemediğinden, bu konuda doktrinde yer alan değişik tanımlara yer verilecektir.

En basit anlamıyla KİT, devletin ekonomik alanlarda mal ve hizmet üreten

kuruluşlarının genel adını oluşturmaktadır.

KİT’ler, sermayenin yarısı doğrudan doğruya veya dolaylı olarak devlete ait

olan; varlığın birinci işlevi olarak ürettiği mallarda ve hizmetlerde satış amacı taşıyan

ve maliyetlerinin geniş bir oranını karşılayan bir gelirler politikasına sahip olan kamu

kuruluş ve ortaklıklarıdır. (AKSU,1987: 11)

Avrupa KİT Merkezi Statüsündeki tanımı ise, mal ve hizmet üretmek üzere

kurulmuş olan, mali olanaklarının yarıdan fazlası merkezi ya da yerel kamu idareleri

tarafından sağlanan ve ya işletme sonuçlarından bu idarelerin sorumlu bulunduğu ve

bunlar tarafından denetlenen girişimler KİT’dir.

AB Rekabet Hukuku çerçevesinde, genel kabul gören tanıma göre teşebbüs,

piyasa için ekonomik aktivitede bulunan ve bir üye devlet tarafından kontrol edilen

bir teşebbüstür.(SIERRA, 1999:32-35)

1981 yılında KİT Paneline sunulan bildiride ki tanımı; “ekonomik faaliyette

bulunmak üzere devlet yada diğer kamu kuruluşları tarafından kendilerine veya

ortaklık yoluyla oluşturulan, sermayenin tamamı veya çoğunluğu devlete veya diğer

kamu kuruluşlarına ait bulunan, doğrudan doğruya veya dolaylı olarak devlet

47

tarafından denetlenen ve ürettikleri mal ve hizmetlerden yararlanabilmek için

karşılıklı ödenmesi gereken ekonomik işletmeler”dir.

Bir diğer görüşle KİT’ler “Sermayesinin tamamına veya yarısından fazlasına

sahip olarak ya da diğer yollarla, devletin, diğer kamu tüzel kişilerinin veya devletle

anılan tüzel kişilerin yönetimine, yönetim organları vasıtasıyla hakim olduğu

teşebbüs” olarak tanımlanmaktadır. (BAKLACIOĞLU, 1976: 3)

Yukarıda ifade ettiğimiz üzere KİT’leri ifade eden genel bir tanım

bulunmamakla beraber, tanımların çoğunun vurgu yaptığı ortak bazı noktalar

bulunmaktadır. Bu noktalar, KİT’lerin ekonomik faaliyette bulunması, Devlet veya

bir başka kamu kuruluşu tarafından doğrudan veya ortaklık yolu ile kurulmuş olması

buna bağlı olarak da sermayesinin tamamı veya çoğunluğunun devlet veya diğer

kamu kuruluşu tarafından sağlanmış olması, doğrudan veya dolaylı olarak devletin

yönetimi ve denetimi altında olması ve ürettiği mal veya hizmeti bir bedel

karşılığında sunması şeklinde sıralanabilir.

2.1.2. Türk Hukuku Açısından Kit Tanımı ve Hukuki Yapısı

Türk hukuku açısından KİT’ler değişik yasalarda değişik anlamlarda

tanımlanmıştır. KİT’ler ile ilgili ilk yasal düzenleme 17/06/1938 tarih ve 3460 Sayılı

“Sermayesinin tamamı Devlet Tarafından Verilmek Suretiyle Kurulan İktisadi

Teşekküllerin Teşkilatıyla İdare ve Murakebeleri Hakkında Kanundur. Bu Kanunda

KİT kavramına yer verilmemekle beraber, “sermayesinin tamamı devlete ait olan ve

kendi kanunlarında bu Kanuna tabi oldukları belirtilen, tüzel kişiliği haiz, idari ve

mali yönden özerk ve sorumluluğu sermayeleri ile sınırlı kuruluşlar” İktisadi Devlet

Teşekkülü olarak tanımlanmıştır. Bunun yanında, sermayelerinin en az yarısı bu

48

Kanuna tabi teşekküllere ait bulunan şirketlerin bilançolarının düzenlenmesi ve

denetlenmesi yönünden bu Kanun hükümlerine tabi olacağı belirtilmiştir.

Türkiye’de KİT dendiğinde, yaygın olarak, tüzel kişiliği bulunan, sorumluluğu

sermayesi ile sınırlı, iktisadi alanda ticari esaslara göre, karlılık ve verimlilik ilkeleri

doğrultusunda, özerk bir tarzda yönetilen kuruluşlar anlaşılmaktadır. (SUİÇMEZ,

1994: 2)

KİT terimi, ilk kez 1961 Anayasasının 119.-126.-127.maddelerinde ifade

edilmiştir. Bu döneme kadar aynı şekilde örgütlenmiş kuruluşlar İktisadi Devlet

Teşekkülü şeklinde ifade edilmekteydi. Bununla beraber, 1961 Anayasası’nda

KİT’lerin doğrudan veya dolaylı bir tanımına yer verilememiş yalnızca 127.

maddenin son fıkrasında KİT’lerin TBMM’ce denetlenmesine ilişkin hükümlerin

kanunla düzenleneceği hükmüne yer verilmiştir.

3460 sayılı Kanun’dan sonra, KİT’lerle ilgili ikinci kapsamlı yasal düzenleme,

1964 yılında yapılan 440 Sayılı İktisadi Devlet Teşekkülleriyle Müesseseleri ve

İştirakler Hakkında Kanun’dur. Söz konusu Kanun’da da doğrudan KİT ifadesi yer

almamakla birlikte 1. Maddesinde, “İktisadi Devlet Teşekkülleri sermayelerinin

yarısından fazlası tek başına veya birlikte devlete veya iktisadi teşekküllere ait olup,

iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan ve kuruluş

kanunlarında bu kanuna tabi olacakları belirtilen teşebbüslerdir” hükmü yer

almaktadır. 440 sayılı kanunda da İDT, diğer devlet dairelerinden ayrı tutulacak ve

kamu kaynaklarının yine T.B.M.M bilgi ve onayı ile kullanılması ilkesi korunacak,

ancak genel ve katma bütçeli idarelerin bünyesi içinde yer alan bazı işletmeci

kuruluşlar Kanunun kapsamı dışında bırakılacaktır.

49

1982 Anayasası’na gelindiğinde, “Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Denetimi”

kenar başlıklı 165. Maddesinde,“sermayesinin yarıdan fazlası doğrudan doğruya

veya dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıklarının Türkiye Büyük

Millet Meclisi’nce denetlenmesi kanunla düzenlenir.” hükmü yer almaktadır.

Anayasa’nın bu maddesinin incelenmesinden anlaşılacağı üzere, doğrudan

doğruya yasal bir KİT tanımı yapılmamış olup, denetimle ilgili düzenleme yapılırken

KİT’lerin “sermayesinin yarıdan fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak

devlete ait olan kurum, kuruluş ve ortaklıklar” şeklinde tanımlanacağı dolaylı olarak

ifade edilmiştir.

1980’li yıllarda yapılan yasal düzenlemeler daha ziyade KHK’lerle yapılmış

olup, 1983 yılında çıkarılan 60 sayılı KHK, 19.10.1983 tarihinde 2929 sayılı Kanunla

yasalaşmış ise de bu Kanun, yedi ay sonra 233 sayılı KHK ile yürürlükten

kaldırılmıştır.

233 sayılı KHK’de, Kamu İktisadi Teşebbüsü, iktisadi devlet teşekkülü ile

kamu iktisadi kuruluşunun ortak adıdır” hükmü yer almaktadır. Söz konusu KHK,

KİT’leri İDT ve KİK olarak ikiye ayırmış ve aynı maddede bu iki kuruluşun

tanımlarını;

“İktisadi Devlet Teşekkülü sermayesinin tamamı devlete ait iktisadi alanda

ticari esaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan kamu iktisadi teşebbüsüdür.

Kamu İktisadi Kuruluşu sermayesinin tamamı devlete ait olup tekel niteliğinde mal

ve hizmetleri kamu yararı gözeterek üretmek ve pazarlamak üzere kurulan ve

gördüğü bu kamu hizmeti dolayısıyla ürettiği mal ve hizmetler imtiyaz sayılan kamu

iktisadi teşebbüsüdür.” şeklinde yapmıştır.

50

Diğer taraftan, müesseseyi “sermayesinin tamamı bir iktisadi devlet

teşekkülüne ait veya kamu iktisadi kuruluşuna ait olup, ona bağlı işletme veya

işletmeler topluluğu olarak”, ve bağlı ortaklığı da “sermayesinin % 50 ‘sinden fazlası

iktisadi devlet teşekkülüne veya kamu iktisadi kuruluşuna ait olan işletme veya

işletmeler topluluğundan oluşan anonim şirketler” olarak tanımlamıştır.

1987 tarih ve 3346 sayılı Kamu İktisadi Teşebbüsleri ile Fonların TBMM’ce

Denetlenmesinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun’un 4. maddesinde,“ödenmiş

sermayelerinin yarıdan fazlası kamu tüzel kişilerince sağlanmış olan kurumlar ile bu

kurumların ödenmiş sermayesinin yarısından fazlasını sağlamış oldukları diğer

kurumlar, sayılanlardan olmamakla beraber kendilerine bazı kamu yetki ve görevleri

verilmiş olup galip sıfatları ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarından

olmayan özel kanunlara tabi kurumlarla, İller Bankası bu kanunla konulan denetime

tabidir.” hükmüne yer verilerek kamu iktisadi teşebbüsleri, TBMM’nin denetimi

yönünden ayrıca tanımlanmış, mahalli idarelerin, sermayesinin yarısından fazlası

sağladıkları kurumlar ve T.C. Merkez Bankası KİT kapsamı dışında tanımlanmıştır.

Anayasanın 165. Maddesine karşın 233 sayılı KHK ve 3346 sayılı kanunla getirilen

istisnalarla, tıpkı KİT’ler gibi kamu kaynağı kullanmak suretiyle işletmecilik yapan

genel ve katma bütçeli idarelerin KİT kapsamı dışında tutularak farklı statü ve

koşullarda faaliyette bulunması genel KİT tanımına aykırılık teşkil ettiği gibi,

devletin ekonomideki payının bir bütünlük içerisinde denetlenmesi ve

değerlendirilmesi imkanını ortadan kaldırmaktadır. (Başbakanlık Yüksek Denetleme

Kurulu, 2000:4 )

KİK tanımı, 1995 yılında çıkarılan “Özelleştirme Uygulamalarının

Düzenlenmesine ve bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde değişiklik

51

yapılmasına dair 4046 sayılı Kanunda” yer alan bir değişiklikle (KİK) “Kuruluş”;

“Sermayesinin tamamı Devlete ait olup, tekel niteliğindeki mal ve hizmetleri kamu

yararı gözeterek üretmek ve pazarlamak üzere kurulan ve gördüğü bu kamu hizmeti

dolayısıyla, ürettiği mal ve hizmetler imtiyaz sayılan kamu iktisadi teşebbüsüdür.”

şeklinde tanımlanmıştır.

440 sayılı Kanun ile 223 sayılı KHK’yi karşılaştıracak olursak, 440 sayılı

Kanunda, sermayesinin yarısından fazlası tek başına veya birlikte Devlet’e ve kamu

iktisadi teşebbüslerine ait olan kuruluşlar, kamu iktisadi teşebbüsleri olarak

tanımlanmak suretiyle gerek doğrudan ve gerekse dolaylı olarak sermayesinin

yarısından fazlası kamuya ait olan kurumların kamu iktisadi teşebbüsleri ile ilgili

mevzuata tabi olması sağlanmış iken, 233 sayılı KHK’daki tanımla kamu iktisadi

teşebbüslerinin kapsamı daraltılmış, 4046 sayılı Kanunla yapılan değişiklik ile de

KİK’leri tanımlayıcı unsur olarak faaliyetlerinde kamu yararının gözetilmesi ve

ürettikleri mal ve hizmetlerin imtiyaz sayılması esası getirilmiş bulunmaktadır.4046

sayılı kanunla yapılan değişikliğe paralel olarak 233 sayılı KHK’nin ekindeki

KİK’ler yeniden tespit edilmiş ve TCDD, DHMİ, TEKEL, Posta İşletmeleri Genel

Müdürlüğü ve Türk Telekomünikasyon A.Ş KİK statüsünde bırakılırken, daha önce

KİK statüsünde olan THY, ÇAYKUR ve TİGEM’e İDT statüsü kazandırılmıştır. 440

sayılı kanunun kapsamında olan sermayesinin yarısından fazlası birden çok KİT’e

veya bağlı ortaklıklara ait olan bazı şirketler, 233 sayılı KHK ile KİT tanımında

yapılan daraltma sonucu faaliyetini “iştirak” statüsünde ve KİT mevzuatı dışında

sürdürmek durumunda kalmıştır.233 sayılı KHK ile yapılan düzenlemede; kamu

kaynağı kullanmak suretiyle mal ve hizmet üretiminde bulunan genel ve katma

bütçeli idarelere ait iktisadi kuruluşlar KİT kapsamı dışında tutulmuşlardır. KHK’nin

52

58 inci maddesi ile getirilen “İstisna” hükmü ile, AOÇ, T.C. Merkez Bankası, Ereğli

Demir ve Çelik Fabrikaları T.A.O., T.İş Bankası A.Ş. (sermayesinde ki kamu payı

31.12.1999 itibarıyla % 0,09’ a düşmüştür), Devlet Sanayi İşçi ve Yatırım Bankası

A.Ş.(TKB), İller Bankası Genel Müdürlüğü ve İl Özel İdareleri ve Belediyelerin

sermayelerinin yarısından fazlasına tek başına veya birlikte sahip oldukları iktisadi

teşebbüsler de kapsam dışında bırakılmıştır. (www.ydk.gov.tr, 2003) 1994 yılında

çıkarılan Özelleştirme Uygulamalarının Düzenlenmesine ve bazı Kanun ve Kanun

Hükmünde Kararnamelerde değişiklik yapılmasına dair 4046 sayılı Kanunun 37 inci

maddesinde “Bu Kanun hükümleri gereğince özelleştirme programına alınan

kuruluşlar özel hukuk hükümlerine tabi olup, bunlar hakkında varsa kendi kuruluş

Kanunları ile diğer Kanunlarda yer alan bu Kanuna aykırı hükümler ve 233 sayılı

KHK hükümleri uygulanmaz” hükmüne yer verilmiştir. Özelleştirme programına

alınan KİT’ler, sermayelerindeki Kamu payı %50’nin altına düşünceye kadar,

TBMM ve YDK'nın denetimine tabi tutulmuşlardır. Diğer hususlarda KİT’lerden

tamamen farklı bir statü içinde faaliyet göstermekte ve KİT kapsamı dışında mütalaa

edilmektedirler. Ayrıca, tıpkı bir kamu iktisadi teşebbüsü gibi mal ve hizmet üreten

genel ve katma bütçeli idarelere ait üretim yerleri de KİT kapsamı dışında

bulunmaktadır.

2.1.3. Kit’lerin Başlıca Özellikleri

Yukarıda yapılan değişik tanımlamalar çerçevesinde genel kriterleri daha da

genişleterek KİT’ler hakkında daha ayrıntılı özellikler ortaya konabilir:

• KİT’ler bir kanun ya da kanunu verdiği yetkiye dayanarak kurulurlar.

53

• KİT’ler ticari ve sınai alanda piyasa koşullarına göre faaliyette bulunan,

fakat sosyal fayda ve maliyet ilişkilerini de göz önünde bulunduran girişimlerdir.

(AKTAN, 1993:34) KİT’ler, ekonomik gereklere uygun olarak çalışmak üzere

kurulmuş işletmelerdir. Diğer işletmelerden farkı, sermayesinin tamamının veya

%50’den fazlasının kamuya ait olmasıdır. Özel sektörün tek amacı karın

maksimizasyonu olmasına rağmen; devlet kamu işletmelerini ekonomik, sosyal,

siyasi ve kültürel amaçlarının gerçekleştirilmenin bir aracın olarak kullanmaktadır.

Diğer bir ifadeyle bir taraftan kar elde etme diğer taraftan kamu yararı ve sosyal

yararı gerçekleştirme bu kuruluşların iki ayrı özelliğidir. Ancak kamu hizmeti sunma

ve sosyal amaçları, kar elde amacına göre daha ağır basmaktadır. Dolayısıyla, karlı

olmamakla beraber sosyal faydası yüksek olan ve kamu yararına yönelik ekonomik

faaliyetlerin KİT’ler tarafından yapılması mümkündür.

• KİT’ler ayrı bir tüzel kişiliği sahip olup, idari ve mali özerkliğe de

sahiptirler. KİT’lerin idari kişiliğe sahip olması, bu teşebbüslerin karar organları

aracılığıyla kendi adına ve kendi hesabına karar alma ve sahip oldukları yönetim

kadrosu ve personeli aracılığıyla bu kararları uygulama yetkisine sahip olması

demektir. KİT’lerde mali kişilik ise, tüzel kişiliğin bir sonucu olarak bu kuruluşların

belli mal varlığına sahip olması ve bunun üzerine her türlü tasarruf yetkisini ellerinde

bulundurmalarını ifade eder. (ATASOY, 1993: 26)

• Özel sektöre paralel olarak faaliyet gösteren bu kuruluşlar özel hukuk

kurallarına tabi olup, istisnai olarak sadece idari mahiyetteki faaliyetlerinde kamu

hukukuna tabi tutulmuşlardır. (AKTAN, 1993:34) Başka bir ifadeyle KİT’lerin

yalnızca devlet ile olan ilişkileri kamu hukukuna tabi olup, üçüncü kişiler ile olan

ilişkileri özel hukuk çerçevesinde düzenlenmektedir.

54

• KİT’ler devlet bütçesi dışında yönetilirler. Bütçeden yardım görebilecekleri

gibi karları kısmen ya da tamamen bütçeye aktarılabilir.

• Devlet muhasebesi esaslarının dışında ticari muhasebe esaslarına tabidirler.

• Teşebbüslerin sorumlulukları sermayeleri ile sınırlıdır.

• Personel rejimi kanunla özel olarak düzenlenmiştir.

• Teşebbüslerin üzerindeki ilgili bakanlıkların gözetim ve denetim yetkileri bu

teşebbüslerin görev ve yetkilerini etkilemeyecek şekilde kullanılır.

• KİT’lerin özerkliği sınırsız değildir. Bu kuruluşlar aynı zamanda devlete

bağlı ve devletin denetimi altındadırlar. Anayasa’nın 165. maddesi uyarınca bu

denetim TBMM tarafından yerine getirilir.

2.1.4. Kit’lerin Ortaya Çıkış Nedenleri

2.1.4.1. Genel Olarak

Dünyada ve Türkiye’de, değişik nedenlerden dolayı devletin ekonomiye

müdahale etmesi ve ekonomik girişimlerde bulunma ihtiyacı gündeme gelmiştir.

Özellikle 1929 dünya ekonomik buhranını ardından devletin ekonomiye müdahale

etmesi gerektiği fikrini savunanlar çoğalmıştır. Devletin ekonomik hayata

müdahalesinin şekli ve boyutları, ülkelerin gelişmişlik dereceleri ve ulaşmak

istedikleri amaçlara göre farklılık arz etmektedir. Bu durum, KİT’lerin her ülkenin

kendi durumuna göre farklı şekillerde ve değişik amaçlarda ortaya çıkmasına yol

açmıştır.

KİT’lerin ortaya çıkışında ve çoğalmasında sanayileşmiş, gelişmiş ülkelerde

ekonomik nedenlerle birlikte sosyal hareketlerin etkili olduğu görülmektedir.

Sermaye birikiminin yetersiz olduğu ve müteşebbis sıkıntısı çekilen az gelişmiş

55

ülkelerde hızla sanayileşebilmek için KİT’ler oluşturulurken, gelişmiş ülkelerde

genellikle devletleşme sonucu oluşan KİT’lerden daha çok kamu niteliği ağır basan

alanlarda yararlanıldığı söylenebilir. (ARTAN, 1990:12) Az gelişmiş ülkelerde

kalkınma amacının sanayileşme ile özdeşleşmesi ancak sanayileşmenin de devlet

eliyle gerçekleştirilme ihtiyacı, bu ülkelerde KİT sisteminin doğmasına neden

olmuştur. (YAMAN, 1993:146-147)Bütün bunların yanında endüstriyel

demokrasinin kurulması, işçi gelirlerinin istikrara kavuşturulması, işsizliğin

önlenmesi, vasıflı işgücü yetiştirilmesi gibi istihdama ilişkin nedenler KİT’lerin

kuruluş nedenleri arasında önemli bir yer arz etmektedir. (ARTAN, 1990:12)

Zaman içinde ülkeden ülkeye göre değişen şekilde ortaya çıkmış ve farklı

amaçlara yönelmiş olan ve çok çeşitli tarihsel ve de ekonomik nedenleri bulunan

KİT’lerin, bu kuruluş nedenlerini ekonomik ve mali nedenler ile sosyal ve siyasal(

ekonomi dışı) nedenler olarak ikili tasnife tabi tutabiliriz.

2.1.4.1.1. Ekonomik ve Mali Nedenler

KİT’lerin kurulmasındaki ekonomik ve mali nedenler, genel olarak ülkede

ekonomik kalkınmayı sağlamak, tekelleri devlet eliyle işletmek, özel sektörün

giremeyeceği veya başaramayacağı işleri yapmak, ülke ekonomisine yön vermek ve

düzenlemek, özel sektöre öncülük etmek ve yol göstermek, ülkedeki gelir dağılımını

tanzim etmek, istihdamı arttırmak v.s. şeklinde sıralanabilir.

Ekonomik Kalkınmayı Sağlamak: Ulusal ekonominin ya da belli endüstri

dalının yeniden yapılandırılmasında daha etkin bir rol oynamak veya belirli faaliyet

alanlarında daha verimli çalışılmasını sağlamak suretiyle ekonominin rekabet gücünü

arttırmak amacıyla KİT’lerin kurulması söz konusu olabilmektedir. Dünyada,

56

Türkiye’de dahil olmak üzere pek çok ülkenin sanayileşmesi kamu teşebbüsleri

yoluyla gerçekleşmiştir.

Tekellerin Devlet Eliyle İşletilmesi: Bazı mal ve hizmetlerin üretimi, üretim

özellikleri dolayısıyla doğal tekel halini almaktadır. Bu doğal tekeller özel üretim

birimlerinin elinde olduğu zaman, bu firmalar üretimlerini karını maksimize edecek

şekilde ayarlayarak en fazla kar ettiği üretim miktarında üretimi durduracak ve

ekonomide atıl kapasite oluşmasına neden olacaktır. (ÖNCEL, 1988:87) İşte bu gibi

piyasa mekanizmasının optimum kaynak dağılımını sağlayamadığı bu doğal tekel

durumlarında, devlet daha düşük fiyatla daha çok üretim yapmak için üretimi KİT’ler

eliyle yapacaktır.

Özel Sektörün Giremeyeceği Veya Başaramayacağı İşleri Gerçekleştirmek:

Özel sektörün temel amacı yüksek kar elde etmektir. Bu nedenle karlılığın çok düşük

olduğu veya kara geçmenin uzun süre beklemeyi gerektirdiği, sermaye için risk

taşıyan alanlarda özel sektör üretim yapmayacaktır. Özel kesimin yeterli sermayeye

sahip olmaması ya da risk yüksekliği, kar azlığı ve geri getiri döneminin uzun olması

nedeniyle girişemediği, kalkınma ve gelişme için zorunlu olan alt yapı tesislerini

kurmak, temel mal ve hizmet üretecek büyük projeleri gerçekleştirmek amacıyla

devlet KİT’ler kurmaktadır. (ALTINTAŞ, 1988:52)

Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, sermaye, yetenekli girişimci ve nitelikli

işgücü yokluğu, fiziki ve sosyal alt yapının oluşmamış olması ve dış finansman

olanaklarının sınırlı olması gibi nedenlerle ekonomik kalkınmanın kamu teşebbüsleri

aracılığıyla sağlanması söz konusu olmaktadır. Türkiye’de de sermaye birikimin

yetersiz olması nedeniyle, sanayide öncülük etmesi ve model yaratması amacıyla

pek çok KİT kurulmuştur.

57

Ülke Ekonomisine Yön Vermek Ve Düzenlemek: Devlet ekonomik hayata

müdahale etmek amacıyla üretim faaliyetlerinde bulunabilir. Çoğu zaman uyguladığı

ekonomik politikaları gerçekleştirmek amacıyla da işletmecilik yapabilir. Özellikle

bir teşvik politikası olarak özel sektör şirketlerine iştirak edebilir veya ekonomi

politikası gereği daha önce varolan iştiraklerden vazgeçebilir. (ATASOY, 1993:29)

Türkiye’de Toprak Mahsülleri Ofisi, Çukobirlik, Fiskobirlik gibi kuruluşlar, belli

ürünlerin üretim ve dağıtımının düzenli bir şekilde yürütülebilmesi ve fiyatların

uygun düzeyde belirlenmesi amacıyla kurulmuşlardır.

Ayrıca piyasa ekonomisinde üretilmesi gereken, ancak bedeli ödenemeyen

fayda ve maliyetleri içerecek üretimin özel kesim tarafından yapılması söz konusu

olamayacağından, devletin bu alana müdahale etmesi zorunluluğu ortaya

çıkmaktadır. Bunu yanında sadece gelir elde etmek veya belirli alanlarda daha

verimli çalışmak amacıyla da KİT kurulabilir. KİT’ler eliyle ulusal ekonominin ya da

belirli endüstri dallarının yeniden yapılanmasında etkin ve sürükleyici bir rol

oynayarak ekonominin rekabet gücünü arttırabilir, KİT’lerdeki üretim, yatırım, fiyat

ve ücret politikaları ekonomik istikrarın sağlanmasına katkıda bulunur.

2.1.4.1.2. Siyasi ve Sosyal Nedenler (Ekonomi dışı nedenler)

KİT’lerin kurulmaları konusunda ekonomik olmayan nedenlere “ekonomi dışı

neden” denilmektedir. Burada vurgulanmak istenen bunların hareket noktalarının

ekonomik olmaması, ekonomiyi doğrudan ilgilendirmemeleridir.

58

2.1.4.1.2.1. Siyasi Nedenler

KİT’lerin kurulmalarının temelinde politik görüşler, daha ziyade sosyalist

idareyi benimseyen ve uygulayan ülkelerde olmaktadır. Buna karşın kapitalist

ülkelerde KİT’lerin kurulmasının temelinde sosyal ve ekonomik faktörler bulunur.

KİT’lerin çoğalmasında rol oynayan politik nedenler daha çok kapitalizme

karşı gösterilen tepkiler olmuştur. Üretim araçlarının özel mülkiyette olmasının

ekonomik ve sosyal sakıncaları olduğu ileri sürülmüş, üretim araçlarının

mülkiyetinin devlete ait olması gerektiği söylenmiştir. Bu şekilde düşünen partiler

iktidara geldiğinde ekonomide önemli devletleştirmeler/millileştirmeler olmuştur.

Devletler, ulusal bağımsızlığı gerçekleştirmek, yabancı sermaye egemenliğini

kaldırmak ya da azaltmak, ülke güvenliğini sağlamak gibi hedeflerle KİT’ler

kurabilmektedir. Devletin bağımsızlığını ve güvenliğini sağlamak amacıyla zaman

zaman bir takım KİT’ler tamamen devletleştirilmiştir. Genellikle bütün ülkelerde

silah ve mühimmat fabrikaları, savaş sanayii, bilimsel araştırma, nükleer enerji

kuruluşları devlet tarafından işletilmektedir. Ülkemizde Makine Kimya Endüstrisi

Kurumu bünyesindeki işletmeler bu tür kuruluşlara örnektir. (ATASOY, 1993: 27)

2.1.4.1.2.2. Sosyal Nedenler

KİT’lerin ekonomi dışı kuruluş nedenlerinden bir diğeri sosyal nedenlerdir.

Devletler önceleri, adalet ve güvenlik gibi geleneksel kamu hizmetlerini

üstlenirlerken, gelişen ve değişen hayat şartları sonucu sosyal adaletin sağlanması,

sosyal refahın arttırılması gibi görevleri de üstlenmeye başlamışlardır. Bu gelişmeler,

devletin sosyal hayata da KİT’ler vasıtasıyla müdahale etmesi sonucunu

doğurmuştur.

59

Sosyal faydayı arttırmak amacıyla kurulan KİT’lerde karlılık endişesi yoktur.

Örneğin Devlet, aile bütçesi içinde önemli bir yeri olan bir mal ve hizmeti üreterek

düşük bir bedelle satmak amacıyla bir KİT kurmak yoluna gidebilir. İşte burada

amaç kar etmekten ziyade, gelir dağılımındaki adaletsizlikleri gidermeye çalışmaktır.

Kentlerdeki elektrik, gaz, su, otobüs, haberleşme işletmeleri bunun en güzel

örnekleridir.

Üreticiye ucuz kredi ve finansman sağlamak amacıyla kurulan KİT’ler de

sosyal gayelerle kurulmuştur. Türkiye’de üreticiyi korumak amacıyla kurulmuş olan,

TMO, SEK, EBK gibi işletmeler ile tüketiciyi korumak amacıyla kurulmuş olan Yem

Sanayi, Gübre Sanayi gibi kuruluşlar ve kömür madenleri, sosyal faydayı sağlama

gayesiyle kurulmuş KİT’lere örnek olarak sayılabilir.

2.1.5. Türkiye’de Kit’lerin Tarihçesi

2.1.5.1. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde

Osmanlı İmparatorluğu’nda sanayiye geçiş çok geç ve yavaş olmuştur. Temel

yatırımlar genellikle devlet tarafından yapılmış veya devlet denetiminde yerli ve

yabancı şirketlere yaptırılmıştır. Osmanlı döneminde görülen ilk sanayi işletmeleri

kurulması girişimi düzenli, bilinçli ve programlı bir sanayileşme çabasından çok

yönetimin gereksinmelerini düzenli ve kararlı bir biçimde karşılama isteğinden

kaynaklanıyordu. (KEPENEK, 1990: 18) Osmanlı İmparatorluğu döneminde esas

olarak ordunun ve sarayın gereksinimlerini karşılamak üzere kurulmuş işletmeler,

Cumhuriyet Dönemi’nde KİT’lere öncülük etmişlerdir, denilebilir.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde faaliyete geçen belli başlı fabrika ve

işletmeler kuruluş tarihlerine göre,

60

-1810 yılında askeri kundura, çizme ve palaska üretmek için kurulmuş olan

“Beykoz Teçhizat-ı Askeriye Fabrikası”,

-1835 yılında çuha, fes ve battaniye üretmek için kurulmuş olan “Feshane

Fabrikaları”,

-1843 yılında “Denizyolu İşletmeciliği”,

-1843 yılında kadife, ipekli kumaş, saten ve tafta üretmek için kurulmuş olan

“Hereke İpekli Yünlü Dokuma Fabrikası”,

-1848 yılında “Ereğli-Zonguldak Kömür Havzası”

-1850 yılında pamuklu bez üretimi için kurulmuş olan ve halen varlığını

sürdüren “Bakırköy Fabrikası”,

-1863 yılında kurulmuş olan “Rusçuk Memleket Sandığı” ve “Emniyet

Sandığı”,

-1882 yılında kurulmuş olan “Menafi Sandıkları”,

-1888 yılında kurulmuş olan “Ziraat Bankası”,

-1892 yılında çini eşya üretimi için kurulmuş olan “Yıldız Çini Fabrikası”,

şeklinde sıralamak mümkündür.

Yukarıda sayılan kuruluşlar arasında, Feshane, Hereke, Bakırköy Fabrikaları

daha sonra Sümerbank bünyesinde uzun yıllar hizmet vermişlerdir. Ayrıca, Osmanlı

devlet işletmeciliğinin ilginç bir örneği Ziraat Bankasıdır. Bu müessese, 1863 yılında

Niş’in Pirot kasabasında Mithatpaşa’nın önderliğinde Memleket Sandıkları adı

altında kurulmuş, daha sonra 1888’de Ziraat Bankası’na dönüştürülmüş ve çiftçiye

kredi sağlama işlevini üstlenmiştir. (KEPENEK, 1990: 19) 1937 yılında da bugünkü

halini almasıyla günümüze kadar gelmiştir.

61

2.1.5.2. 1923-1930 Dönemi’nde

Osmanlı döneminde ticaretin büyük bölümünün gayrimüslümlerin elinde

bulunması, Kurtuluş Savaşından sonra Türkiye Cumhuriyetinin kuruluş aşamasını

güçleştirmiştir. Ülkeyi terk eden gayrimüslümlerle birlikte halk sadece ilkel tarımla

geçinmek zorunda kalmıştır. Bunun yanında Osmanlı devletinin çöküşünü

hızlandıran ve gelirinin tamamını elinde tutan Duyun-u Umumiye’nin devam eden

gücü de ülkenin gelişmesinde büyük bir engel oluşturmuştur. Bu şartlarda, yeni

kurulacak devletin iyi bir ekonomiye sahip olması ve sanayileşmesi gerektiğini

düşünen Mustafa Kemal, Şubat 1923’de İzmir İktisat Kongresi’ni toplamıştır.

Bu kongreye, özellikle İstanbul tüccarının etkisinde bulunan ticaret gurubu,

çiftçi grubu, işçi temsilcileri ve sanayi kesimi temsilcileri olmak üzere toplumun

değişik kesiminden temsilciler katılmışlardır. Bu kongrede ekonomik hayatın özel

teşebbüsün önderliğinde yürümesi, devletin teşvik ve himaye edici, düzenleyici

olarak ekonomik hayata müdahale etmesi kararlaştırılmıştır. Yapılan bu toplantıya ,

ülkenin süratle kalkınması ve imar edilmesi için gerekli olan bütün kaynakların

harekete geçirilmesine karar verilmiştir. Ülkenin geçmişteki acı tecrübeleri yüzünden

dışarıdan yardım almadan öz kaynaklarıyla yapılandırılmasına dayanan liberal

politikalar uygulamaya konulmuştur. Bu toplantıda alınan kararların bağlayıcı

olmamasına karşın, hükümet tarafından da benimsenmesi sonucu kısa bir süre

içerisinde vergi muafiyetleri, gümrük himayeleri, kredi gibi tedbirleri öngören teşvik

kanunlarının çıkartıldığı ve bu çerçevede ilk olarak özel sektörün finansmanı

amacıyla 1924 yılında İş Bankasının kurulduğu görülmektedir. Bunu takiben 1925

yılında devlet sermayesi ve eliyle sanayide gelişmeyi sağlamak bankacılık ve ticaret

yapmak amacıyla Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası kurulmuştur. Bu kanunun 8.

62

Maddesinde “ banka kendisine devredilen fabrikaları, yüzde elli biri nama muharrer

senetle kendisine ve Türk efrat ve eşhası hükmiyesine ait olmak üzere tesis edeceği

Türk anonim şirketlere devrederek işletmeye mezundur” hükmüne yer vererek

özelleştirme kavramını da ülke gündemine sokmuştur.

Ülke kalkınmasında özel girişimlere kolaylık sağlamak amacıyla 28 Mart 1927

yılında Teşvik-i Sanayi Kanunu çıkarılmıştır. Bununla beraber, özel kesimin

sermaye ve teknik bilgi yetersizliği sonucu kendisinden beklenen atılımı

gerçekleştirmemesi üzerine bu kanun başarısızlığa uğramıştır.

Tüm bu yeniden düzenleme ve girişimlere karşın, Cumhuriyetin ilk on yılında

gerçekleştirilen çağdaşlaşma amacına yönelik köklü yasal ve kurumsal düzenlemeler,

bunlara koşut ekonomik gelişmelerle tamamlanamamıştır. Atatürk’ün İktisat

Kongresi’ni açış konuşmasında vurguladığı siyasal bağımsızlığın ekonomik

bağımsızlıkla tamamlanması amacına ulaşamamıştır. Bu kongrede alınan kararlar

1930’lu yılların başlarına kadar uygulama alanı bulmuş olsa da özel teşebbüsün

yeterli sermaye birikimine sahip olmaması, alt yapı sorunları, yetişmiş insan gücünün

azlığı, 1929 yılında Lozan antlaşması gereğince gümrük vergileri üzerine konan beş

yıllık kısıtlamaların kaldırılması, Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun ve Türk Sanayi ve

Maadin Bankası’nın beklenen sonuçları vermemesi, 1929 yılında yaşanan ekonomik

buhran ve Osmanlı Devleti’nden kalan borçların getirdiği yük, Türkiye’nin

ekonomik politikalarında değişiklik yapmasını gerekli kılmıştır. Özel sektöre kalırsa

sanayileşmenin tamamlanamayacağı görüşü ağırlık kazanınca devletin ekonomik

hayatta aktif rol oynaması ve yatırımlar yapması gereği gündeme gelmiştir. Sonuç

olarak, Cumhuriyet döneminde 1930 yılına kadar geçen süre için de devletin

ekonomiye doğrudan bir müdahalesi görülmemiştir.

63

Bu dönemde yapılan çalışmaları,

- 1923, İzmir İktisat Kongresi’nin toplanması,

- 1924, İş Bankası’nın kurulması,

- 19/04/1925, Sanayi ve Maadin Bankası’nın kurulması, aşar vergisinin

kaldırılması,

- 1926, Emlak ve Eytam Bankası’nın kurulması,

- 26/11/1926, Alpullu Şeker Fabrikası’nın kurulması,

- 17/12/1926, Uşak Şeker Fabrikası’nın kurulması,

- 28/03/1927, Teşvik-i Sanayi Kanunu’nu yürürlüğe girmesi,

- 01/01/1928, Anadolu Demiryolu’nu yapımı,

- 1929, Lozan Anlaşması sonucunda verilen 5 yıllık gümrük muafiyetinin

bitmesi üzerine ülkenin kendi “Gümrük Rejimi”ni uygulamaya başlaması,

- 1930, T.C. Merkez Bankası’nın kurulması,

- 1932, Türkiye Sanayi ve Maadin Bankasının kuruluş amacını

gerçekleştirememesi üzerine kapatılarak yerine Devlet Sanayi Ofisi ve Sanayi Kredi

Bankası’nı tesis edilmesi, şeklinde sıralamak mümkündür.

2.1.5.3. 1931-1938 Dönemi

1929 yılında dünya genelinde yaşanan ekonomik buhrandan sonra liberal

politikalarla piyasa mekanizmasının ekonomiye kendiliğinden yön verdiği fikri

azalmış, Keynesyen politikalarla devletin ekonomiye müdahale etmesi fikri gündeme

gelmiştir. Bu yıllarda Türkiye’nin ihracatı azalmış, karşılığında ithal etmesi gereken

ürünleri artık kendisinin üretmesi gerekmiştir. Ülke içinde üretimi gerçekleştirecek

özel sermayenin de henüz gelişmemesiyle devlet sanayileşme faaliyetlerini

64

mecburen yoğunlaştırmaya başlamıştır. Atatürk’ün uygulamaya başlattığı bu

devletçilik rejimi esas itibariyle ferdi faaliyetleri temel almakla birlikte ülkede

kuvvetli sermayedar olmadığı için memleketi en kısa zamanda kalkındırabilmek

amacıyla büyük ölçekli yapılması gereken sanayi işlerinin doğrudan doğruya devlet

tarafından vücuda getirilmesi gerektiği esaslarına dayandırılarak oluşturulmuştur.

İleride uygun şartlar geliştiğinde kamuya ait kuruluşların halka açılabileceği dile

getirilmiştir. (HİÇ, 1994: 139)

Bu sırada, Türkiye Sanayi ve Maadin Bankasının kuruluş amacını

gerçekleştirememesi, işletme ofisi niteliğinde kalması ve ekonomi politikalarında

devletçiliğin ağırlık kazanması üzerine 1932 yılında kapatılarak, sorumluluğundaki

tesisler 2058 sayılı kanunla kurulmuş olan Devlet Sanayi Ofisine ve bankacılık

işlemleri de 2062 sayılı Kanunla kurulmuş olan Sanayi Kredi Bankası’na

devredilmiştir. Devlet Sanayi Ofisi ve Sanayi ve Kredi Bankası, mevcut yapıları

içinde faaliyette bulunmalarının, milli sanayinin gelişmesine katkıdan çok özel

sektörü caydırıcı etkisi olduğu gerekçesiyle kapatılarak 2262 sayılı kanunla

Sümerbank’a devredilmiştir. Bu kurumun kuruluş amaçları, yeni sanayi kuruluşları

kurmak, sanayi müesseselerine kredi sağlamak ve bankacılık işlemleri yapmaktır.

KİT sistemi Türkiye’de ilk olarak 1. Beş Yıllık Sanayi planı çerçevesinde, 3 Haziran

1933 yılında Sümerbank’ın kurulmasıyla oluşmaya başlamıştır. Sümerbank’a verilen

bu görevler KİT’lerin katı bir devletçilik anlayışıyla kurulmadığını; ekonomi

açısından önemli sanayi dallarında faaliyet gösterecek özel sektörün kurulması ve

geliştirilmesini, sermayelerine iştirak etmek, kredi temin etmek ve nitelikli personel

yetiştirmek suretiyle teşvik amacı taşıdığını göstermektedir. (www. ydk.gov.tr,2003)

Burada da görüldüğü gibi, 1933 yılı Türkiye ekonomisinin bugünkü biçimini

65

almasında etkin rol oynayan “karma ekonomik model”in uygulanma sürecinin

başladığı bir yıl olmuştur.

1. Beş Yıllık Sanayi Planı çerçevesinde sanayi alanında kurulan o zamanki

adıyla İktisadi Devlet Teşekkülleri sayesinde gerek imalat sanayiinde, gerekse

madencilikte büyük adımlar atılmıştır. (CEYLAN, 1989: 17) Planda yer alan

projeler, dokuma, maden, selüloz, seramik ve kimya sanayileri olmak üzere beş

sektörde toplanmıştır.

Sümerbank’ın kuruluşunu, 1935 yılında, 2805 sayılı kanunla Maden Tetkik ve

Arama Enstitüsünce bulunan işletmeye elverişli madenlerin işlenmesini sağlamak ve

Elektrik İşleri Etüt İdaresince geliştirilecek projelere göre enerji üretimi ve

dağıtımını yapmak üzere kurulmuş olan Etibank izlemiştir. Etibank’ın kurulması ile

birlikte mevcut madenler ve yabancılardan satın alınıp devredilen madenler bu

kurum adı altında işletilmeye başlanmıştır. Böylece, yabancıların elinde bulunan

kuruluşların millileştirilmesi ile yabancıların iktisadi hayattan çıkarılmaları

amaçlanmıştır. Sümerbank ve Etibank temel sanayi, maden ve enerji işletmelerinin

kurulmasında, modern işletmecilik tekniklerinin uygulanmasında, sınai insan

gücünün yetiştirilmesinde, iştirak kurarak şirketleşmenin geliştirilmesinde çok

önemli görevler üstlenmiş olup, bunlar tarafından kurulan bir çok işletme, daha sonra

kurulan bazı KİT’lerin çekirdeğini oluşturmuştur.

Sümerbank ve Etibank dışında, 1937 yılında 3295 sayılı Denizbank Kanunu ile

İktisat Vekaletine bağlı olarak özel hukuk hükümlerine tabi olan Denzibank

kurulmuştur. Her türlü tarım işleri ve sanatlarıyla uğraşmak üzere 7 Ocak 1938 tarih

ve 3308 sayılı kanunla Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu, buğday işleriyle uğraşmak

66

üzere 24 Haziran 1938 tarih ve 3491 sayılı Kanunla Toprak Mahsülleri Ofisi

Kurulmuştur (TMO).

1938 yılında KİT’lerin ekonomide artan önemi nedeniyle bu kuruluşların genel

bir düzenlemeye tabi tutulması gerektiği anlaşılmıştır. Bu bağlamda, 17.06.1938

tarihinde 3460 sayılı “Sermayesinin Tamamı Devlet Tarafından Verilmek Suretiyle

Kurulan İktisadi Teşekküllerin Teşkilatıyla İdare ve Murakabe Hakkında Kanun”

yürürlüğe girmiştir. Söz konusu kanunla genel bir düzenlemeye gidilerek KİT’ler tek

bir kanun kapsamında değerlendirilmeye başlanmıştır. Anılan Kanun ile bu Kanuna

tabi kuruluşların yönetim ve denetiminde kolaylıklar getirilmiştir. Bu çerçevede, o

tarihte sermayesinin tamamı devlete ait teşekküllerden, Sümerbank, Etibank, T.C.

Ziraat Bankası, Denizbank, Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu anılan Kanuna tabi

tutulmuştur.

Özetle 1933-1938 döneminde kurulmuş olan KİT’leri kronolojik olarak,

-03/06/1933, Sümerbank

-08/06/1933, Halkbank ve Halk Sandığı,

-01/07/1933, Denizyolu İşletmeleri,

-15/07/1933, Malatya Elektrik,

-05/11/1933, Eşkişehir Şeker Fabrikası,

-01/05/1934, Bünyan Yün Fabrikası,

-20/05/1934, Kayseri Bez Fabrikası,

-14/08/1934, İzmit Kağıt Fabrikası,

-19/10/1934, Turhal Kağıt Fabrikası,

-29/10/1934, Isparta Gülyağı Fabrikası,

-20/11/1934, Ereğli Bez Fabrikası,

67

-21/02/1935, İzmir Havagazı Şirketi,

-25/03/1935, Keçiborlu Kükürt Fabrikası,

-09/04/1935, İstanbul Telefon Şirketi,

-14/05/1935, Maden Tetkik Arama Enstitüsü,

-17/06/1935, T. Şeker Fabrikası Genel Müd.,

-23/08/1935, Nazilli Basma Fabrikası,

-26/09/1935, Malatya İplik Fabrikası,

-16/10/1935, Tekel Genel Müdürlüğü,

-23/10/1935, Etibank,

-30/05/1936, Demir İşletmeleri,

-01/01/1937, Şark Demir madenleri,

-01/05/1937, Ereğli Kömür İşletmeleri,

-01/06/1937, Ziraat Bankası Kanunu,

-01/01/1938, Denizbank,

-01/01/1938, Gemlik Suni İpek Fabrikası,

-02/01/1938, Bursa Merinos Fabrikası,

-11/04/1937, Üsküdar ve Kadıköy Su Şirketi,

-24/01/1938, İzmir Telefon Şirketi,

-23/05/1938, İstanbul Elektrik Şirketi,

-23/05/1938, Türkiye Halk Sandığı A.Ş.,

-30/05/1938, Devlet Havayolları A.Ş.,

-13/07/1938, Toprak Mahsulleri Ofisi,

-1938, Bomonti Bira Şirkeri,

-1938, Ergani Bakır Şirketi, olarak sıralayabiliriz.

68

2.1.5.4. 1939-1949 Dönemi

1939 yılında uygulamaya konulan 2. Beş Yıllık Sanayi Planı (1939-1943),

devletin, savaşa aktif olarak katılmamasına rağmen, tüm dikkatini savaşa yöneltmiş

olması nedeniyle ülkenin ekonomik ve sosyal hayatını olumsuz şekilde etkilemiştir,

uygulamaya konulamamıştır. Ülkenin artan harcamaları nedeniyle yeni vergiler

konulmuş, 1940 yılında çıkarılan Milli Koruma Kanunu ile devletin ekonomideki

ağırlığı arttırılmıştır. Bu kanuna göre önceden TBMM yetkisinde olan KİT’lerin

kuruluşu, Bakanlar Kurulu’na bırakılmış, ayrıca gerekli görülen özel sektör

işletmelerine devletin el koyabilmesi mümkün hale getirilmiştir. Ayrıca bu zamana

kadar yapılması istenen ve özel yatırımları teşvik eden Teşvik-i Sanayi Kanunu,

1941 yılında yürürlükten kaldırılmıştır. Bu yılda ithal mallara ve ülke içinde imal

edilen mallara, banka ve sigorta şirketlerinin yaptıkları işlemlere de muamele vergisi

konulmuştur.

Savaş koşulları sebebi ile ordu için yapılan harcamalar arttığından yatırımlar

durmuş ve kalkınma çalışmaları sekteye uğramıştır. Ayrıca çalışma çağındakilerin

ülke savunması için askere alınmaları ile ülkede meydana gelen verimsizlik,

mahsulün olmaması da üretimin çok düşmesine neden olmuştur. Ülkede alım gücü

düşerken devletin tarım ürünlerine müdahalesinin son bulmasıyla fiyatlar yükselince

tarım ürünlerine %10 vergi konulmuştur. Bu ekonomik sıkıntıyı daha da arttırmış

devlet halkın elinden düşük fiyatla mahsulünü almıştır. Devlet savaş dışı kalması ile

elinde artan altın ve döviz rezervini iyi kullanamamış ve tüketim mallarının ithalatına

yönelmesiyle eline geçen bu fırsatı iyi değerlendirememiştir. 1946 yılında yapılan

devalüasyonla eldeki ihracat malları süratle elden çıkmış ve buradan gelen gelir de

sanayi mallarına değil de tüketime yatırılınca beklenen sonu hazırlamıştır. Devlet dış

69

yardım ve borçlanmaya bu yıllarda başlamış, Amerika’dan Marshall yardımı da bu

zamanda gelmiştir.

Sonuç olarak, 2. Dünya savaşı döneminde çok büyük zorluklar çeken

Türkiye’nin, bir tarım ülkesi olmasına rağmen tarımsal ürün üretilememesi nedeniyle

halkın gıda ve ekmek sıkıntısı çekmiş olduğu, savaş sonrası ele geçen fırsatların iyi

değerlendirilememiş olması nedeniyle, sanayileşmenin devlet eliyle devam etmiş

olduğu gözlemlenmektedir.

1939-1949 döneminde, diğer bir ifadeyle İnönü Dönemi’nde kurulmuş olan

KİT’leri,

-36/06/1943, Seyhan Regülatörü,

-28/02/1939, İstanbul Tramvay ve Tünel İdaresi,

-26/06/1939, Ankara Havagazı Şirketi,

-23/09/1939, Tekirdağ Şarap Fabrikası,

-22/10/1939, Sivas Lokomotif Fabrikası,

-18/02/1941, Petrol Ofisi,

-06/06/1943, Sivas Çimento Fabrikası

-26/06/1944, Zirai Donatım Kurumu,

-22/08/1944, Halkpınar Dokuma Fabrikası,

-15/01/1945, İstanbul Şirket-i Hayriye,

-02/06/1945, Taşköprü Kendir Fabrikası

-13/06/1945, İller Bankası

-09/07/1945, Ormanların Devletleştirilmesi,

-09/07/1945, İşçi Sigortaları Kurumu,

-04/12/1945, Kilyos Ateş Tuğlası Fabrikası,

70

-24/01/1946, İş ve İşçi Bulma Kurumu,

-14/06/1946, Türkiye Emlak Kredi Bankası,

-21/06/1946, Rize Çay Fabrikası,

-07/07/1947, Gaziantep Şarap Fabrikası,

-01/06/1949, Nazilli Basma Sanayi

-17/06/1949, Emekli Sandığı

-06/07/1949, Devlet Üretme Çiftlikleri,

-01/03/1950, Karayolları Genel Müdürlüğü,

-08/03/0950, Makine ve Kimya Endüstrisi,

şeklinde sıralanabilir.

2.1.5.5. 1950-1960 Dönemi

1950 yılında tek partili siyasal rejimden çok partili demokrasiye geçişle başa

gelen Demokrat Partinin, 22/05/1950’de TBMM’de okunan hükümet programında

“.....iktisadi sahada devlet sektörünü mümkün olduğu kadar daraltmak...hususi

teşebbüs sahasını mümkün olduğu kadar genişletmek”, ek olarak da “amme hizmeti

gören ve ana sanayiye taalluk edenler hariç devlet işletmelerinin...bir plan dahilinde

ve elverişli şartlarda peyderpey hususi teşebbüse devredileceği” vurgulanıyordu.

(KEPENEK, 1990:32) Böylece, seçim sonrası kurulan hükümet, 1950 yılına kadar

uygulanan devlet müdahalelerini eleştirmiş ve özel sektörün güçlendiği ve önünün

açılması gerektiği fikrini savunarak, devlet tekelinin kalkacağını belirtmiştir. Sonuç

olarak, hükümet içindeki değişiklik, beraberinde ekonomi politikalarında da

değişiklikler meydana getirmiştir.

71

Bu dönemde özel teşebbüsün ve özel yabancı sermayenin teşviklerine öncelik

verilmiş, Marshall Planı ve Truman 4. Nokta Programı uyarınca dış borçlanma ve dış

yardımdan geniş yararlanma imkanı bulunmuştur. (HİÇ,1994:140) İthalat % 75

oranında serbest bırakılmış, dış krediler de aynı oranda arttırılmıştır. Hükümet

sanayileşmenin yanında tarımın da gelişmesine ağırlık vermiş, ülkede üç yıl

havaların iyi gitmesi ve verimin artmasıyla dünyada buğday ihracatında dördüncü

olunmuş ve Kore Harbi nedeniyle artan pamuk fiyatlarıyla tarımda çalışanların gelir

seviyeleri de artmıştır. Devlet elde ettiği bu gelirlerle petrol, elektrik yol, şeker,

çimento ve tekstil alanında pek çok yatırım yapmıştır. Bunu yanında ithal ikame

alanında sanayileşme de hız kazanmıştır. Gerek ithal ikame yoluyla sanayileşmenin,

gerekse tarım kesiminin teşviki amacıyla devletin altyapı (limanlar, karayolları,

barajlar v.s.) ve özellikle demir-çelik , çimento gibi ara malları sanayilerine geniş

ölçüde yatırım yapması gerekmiş ve aynı zamanda bir çok tarım ürününün

pazarlanmasıyla ilgili KİT’ler de geliştirilmiştir. (HİÇ, 1994: 140)

Başlangıçta, hükümet, mevcut KİT’leri satmak hedefiyle yola çıkarak,

özelleştirme yapacağını açıklamış, bunu uygulamaya çalışmışsa da özel

girişimciliğin yeterince gelişmediğini dikkate alarak KİT’lerin sayısını daha da

arttırmıştır. Demokrat Parti Döneminde, bir çok yeni KİT oluşturulduğu gibi,

birçoğu da önceden kurulanlardan ayrılarak bağımsız KİT’lere dönüştürülmüştür.

Önce PTT, Devlet Demir ve Denizyolları, KİT olarak yeniden örgütlenmiş, ek

olarak, Sümerbank’tan SEKA ve Türkiye Demir Çelik; Etibank’tan Türkiye Kömür

İşletmeleri ayrılarak KİT özelliği kazandırılmıştır. Son olarak da Devlet Malzeme

Ofisi, TPAO ve T.C. Turizm Bankası kurulmuştur. (KEPENEK, 1990:33)

72

Demokrat Parti döneminde asıl gelişme, KİT İştirakleri konusunda

görülmüştür. O zamana dek çok sınırlı tutulan iştirak olgusu bu dönemde hızla

yaygınlaştırılmıştır. Bu dönemde KİT’lerin genişlemesinde, yerli üretimi arttırma,

büyüyen ekonomik ve toplumsal istemleri karşılama baskısının yanında özel kesime

sermaye aktarılması da çok önemli bir etkendir.

1950-1960 Dönemi, diğer bir ifadeyle Menderes Dönemi’nde kurulmuş olan

KİT’leri kronolojik olarak,

-10/08/1951, Denizcilik Bankası,

-28/08/1952, Et ve Balık Kurumu,

-12/09/1952, Adapazarı Şeker Fabrikası,

-04/10/1952, Elazığ İplik Fabrikası,

-13/07/1953, PTT Genel Müdürlüğü,

-06/09/1953, Balıkesir İplik Dokuma Fabrikası,

-02/11/1953, Ankara Çimento Fabrikası,

-08/12/1953, Devlet Su İşleri,

-15/01/1954, Türkiye Vakıflar Bankası,

-19/04/1954, Susurluk Şeker Fabrikası,

-24/04/1954, İskenderun Suni Gübre Fabrikası,

-26/04/1954, Burdur Şeker Fabrikası,

-22/08/1954, Çorum Çimento Fabrikası,

-16/09/1954, Afyon Çimento Fabrikası,

-17/09/1954, Tunçbilek Termik Santrali,

-18/09/1954, Eskişehir Çimento Fabrikası,

-19/09/1954, Konya Şeker Fabrikası,

73

-21/09/1954, Amasya şeker Fabrikası,

-24/11/1954, Kütahya şeker Fabrikası,

-15/12/1954, TPAO,

-04/03/1955, Türkiye Traktör Fabrikası,

-03/04/1955, Antalya Dokuma Fabrikası,

-25/07/1955, İzmit Dikişli Boru Fabrikası,

-05/10/1955, Soma Termik Santral,

-06/10/1955, Söke Çimento Fabrikası,

-06/10/1955, Aydın Dokuma Fabrikası,

-06/02/1956, Şekerbank,

-01/03/1956, THY,

-09/04/1956, Adana Çırçır ve Bez Fabrikası,

-30/09/1956, Erzincan Şeker Fabrikası,

-30/09/1956, Erzurum Şeker Fabrikası,

-01/09/1957, Türkiye Kömür İşletmeleri,

-04/10/1957, Nevşehir Mensucat Fabrikası,

-08/10/1957, Mudanya Jüt İpliği Fabrikası,

-11/10/1957, Afyon Çimento Fabrikası,

-22/05/1958, Ankara Şeker Fabrikası,

-21/09/1958, Manisa Tekstil Fabrikası,

-21/09/1958, Denizli Tekstil Fabrikası,

-23/09/1958, Aydın Tekstil Fabrikası,

-19/01/1959, Öğretmenler Bankası,

-26/06/1959, Eskişehir Bet. Traves Fabrikası,

-10/09/1959, Ankara Oteli, şeklinde sıralayabiliriz.

74

2.1.5.6. 1960-1980 Dönemi

1961 yılında referandum yoluyla yeni bir Anayasa kabul edilmiş, bu Anayasa

ile planlı kalkınma modeli benimsenmiştir. (AKTAN,1993:39) Benimsenen bu planlı

kalkınma modelini uygulayabilmek için yapılan bir kanunla Devlet Planlama

Teşkilatı (DPT) kurulmuş, kurum 1. 5 Yıllık Kalkınma Planı’nı (1963-1967)

hazırlayarak, iç kaynaklara dayalı bir kalkınma hareketi başlatmış ve uygulamaya

koymuştur.

1. 5 Yıllık Kalkınma Planı’nın hedef ve stratejisi, 21/03/1964 tarihli, 11662

sayılı Resmi Gazete’de “Türk ekonomisi, devlet ve özel teşebbüs sektörlerinin yan

yana bulunduğu karma bir ekonomidir. Devlet sektörünün faaliyeti kararlaştırılan

gelişme hızını gerçekleştirilecek ve stratejinin gerektirdiği yönde dengeli bir

kalkınma sağlayacak şekilde planlanacaktır” denerek 1960’lı yıllardan itibaren ülke

ekonomisi için özel ve kamudan oluşan karma bir ekonomik yapının benimsendiği,

bunu planlı bir düzen içerisinde gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır. Ayrıca,1. 5 Yıllık

Kalkınma Planı’nda KİT’e özel bir önem verilmiştir. Bunun nedeni, bu kalkınma

planına göre “ileri teknoloji ve büyük sermaye isteyen yeni üretim kollarında

teşebbüsler kurmak suretiyle devletin sanayi alanında gelişmeye öncülük etmesi”nin

gerekli bulunmasıdır. Böylece, yeni kamu yatırımları ile genel ekonomideki kamu

payı arttırılmış, Bu anlayış çerçevesinde, KİT’in yeniden düzenlenme sorunlarını da

gündeme gelmiştir.

Bu dönemde KİT’leri daha verimli, karlı çalışan, özkaynak yaratır hale

getirmek amacıyla İktisadi Devlet Teşekkülleri’ni Yeniden Düzenleme Komisyonu

kurularak KİT’lerde yapısal ve hukuksal düzenlemeler yapılmıştır. Ayrıca, 3460

sayılı Kanunun yerine geçmek üzere, 440 sayılı İktisadi Devlet Teşekkülleri ile

75

Müesseseleri ve İştirakleri Hakkındaki Kanun, 22 Mayıs 1964 tarih ve 11709 sayılı

Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girerek, KİT’lerin statüleri, teşkilatları,

yönetimleri ve denetimleri ile ilgili genel bir düzenleme yapılmasını öngörülmüştür.

Diğer taraftan İktisadi Devlet Teşekkülleri’nin yatırım sorunlarını çözmek amacıyla,

1964 yılında, 441 sayılı Devlet Yatırım Bankası Kanunu ve KİT’lerin denetimine ait

468 sayılı Kanun çıkartılmıştır.

2. Kalkınma Planı (1968-1972), KİT’e birincisine göre, farklı bir anlayışla

yaklaşmaktadır. Buna göre, KİT yalnızca “ekonominin hızla gelişmesi için gerekli

olan ve özel sektörün kullanılacak teşvik araçlarına rağmen giremediği güç gelişen

ve ya ekonomide dar boğazlar yaratan sanayi alanlarına” etkin bir girişimci olarak

girmelidir.

3. Kalkınma Planı’nda (1973-1977) ise KİT’ler Türkiye’nin “sanayileşerek

kalkınmasında etkili bir araç” biçiminde algılanmıştır. (KEPENEK, 1990: 37)

KİT’lerin özellikle üretim, istihdam, ileri teknoloji kullanımı ve fiyat istikrarını

koruma konularında olumlu katkıları bulunduğu belirtilmiştir. 1973 sonrası iktidarı

paylaşan Milli Selamet Partisi’nin devamlı olarak dile getirdiği Ağır Sanayi Hamlesi

adlı yatırımlara girişilmiş, “Ülkenin sanayi olmadan kalkınamayacağını ve bunun dış

devletlerle ekonomik alanda mücadelede tek şart olduğunu söyleyerek” ülkenin her

tarafına kamu yatırımlarının temellerini atmaya başlamıştır. Yapılan bu çalışmalar

neticesinde 1975 yılında TESTAŞ, TEMSAN, TAKSAN, DESİYAP gibi anonim

şirket adı altında yeni KİT’ler oluşturulmuştur. Bu anılan kuruluşların ortak özelliği,

1975 yılından sonra artan oranda KİT’lerin önünde, “Özel... Anonim Şirketi” denilen

kuruluşlardan olmalarıdır. Yine bu dönemde, Sovyet Rusya’dan alınan kredilerle

Seydişehir Alüminyum Tesisleri ile İskenderun Demir-Çelik Tesisleri kurulmuştur.

76

4 Kalkınma Planı(1979-1983), KİT’i ekonomik kalkınmanın temel

amaçlarından biri olarak görse de, ekonomik ve bunu izleyen siyasal bunalım

nedeniyle uygulanamamıştır.

Özetle, ilk dört kalkınma planında KİT’e özel bir önem verilmiş, KİT’ler

ekonomik gelişmenin, sanayileşmenin motoru sayılmıştır.1964-1968 yılları arasında

KİT’lere ilişkin çalışmaların ortaya koyduğu gerçekler, KİT’lerin düzenlenerek

güncelleşmelerine neden olsa da 1972-1980 arasındaki ülkenin durumu bu

iyileştirmelerin tamamlanmasını engellemiş, KİT’ler olumsuz etkilenmiştir. Bunun

yanında, kurulan ağır sanayi işletmelerine paralel olarak korumacılık da artmış, KİT

idareleri üzerindeki politik baskılar çoğalmış, KİT ve kamu istihdam seviyesi bu

yıllarda artmış, hedeflere sanayi alanı dışında hemen hemen ulaşılmıştır.

Bu dönemde kurulmuş olan önemli KİT’leri kronolojik olarak,

-30/04/1963, Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu (SEK),

-08/05/1968, Etibank’a bağlı olarak kurulmuş olan Çinko Kurşun Metal Sanayi

(ÇİNKUR),

-25/08/1968, Karadeniz Bakır İşletmeleri A.Ş.(KBİ),

-15/07/1970, Türkiye Elektrik Kurumu (TEK),

-06/12/1971, Çay Kurumu (ÇAYKUR),

-11/03/1972, İPRAŞ Rafinerisi,

-02/10/1972, BAĞ-KUR,

-13/10/1975, Türkiye Elektromekanik Sanayi (TEMSAN),

-11/11/1975, Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası (DESİYAP),

-13/11/1975, Takım Tezgahları Sanayi (TAKSAN),

-13/11/1975, Türkiye Elektronik Sanayi (TESTAŞ),

-27/11/1975, Türk Motor Sanayi (TÜMOSAN), sıralayabiliriz.

77

2.2. TÜRKİYE’DE ÖZELLEŞTİRME

2.2.1. Türkiye’de Özelleştirme Politikalarının 24 Ocak 1980 Sonrası

Dönemde Gelişimi

Özelleştirmenin babası ABD, anası İngiltere işbirliği yaparak Üçüncü Dünya

Ülkeleri denilen yoksul ülkelere ve Doğu Bloku’nun yıkılmasından sonra şaşkınlığa

uğrayan Rusya, Doğu ve Orta Avrupa ülkelerine özelleştirme saldırısını başlattılar.

Amaç, bu ülke halklarının yüzyılların emeğiyle oluşturdukları ekonomik değerleri,

yani sanayi kuruluşlarını ve yer altı ve yer üstü doğal kaynaklarını , taşınır ve

taşınmaz tüm varlıklarını ele geçirmekti. Özelleştirme saldırısının yönetim ve

denetimini de , Batı emperyalizmin öncü kuruluşları IMF ve Dünya Bankası üstlendi.

(DİKBAŞ, 1997:24) Özelleştirmenin uluslararası kapitalizmin, kendi içindeki krizleri

aşabilmek için dünya çapında bir yeniden yapılanma süreci içinde ortaya çıktığı

vurgulanmalıdır. Bu gelişmeden, ülkemizde 1980’li yıllardan itibaren nasibini

almıştır. “24 Ocak Kararları” olarak iktisat tarihimize geçen istikrar tedbirleri

uygulaması, bünyesinde, Kamu İktisadi Teşebbüsleri reformlarını da barındırarak,

serbest piyasa ekonomisi kurallarını hayata geçirmiştir. (SADIKLAR, 2000:73-74)

24 Ocak kararlarının temel amaçları, KİT’lerin milli ekonomi üzerindeki yükünü

azaltarak, bunların serbest piyasa ekonomisi kurallarına göre çalışmalarına ortam

hazırlayacak rehabilitasyon çalışmalarına başlamak ve bunları zaman içinde özel

sektöre bütünüyle devretmek, fiyat oluşum sürecini serbestleştirmek, yabancı

sermaye girişimini özendirici tedbirler almak ve ithal ikamesine dayalı içe dönük

iktisat politikası yerine ihracatı arttırmayı, ithalatı ise serbestleştirmeyi hedef alan bir

dış ticaret politikası izlemektir. (AKALIN, 1990: 42) Bu dönemde özelleştirme için

78

bir yandan yasal olarak alt yapı oluşturulurken, öte yandan da uygulamalara yönelik

uluslararası düzeyde hazırlık çalışmaları sürdürülmüştür. (AKTAN,1993: 47)

1980 sonrasında Türkiye’de serbest piyasa modelinin benimsenmesi, kamu

kesiminin finansman açıklarının büyümesi, enflasyonun süregenleşmesi gibi iç

nedenler yanında dış ülkelerde meydana gelen değişmeler de ülkemizi özelleştirme

konusunda önemli ölçüde etkilemiştir. Dünyada 1980’li yılların başından itibaren

özelleştirme faaliyetlerinin hız kazanması, ABD’de Reagan ve İngiltere’de

Thatcher’in uygulamaları ve dış baskılar Türkiye’yi yönlendirmiştir. IMF ve Dünya

Bankası gibi kuruluşlar kredi taleplerine özelleştirme şartı ile olumlu görüş belirterek

yapısal uyum kredilerinin kullanılması için özelleştirmeyi bir ön koşul haline

getirmişlerdir. (DANACI, 1997:38)

1980-1983 arasındaki dönemde, dönemin kendine özgü koşulları nedeniyle

özelleştirme gerçekleşmemiştir. 1983 yılında Turgut Özal hükümetinin kurulmasıyla

birlikte özelleştirmeye yönelik kamuoyu oluşturma ve yasal çerçeveyi düzenleme

çalışmaları artmıştır. Bu hükümet, ekonomide KİT’lerin ağır bir rol oynadığını,

devletin ekonomideki ağırlığını asgariye indirmenin en uygun yolunun özelleştirme

olduğunu açıklamıştır. Böylece özelleştirme uygulamaları yavaş da olsa başlamıştır.

Bu çerçevede özelleştirme bağlamında geliştirilen ilk kurum Gelir Ortaklığı Senetleri

olmuştur. Söz konusu uygulama teknik olarak özelleştirme uygulaması olmamakla

beraber, tasarruf sahiplerinin dikkatlerini ve ilgilerini özelleştirmedeki hisse senedi

satışı uygulamaları için yönlendirme isteğinin bir ifadesidir.

79

2.2.2. Özelleştirme Öncesinde Hazırlık Çalışmaları

Özelleştirme uygulamalarının stratejik bir plana dayandırılması amacıyla, 1985

yılında, amaçların, önceliklerin, kapsamın ve terimin planının belirlendiği bir

stratejinin oluşturulması gereğinden hareketle Devlet Planlama Teşkilatı tarafından

Özelleştirme Ana Planı hazırlatılmasına karar verilmiştir. Özelleştirme için yapılacak

çalışmaların ve Türkiye şartlarına uygun bir model bulunması için araştırma

şirketlerinden teklif alınmıştır. Yapılacak olan bu ön hazırlığın finansman desteğini

Dünya Bankası karşılamıştır. Açılan uluslararası ihale sonucunda, Morgan Guaranty

Trust Company of New York firması, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası, Sınai

Yatırım ve Kredi Bankası, Yatırım Finansman A.Ş. ve Price Waterhouse/Muhaş A.Ş.

ile birlikte Özelleştirme Ana Planı hazırlamakla görevlendirilmişlerdir.

Ana Plan çalışmalarını Kasım 1985’de başlatan DPT çalışma boyunca iki ara

rapor (midreport) ve sonuçta bir ana rapor (master plan) hazırlanmasını istemiştir.

Söz konusu kuruluşlar Nisan 1986’da iki ara rapor ve Mayıs 1986’da ise bir ana

rapor hazırlayarak hükümete sunmuştur. Ana Rapor (master plan)’da özelleştirme

programının hedefleri, özelleştirme genel ve özel faaliyet planları ve mevcut

KİT’lerin rehabilitasyonu ile yeniden yapılandırılması için için çeşitli öneriler yer

almıştır. Morgan Bank ülkemizde özelleştirmenin amaçlarını belirledikten sonra bu

amaçların önem sıralamasına konulmak üzere 20 üst düzey hükümet yetkilisine

sıralamada atfettikleri değer üzerinden puan vermelerini istemiş, bu kişiler tarafından

verilen puanların toplanması sonucu belirlenen 14 amaç önem sırasına konulmuştur.

Bu önem sırasına göre Türk hükümetinin gerçekleşmesini beklediği başlıca 14 amaç

şunlar olmuştur: (ALTINTAŞ, 1988:56-57)

80

1-Pazar güçlerinin ekonomiyi harekete geçirmesine imkan verilmesi,

2-Verimliliğin ve randımanın artırılması,

3-Malların ve hizmetlerin kalite, miktar ve çeşitliliğinin artırılması,

4-Halka açık şirketlerin teşvik edilmesi,

5-Sermaye piyasalarının geliştirilmesinin hızlandırılması,

6-Hazinenin KİT'lere sağladığı mali desteğin asgariye indirilmesi,

7-KİT'ler tarafından uygulanan tekelci fiyatlandırma ve dolaylı

vergilendirmenin azaltılması,

8-Kamu görevlilerinin politika ve yönetmelik konularında çalışmalarına izin

verilmesi,

9-Modern teknoloji ve yönetim tekniklerinin cezbedilmesi,

10-Çalışanlara hisse senedi vermek suretiyle iş verimliliğinin artırılması,

11-Kamu ve özel sektör kuruluşları arasındaki dengenin değiştirilmesi,

12-Yabancı yatırımlarla uluslararası ekonomik ve politik bağların

kuvvetlendirilmesi,

13-Mevcut sermaye yatırımlarındaki iç karlılığın artırılması,

14-Devlete gelir sağlanması.

Belirlenen amaçların çeşitliliğine karşın, çoğunun bir diğerini kapsadığı

görülmektedir. Bilindiği üzere amaçlar ülke şartlarına göre değiştiği gibi,

önceliklerin belirlenmesi açısından da kritik bir faktördür. Bu nedenle amaçlarının

nispi önem derecesine göre sıralanması önem arz etmektedir. Bu amaç dizininde de

gerçekçi bir yaklaşımla, ekonomik etkinliğin artırılması amacının ön sıralarda,

bütçeye gelir sağlanması amacının ise son sırada yer aldığı görülmektedir.

(http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozel2.html, 2004) Özelleştirme Ana Planı'nda

81

özelleştirme uygulamasının başarısı için yapılması önerilen düzenlemeler Genel

Eylem Planı ana başlığı altında yasal, sosyal ve muhasebe sistemine ilişkin olarak

sınıflandırılmış ve incelenmiştir.

Plan'da, özelleştirmeye ilişkin önemli bir yasal engel bulunmadığı, ancak 233

sayılı KHK'nin bazı bölümlerinin KİT'lerin özel hukuk hükümlerine tabi birer

anonim şirket haline getirilmesine, KİT genel müdürlerinin yönetim kurulu

tarafından atanmasına ve yönetim kuruluna karşı sorumlu olmasına, kuruluşların

bağımsız dış denetim kuruluşları tarafından denetlenmesine ve yıllık bütçe ve yatırım

programlarının yönetim kurulu kararı ve genel kurul onayı ile yapılmasına imkan

verecek şekilde yeniden düzenlenmesi önerilmiştir.

Bu değişikliklerle, yönetim sorumluluğunun ve kuruluş amaçlarının açıklığa

kavuşturulması, kamu kurumları ile KİT'ler arasındaki yetki karmaşasının ortadan

kaldırılması, yönetimin özerk bir tarzda hareket edebilmesi ve hissedarların kuruluş

faaliyetlerini izleyerek denetleyebilmesine imkan sağlanması amaçlanmaktadır.

Ayrıca Plan'da, KİT'lerde 657 sayılı Kanuna tabi olarak çalışan personelin

maaşlarının teşvik unsurlarıyla ilişkilendirilmesi ve bu personelin devlet memuru

niteliğinden çıkarılarak özel firmalardakine benzer bir personel rejiminin

oluşturulmasına, fiyat kontrollerinin kaldırılmasına ve KİT borçları üzerindeki devlet

garantilerinin alacaklılarla yapılacak anlaşmalar çerçevesinde kaldırılmasına

garantilerin devam etmesi halinde bu garantilere karşılık Hazine tarafından bir

komisyon alınmasına yönelik diğer yasal düzenlemeler de önerilmiştir.

Plan'da kısa vadede, hızla özelleştirilebilecek KİT'lerin herhangi bir sosyal

soruna yol açmayacağı, uzun vadede özelleştirilebilecek olan ya da kamu

mülkiyetinde kalacak KİT'lerin özelleştirilmesinde devletin, sosyal amaçları ile

82

KİT'lerin ticari faaliyetlerini bütünleştirmesi sonucu ortaya çıkan istihdam ve kuruluş

yeri seçimi politikalarından kaynaklanan sorunların ortaya çıkabileceği ifade

edilmekte ve bu sorunların aşılabilmesi için erken emekliliğin teşvik edilmesi, işgücü

eğitiminin geliştirilmesi, bölgesel ve sosyal öncelikler nedeniyle kamu mülkiyetinde

zararlı olarak sürdürülmesi tercih edilen faaliyetlerin KİT bünyesinden ayrılarak

devlet tarafından desteklenmesi, KİT faaliyetlerinin sübvanse edilmesi yerine nihai

tüketicilerin sübvanse edilmesi ve bölgesel kalkınma programlarının uygulanması

önerilmektedir.

Plan'da, özelleştirilecek KİT'lere talip olanların, kreditörlerin ve diğer ilgili kişi

veya kurumların açık, tekdüzen, uyumlu ve karşılaştırılabilir nitelikte bir muhasebe

sistemine ihtiyaç duyacağı ifade edilerek, muhasebenin genel kabul görmüş

ilkelerini, Muhasebe Standartları Kurumu'nu ve profesyonel denetimcileri içeren bir

muhasebe sisteminin özelleştirme uygulamaları için olduğu kadar ülke için de

vazgeçilmez bir gereklilik olduğu vurgulanmaktadır.

Özelleştirme uygulamalarının sağlıklı bir baza oturtulması amacıyla,

uluslararası denetim firmaları tarafından KİT hesaplarının denetlenmesi, tekdüzen

muhasebe sisteminin enflasyon muhasebesi ilkelerine göre yeniden düzenlenmesi ve

KİT'ler kamu mülkiyetinde kaldığı sürece, devletin ihtiyaç duyacağı muhasebe

bilgilerinin sağlığı açısından KİT muhasebecileri ve Yüksek Denetleme Kurulunun

elemanlarının eğitilmesi de “Özelleştirme Ana Planı”nın önerileri arasında yer

almaktadır.

Morgan Guaranty firması, ülkemizdeki 32 KİT’i iki kritere göre analiz ederek

öncelikle özelleştirilecek olanları tespit etmiştir. Bu kriterler ekonomik

değerlilik/yaşayabilirlik ve yatırım ihtiyaçları kriterleridir. Bu iki kriter çerçevesinde

83

söz konusu firma 32 KİT’i analiz ederek üç öncelik grubuna ayırmıştır. Morgan

Bank bu sınıflandırmayı aşağıdaki gibi yapmıştır. (KEPENEK,1990:163)

Birinci öncelikli KİT’ler:

1-Tamamen satılabilecek olanlar: Bu kategoride yer alan KİT’ler kısa zamanda

özel kesime devredilebilecek olanlardır. Bunlar sırasıyla, T.C. Turizm Bankası

(TURBAN), Türk Hava Yolları A.O. (THY), Uçak Servisi A.Ş. (USAŞ) dır.

2-Çoğunluk payı satılabilecek olanlar: Bu kategoride yer alanlar YEMSAN ve

ÇİTOSAN’dır.

3-Büyük bir bölümü satılabilecek olanlar: Bazı yönlerden reorganizasyona tabi

tutulduktan sonra büyük bir kısmı satılabilecek olan KİT’ler bu kategoride yer

almıştır. Bunlar TİGEM, TPAO ve ETİBANK’dır.

İkinci öncelikli KİT’ler :

1-Bazı bölümleri satılabilecek, geri kalan bölümleri ise ya rehabilitasyona tabi

tutulacak ya da kapatılacak olanlar: SÜMERBANK ve TSEK’dir.

2-Yavaş yavaş özelleştirilecek olanlar: Bu grupta fiziki ve sermaye yapıları

itibariyle çok büyük olan başlıca iki KİT yer almıştır. Bunlar PTT ve TEK’dir.

3-Satılması muhtemel olanlar: Bu KİT’lerin TTK kapsamına alınması ve

muhasebe sistemlerinin iyileştirilmesi önerilmektedir. Bu kategoride, Et Balık

Kurumu (EBK), Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ), Makine ve Kimya Endüstrisi

Kurumu (MKEK), Türkiye Gemi Sanayi A.Ş. ve Orman Ürünleri Sanayi Kurumu

(ORÜS)’dür.

4-Devlet desteği ile satılabilecek olanlar: Bu kategoride yer alan KİT’lerin

korumacı önlemler veya devlet desteği olmadan ayakta kalması mümkün

görülmektedir. Bu KİT’ler üzerindeki devlet desteğinin sınırlanması aynı faaliyet

84

alanındaki özel teşebbüslere de aynı desteğin sağlanılması istenilmektedir. Ayrıca bu

KİT’lerin de Türk Ticaret Kanunu esaslarına tabi olması ve muhasebe sistemlerinin

iyileştirilmesi için gerekli önlemlerin alınması gerektiği belirtilmektedir. Bu

kategoride mütalaa edilen KİT’ler, Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü (ÇAYKUR),

Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş., Türkiye Selüloz ve Kağıt Fabrikaları (SEKA), Petro-

Kimya A.Ş. (PETKİM), TÜGSAŞ, Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri (TDÇİ), Ağır

Sanayi ve Otomotiv Kurumu (ASOK) ve Türkiye Taş Kömürü Kurumu (TTK)’dur.

Üçüncü öncelikli KİT’ler:

Kamu Hizmeti görenler: Morgan Guaranty Bank yaptığı sıralamada en son

sıraya kamu hizmeti gören KİT’leri koymuştur. Bu grupta yer alan KİT’ler, Devlet

Malzeme Ofisi (DMO), Türkiye Denizcilik İşletmeleri (TDİ), T T.C. Devlet Demir

Yolları İşletmesi Genel Müdürlüğü (TCDD), Devlet Hava Meydanları İşletmesi

(DHMİ), Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Türkiye Zirai Donatım Kurumu (TZDK)

ve*Türkiye*Uçak Sanayi A.Ş’dir.

Özelleştirme Ana Planı'nda, ayrıca, özelleştirme uygulamaları çerçevesinde,

mali sektörün genişletilmesini, ekonomide rekabeti önleyici kısıtlamaların

kaldırılmasını, kamu mülkiyetinde kalacak ya da kısa vadede özelleştirilmeleri

mümkün olmayan KİT'lerin bir reform programı içinde yeniden yapılandırılmasını

kapsayan*öneriler*de*yer*almaktadır.(http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozel2.html,

2004)

Morgan Bank’ın özelleştirme konusunda yukarıda anlatılan Ana Planı hükümet

tarafından bir yol gösterici olarak kullanılmak istenmekle birlikte bunun sıraladığı

önceliklere uyulmamış ve ilk fiili özelleştirme uygulamasına TELETAŞ ile

başlanmıştır.

85

2.2.3. Özelleştirmeye İlişkin Yasal Çerçeve

Türkiye’de 1983 yılından sonra gündeme gelen özelleştirme programına

yönelik ilk hukuki düzenleme, 1984 yılında çıkartılan Tasarrufların Teşviki ve Kamu

Yatırımlarının Hızlandırılması Hakkında 2983 sayılı Kanundur1. Söz konusu Kanun

getirdiği düzenleme ile, KİT’ler ile bunlara ait tesislere, hisse senedi ihracı yolu ile

gerçek veya tüzel kişilerin ortak edilebilmesine veya bu tesislerin işletme hakkının

belirli sürelerle devrine olanak tanımaktadır. Bu çerçevede anılan kanun ile, gelir

ortaklığı senedi, hisse senedi ve işletme hakkı devrinden oluşan özelleştirme

yöntemleri tanımlanarak, Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı Kurulu, Toplu Konut ve

Kamu Ortaklığı İdaresi ve Kamu Ortaklığı Fonu kurulmuştur. Bu çerçevede, gelir

ortaklığı senetleri ile köprü, baraj, elektrik santrali, karayolu, demiryolu iletişim

sistemleri ile deniz ve hava limanları ve benzerlerinin gelirlerine gerçek ve tüzel

kişilerin ortaklığı söz konusu olmuştur.

Özelleştirmeye ilişkin ikinci yasal düzenleme, 1984 tarihinde çıkartılan 233

sayılı Kamu İktisadi Teşebbüsleri Hakkında 233 sayılı Kanun Hükmünde

Kararname2 (KHK)’dir. Anılan KHK’nın 38. maddesi ile, daha önce Toplu Konut ve

Kamu Ortaklığı Kurulu’na verilmiş olan özelleştirme ile ilgili karar alma yetkisi,

Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu’na verilmiş olup yürütme görevi

Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi’nde kalmıştır.

Diğer taraftan, 1984 yılında, 04/12/1984 tarih ve 3092 sayılı kanun ile çay

tarımı, üretimi, işletmesi ve satışı serbest bırakılmış, aynı tarih ve 3096 sayılı Kanun

ile de Türkiye Elektrik kurumu dışında, özel sektörün elektrik üretimi, iletimi,

dağıtımı yapabilmesine ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemelerle devlet

tekelindeki iktisadi faaliyet alanlarına özel sektörün girişini engelleyen hükümler

kaldırılmıştır.

1 Kabul Tarihi: 28/02/1984, 17/03/1984 tarihli ve 18344 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 2 Kabul Tarihi: 08/06/1984, 18/06/1984 tarihli ve 18435 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

86

Özelleştirmeye ilişkin bir diğer yasal düzenleme ise, 1986 yılında çıkartılmış

olan 3291 sayılı Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Özelleştirilmesi Hakkında

Kanundur3. Bu Kanun ile 233 sayılı KHK’nın 38. maddesinin uygulanmayacağı

hükme bağlanarak, kamu kuruluşlarının kapsama alınması ve uygulamalarının

yürütülmesine ilişkin yeni esaslar belirlenmiştir. Bu çerçevede, 233 sayılı KHK’da

adı geçen, tamamı devlete ait ve KİT statüsünde faaliyet gösteren kuruluşların

özelleştirme kapsamına alınmasına “Bakanlar Kurulu”, KİT’lerin müessese, bağlı

ortaklık, işletme ve işletme birimleri ile iştiraklerdeki paylarının özelleştirilmesine

“Yüksek Planlama Kurulu” yetkili kılınmıştır. Diğer taraftan anılan yasa ile, 2983

sayılı yasa ile oluşturulmuş bulunan “Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi”,

özelleştirme programının yürütülmesi konusunda görevlendirilmiş ve özelleştirme

uygulamaları konusunda karar merci olarak belirlenmiştir. Ancak anılan idare,

özelleştirme programının yürütülmesinin yanı sıra, Kamu Ortaklığı Fonu’nun

yönetimi ve çalışanların tasarruflarını teşvik hesabında biriken paraların

nemalandırılması gibi görevler de üstlenmiştir.

Özelleştirme ile ilgili yapılan diğer bir yasal düzenleme, 1987 yılında çıkartılan

ve Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı Kururlu ile Ekonomik İşler Yüksek

Koordinasyon Kurulunu kaldırarak bu kurullara verilen görev ve yetkileri Yüksek

Planlama Kurulu’na devreden 304 sayılı Kamu İktisadi Teşebbüsleri Hakkında

KHK’dır.

1990 yılında çıkartılan 414 sayılı Tasarrufların Teşviki ve Kamu Yatırımlarının

Hızlandırılması Hakkında Kanun ile 190 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin Eki

Cetvellerde ve 223 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılmasına

Dair Kanun Hükmünde Kararname4 ile, “Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi”,

3 Kabul Tarihi: 28/05/1986, 03/06/1986 tarihli ve 19126 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 4 Kabul Tarihi: 09/04/1990, 10/04/1990 tarihli ve 20488 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

87

“Kamu Ortaklığı İdaresi” ve Toplu Konut İdaresi” olmak üzere, iki ayrı kuruluş

olarak yeniden örgütlenmiş ve özelleştirme uygulamalarının yürütülmesi ve kamu

ortaklığı fonu ile çalışanların tasarruflarını teşvik hesabının yönetimi konusundaki

görev ve yetkiler “Kamu Ortaklığı İdaresi”ne devredilmiştir. Bu KHK ile getirilen

diğer bir önemli düzenleme ise, “Yüksek Planlama Kurulu”nun özelleştirmeye ilişkin

görev ve yetkilerinin “Kamu Ortaklığı İdaresi”ne verilmesidir. Bununla beraber

özelleştirme mevzuatında yeniden bir değişiklik yapılmış ve 1991 tarihinde çıkartılan

3701 sayılı ... Kanun ile, “Kamu Ortaklığı İdaresi”ne verilmiş olan özelleştirme

uygulamaları ile ilgili karar alma yetkisi yeniden “Yüksek Planlama Kurulu”na

devredilmiştir.

Bunu takiben, 1992 yılında çıkartılan 473 sayılı Tasarrufların Teşviki ve Kamu

Yatırımlarının Hızlandırılması Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair

KHK5 ile, özelleştirme uygulamaları ve “Kamu Ortaklığı Fonu” konusundaki karar

merci, “Kamu Ortaklığı Yüksek Kurulu” olarak belirlenmiştir.

Ancak bütün bu düzenlemeler, bir takım genel esasların belirlenmesinden öteye

gidememiş, uygulamaların gerektirdiği ihtiyaca cevap verecek sağlam bir hukuki

altyapı oluşturulamamıştır. Gerek karar verme, gerekse uygulamalar konusunda

getirilen yetki sınırlamaları, özelleştirme sürecinin uzamasına ve işlemlerin

aksamasına yol açmıştır. Bunun yanı sıra, uygulamalar esnasında veya daha sonra

ortaya çıkabilecek, başka sosyal problemler olmak üzere muhtemel sorunların

çözümüne yönelik yasal düzenlemelerin (İşsizlik sigortası, anti kartel yasası v.b.)

mevcut bulunmaması da özelleştirmenin karşılaştığı en önemli yapısal sorunlardan

biri olmuştur. (http://www.oib.gov.tr/baskanlik/yasal_cerceve.htm,2004)

5 Kabul Tarihi: 20/12/1991, 06/12/1992 tarihli ve 21103 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

88

Özelleştirme programından beklenen hedeflere ulaşılmasında karşılaşılan

güçlüklerin giderilmesi amacı ile, uygulamalara esas teşkil eden 2983 ve 3291 sayılı

yasalarda çeşitli tarihlerde değişikliğe gidilmiştir. Ancak bu değişiklikler, zaten

dağınık olan mevzuatı daha da karmaşık hale sokmuştur. Gerek bu karmaşık yapıdan

kaynaklanan sorunların, gerekse özelleştirme uygulamalarının sonucuna bağlı olarak

karşılaşılan sosyal, ekonomik ve hukuki problemlerin çözümü için yeni düzenlemeler

yapılması kaçınılmaz olmuştur.

Özelleştirmede karşılaşılan sorunların giderilmesi ve programa hız

kazandırılması amacıyla uygulamalar konusundaki yasal ve yönetsel yapının

değiştirilmesine yönelik ilk somut adım 1992 yılında atılmıştır. Bu tarihte başlayan

mevzuat değişikliği çalışmaları, 1994 yılında tamamlanmış ve konuya ilişkin ayrıntılı

düzenlemeler içeren bir dizi kararnameler çıkartılmıştır. (http://www.oib.gov.tr/

baskanlik/yasal_cerceve.htm ,2004)

Bu çerçevede, özelleştirmede karşılaşılan yukarıdaki sorunları gidermek

amacıyla, 1994 yılında çıkartılan 3987 sayılı Özelleştirme Uygulamalarının

Düzenlenmesi ile Özelleştirme Sonucunda Doğabilecek İstihdamla İlgili Sorunların

Çözümlenmesine İlişkin Kanun Hükmünde Kararnameler Çıkarılması Amacıyla

Yetki Verilmesine Dair Kanuna6 dayanılarak:

- 530 sayılı Tasarrufların Teşviki ve Kamu Yatırımlarının Hızlandırılması

Hakkında Kanunun Bazı Maddelerinde ve 190 Sayılı Kanun Hükmünde

Kararnamenin Eki Cetvellerde Değişiklik Yapılmasına Dair KHK7

6 Kabul Tarihi: 05/05/1994, 11/05/1994 tarihli ve Mükerrer 21931sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır 7 Kabul Tarihi: 30/05/1994, 06/06/1994 tarihli ve Mükerrer 21952 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

89

- 531 sayılı, 28/5/1986 Tarihli ve 3291 Sayılı Kanunda Değişiklik Yapılmasına

Dair KHK8

- 532 sayılı Özelleştirmeye Bağlı İş Kaybı Tazminatı ve Yeni Bir İş Bulma,

Meslek Geliştirme, Edindirme ve Yetiştirme Eğitimi ile İlgili Hizmetlerin Verilmesi

Hakkında KHK9

- 533 sayılı ve 546 sayılı KHK’ler çıkarılmıştır.

Bununla beraber yukarıda anılan 5 KHK’nın dayanağı olan 3987 sayılı yetki

yasası 7 Temmuz 1994 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiştir10.

Daha sonra ise Anayasa mahkemesi, bu yetki yasasına dayanılarak çıkartılmış olan

söz konusu 530, 531, 532, 533 ve 546 sayılı KHK’ların iptali ve yürürlüklerinin

durdurulması konusundaki talebi değerlendirerek, 21/07/1994 tarihli kararı ile anılan

kararnamelerin iptalini hükme bağlamıştır.11

Anayasa Mahkemesi’nin anılan kararnameler ile ilgili iptal kararının

doğuracağı hukuki boşluğa, Bakanlar Kurulu 31/07/1994 tarihli prensip kararı ile

açıklık getirmiştir. Bu konuyla ilgili 03/08/1994 tarihinde yayımlanan Başbakanlık

genelgesinde, Anayasa Mahkemesi’nin gerekçeli iptal kararının Resmi Gazete’de

yayımlanarak yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bu konudaki eylem ve işlemlerin,

iptal kararından önceki mevzuat çerçevesinde yürütülmesi öngörülmüştür. Bu

bağlamda, idare Anayasa Mahkemesi’nin gerekçeli kararının Resmi Gazete’de

yayımlanmış olduğu 05/08/1994 tarihinden itibaren yeniden “Kamu Ortaklığı

İdaresi” adı altında ve eski hukuki statüsünde faaliyetlerine devam etmiştir.

8 Kabul Tarihi: 30/05/1994, 06/06/1994 tarihli ve Mükerrer 21952 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 9 Kabul Tarihi: 30/05/1994, 06/06/1994 tarihli ve Mükerrer 21952 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 10 Karar Tarihi: 07/07/1994, Karar No: E.1994/49, K.1994/60-1, 10/09/1994 tarihli ve 22047 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 11 Karar Tarihi: 21/07/1994, 05/08/1994 tarihli ve Mük. 22012 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

90

Ancak aynı tarihten itibaren, özelleştirmeye ilişkin esasların, üzerinde fikri ve

siyasi açılardan uzlaşma sağlanabilecek bir yasa çerçevesinde yeniden düzenlenmesi

hususunda çalışmalara başlanmıştır.

Yapılan bu çalışmalar sonucunda, 1994 yılında 4046 sayılı Özelleştirme

Uygulamalarının Düzenlenmesine ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde

Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun12 çıkartılmıştır. Anılan Kanun,

özelleştirme uygulamaları konusunda yapılan en kapsamlı yasal düzenleme

niteliğinde olup, Özelleştirme Yüksek Kurulu, Özelleştirme Fonu ve Özelleştirme

İdaresi’nin kuruluş, amaç ve görevlerini ayrıntılı bir şekilde belirlemektedir.

Söz konusu Kanun’un amacı, “Amaç ve Kapsam” kenar başlıklı 1. maddede

“Kuruluş” adı altında anılan ve bunların neler olduğu belirtilen kuruluşların ve

devletin sair iştiraklerindeki kamu payları ve hazineye ait payların ekonomide

verimlilik artışı ve kamu giderlerinde azalma sağlamak için özelleştirilmelerine

ilişkin esasların düzenlenmesi olarak belirlenmektedir.

Hazırlanmasında bütün siyasi partilerin ve sendikaların önerileri de dikkate

alınan bu Kanun ile, getirilen yeni düzenlemeler, ana başlıklar itibariyle şöyledir:

-"Özelleştirme Yüksek Kurulu" oluşturulmuştur.

-"Özelleştirme İdaresi Başkanlığı" kurulmuştur.

- Özelleştirmenin kapsamı genişletilmiş, iktisadi devlet teşekkülleri ile bunlara

ait kurum ve payların yanı sıra, diğer kamu kurum ve kuruluşlarının da

özelleştirilebilmesine imkan tanıyan düzenlemeler yapılmıştır.

- "Özelleştirme Fonu" oluşturulmuştur.

12 Kabul Tarihi: 24/11/1994, 27/11/1994 tarihli ve 22124 sayılı Resmi Gaszete’de yayımlanmıştır.

91

- Özelleştirme uygulamaları sırasında veya sonrasında işini kaybedenlere,

kanunda belirtilen hükümler çerçevesinde, yasalardan veya toplu iş sözleşmelerinden

doğan tazminatları dışında ek bir iş kaybı tazminatı ödenmesi öngörülmüştür.

- Erken emekliliğin teşviki amacıyla, özelleştirme kapsamına alınan

kuruluşlarda Emekli Sandığı'na tabi personelden hizmet süresi itibariyle emeklilik

hakkı kazananlara, bu hakkı kazandıkları tarihten itibaren iki ay içinde emekli olmayı

istemeleri halinde ikramiyelerinin % 30 fazlası ile ödenmesi hükme bağlanmıştır.

- Özelleştirme kapsamındaki kuruluşların, özelleştirme uygulamaları sonucu

kamu payının %15'in altına düşmesinden veya tasfiyesinden yahut tüzel kişilikleri

sona erecek şekilde kapatılmasından önce sosyal yardım zammına hak kazanmış olan

personele 17.7.1964 tarihli 506 sayılı Kanunun Ek 24 üncü maddesi gereğince

ödenen sosyal yardım zamları, ödemenin yapılmasını müteakip Sosyal Sigortalar

Kurumu'nun yazılı talebi üzerine İdare(Özelleştirme Fonundan) tarafından en çok iki

ay içinde adı geçen kuruma ödenir. Özelleştirme Fonunun diğer yükümlülükleri de

dikkate alınarak sosyal yardım zamlarının süresinde Sosyal Yardım Kurumu'na

ödenmesinin mümkün olmadığı hallerde sosyal yardım zamları Hazinece karşılanır.

- Kapsamdaki kuruluşlarda uygulamalar sonucu kadrosu iptal edilen memur ve

sözleşmeli personelin diğer kamu kurum ve kuruluşlarındaki boş kadro ve

pozisyonlara atanmalarına ilişkin düzenlemeler getirilmiştir.

- Özelleştirme uygulamalarından elde edilecek gelirlerin, genel bütçe harcama

ve yatırımlarında kullanılmaması hükme bağlanmıştır. Stratejik nitelikteki

kuruluşlarda imtiyazlı hisse bulundurulması öngörülmüştür.

http://www.oib.gov.tr/baskanlik/yasal_cerceve.htm ,2004)

92

4046 sayılı Kanun’la özelleştirmenin kapsamı genişletilmiş olup KİT ve bağlı

birimlerin dışında, KİT statüsü taşımayan kamu kuruluşlarının kurdukları ticari

amaçlı kuruluşlar veya ticari kuruluşlardaki iştirak payları, hazineye ait paylar genel

ve katma bütçeli idareler ile bunlara bağlı döner sermayeli kuruluşların ve KİK’lerin

gördükleri kamu hizmeti ile doğrudan ilgili olmayan varlıkları ve iştiraklerdeki kamu

payları, belediye ve il özel idarelerine ait ticari amaçlı kuruluşlar, genel ve katma

bütçeli idarelerle bunlara bağlı döner sermayeli kuruluşların mal ve hizmet üretim

birimleri ve varlıkları ile KİT’lerin temel kuruluş amaçlarına uygun mal ve hizmet

üretim birimlerinin iptal edilmesi hakları da özelleştirme kapsamına alınabilecektir.

Ancak 4046 sayılı kanun, çıkartıldığı tarihten bu güne kadar bir takım

değişikliklere uğramıştır. Söz konusu Kanunun, özelleştirme programına alınan

kuruluşların özelleştirilmesine ilişkin, özelleştirme yöntemleri, değer tespiti ve ihale

usullerini kapsayan 18. maddesinin b ve c bentleri, Anayasanın 7. maddesine

aykırılığı gerekçesiyle, Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiştir.13 Söz konusu

madde, 1997 tarihinde çıkartılan 4232 sayılı Özelleştirme Uygulamaların

Düzenlenmesine ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik

Yapılmasına Dair Kanun ile İmar Kanunun Bazı Maddelerinde Değişiklik

Yapılmasına Dair Kanun ile yeniden düzenlenmiştir

Aynı zamanda 4046 sayılı Kanun’un 10. Maddesinde yer alan “Bu Kanun’un

geçici 8. Maddesi gereğince Kamu Ortaklığı Fonu’na yapılan aktarmalar hariç

Özelleştirme Fonu’ndan genel bütçeye kaynak aktarılamaz” ifadesi, 2000 yılında

çıkartılan 4568 sayılı Kanunla “Özelleştirme Fonu’nun nakit fazlası, Hazine’nin iç ve

13 Karar Tarihi: 09/04/1997, Karar No: E.1997/35, K.1997/45, 08/08/1997 tarihli ve 23074 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

93

dış ödemelerinde kullanılmak üzere Hazine hesaplarına intikal ettirilir” şeklinde

değiştirilmiş ve geçici 8. madde yürürlükten kaldırılmıştır.

Diğer taraftan, özelleştirme çalışmalarının daha hızlandırılması amacıyla, 2003

yılında 4971 sayılı Bazı Kanunlarda ve Milli Piyango İdaresi Genel Müdürlüğü

Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik

Yapılması Hakkında Kanun14 çıkartılmıştır.

Söz konusu Kanun çerçevesinde 4046 sayılı Kanun’da yapılan değişiklikler ve

getirilen yeni düzenlemeler ana başlıklar itibariyle şöyledir:

(http://www.oib.gov.tr/program/turkiyede_ozellestirme.htm ,2004);

- Özelleştirme Yüksek Kurulunun oluşumu ve Özelleştirme İdaresi

Başkanlığı’nın bağlı bulunduğu Bakanın belirlenmesine yönelik düzenlemeler

yapılmıştır. Önceden ÖYK üyelerinin hangi bakanlar olacağı Kanunda yazılı iken,

değişiklikle ÖYK üyelerini belirleme yetkisi Başbakana verilmiştir. Böylelikle

makro özelleştirmelerde sektörle veya konu ile ilgili Bakanın ÖYK üyesi

olabilmesinin yolu açılmıştır.

- 4046 sayılı Kanunun 7 inci maddesinde yer alan yasaklara ilişkin olarak

çalışanların halka arz yoluyla yapılan özelleştirme uygulamalarına katılmaları

sağlanmıştır. Önceden, kuruluşlarda çalışanların hiçbir şekilde halka arza katılmaları

mümkün değilken, değişiklikle yasak sınırı (yönetici konumunda olanlar)

daraltılmıştır.

- Özelleştirme Fonu’nun kullanım alanları ile değer tespit metotlarının en az

ikisinin uygulanması suretiyle değerleme yapılacağı yolunda düzenleme yapılmıştır.

Ayrıca belirli istekliler arasında kapalı teklif usulü ile yapılacak ihaleler yeniden

14 Kabul Tarihi: 01/08/2003,15/08/19/2003 tarihli ve 25200 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

94

düzenlenmiştir. Önceden, arsa ve atıl işletmelerin değer tespitinde zorluk yaşanırken,

yapılan değişiklikle teknik olarak rahatlık getirilmiştir.

-Kuruluşlarda çalışan personelin nakline ilişkin madde yeniden düzenlenerek

uygulamada ortaya çıkan sorunlar giderilmiştir. Bu arada ilave emeklilik ikramiyesi

ödemesi ile ilgili maddede düzenleme yapılmış ve sosyal yardım zammı ödemelerine

ilişkin madde yürürlükten kaldırılmak suretiyle uygulamalardaki problemlerin

giderilmesi amaçlanmıştır. Önceden, nakle tabi personelin özlük hakları, makam ve

temsil tazminatları, emekli ikramiyeleri, sosyal yardım zamları, kıdem tazminatları,

kadro durumlarında yaşanan sorunlar bu madde ile ortadan kaldırılmıştır.

- Milli Piyango İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından şans oyunlarını planlamak,

tertip ve çekilişini düzenlemek üzere lisans verilmesi suretiyle özelleştirilmesine

yönelik düzenlemeler yapılmıştır. Milli Piyango İdaresi icracı kurum olmaktan

çıkarılarak düzenleyici kurum haline getirilmiştir. Şans oyunları, lisans verilmesi

suretiyle, özel sektör ve yabancı sermaye vasıtasıyla, çok daha çeşitli ve güçlü olarak

yapılabilecektir.

- T. Telekomünikasyon A.Ş.’nin özelleştirilmesi ile ilgili strateji belirlenmesi

yönünde düzenlemeler yapılmıştır. Telekom hisselerinin hisse senedine

dönüştürülebilir tahvil yoluyla satışına imkan verecek düzenleme yapılmıştır.

- Ayrıca 4971 sayılı Kanunla, 4046 sayılı Kanun’da yapılan diğer düzenlemeler

ile özelleştirme uygulamalarının hızlandırılması yolunda hükümler getirilmiştir.

Özelleştirme uygulamalarının idari ve hukuki yönden hızlanması için bürokratik

işlemleri basitleştirici ve kolaylaştırıcı düzenlemeler yapılmıştır.

95

2.2.4. Türkiye’de Uygulanan Özelleştirme Yöntemleri

1985 yılından itibaren özelleştirme kapsamına alınan 165 adet kuruluştan 97

adedinde özelleştirme tanımına girebilecek 108 işlem yapılmıştır. İşlem sayısının

kuruluş sayısından fazla olmasının nedeni, bazı kuruluşlarda birden fazla

özelleştirme yönteminin birlikte kullanılmasıdır. Özelleştirme işlemi tanımına her

boyuttaki kuruluş ve tüm hisse senedi satışları dahil edilmektedir.

(http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozelles.html ,2004).

Özelleştirme işlemlerinden 60'ı blok satış ve halka arz kaydıyla blok satış

yöntemleri kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Ayrıca blok satış kapsamında

değerlendirilebilecek türden 45 adet tesis ve işletme satış veya devri

gerçekleştirilmiştir. Bu tesislerin 3 tanesi Süt Endüstrisi A.Ş.'ne, 27 tanesi Yemsan

A.Ş.'ne aittir. Diğer 15 tane yarım kalmış tesis ve işletme ise 1985-1991 döneminde

satılmış veya defter değeri üzerinden devredilmiştir.

Özelleştirme işlemlerinin başlangıcı itibariyle 16 kuruluşun hisseleri halka

arzedilerek, 5 kuruluşun hisseleri ise doğrudan İMKB'nda satılarak özelleştirilmiştir.

http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozelles.html ,2004)

Özelleştirme işlemlerinde bazen bir kaç yöntemin birlikte kullanıldığı

görülmektedir. 16 kuruluşun özelleştirilmesinde halka arz ve blok satış yöntemi

birlikte kullanılmıştır. Ayrıca 7 kuruluşun özelleştirilmesinde halka arz ve blok satış

yöntemi yanında İMKB'nda satış yöntemi de kullanılmıştır.

(http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozelles.html ,2004)

Özelleştirme yöntemlerinin neler olduğunu ve bunların gerçekleşme usullerini

daha önce ayrıntılarıyla belirtmiştik. Aşağıdaki bölümde, Türkiye’deki özelleştirme

96

uygulamalarının söz konusu yöntemlerden hangileri kullanılarak gerçekleştiği

anlatılacaktır.

2.2.4.1. İşletme Hakkı Devri Uygulanarak Özelleştirilen Kuruluşlar

Türkiye'de ilk ve tek işletme hakkı devri uygulaması Kars Süt Mamülleri

Fabrikası’nın işletme hakkının PEYSAN Gıda Sanayi A:Ş’ye kiralanması yoluyla

olmuştur. İşletme hakkı bedeli 1986 yılı için 20 milyon TL., 1987 yılı için 40 milyon

TL. ve 1988 yılı için 100 milyon TL. ve müteakip yıllar Hazine ve Dış Ticaret

Müsteşarlığı toptan eşya fiyat endeksinin %75'i oranında arttırılmak koşuluyla 9 yıl

işletme hakkı devredilmiştir. (TÜSİAD, 1992:94) Ancak PEYSAN firmasının

sözleşmede belirlenen şartlara uymaması nedeniyle, Kamu Ortaklığı Yüksek Kurulu

(KOYK)'nun 1.4.1992 tarih ve Özelleştirme-92/9 sayılı Kararı ile söz konusu

müessese geri alınarak Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu'na (TSEK) devredilmiştir.

2.2.4.2.Tesis ve İşletme Satışı Suretiyle Özelleştirilen Kuruluşlar

Özelleştirme uygulamaları içinde KİT'lere ait yarım kalmış tesis veya

işletmelerin bir bölümünün satışı, bir bölümünün de defter değeri üzerinden ilgili

kurumlara devri yapılmıştır. Bu suretle tasfiye edilen işletme ve tesislerden 1997 yılı

sonuna kadar 26,1 milyon dolar gelir elde edilmiştir. Ayrıca 1993 yılından itibaren

Süt Endüstrisi A.Ş. ile Yem Sanayii A.Ş., Deniz Nakliyatı T.A.Ş, Petkim, Türkiye

Denizcilik İşletmeleri, TURBAN, Türk Hava Yolları A.O., ORÜS, TESTAŞ,

ÇİNKUR, ÇİTOSAN, KBİ, KÖYTEKS ve Sivas Demir ve Çelik A.Ş.’ne ait tesis ve

varlıkların satış işlemi gerçekleştirilmiştir. Bu satışlardan elde edilen gelirler 531,1

97

milyon dolar olup toplam tesis ve varlık satış gelirleri 09.06.1998 tarihi itibariyle

557,2 milyon dolara ulaşmıştır. (Özelleştirme İdaresi Başkanlığı Yıllık Verileri,2000)

2.2.4.3. Blok Satış Yoluyla Özelleştirilen Kuruluşlar

Türkiye’de blok satış yöntemi ile özelleştirmenin ilk uygulamaları olarak, Yem

Sanayii T.A.Ş.'nin iştiraki iken, özelleştirme kapsamına alınan bazı yem

fabrikalarının hisselerinin 1986 yılından itibaren blok olarak satışı gösterilebilir.

Ancak gerek yem fabrikalarının, gerekse diğer kamu hisselerinin 1989 yılına kadar

yapılan blok satış uygulamaları, hisseleri blok olarak satılan Ansan-Meda T.A.Ş.

dışında genellikle küçük iştirak paylarından ibaret kalmıştır.

Blok satış uygulamalarında 1989 yılından itibaren bir yöntem değişikliğine

gidilerek, gecikmeli halka arz olarak da nitelendirilebilecek, "halka arz kaydıyla

blok satış" yöntemi uygulanmaya başlanmıştır. Bu yöntemle 1989 yılında,

TKKOK'nun 30.4.1987 tarih ve K-54 sayılı Kararı ile TKKOİ'ne devredilen USAŞ

ile ÇİTOSAN'ın bağlı ortaklıkları Afyon, Ankara, Balıkesir, Trakya ve Söke

Çimento Fabrikaları yabancı yatırımcılara satılmıştır. Bu satışlarda dikkat çeken

diğer bir özellik, bazı KİT’lerin yabancı ülkelerin KİT’lerine satılmış olmasıdır.

Bu uygulama ile özelleştirme politikasındaki amaç ve yöntem değişikliği

dikkat çekicidir. Geçici bir süre ile halka arz uygulamasından vazgeçilmiş ve

özelleştirmenin sermayeyi tabana yayma hedefinden uzaklaşılmış, özelleştirmenin

diğer bir amacını oluşturan devlete gelir sağlanması hedefine yönelinmiştir. Nitekim

K-54 sayılı Kararın, söz konusu kuruluşların öncelikle çalışanlarına, yöre halkına,

küçük tasarruf sahiplerine, yurtdışındaki işçilere ve halka satılmasına ilişkin bir

hükmü bulunmasına karşın, blok olarak satış işlemi uygulamadaki amaç ve yöntem

98

değişikliğini ortaya koymaktadır. (http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozelles.html

,2004)

USAŞ ve çimento fabrikalarının blok olarak satış kararı, Ankara I.Bölge İdare

Mahkemesi tarafından temelde K-54 sayılı Karardaki önceliklere uyulmamış olması

nedeniyle iptal edilmiştir. Ancak YPK'nun sırasıyla Özelleştirme-90/8 ve 90/1 sayılı

Kararı ile geriye ve ileriye dönük işlem tesisine imkan bulunmadığı gerekçesiyle söz

konusu satış işleminin geçerliliği sürdürülmüştür.

1989 yılında ayrıca, TKKOK'nun K-54 sayılı Kararı ile özelleştirilmek üzere

TKKOİ'ne devredilen Yem Sanayii T.A.Ş.'nin iştirakleri durumundaki Aksaray,

Çorum, Eskişehir ve Kayseri Yem Fabrikaları da YPK’nın Özelleştirme-90/8 ve 90/1

sayılı Kararı ile yerli kişi ve kuruluşlara blok olarak satılmıştır.

1989 yılındaki USAŞ ve çimento fabrikaları deneyiminden sonra blok satış

uygulamalarına uzunca bir süre ara verilmiştir. 1991 yılında gerçekleştirilen blok

satış uygulamaları ise Adana Kağıt Torba Fabrikası A.Ş. dışında genellikle küçük

iştirak paylarının satışından ibarettir.

Blok satış uygulamaları 1992 yılından itibaren hızlanmıştır. 16/04/1198 tarihi

itibariyle, gecikmeli halka arz uygulamaları da dahil olmak üzere, 98 kuruluşta blok

satış uygulaması yapılmıştır. Halka arzı içeren blok satış uygulamalarından elde

edilen toplam 225,3 milyon dolar dahil toplam blok satış gelirleri 09.06.1998 tarihi

itibariyle 2.002,1 milyon dolara ulaşmıştır. Blok satış gelirlerinin toplam özelleştirme

gelirleri içindeki payı yüzde 44,7 düzeyindedir. (KILCI,1994:32)

Blok satışlarda önemli bir mesele satılan KİT’lerin bölgesel tekelleşmeye

sebep olmasıdır. Blok satış yöntemiyle özel sektöre devredilen Çimento Fabrikaları

satın alan kuruluşlar açısından bulunduğu bölgede bölgesel tekel olmuşlardır. Rumeli

99

Holding Doğu Anadolu ve Karadeniz’de, Oyak ve Sabancı Holding Orta ve Güney

Anadolu ve Marmara Bölgelerinde bu konumda olmuşlardır. (TÜRK-İŞ,1998:170)

Diğer taraftan blok satış uygulamalarında satış fiyatı tespiti çok önemli bir

konudur. KİT fiyat tespitinin gerçeğe uygun olarak yapılması gerekmektedir.

Türkiye’de yapılan bazı özelleştirmelerde değer tespitinin gerçeğe uygun olarak

yapılmadığı veya yapılamadığına yönelik eleştiriler bulunmaktadır. (TÜRK-

İŞ,1998:170) Değer tespiti konusunda, 06/05/1997 tarihinde blok satış yöntemiyle

%99’luk payı özelleştirilen PETLAS’da yaşanan gelişmeler ilginçtir. PETLAS

Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından ilki 1995 yılında ikincisi ise 1997 yılında

olmak üzere iki kez ihaleye çıkarılmıştır. ÖİB kararı ile iptal edilen ilk ihalede, tesis

değeri 65 Milyon ABD Doları olarak belirlenmiş iken, İkinci ihalede bu değer 34,75

milyon ABD Doları olarak belirlenmiş ve bu ihale Özelleştirme Yüksek Kurulu

kararıyla kesinleşmiştir.

2.2.4.4. Halka Arz Yoluyla Özelleştirilen Kuruluşlar

Özelleştirmede halka arz uygulamasına 1988 yılında başlanmıştır.

Uygulamanın ölçeği ve niteliği nedeniyle Teletaş'daki kamu hisselerinin halka arz

edilmesi özelleştirme uygulamalarında önemli bir aşama oluşturmuştur. TKKOK'nun

28.10.1986 tarih ve K-36 sayılı Kararı ile özelleştirilmek üzere TKKOİ'ne

devredilmiş olan Teletaş'ın yüzde 40 oranındaki hissesinden yüzde 22'lik bölümü

1988 yılında halka ve çalışanlara arz edilmek suretiyle satılmıştır. Genellikle

ülkemizdeki özelleştirme uygulamalarının gerçek anlamda başlangıç noktası olarak

nitelendirilen bu uygulama, ilk olması ve boyutu nedeniyle dikkat çekmektedir.

(http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozelles.html ,2004)

100

Teletaş'ın PTT'den KOİ'ye devredilen yüzde 40 oranındaki iştirak payından

yüzde 22 oranına tekabül eden kısmı Şubat 1988'de halka arz edilmiştir. Teletaş

hisselerinin halka arzından 13,1 milyon dolar gelir elde edilmiş ve Teletaş'ın Kamuda

kalan yüzde 18 oranındaki hissesi de 1993 yılı içinde 21,8 milyon dolar karşılığı blok

olarak satılmıştır. (http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozelles.html ,2004)

Teletaş'daki başarılı uygulamaya karşılık halka arz yoluyla özelleştirme

uygulamalarına uzun bir süre ara verildiği görülmektedir. Teletaş uygulamasının

ardından halka arz uygulamaları beklendiği ölçüde hız kazanamamıştır. Temelde

Borsanın yeterince gelişmemesinden kaynaklanan bu gecikme 1990 yılına kadar

devam etmiştir. (http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozelles.html ,2004)

1990 yılında kamu iştiraklerindeki kamu paylarının bir bölümünün halka arz

edilmek suretiyle satışı yanında Petkim ve THY A.S.'nin de sırasıyla yüzde 7.83 ve

yüzde 1.55 oranındaki hisseleri de halka arz edilerek satılmıştır.

Çoğunlukla kamu iştiraklerindeki devlete ait payların bir bölümünün satışı

şeklinde gerçekleşen halka arz uygulamalarına 1991 yılında ağırlık verilmiştir.

Adana, Afyon ve Niğde Çimento Fabrikalarındaki kamuya ait hisselerin bir bölümü

ile TÜPRAŞ ve POAŞ gibi KİT sisteminin önemli kuruluşlarının hisselerinin 1991

yılında halka arzı gerçekleştirilmiştir. Ancak mülkiyeti tamamen devlete ait bu

kuruluşların halka arz edilen hisseleri çok küçük orandadır. Dolayısıyla gerçek

anlamda bir özelleştirmeyi ifade etmek yerine Borsanın ve halkın özelleştirmeye

hazırlanması anlamı taşımaktadır. Bununla birlikte halka arz uygulamalarından 427,6

milyon dolar gelir elde edilmiştir.

1998 yılı Mayıs ayında İş Bankası (C) grubu hisselerinin kamuya ait %12,3

oranındaki payının %7,4’lük kısmı uluslar arası borsalarda, %4,9’u ise yurtiçinde

101

halka arz edilmiştir. İş Bankası hisselerinin satışından elde edilen gelirler 627,8

milyon dolar olup toplam özelleştirme gelirleri içindeki payı %14 düzeyindedir.

Uluslararası halka arz dahil halka arz uygulamalarından 09/06/1998 tarihine

kadar elde edilen toplam gelir 1.391,1 milyon dolar olup toplam özelleştirme gelirleri

içindeki payı %31,1 düzeyindedir. (İMKB ,1998 )

2.2.4.5. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nda Satışlar

Özelleştirme uygulamalarında borsada satış işlemi sıklıkla kullanılan bir

yöntem olmuştur. 1987 yılından itibaren 26 kuruluşun hisselerinin İMKB'de satışı

gerçekleştirilmiş ve bu satışlardan 523,8 milyon dolar gelir elde edilmiştir. Ancak

Borsa'da satış işlemi çoğunlukla hisseleri daha önce blok olarak satılan ya da halka

arz edilen kuruluşlarda görülmektedir. Sadece altı kuruluşun hisselerinin doğrudan

Borsa'da satışı ile özelleştirme uygulaması başlatılmış, bunlardan üç tanesinin

kamuya ait hisselerinin tamamı Borsa'da satılmış, diğerlerinin ise Borsada satış

işleminden sonra kamuda kalan diğer hisseleri halka arz veya blok satış yöntemiyle

satılmıştır. Borsa'da satış işlemi tek başına bir özelleştirme yöntemi olmaktan ziyade,

diğer yöntemlerin destekleyicisi olarak düşünülmüştür.

1994 yılında ilk kez bir kamu iştiraki olan Tofaş Türk Otomobil Fabrikaları

A.Ş.'nin kamuya ait yüzde 16,67 oranındaki hissesi uluslararası piyasalarda aracı

kurumlar vasıtasıyla satılmıştır. Bu satıştan 330 milyon dolar gelir elde edilmiştir.

Söz konusu şirketin diğer hisse senetlerinin de yurt içinde halka ve borsa'ya arz

suretiyle satılması sonucu elde edilen toplam gelir 366,5 milyon dolara ulaşmıştır.

Sonuç olarak, KİT’leri özelleştirirken onların bütünlüğünü muhafaza ederek

özelleştirmemiz lazım. Yani, rekabet sağlayacağız diye iyice parçalamak doğru

102

değildir. Onlar, bütünlük içinde ve özel piyasanın ihtiyaçlarına uygun biçimde halka

açılarak özelleşebilirler. Zaten halka açılarak özelleştirenler de başarılıdır. Öteki blok

satışlardan bir kısmı devlete geri dönmüştür. (AYSAN, 2002:46)

2.2.4. Türkiye’de Özelleştirmenin Amaçları

Özelleştirmenin amaçlarının neler olduğu daha önce genel olarak ifade

edilmişti. Kısaca tekrar bakacak olursak, üretimde etkinliği sağlamak, kamu kesimi

borçlanma gereğini azaltmak, ekonomik birimlerde devlet müdahalesini en aza

indirmek, kamu sektörünün sınırlarını iyi tanımlayarak, sorunların çözümünü

kolaylaştırmak, hisse senedi mülkiyetini yaygınlaştırmak, çalışanların çalıştıkları

işyerlerine ortak olmalarını sağlamak, politik avantaj sağlamak olarak sıralanabilir.

(VICKERS VE YARROW, 1995:157) Söz konusu amaçlar Türkiye içinde

geçerlidir; ancak bunların yanında Türkiye’de özelleştirmenin kendine özgü de bir

takım amaçları bulunmaktadır. Özelleştirme bir araçtır. Ancak diğer yapısal değişimi

sağlayan araçlarla bir bütün olarak ele alınması ve uygulanması gerekir. Örneğin,

özelleştirme sürecinde mülkiyetin tabana yayılması ve demokrasinin kökleşmesi

önemlidir. (ÇELEBİ, 1995:24) Bu açıdan bakıldığında,Türkiye’de özelleştirme ile

bir yandan devletin ekonomideki sınai ve ticari aktivitesinin en aza indirilmesi ve

rekabete dayalı piyasa ekonomisinin oluşturulması hedeflenirken diğer yandan devlet

bütçesi üzerindeki KİT finansman yükünün azaltılması sermaye piyasasının

geliştirilmesi ve atıl tasarrufların ekonomiye kazandırılması ve bu yolla elde

edilecek kaynakların altyapı yatırımlarına kanalize edilmesi hedeflenmektedir.

Özelleştirmenin temel amacı nihai olarak, devletin ekonomideki işletmecilik

alanından tümüyle çekilmesini sağlamaktır. Diğer taraftan borsa ve sermaye

103

piyasalarının gelişmesini sağlamadan Türkiye’de sağlıklı bir ekonomik gelişmeden

bahsetmek de mümkün değildir. Sermaye piyasalarının gelişimi ise, tasarrufların

daha büyük bir kısmının mali piyasalara yönlendirilmesi ve bu şekilde oluşan

fonların sermaye piyasalarına akışına imkan verecek bir ekonomik yapının

oluşturulması ile mümkündür.

Bu bakımdan Türkiye’de özelleştirme uygulamaları ile bir yandan mali

piyasalar ve dolayısıyla sermeye piyasalarına yönelmeyen yerli ve yabancı

tasarrufları bu piyasalara yönlendirerek yeni kaynaklar yaratılması, diğer taraftan ise

kamu kesiminin fonlar üzerindeki talebi nedeniyle sıkışan mali piyasa üzerindeki

olumsuz baskının engellenmesi hedeflenmektedir.

Sonuç olarak Türkiye’de özelleştirmenin amaçları ana hatlarıyla aşağıdaki

şekilde sıralanabilir:

- Ekonomide piyasa kurallarına işlerlik kazandırmak,

- Piyasaca teşvik ve denetim,

- Sermaye piyasalarınca teşvik ve denetim,

- Mali sonuçlara göre yöneticilerin teşvik ve denetimi,

- Mikro düzeydeki müdahaleler yerine, makro düzeydeki politikalar ile aynı

endüstrideki firmalara eşit rekabet şartları sağlamak;

- Müdahaleci ekonomiden liberal ekonomiye geçmek,

- Siyasi etkileri en aza indirmek,

-KİT’lerin bütçe üzerindeki yükünü hafifleterek sadece sosyal yükümlülükleri

bütçeden karşılamak,

- Türk sanayiinin değişen dünya koşulları paralelinde yeniden yapılanmasını

sağlamak,

104

- Yeni teknoloji ve “know how” getirmek,

- Yeni pazarlar açmak,

- Uzun vadede uluslar arası pazarlarda rekabet gücümüzü arttırmak,

- İç pazarlarda sağlıklı rekabet ortamı yaratmak,

- Doğal tekelleri denetlemek,

- Sermayenin tabana yayılmasını teşvik etmek,

- Sermaye piyasalını geliştirip tasarrufları arttırmak,

- Demokrasinin güçlenmesini ve gelişmesini sağlamak,

- Çalışanların yönetime katılmalarını desteklemek.

105

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE’DE ÖZELLEŞTİRMENİN ÜCRET VE İSTİHDAM

ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Türkiye'de özelleştirme üzerine çok sayıda araştırma bulunmasına karşın,

özelleştirmeyle ilgili çalışmalarda daha çok özelleştirme sonrası karlılık, verimlilik,

etkinlik ve benzeri konular, yani özelleştirmenin siyasi ve ekonomik boyutu ele

alınmaktadır. Anılan konuların işverenin özelleştirme sonrası kazanımlarına ilişkin

olduğu ve özelleştirmenin isçiler üzerindeki etkilerini incelenmediği açıktır.

Bununla beraber, özelleştirme uygulamalarının KİT’lerde çalışan personel

üzerinde, statü değişikliği, iş ve gelir güvencesi, çalışma koşulları, is güvenliği

düzeyi, çalışanların sendikal faaliyetlere ve karar alma sürecine katılımları, çalışma

temposunun ve iş yoğunluğunun düzeyi gibi alanlarda çok önemli bir takım etkileri

bulunmaktadır.

Nitekim özelleştirme uygulamalarının çalışanlar üzerindeki söz konusu etkileri

incelenmeksizin, yalnızca işverenlerin kazanımlarından hareket ederek, özelleştirme

uygulamaları hakkında sağlıklı bir değerlendirme yapmak mümkün değildir. Bu

bakımdan bu bölümde Türkiye’de özelleştirmenin ücret ve istihdam üzerindeki etkisi

incelenmek suretiyle özelleştirme uygulamalarının çalışanlar üzerindeki etkisi

değerlendirilecektir.

106

3.1. ÖZELLEŞTİRMENİN İSTİHDAM ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Özelleştirme ile doğrudan veya dolaylı olarak ilgilenen; özelleştirmeyi savunan

veya özelleştirmeye karşı çıkan bütün taraflar, özelleştirmenin istihdam üzerinde bir

takım olumsuz etkileri olabileceğini kabul etmektedirler. Bununla beraber,

özelleştirmenin istihdam üzerindeki olumsuz etkileri yalnızca istihdam seviyesinde

meydana gelen azalma ile sınırlı kalmamakta, KİT’lerde çalışan personelin hukuki

statüsü üzerinde de bir takım sonuçlar doğmaktadır. Bu sebepten özelleştirmenin

istihdam üzerindeki etkisini; çalışanların hukuki statüsü üzerindeki etkisi ve istihdam

seviyesi üzerindeki etkisi olmak üzere iki ayrı yönüyle incelemekte fayda

bulunmaktadır.

3.1.1. Özelleştirmenin Kit’lerde Çalışanların Hukuki Statüsü Üzerinde

Doğurduğu Sonuçlar

3.1.1.1. KİT’lerde Çalışan Personelin Hukuki Statüsü

Başlangıçta özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösteren KİT’lerin personel

yönetimi bakımından ilk düzenleme, 1939 yılında yayınlanan 3659 sayılı Kanunla

yapılarak memur durumunda olan personel için düzenleme getirilmiştir.

Daha sonra KİT’lerle ilgili olarak 60 sayılı KHK, 2929 sayılı Kanun ve 233

sayılı KHK ile yapılan mevzuat düzenlemelerinde ilkeleri de belirtilmek suretiyle

personel rejiminin ayrı bir kanunla düzenleneceği belirtilmiş; ancak bu konuda ilk

düzenleme kanunla değil 26.04.1985 tarih ve 85/9 sayılı Ekonomik İşler Yüksek

Koordinasyon Kurulu (daha sonra Yüksek Planlama Kurulu-YPK) kararı ile

yapılarak; bazı istisnalar dışındaki KİT’lerin tüm boş kadroları iptal edilmiş ve

istihdam ihtiyacının sözleşmeli personelle karşılanması esası benimsenmiştir.

(http://www.ydk.gov.tr/Genel_Rapor_2000/IC.htm)

107

Kamu İktisadi Teşebbüsleri Hakkındaki 233 sayılı KHK15, KİT’lerde çalışan

personel için önemli bir takım düzenlemeler getirmiştir. Söz konusu KHK’nın

“Personele İlişkin Hükümler” başlığını taşıyan IV.Bölüm’de yer alan “Personel

ihtiyacı” kenar başlıklı 43. maddesinde “Teşebbüslerde memurlar (kadrolu personel)

sözleşmeli personel ve işçiler istihdam edilir....Sözleşmeli personel, belirli bir

sözleşme ile teşebbüste çalışan; işçi ve memur statüsünde yer almayan personeldir.”

hükmü yer almaktadır.

Bu düzenlemenin KİT’lerde çalışan personel açısından en dikkat çekici özelliği

sözleşmeli personel statüsünde kendini göstermektedir. Nitekim söz konusu

maddeden anlaşılacağı üzere, KİT’lerde çalışan sözleşmeli personel denilen çalışan

grubu, ne memur ne de işçi statüsündedir. Dolayısıyla Devlet Memurları Kanunu’na

tabi olmadığı gibi, İş Mevzuatının nispeten koruyucu olan hükümlerinden dahi

mahrum olup, sendika, toplu iş sözleşmesi ve grev haklarından yoksundur

Böylece hiçbir güvencesi olmayan, dolayısıyla özelleştirme aşamasında

kolayca işten çıkartılabilecek bir çalışan grubu yaratılmış olmaktadır.

(GÜZEL,1994:166) KİT’lerde çalışan personele ilişkin yapılan bu düzenleme ve söz

konusu personel için yaratılan bu yeni statü ile, KİT’leri özelleştirmeye hazırlamanın

ve özelleştirme sırasında karşılaşılması muhtemel personel sorunlarını çözmenin

hedeflendiğini söylemek mümkündür.

233 sayılı KHK’nın personele ilişkin hükümleri, 308 sayılı KHK ile önemli

ölçüde değiştirilmiş ve daha karmaşık hale getirilmiştir. Nitekim, 293 sayılı

KHK’nın 42. maddesinin 2. fıkrasında sözleşmeli personel tanımı, 308 sayılı KHK

ile “....bir hizmet sözleşmesi ile çalışan ve işçi statüsünde olmayan personel”

şeklinde değiştirilmiştir.

15 18/06/1984 tarihli ve 18435 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

108

Diğer taraftan, gene 293 sayılı KHK’nın personel istihdamına ilişkin 43.

maddesi “Teşebbüslerde ve bağlı ortaklıklarda hizmetler sözleşmeli personel ve

işçiler eliyle yürütülür” şeklinde yeniden düzenlenmiştir. Bu hüküm karşısında,

KİT’lerde memurların çalışamayacağının hükme bağlanmış olduğu açıktır.

Nitekim, Anayasa Mahkemesi personel istihdamına ilişkin 43. madde de dahil

olmak üzere, 233 sayılı KHK’nın 308 sayılı KHK ile değişik pek çok hükmünü iptal

etmiştir16. Diğer taraftan söz konusu KHK’nın başka bazı hükümleri de 399 sayılı

KHK17 ile yürürlükten kaldırılmıştır.

Bu gelişme üzerine 22.01.1990 tarih ve 399 sayılı “KİT Personel Rejiminin

Düzenlenmesi ve 233 sayılı KHK’nın Bazı Maddelerinin Yürürlükten Kaldırılmasına

Dair KHK18 çıkartılmıştır.

399 sayılı KHK’nın 3 üncü maddesinde teşebbüs ve bağlı ortaklıklarda

hizmetlerin memurlar, sözleşmeli personel ve işçiler eliyle gördürüleceği, işçilerin bu

KHK’ye tabi olmadığı hususları düzenlenmiştir. Aynı maddeyle, sözleşmeli personel

konusunda da yeni düzenlemeler yapılmış olup, maddede sözleşmeli personel, “KİT

ve bağlı ortaklıkların genel idare esasları dışındaki yürüttükleri hizmetlerinde ve bu

KHK’da belirtilen hukuksal esaslar çerçevesinde bağlanacak bir sözleşme ile

çalıştırılan ve işçi statüsünde olmayan personeldir” şeklinde tanımlanmıştır. Bu

KHK ile getirilen önemli değişikliklerden birisi de, 12. madde uyarınca sözleşmeli

personelin 5434 sayılı Emekli Sandığı Kanununa tabi kılınmış olmasıdır.

Nitekim 308 sayılı KHK’nın Anayasa’ya aykırı olduğu iddiasıyla, Anayasa

Mahkemesi’nde iptal davası açılmıştır. Söz konusu KHK’nın tüm maddelerinin

16 Anayasa Mahkemesi'nin 22/12/1988 tarih ve E. 1988/5, K. 1988/55 sayılı Kararı. 17 29/01/1990 tarihli ve Mükerrer 20417 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir 18 29.01.1990 tarihli ve 20417 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

109

Anayasa’ya aykırı olduğunun iddia edilmiş olmasına rağmen, Anayasa Mahkemesi

yalnızca bazı maddeleri Anayasa’ya aykırı olduğu gerekçesiyle iptal etmiştir.19

Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilen 399 sayılı KHK’nin iptal

gerekçeleri de dikkate alınarak 3771 sayılı Kanun hazırlanmıştır.20 Söz konusu

Kanun 399 sayılı KHK’nın Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilen bir çok

hükmünü yeniden yürürlüğe sokmuş ve sözleşmeli personel statüsünün varlığı

muhafaza edilmiştir.

Sözleşmeli personelin tüm özlük hakları, işe alınmaları, ücretleri görevleri,

disiplin cezaları ve işlerine son verilmeleri 399 sayılı KHK ile 3371 sayılı Yasada

belirtilen esaslara tabi kılınmıştır.

Söz konusu düzenlemeler ile, sözleşmeli personel, işçilerin sahip olduğu

sendika, toplu sözleşme ve grev haklarından da yoksun bırakılmışlardır. Böylece,

mevcut İş Hukukunun öngördüğü sistem ve çalışanlara tanınan temel sosyal haklar

özelleştirme uğruna ortadan kaldırılmıştır. Oysa özelleştirme politikalarının izlendiği

hiçbir ülkede bu tür düzenlemelere rastlanılmamaktadır. Aksine, özelleştirmenin

çalışanlar aşısından doğuracağı sorunları gidermek için ek ve kapsamlı güvenceler

oluşturulmaktadır. (GUZEL, 1994:168)

3771 sayılı Kanunla I sayılı cetvelde unvanları sayılan personelin sözleşmeleri

iptal edilerek, kadrolarında istihdam edilmesi ile, 399 sayılı KHK’de belirtilen

hükümler dışında 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu hükümlerine tabi olacakları

hususları düzenlenmiştir. Aynı zamanda 453 sayılı KHK21 ile 399 sayılı KHK’nın

58 inci maddesi değiştirilerek sözleşmeli personel hakkında da söz konusu KHK’de

19 Anaysa Mahkemesi’nin 13.8.1991 tarihli ve 20959 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan E.1990/12, K.1991/7 sayılı ve 4.4.1991 tarihli iptal kararı. 20 11.2.1992 tarih ve 21139 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 21 16.09.1991 tarihli ve 20993 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

110

hüküm bulunmayan hallerde 657 sayılı Kanun'un ilgili hükümlerinin uygulanması

öngörülmüştür.

KİT’lerde çalışan işçiler ise halen yürürlükte bulunan Mevzuata göre özel

hukuk hükümlerine göre istihdam edilmektedir. Dolayısıyla söz konusu personelin

istihdamı İş Kanunu, Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu, Sendikalar

Kanunu, Sosyal Sigortalar Kanunu ile bu kanunlarda ek ve değişiklik yapan Kanun

ve KHK hükümlerine, kısaca İş Mevzuatına göre yürütülmektedir

Sonuç olarak, şu an yürürlükte bulunan mevzuata göre KİT'lerde istihdam

edilmekte olan personeli hukuki statülerine göre memurlar, sözleşmeli personeller ve

isçiler olmak üzere üç kategori altında toplamak mümkündür. Nitekim, KİT’lerde

çalışan personelin hukuki statülerinde görülen farklılıklar, kuruluşlarda aynı veya

benzer nitelikteki hizmetlerin değişik statülerde çalışan personel eliyle görülmesine

ve dolayısıyla da bu personele farklı olanakların sağlanması sonucunu

doğurmaktadır.

4046 sayılı Özelleştirme Uygulamalarının Düzenlenmesine ve Bazı Kanun ve

KHK’lerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun22 kabul edilmiştir.Bu Kanun

KİT'lerde çalışan üç ayrı statüdeki personelin tümünü yani memurlar ve sözleşmeli

personelin yanında yevmiyeli isçiler ve sürekli isçileri de kapsamında alan özel

nitelikte bir Kanun olup, özelleştirme kapsamına alınan kuruluşlarda çalışan bu üç

ayrı statüdeki personelin tamamı için bir takım yeni düzenlemeler getirmiştir. Söz

konusu Kanunla özelleştirme kapsamına alınan KİT’lerde çalışanlar bakımından

getirilen düzenlemelerde işçiler için ayrı, memurlar ile sözleşmeli personel birlikte

değerlendirilerek ayrı düzenlemeler yapılmıştır.

22 Kabul Tarihi: 24/11/1994, 27.11.1994 tarihli ve 22124 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

111

Özelleştirme kapsamına alınan ve özelleştirilen kuruluşlarda çalışanlar için bu

Kanunla getirilen düzenlemeler işçi statüsünde çalışanlar açısından, iş kaybı

tazminatı, yeni iş bulma, meslek geliştirme, evlendirme ve yetiştirme eğitimi gibi

diğer hizmetler; memur ve sözleşmeli personel statülerinde çalışanlar bakımından

ise, diğer kamu kurum ve kuruluşlarına nakilleri ve emeklilik hakkını kazanmış

olanlara emeklilik ikramiyelerinin fazla ödenmesi suretiyle emekliliğe özendirici

düzenlemeler şeklinde özetlenebilir. Kapsam dışı personel de memurlar ve

sözleşmeli personel için yapılan düzenlemelere dahil edilmiştir.

Bu Kanun, özelleştirme konusunda kapsamı geniş ve çalışanların hak ve

menfaatlerinin de düzenlendiği ilk Kanun olmuştur. Bununla birlikte, hem

özelleştirmeye ilişkin hükümlerinde hem de özelleştirilecek kuruluşlarda çalışanların

hak ve menfaatlerini koruma yönünde bazı yetersiz, çelişkilerle dolu ve yeni

ihtilafların çıkmasına zemin hazırlayıcı düzenlemeleri de bulunmaktadır.

(ZARARSIZ, 1999:75)

Nitekim 4046 sayılı Kanunun çalışanlarla ilgili olarak uygulanan sosyal

güvenlik sistemi ve emeklilik koşulları ile ilgili hükümleri 25/08/1999 tarihli 4447

sayılı İş Kanunu23 ile değiştirilmiş ve bunun yanında; işsizlik sigortası

uygulamasının başlatılması konusunda ilk yasal düzenleme yapılmıştır.

23 08.09.1999 tarihli ve 23810 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

112

3.1.1.2. Özelleştirme Kapsamında Statü Değişikliğinin ve Başka

Kurumlara Nakilin Yasal Çerçevesi

3.1.1.2.1. Sözleşmeli Personel ya da Memur Statüsünde Çalışanların Statü

Değişikliği

Yürürlükte bulunan Mevzuata göre, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’na

tabi olup da KİT’lerde çalışan memurların, özelleştirme sonucunda oluşacak olan

tümüyle özel hukuk hükümlerine tabi ve kamu hizmeti yürütmeyen anonim

şirketlerde, artık mevcut statüleriyle çalışmaları hukuken mümkün değildir.

Memurların, özelleştirmeden sonra aynı işyerinde çalışmayı sürdürmek istemeleri

halinde, özel hukuk hükümlerine tabi olan yeni işverenleri ile İş hukuku kuralları

çerçevesinde iş akdi akdetmeleri gerekir. Bu durumda hali hazırda mevcut olan

memur statülerini yitirerek İş Kanunu anlamında işçi sıfatını kazanmaları söz konusu

olacaktır.

KİT’lerde sözleşmeli personel statüsünde çalışanlar açısından da aynı durum

söz konusu olacaktır. Sözleşmeli personelin hak ve yükümlülükleri ile görevden

ayrılma esasları 399 sayılı KHK ve 3771 sayılı yasada düzenlenmiş olup, 418 sayılı

KHK ile ise, özelleştirme aşamasında olan KİT’lerdeki sözleşmeli personelin

konumu bazı esaslara bağlanmıştır. Ancak bütün bu düzenlemeler, özelleştirme

halinde, sözleşmeli personelin özelleştirme sonrası hukuki statüsünün ne olduğuna

ilişkin herhangi bir hüküm içermemektedir. Bununla beraber, özelleştirme sonrası

özel hukuk hükümlerine tabi olan bir anonim ortaklıkta sözleşmeli personel

istihdamına olanak olmadığı açıktır. Dolayısıyla bu konuda memurlar için

söylenenler, özelleştirme sonrası aynı işyerinde çalışmaya devam etmek istemeleri

sözleşmeli personel için de geçerlidir. KİT’lerde sözleşmeli personel statüsüne bağlı

113

olarak çalışanların da, özelleştirme sonucu oluşacak şirketlerde çalışmak istemeleri

halinde, mevcut statülerini yitirerek işçi sıfatını kazanmaları söz konusu olacaktır.

Özelleştirmenin çalışanlar üzerinde gösterdiği en önemli etkilerden biri işte bu

statü değişikliğidir. Özelleştirme Kanunu’ndan önce yeteri kadar açık bir biçimde ele

alınmamış olan bu konu yeni yasada ayrıntılı bir biçimde düzenlenmiş

bulunmaktadır. (SOYER, 1998:72)

3.1.1.2.2. Sözleşmeli Personel ya da Memur Statüsünde Çalışanların Başka

Kurumlara Nakli

KİT’lerde gerek memur gerekse sözleşmeli personel statüsünde çalışanların,

özelleştirmeye rağmen mevcut statülerini korumak istemeleri halinde ne olacağı

konusunu 4046 sayılı Kanun açıklığa kavuşturmaktadır. Özelleştirilecek kamu

kuruluşlarındaki memurların ve sözleşmeli personelin, istekleri ve Kanunda

öngörülen disiplin suçları dışında işten çıkartılmaları 657 sayılı yasaya göre mümkün

olamayacağından, 4046 sayılı Kanun söz konusu personel için başka bir kadroya

nakil esasını benimsemiştir.

Söz konusu 22. maddeye göre, özelleştirme kapsamına alınan, özelleştirilen,

faaliyeti durdurulan, küçültülen, kapatılan veya tasfiye edilen kuruluşlarda 657 sayılı

Devlet Memurları kanununa tabi personeli sözleşmeli personel ve kapsam dışı

personel statüsünde çalışanlar diğer kamu kurum veya kuruluşlarına nakledilecektir.

Söz konusu düzenleme ile devlet memurları, sözleşmeli personel ve kapsam dışı

personele istihdam güvencesi sağlanmış olup bunların genel idare içerisinde yer alan

kamu kurum veya kuruluşlarına aktarılması esası getirilmiştir.

114

Bu maddedeki düzenlemede dikkati çeken bir husus da, statüleri itibariyle 1475

sayılı İş Kanununa tabi ve işçi niteliğinde olan kapsam dışı personelin de genel

idareye aktarılarak devlet memurluğuna geçirilmeleridir. (ZARARSIZ, 1999:57)

4046 sayılı Kanunun ilk halinde, diğer kuruluşlara naklen atanabilecek

personele ilişkin olarak istisnai bir durum bulunmaktaydı. Buna göre bir kuruluşun

özelleştirme programına alındığı tarihte, bu Kanunun 24. Maddesinde belirtilen

hizmet surelerini tamamlamaya diğer bir ifadeyle T.C. Emekli Sandığı Kanunu

hükümlerine göre emeklilik hakkını kazanmaya en çok 3 yılı kalmış olanların

özelleştirme işlemleri sona erinceye kadar nakillerinin yapılmayacağı kabul edilmişti.

Bu istisnai durum, 4046 sayılı Kanunda 27/04/1995 tarihli ve 4105 sayılı Kanunla

yapılan değişiklikle kaldırılmış olup, emeklilik süresine üç yıldan az kalan kişilerin

de diğer kamu kurum ve kuruluşlarına nakledilebilme imkanı, isabetli bir biçimde

benimsenmiştir.

4105 sayılı Kanunla getirilen yeniliklerden bir de, özelleştirme programına

alınmış olmakla beraber henüz özelleştirilmesi gerçekleşmemiş kuruluşlarda

çalışanlarla ilgilidir. Bu değişiklik uyarınca anılan kuruluşlarda çalışan ihtiyaç fazlası

devlet memuru, sözleşmeli personel ve kapsam dışı personelin aynı esaslar dahilinde

diğer kamu kurum ve kuruluşlarına nakli söz konusu olabilecektir. Bu nakillerde

Devlet Personel Başkanlığı yetkili ve görevlidir.

Özelleştirme kapsamına alınan kuruluşlarda çalışan personelden 4046 sayılı

Kanun uyarınca diğer kamu kurum ve kuruluşlarına atanacaklar için kullanılmak

üzere genel idare sınıfından, memur unvanlı, 10. derecede 20.000 adet kadro ihdas

edilerek 190 sayılı KHK’ye eklenmiştir. 4046 sayılı Kanunun 22. maddesinin 3.

115

fıkrasına göre diğer kamu kurum ve kuruluşlarına atananlar sebebiyle boşalan kadro

ve pozisyonlar boşaldıkları tarihten itibaren iptal edilmiş sayılacaktır.

Tablo 1: Yıllar İtibariyle Diğer Kamu Kurum ve Kuruluşlarına

Nakledilen Personel Sayıları*

1994 Öncesi 1994 1995 1996 1997 1998 1999 (Mayıs)

691 957 2831 1421 1034 3194 293

*Kaynak: Devlet Personel Başkanlığı

Özelleştirme işlemlerinin başlangıcından bu güne kadar 15.10.2003 itibariyle,

memur, sözleşmeli personel ve kapsam dışı statüde çalışan 33.361 adet personelin

diğer kuruluşlara nakil işlemleri gerçekleştirilmiş olup bunlardan 27.787 adedi tespit

edilen kuruluşlardaki görev yerinde görevlerine başlanmıştır. Geri kalanlar

emekliliğini isteyen istifa eden personel ile hakkında işlemleri devam eden

personelden*oluşmaktadır.(http://www.basbakanlikdpb.gov.tr/birimler/ozellestirme.h

tm,2004)

Özelleştirilen KİT’lerde çalışan memur ve sözleşmeli personele, nakil dışında

bir hak getirilmemiştir. Oysa çalışma özgürlüğü gereğince, memur ve sözleşmeli

personelin istemediği bir yerde zorunlu istihdamı doğru değildir. (ESEN, 1995:8)

Diğer taraftan özelleştirme kapsamına alınan kuruluşlarda çalışan personelden diğer

kamu kurum ve kuruluşlarına nakledilecek personelin hangi yerdeki kamu kurum ve

kuruluşuna nakledileceği konusunda Kanunda bir açıklık da mevcut değildir.

116

3.1.2. Özelleştirmenin İstihdam Seviyesine Etkisi

3.1.2.1. İşten Çıkarmaların Yasal Çerçevesi

3.1.2.1.1. Memur ve Sözleşmeli Personel Statüsünde Çalışanlar Açısından

Özelleştirilecek kuruluşlarda memur statüsünde çalışanların, 657 sayılı

Kanun’da sayılan disiplin suçları veya istekleri dışında işten çıkartılmalarının

hukuken mümkün bulunmadığını yukarıda belirtmiştik. Bu bakımdan devlet

memurlarının iş güvenceleri bakımından herhangi bir sorun bulunmamaktadır.

Bununla beraber KİT'lerdeki istihdam fazlasının gönüllü olarak azaltılmasını

teşvik amacıyla 4046 sayılı Kanunun 24. maddesiyle özelleştirme kapsamına alınan

kuruluşlarda erken emekliliği teşvik uygulaması getirilmiştir.

Böylece hem özelleştirme kapsamına alınan kuruluşlarda çalışan personel

sayısında hem de diğer kamu kurum ve kuruluşlarına nakledilecek personel sayısında

bir azaltma gerçekleştirilmiş olacaktır. (ZARARASIZ, 1999:68)

Bu bağlamda özelleştirme programındaki kuruluşlarda çalışan ve T.C. Emekli

Sandığı Kanununa tabi olan memur ve sözleşmeli personele, emeklilik hakkını

kazanmaları halinde emekli olmalarını teşvik amacıyla ek ödemede bulunulması

hükme bağlanmıştır. Bu hak söz konusu maddeden anlaşılacağı üzere, yalnızca

sözleşmeli personel veya memur statüsünde çalışanlara tanınmış olup, işçi statüsünde

çalışanlardan emekli olmak isteyenlere aynı hak tanınmamıştır.

Söz konusu ek ödeme, emeklilik hakkini kazananların bu haklarını

kazanmalarından itibaren 2 ay içinde emekli olmayı istemeleri halinde,

ikramiyelerinin %30'u oranında ödeme yapılması seklinde olup %30'luk bu fazla

emekli ikramiyesi ödemesinin Özelleştirme Fonu tarafından karşılanması

öngörülmüştür.

117

1 Aralık 1994-30 Nisan 1999 tarihleri arasında Özelleştirme Kanununun 24.

Maddesi çerçevesinde, özelleştirme programına alınan kuruluşlarda, 5434 Sayılı T.C.

Emekli Sandığına tabi personelden, hizmet süresi itibariyle emeklilik hakkını

kazananlardan 7639 kişi kendi istekleriyle emekli olarak, emeklilik ikramiyelerini

%30 fazlasıyla almışlardır.

3.1.2.1.2. İşçi Statüsünde Çalışanlar Açısından

İşçilere iş ya da istihdam güvencesi sağlamak çağdaş iş hukukunun temel amaç

ve hedefleri arasında yer alır. Hukuki anlamda iş güvencesi, işçinin iş devamlılığının

korunması amacını taşır. Ancak mevcut hukuk düzenimize göre, özelleştirme

işleminden önce işçilerin işten çıkarılmasını önleyecek bir hukuk kuralı mevcut

değildir.

Özelleştirme kapsamındaki kuruluşlarda çalışan işçiler, bu kuruluşların

özelleştirilmesi, küçültülmesi veya faaliyetlerinin kısmen veya tamamen

durdurulması ya da kapatılması gibi nedenlerle işlerini kaybedebilmektedirler.

(CANİKLİOĞLU,1995:5)

İş güvencesini ortadan kaldırabilecek, yani iş ilişkisinin sona ermesi,

dolayısıyla işçilerin işsiz kalmasına yol açacak nedenler değişik görünümlerde ortaya

çıkarlar. İşçilerin iradesi dışında gerçekleşen bu nedenler onların işyerlerindeki

işlerini yitirmeleri sonucunu doğurur. Bu nedenlerin başında işverenin tek taraflı

irade beyanıyla iş sözleşmesini feshetmesidir.

4046 sayılı Kanunun yürürlüğe girmeden önce, özelleştirilen kuruluşlarda

isçilerin isten çıkartılmaları 1475 sayılı eski Is Kanunu'na göre gerçekleşmiştir. Söz

konusu Kanununun 13. maddesi işverene hiçbir neden göstermeden, dilediği zaman

118

işçinin hizmet sözleşmesini feshetme, yani işçiyi işten çıkartma yetkisi tanımaktadır.

Dolayısıyla İş Kanunu’na göre çalışan belirsiz süreli is akdi, işverenin yazılı

bildirimi ile sona erdirilebilmektedir. 1475 sayılı Kanunu'na göre bildirim süresi

çalışma süresine bağlı olarak iki ile sekiz hafta arasında değişmektedir. 13. madde

uyarınca işverenin tek yükümü, şartları gerçekleşmiş ise kıdem tazminatı ödemektir.

Diğer taraftan, bildirim süresine uyulmaması halinde işveren isçinin son ücret ve

ücret ilavelerini ihbar süresi için ödemekle yükümlüdür.

İş güvencesini tehdit eden diğer bir neden de işverenin değişmesi ya da

işyerinin devri biçiminde ortaya çıkar. İşletmenin ya da işyerinin özelleştirilmesi,

bazı istisnalar dışında, işverenlik sıfatında değişiklik yapan ve işyeri devri sonucunu

doğuran en önemli nedenlerden biridir. Özelleştirmenin türleri ve yöntemleri

incelendiğinde, özelleştirmeyle birlikte iş hukuku anlamında işverenlik sıfatında bir

değişikliğin, yani işyeri devrinin ortaya çıktığı görülür. Bu köklü değişikliğin önemli

etkileri söz konusu olacaktır. Öncelikle özelleştirilen işletmelerde çalışan personel

için statü değişikliği söz konusu olacaktır. Özelleştirme aşamasında özelleştirmeden

sonra işçilerin işten çıkarılması gündeme gelebilecektir. (Güzel, 1994:175-176)

4046 sayılı Kanun, bu alanda daha önce yapılmış düzenlemelerden farklı

olarak, özelleştirmenin İş Hukuku ile ilgili sonuçları hakkında oldukça ayrıntılı

hükümler getirmiş bulunmaktadır. (SOYER,1998: 67) Dolayısıyla söz konusu

Kanunun yürürlüğe girmesinden itibaren, KİT'lerde çalışan isçilerin isten

çıkartılması artık bu kanun kapsamında göre gerçekleşmektedir.

Söz konusu Kanunun KİT’lerde işçi statüsünde çalışanlar açısından getirdiği

yeniliklerden biri iş kaybı tazminatı olarak karşımıza çıkmaktadır. İş kaybı tazminatı

ile ilgili açıklamalar özelleştirmenin ücret üzerindeki etkisi başlığı altında yer

almaktadır.

119

Diğer taraftan yine anılan Kanunun 21. maddesi, özelleştirme kapsamına alınan

kuruluşlarda işçi statüsünde çalışanlardan özelleştirme sebebiyle işsiz kalanlar için

bunların yeniden bir işe yarleştirilmesini sağlamaya yönelik yeni iş bulma, meslek

geliştirme, edindirme ve yetiştirme eğitimi gibi diğer hizmetlerin verilmesi kabul

edilmiştir.

Söz konusu madde uyarınca bu hizmetlerin yerine getirilmesinden İİBK Genel

Müdürlüğü görevli, yetkili ve sorumlu kılınmıştır, söz konusu hizmetlerin finansmanı

Özelleştirme Fonundan karşılanacaktır.

21. madde uyarınca bu hizmetlerden yalnızca 4046 sayılı Kanun yürürlüğe

girdikten sonra özelleştirilen kuruluşlarda işçi statüsünde çalışırken özelleştirme

uygulamaları nedeniyle iş akdi fesholanlar değil aynı zamanda söz konusu Kanunun

yürürlüğe girmesinden önce özelleştirilen kuruluşlarda bu Kanunun 21. maddesinde

belirtilen statüde çalışan personelden, gene 21. maddede belirtilen şekilde hizmet

sözleşmesi sona ermiş olanlar da yararlanacaklardır.

Söz konusu madde, yeni iş bulma, meslek geliştirme, edindirme ve yetiştirme

eğitimi şeklinde belirtilen hizmetlerin hangi hallerde sona ereceğini de düzenlemiştir.

Anılan maddeye göre bu hizmetler, bu hizmetlerden yararlanan kişiye iş bulunması

veya kendisinin bir iş bulması halinde artık verilmeyecektir.

Bununla beraber bir işe yerleştirilmek için kendisine iş teklif edilen kişilere

teklif edilebilecek işlerin ne olduğu ve teklif edilen işin reddedilmesi halinde bunun

sonuçlarının ne olacağı hususlarında açık bir düzenleme mevcut değildir.

Özelleştirme İdaresi Başkanlığı’nın konu ile ilgili uzmanları ile sözlü yapılan

görüşmelerde, mesleki eğitim hizmetlerinden şimdiye kadar yaklaşık 18.000 işçinin

yararlandığı, bununla beraber işçilerin düzenlenen kurslara katılmadığı ve

çalışmadığı belirtilmiştir.

120

3.1.2.2. KİT'lerin İstihdamdaki Yeri

Çalışanların sendika haklarından ve sosyal politika önlemlerinin

koruyuculuğundan yararlanmaları bakımından, kamu kesimi her zaman ve her yerde

özel kesime kıyasla daha elverişli bir ortam oluşturmuştur. Bunun nedeni devletin

demokratikleşmesi ölçüsünde, sosyal adalet öncelikleri ile kamu kesiminin

önceliklerinin uzlaşabilir olmasıdır. Devlet demokratikleştiği ölçüde, kamu

kesiminde, çalışan halk kesimlerinin özlemlerinin yansıma bulması ve toplum

çıkarına uygun bir yapılanma ve işleyişin gerçeklik kazanması mümkün olabilir.

(IŞIKLI, 1995)

Kamu kesimi, genel olarak sosyal politika ve önlemleri ve iş hukuku

uygulamaları bakımından da daima örnek ve öncü bir rol oynamıştır. Kamu

kesiminin bu rolünü, ülkemizde, kıdem tazminatı, yıllık ücretli izin, sosyal sigortalar

gibi değişik kurumların doğuş ve evrim süreçleri çerçevesinde açıkça gözlemlemek

mümkündür. (IŞIKLI, 1995)

Dolayısıyla sendikal örgütlenmenin özel kesime göre daha yüksek olması,

istihdam güvencesinin diğer işyerlerine göre daha fazla sağlanmış olması ve

çalışanlara sosyal yardımlar verilmesi gibi konularda öncülük yapması nedeniyle

Türkiye’de kamu kesimi genellikle tercih edilen bir işveren olmuştur. Böylece

Türkiye’de ekonomik ve sosyal kalkınmanın gerçekleşmesinde KİT’ler uzun bir süre

temel unsurlardan biri addedilmiş ve de issizliğin azaltılması ve istihdamın

arttırılmasında büyük ölçüde etkili olmuşlardır.

Kamu kesiminde işçi ve genel olarak personel fazlalığı olduğuna dair çok

yaygın ve yoğun bir kanaat uyandırılmıştır. (IŞIKLI, 1995)

121

Özelleştirmeyi savunanlara göre KİT’lerde yıllarca politik baskılar sonucu

verimlilik dikkate alınmadan sadece istihdam amacıyla kadrolar genişletilmiş ve

ihtiyaç fazlası istihdam ortaya çıkmıştır. Bu durum zaman içinde, KİT’lerin

giderlerini arttırmış ve giderek artan bir kamu kesimi açığına neden olmuştur(Hak-İş,

1992:46)

Dolayısıyla, KİT’ler bir yandan istihdama sağladıkları katkı ile önem

kazanırken, diğer yandan politik baskılar sonucu KİT’lerin personel politikasına

müdahale edilerek aşırı istihdam yaratıldığı ve sürekli arttırılan kadroların yarattığı

maliyet artışının KİT’leri olumsuz etkilediği hususu gündeme getirilmiştir.

1982 yılından itibaren KİT'lerde çalışan toplam personel sayısında hissedilir bir

yükselme söz konusudur. Bu artışın bir bölümü mevcut KİT'lerin yeni yatırımlarının

yarattığı istihdamın, bir bölümü de yeni kurulan KİT'lerin yarattığı istihdamın

sonucu olmakla birlikte KİT'lerde politik tercihlerle gereğinden fazla personel alımı

yapıldığı da bir gerçektir.

Zaman içinde dalgalanmalar gösteren KİT'lerdeki istihdam bu politik etkilerin

sonucu, genel seçimleri takiben sıçramalar göstermiştir. KIT üst yönetiminin

oluşturulmasında "politik yandaşlık" hakim bir faktördür. Sistem bu şekilde isleyince

KIT genel müdürü ve yardımcılarının yönetim kurulu üyelerinin es ve dostlarını

istihdam edebilmeleri söz konusu olabilmektedir. Bu şekilde bir istihdam politikası,

zaman içinde KİT'lerdeki gizli issiz sayısını arttırmaktadır. (TÜSIAD, 1992: 27)

KİT'lerde personel rejimi sık sık değiştirilmiş, personel alımında işin gereği

fazla önemsenmemiş, ödüllendirme ve cezalandırma mekanizmaları, işgücü

verimliliği gibi konular ihmal edilmiştir. (SUIÇMEZ, 1994:11) Bu durum KİT'lerde

yaşanan temel sorunlardan biri olan bu aşırı işgücü istihdamı yani diğer bir ifadeyle

gizli issizlik ve işgücü dağılımındaki dengesizliğin nedenlerinden birinin, işgücü

planlamasının doğru yapılmaması olduğunu göstermektedir.

122

Tablo 2: KİT’lerde Yıllık Ortalama Personel Sayısı(*)

1984-2000

Yıllar

İşçi

%

Değişim

Memur

%

Değişim

Söz.Per

%

Değişim

Toplam

%

Değişim

1984 442.187 64,75 240.072 35,15 646 0,09 682.905 100

1985 449.609 64,55 245.471 35,24 1.477 0,21 696.557 102

1986 468.461 64,79 240.295 33,24 14.256 1,97 723.012 106

1987 458.423 62,95 196.467 26,98 73.337 10,07 728.227 107

1988 445.599 60,94 123.441 16,88 162.140 22,18 731.180 107

1989 429.783 60,07 57.314 8,01 228.416 31,92 715.513 105

1990 443.004 61,51 34.068 4,73 243.111 33,76 720.183 105

1991 422.016 60,22 21.758 3,10 257.048 36,68 700.822 103

1992 411.305 59,82 17.504 2,55 258.737 37,63 687.546 101

1993 392.239 58,31 25.688 3,82 254.798 37,88 672.725 99

1994 368.237 57,18 24.132 3,75 251.571 39,07 643.940 94

1995

1996 308.903 55,32 21.032 3,77 228.503 40,92 558.438 82

1997 283.918 53,52 20.006 3,77 226.540 42,71 530.464 78

1998 280.974 53,12 22.255 4,21 225.708 42,67 528.937 77

1999 269.958 51,62 22.114 4,23 230.902 44,15 522.974 77

2000 278.502 55,10 21.545 4,26 205.357 40,63 505.404 74

(*)Tüm KİT’leri kapsamına almaktadır.

Kaynak: BYDK (1995), KİT Raporları

BYDK (2000), Genel Rapor1984-

123

1984 yılında, KİT’lerde çalışan toplam 682.905 adet personelin %64,75’inin

işçi, %35,15’inin memur; buna karşın yalnızca %0,09’ünün sözleşmeli personel

olduğu görülmektedir. KİT’lerde çalışan toplam personel içinde, işçi ve memur

statüsünde çalışanlarının oranlarının en yüksek olduğu yılı 1984 yılıdır. Bu yıldan

itibaren, gerek işçi statüsünde çalışanların gerekse memur statüsünde çalışanların,

KİT’lerde çalışan toplam personel içindeki payı sürekli gerileme göstermiştir.

Diğer taraftan işçi statüsünde çalışanların, sayı olarak en yüksek olduğu yıl

1987 yılı olup, söz konusu yılda KİT’lerde işçi statüsünde ortalama 468.461 kişi

çalışmıştır. KİT’lerde çalışan toplam personel içinde, işçi statüsünde çalışanların

oranı 1984 yılından itibaren gerileme kaydederken, buna paralel olarak 1987 yılından

itibaren de sürekli bir gerileme içine girmiştir.

Aynı şekilde, memur statüsünde çalışanların, sayı olarak en yüksek olduğu yıl

1985 yılı olup, söz konusu yılda KİT’lerde memur statüsünde ortalama 245.471 kişi

çalışmıştır. KİT’lerde çalışan toplam personel içinde, memur statüsünde çalışanların

oranı 1984 yılından itibaren gerileme kaydederken, buna paralel olarak 1985 yılından

itibaren sürekli bir gerileme içine girmiştir.

Türkiye’deki KİT istihdamındaki azalışların iki temel nedeni bulunmaktadır:

a) emekli edilen personel yerine yeni eleman alınmaması ve giderek emeklilik

yaşına gelenlerin sayısının artışı,

b) özelleştirmenin son yıllarda hızlanma eğilimi içine girmesi. (OYAN,

1999:161)1980-81'de emeklilik ve istifalarla boşalan kadrolar tamamıyla

kaldırılmıştır. 199-91'de , bu kadroların %70'i, 1992'de de sadece %20'si yeniden

doldurulmuştur. (ŞENSES, 1993:24)

124

Yıllar itibariyle, KİT’lerde işçi ve memur statüsünde çalışmakta olanların gerek

sayısal gerekse toplam KİT personeli içindeki oranının azalmasına karşın; sözleşmeli

personel statüsünde çalışan personel sayısındaki sürekli artışın sebebi; sendikasız,

toplu sözleşme ve grev hakkından yoksun işçi çalıştırma yönünde bir çabanın ürünü

olarak değerlendirilebilir. Nitekim daha önceki bölümlerde de açıkladığımız üzere,

sözleşmeli personel, memur statüsünde olmamasının yanı sıra işçi statüsünde de

olamadığından, İş Mevzuatının nispeten koruyucu hükümlerinden dahi yoksundur.

Tablo 3: KİT’lerdeki İstihdam Durumu

1998-2004

Kadrolu

Sözl. İşçi Genel

Toplam

Kapsam

İçi

Kapsam

Dışı

Geçici Toplam

1998

233 S. KHK'YE TABİ

KİTLER TOPLAMI

10.323 154.316 137.918 2.442 74.074 214.434 379.073

ÖZELLEŞTİRME

KAPSAMI KİTLER

TOPLAMI

1.344 10.221 57.288 4.537 4.631 66.456 78.021

GENEL TOPLAM 11.667 164.537 195.206 6.979 78.705 280.890 457.094

1999

233 S. KHK'YE TABİ

KİTLER TOPLAMI

10.173 153.859 129.084 3.482 79.331 211.897 375.929

ÖZELLEŞTİRME

KAPSAMI KİTLER

TOPLAMI

996 8.947 53.063 5.236 4.985 63.284 73.227

GENEL TOPLAM 11.169 162.806 182.147 8.718 84.316 275.181 449.156

125

Kadrolu

Sözl. İşçi Genel

Toplam

Kapsam

İçi

Kapsam

Dışı

Geçici Toplam

2000

233 S. KHK'YE TABİ

KİTLER TOPLAMI

9.447 136.508 136.862 13.573 77.647 228.082 374.037

ÖZELLEŞTİRME

KAPSAMI KİTLER

TOPLAMI

882 5.293 45.931 3.318 5.194 54.443 60.618

GENEL TOPLAM 10.329 141.801 182.793 16.891 82.841 282.525 434.655

Telekom hariç 9.854 116.397 172.035 6.940 57.464 236.439 362.690

2001

233 S. KHK'YE TABİ

KİTLER TOPLAMI

8.666 123.421 141.380 19.756 32.578 193.714 325.801

ÖZELLEŞTİRME

KAPSAMI KİTLER

TOPLAMI

1.398 10.871 60.449 3.562 18.798 82.809 95.078

GENEL TOPLAM 10.064 134.292 201.829 23.318 51.376 276.523 420.879

Telekom hariç 9.683 113.288 165.251 11.736 51.376 228.363 351.334

2002

233 S. KHK'YE TABİ

KİTLER TOPLAMI

8.052 115.448 133.144 12.431 17.054 162.629 286.129

ÖZELLEŞTİRME

KAPSAMI KİTLER

TOPLAMI

1.577 12.999 56.954 2.848 23.597 83.399 97.975

GENEL TOPLAM 9.629 128.447 190.098 15.279 40.651 246.028 384.104

Telekom hariç 9.312 107.807 156.169 6.567 40.651 203.387 320.506

126

Kadrolu

Sözl. İşçi Genel

Toplam

Kapsam

İçi

Kapsam

Dışı

Geçici Toplam

2003

233 S. KHK'YE TABİ

KİTLER TOPLAMI

7.560 108.474 127.386 14.204 12.727 154.317 270.351

ÖZELLEŞTİRME

KAPSAMI KİTLER

TOPLAMI

1.523 12.217 60.856 3.345 12.802 77.003 90.743

GENEL TOPLAM 9.083 120.691 188.242 17.549 25.529 231.320 361.094

Telekom hariç 8.759 103.169 155.337 5.890 25.529 186.756 298.684

2004 PROG.

233 S. KHK'YE TABİ

KİTLER TOPLAMI

7.403 108.776 118.083 13.855 12.608 144.546 260.725

ÖZELLEŞTİRME

KAPSAMI KİTLER

TOPLAMI

1.200 11.203 54.265 2.645 12.680 69.590 81.993

GENEL TOPLAM 8.603 119.979 172.348 16.500 25.288 214.136 342.718

Telekom hariç 8.337 101.532 141.207 7.360 25.288 173.855 283.724

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Verileri

3.1.2.3. Özelleştirme Sonrası KİT’lerdeki İstihdam Seviyesi

Kamu kesiminde işçi fazlalığına özelleştirme yoluyla bulunacak çözüm,

çalışanların bir bölümünün işine son vermekten ibarettir. Bizde bu yönde atılmış olan

adımların sonucunda görülen de budur. (IŞIKLI, 1995)

Nitekim KİT’lerdeki istihdama ilişkin yukarıdaki bölümde anlatılan olumsuz

eleştiriler nedeniyle, özelleştirme uygulamalarında yapılacak ilk iş, özelleştirme

kapsamına alınan işletmelerde istihdamı azaltarak satışı cazip hale getirmek

127

olmuştur. Bu durum özelleştirmenin istihdam seviyesi üzerindeki olumsuz etkilerinin

daha özelleştirme öncesi dönemde ortaya çıkmaya başladığını göstermektedir.

Aşırı istihdamın olduğu bir teşebbüsün özelleştirme şansı son derece sınırlıdır.

Siyasi iktidarlar, ilgili teşebbüsün özel sektör tarafından satın veya devir alınmasını

sağlamak için teşebbüsü özelleştirmeye hazırlarlar. Bu hazırlık çalışmalarından bir

kısmı aşırı istihdamın özelleştirme öncesi daraltılması gibi hususlarla ilgilidir.

(ALPER, 1994:99)

Özelleştirme öncesi dönemde istihdam daralmasına yönelik tedbirlerle siyasi

iktidarlar özelleştirmenin sosyal yükünü kısmen üslenmekte, teşebbüsün yeni

sahibinin karşılaşacağı problemleri hafifletmeyi amaçlamaktadırlar. (ALPER,

1994:100)

Özelleştirme yapılan işletmelerde de istihdamı azaltmak temel hedeflerden biri

olacaktır. (LORDOĞLU ve MÜFTÜOĞLU, 1994:129) Özelleştirmenin istihdam

seviyesine ile ilgili en kapsamlı ve olumsuz sonuçları özelleştirme gerçekleştikten

sonra ortaya çıkar. (ALPER, 1994:101)

Özelleştirmenin, bu uygulamanın gerçekleştiği kuruluşlardaki, istihdam

seviyesine ilişkin istihdam seviyesi üzerindeki etkisine ilişkin sendikalar ve OİB

tarafından bir takım araştırmalar yapılmıştır. Söz konusu araştırmaların sonuçları

özelleştirilen kuruluşlarda, bu uygulamanın öncesindeki ve sonrasındaki istihdam

seviyesine ilişkin benzer sonuçlar ortaya koymaktadır.

ÖİB'nın 1989-1997 arası özelleştirilen 29 şirket ile 56 isletme biriminin,

özelleştirme öncesi ve sonrası faaliyetlerine ilişkin gerçekleştirilmiş olduğu

incelemede, özelleştirme sonrası istihdama ilişkin bazı tespitler şöyledir:

128

-1995 yılında özelleştirilen 31 adet SEK işletmesinden 7 tanesi, özelleştirme

sonrası üretim faaliyetlerini durdurmuştur. 31 işletme bazında, özelleştirme sonrası

personel sayısında %10 oranında azalma olmuştur. Faaliyetlerine devam eden 24

işletme baz alındığında ise, personel sayısında %30 oranında artış görülmüştür.

-1995 yılında özelleştirilen 10 adet kombina (Et ve Balık Kurumu İsletmeleri)

ile ilgili incelemelerde, işçi sayısında %46 oranında azalış olduğu görülmektedir.

-3 yıl üretim şartı ile 1996 yılında özelleştirilen 8 ORÜS isletmesinin 1997 yıl

sonu itibariyle personel sayısında %66 oranında azalma meydana gelmiştir.

- Yine 3 yıl üretim şartı ile 1996 yılında özelleştirilen 7 Sümer Holding

işletmesinde ise, özelleştirme sonrası personel sayısı %35 oranında azalmıştır.

-1996 yılında blok satış yöntemiyle özelleştirilen ÇINKUR Çinko Kursun

Metal Sanayi A.Ş.'de işçi sayısında azalma olmamıştır.

-Özelleştirme öncesinde de karlı çalışan HAVAS, USAS gibi şirketlerle

çimento şirketlerinin önemli bir bölümünün karlarını arttırarak faaliyetlerine devam

ettikleri görülmüştür. 24 fabrikanın satışı ile devlet çimento sektöründen tamamen

çekilmiştir. İdare tarafından 1999 yıl sonu itibariyle yapılan incelemelerde, personel

sayısının %50 oranında azaldığı tespit edilmiştir. (www.ydk.gov.tr,2004)

Türk-İş’in özelleştirme uygulamaları nedeniyle işten atılan işçi sayısına ilişkin

olarak işletme bazında yaptığı araştırmanın sonuçları aşağıdaki tabloda yer

almaktadır.

129

Tablo 4: Özelleştirme Sonrası İşten Çıkarmalar*

Sendika İşyeri-İşletme Özelleştirme

Öncesi İşçi

Sayısı

Özelleştirme

Sonrası İşçi

Sayısı

İşten

Atılma

Oranı

T.Maden-İş Kümaş 334 211 36,8

Çıkarılan İşçi Sayısı 123

Petrol-İş İpragaz 269 50 81,4

Petrol Ofisi A.Ş. 3175

Petlas 990 687 30,6

Sümer Holding 60 0 100,0

Salihli

Palamut ve Valeks İşletmesi

Teksif Sümerbank Holding A.Ş.

Adana 814 0 100,0

Erzincan 330 0 100,0

Eskişehir 533 0 100,0

Hereke 347 0 100,0

Karaman 545 0 100,0

Nevşehir 191 0 100,0

Ş.Urfa 31 0 100,0

Ereğli 477 0 100,0

Denizli 248 0 100,0

Aksantaş 255 0 100,0

Bünyan 67 0 100,0

Afyon 37 0 100,0

Kahramanmaraş 502 0 100,0

Çıkarılan İşçi Sayısı 4377 0 100,0

130

Sendika İşyeri-İşletme Özelleştirme

Öncesi İşçi

Sayısı

Özelleştirme

Sonrası İşçi

Sayısı

İşten

Atılma

Oranı

Ağaç-İş Orüs Orman Ürünleri A.Ş.

Antalya 69 0 100,0

Ayancık 222 0 100,0

Bafra 113 0 100,0

Devrek 88 0 100,0

Düzce 109 0 100,0

Pazarköy 63 0 100,0

Ulupınar 67 0 100,0

Vezirköprü 399 133 66,7

Bartın 79 0 100,0

Demirköy 80 0 100,0

Dursunbey 114 0 100,0

Eskipazar 83 0 100,0

Kalkım 34 0 100,0

Yenice 224 104 53,6

ardeşen 73 0 100,0

Arhavi 49 0 100,0

Borçka 89 Belirlenemedi

Şavşat 32 0 100,0

T.Çimse-İş Çitosan Çimento Fabrikaları

Afyon 271 102 62,4

Anadolu 339 54 84,1

Ankara 262 98 62,6

Balıkesir 337 103 69,4

Pınarhisar 302 124 58,9

Niğde 168 85 49,4

İskenderun Belirlenemedi 52

Trabzon 185 0 100,0

131

Sendika İşyeri-İşletme Özelleştirme

Öncesi İşçi

Sayısı

Özelleştirme

Sonrası İşçi

Sayısı

İşten

Atılma

Oranı

T.Çimse-İş Gaziantep 238 0 100,0

Denizli 265 65 75,5

Çorum 266 84 68,4

Sivas 277 99 64,3

Ladik 246 0 100,0

Şanlıurfa 229 0 100,0

Bartın 227 0 100,0

Aşkale 151 95 37,1

Adıyaman Belirlenemedi 129

Gümüşhane 46 0 100,0

Van 121 0 100,0

Lalapaşa 167 0 100,0

Kars 144 96 33,3

Ergani 224 0 100,0

Kurtalan 215 169 21,4

Söke Belirlenemedi 158

Elazığ 203 160 21,2

Konya Krom Mağ A.Ş. 197 173 12,2

Filyos Ateş Tuğlası 323 169 47,7

Bozüyük Seramik 331 0 100,0

Yarımca Poreslen Belirlenemedi Belirlenemedi

Bolu Belirlenemedi 143

Konya Krom Mağ A.Ş. Belirlenemedi 145

Mardin Belirlenemedi 131

Ünye Belirlenemedi 125

Adana Belirlenemedi 344

132

Sendika İşyeri-İşletme Özelleştirme

Öncesi İşçi

Sayısı

Özelleştirme

Sonrası İşçi

Sayısı

İşten

Atılma

Oranı

T.Metal Testaş Aydın Tesisleri 172 132 23,3

Çinkur 340 422

Tes-İş Kocaeli-Gebze-Körfez A.Ş. Belirlenemedi 819

Sedaş (Sakarya-Bolu)

Elektrik Dağ.A.Ş.Gen.Müd.

Belirlenemedi Belirlenemedi

Afyon-Uşak-İsparta Elektrik

Dağ. Mües. Müd.leri

Belirlenemedi 483

Başkent Elektrik Dağ. A.Ş.

Ankara-Kırıkkale

Belirlenemedi Belirlenemedi

Bursa-Yalova Elektrik Dağ.

Mües. Müd.leri

Belirlenemedi 787

Orhaneli Termik Santrali Belirlenemedi 270

Çayırhan Termik Santrali Belirlenemedi 685

Tredaş (Tekirdağ-Kırklareli-

Edirne) Elektrik Dağ. A.Ş.

Gen. Müd.leri

Belirlenemedi 445

Eskişehir-Bilecik-Kütahya

Elektrik Dağ.Mües.Müd.leri

Belirlenemedi 477

Elazığ-Malatya-Tunceli-

Bingöl Eektrik Dağ. Mües.

Müd.leri

Belirlenemedi 917

Bedaş (İstanbul Tarkya

Yakası)

Belirlenemedi 1513

İzmir-Manisa Elektrik

Dağ.Mües.Müd.leri

Belirlenemedi 1389

Samsun-Sinop-Ordu

Elektrik Dağ.Mües.Müd.leri

Belirlenemedi 780

133

Sendika İşyeri-İşletme Özelleştirme

Öncesi İşçi

Sayısı

Özelleştirme

Sonrası İşçi

Sayısı

İşten

Atılma

Oranı

Tes-İş Kırşehir-Niğde-Nevşehir-

Aksaray Elektrik Dağıtım

Mües.Müd.leri

Belirlenemedi 800

Kütahya Tunçbilek Termik

Santralı

Belirlenemedi 672

Adana Elektrik Dağ. Mües.

Müd.leri

Belirlenemedi Belirlenemedi

Bedaş Elektrik

Dağ.Gen.Müd Anadolu

Yakası Elektrik Dağ.

900 400

Kayseri Elektrik Dağ. Mües.

Müd.leri

Belirlenemedi Belirlenemedi

Antalya Elektrik Dağ. Mües.

Müd.leri

Belirlenemedi Belirlenemedi

Tezkoop-İş Sümerbank Sümer Holding

A.Ş. Çeşitli Mağazalar

1200 20 98,3

Gima T.A.Ş. 458 709

T.Denizciler İzmit Klavuzluk 150 0 100,0

Hopa Limanı 15 0 100,0

Tekirdağ Limanı 18 0 100,0

Giresun-Ordu ve Sinop

Limanları

20 0 100,0

Çıkarılan İşçi Sayısı 203

Hava-İş Havaş 2150 0 100,0

Çıkarılan İşçi Sayısı 2150

134

Sendika İşyeri-İşletme Özelleştirme

Öncesi İşçi

Sayısı

Özelleştirme

Sonrası İşçi

Sayısı

İşten

Atılma

Oranı

Liman-İş Giresun Limanı 95 0 100,0

Hopa Limanı 150 0 100,0

Ordu Limanı 15 0 100,0

Rize Limanı 25 0 100,0

Tekirdağ Limanı 60 0 100,0

Antalya Limanı 225

Trabzon Limanı 320

Toleyis Turban Turizm A.Ş. Belirlenemedi Belirlenemedi

Kemer Marina Oteli Belirlenemedi Belirlenemedi

Çeşme Oteli Belirlenemedi Belirlenemedi

Elmadağ Dağevi Belirlenemedi Belirlenemedi

Ilıca Motel Belirlenemedi Belirlenemedi

Akçay Tatil Köyü Belirlenemedi Belirlenemedi

Kuşadası Marina Belirlenemedi Belirlenemedi

Bodrum Marina Belirlenemedi Belirlenemedi

Gümüldür Marina Belirlenemedi Belirlenemedi

*Kaynak: KİT’ler ve Özelleştirme, İddialar ve Gerçekler, Türk-İş Araştırma

Merkezi,

Yukarıdaki verilerin incelenmesinden anlaşılacağı üzere, özelleştirme

uygulamalarının gerçekleştiği kuruluşlarda işten çıkarmalar çok yoğun bir şekilde

yaşanmıştır. Bu çerçevede toplam 15.219 adet işçi işten çıkartılmış olup, tespit edilen

işten çıkarma oranı yaklaşık %81,7’dir.

- Çimento fabrikalarında yoğun olarak iş akdi fesihleri yaşanmıştır. Balıkesir,

Afyon ve Ankara çimento fabrikalarında özelleştirme tarihi olan 1988 yılından önce

135

sırasıyla 399.366 ve 404 personel çalışmakta iken, özelleştirmeden sonra, 1992

rakamlarına göre çalışan sayısı sırasıyla 186.314 ve 330’a düşmüştür.

- Sümer Holding Hereke Yünlü Fabrikasında özelleştirme öncesi 323 olan

çalışan sayısı 130’a düşmüştür. İşçilerin tazminatları ödenerek iş akitleri

feshedilmiştir. Adana pamuklu fabrikasında aynı yöntemler uygulanarak çalışan

sayısı 812’den 750’ye düşmüştür. Sümer Holding Hereke Yünlü Fabrikasında

özelleştirme öncesi 323 olan çalışan sayısı 130’ a düşmüştür. İşçilerin tazminatları

ödenerek iş akitleri feshedilmiştir. Adana Pamuklu fabrikasında aynı yöntemler

uygulanarak çalışan sayısı 812’den 750’ye düşmüştür. Eskişehir Sümer Basma

Fabrikası özelleştirilerek Sarar Giyim olmuş, çalışan sayısı 529’dan 360’a

düşmüştür. Karaman’da aynı yöntemler uygulanarak işçi sayısı 554’den 235’e

düşürülmüştür. Şanlıurfa’da da çalışan sayısı 30 iken 20’ye çekilmiştir.

- Şeker Sanayiinde değişik bir yöntem izlenmektedir. Özelleştirilen Şeker

Fabrikalarında sendikasızlaşma ve işten çıkartma yaşanmamıştır. Ancak re’sen

emeklilik uygulamasıyla emekli edilenlerin yerine işçi alınmaması yoluna

gidilmektedir.

- Çukurova (ÇEAŞ)’ta işyerinin Uzan’lara devrinden önce (1992) toplam 1460

personel çalışırken, 1996 sonunda toplam 397 personel çalışmaktadır. Çalışan

azaltılması resen emeklilik uygulaması ve 1475 sayılı İş Kanununun 13. Maddesi

hükümleri uygulanarak her ay 9 üyenin iş akitleri feshedilerek gerçekleştirilmiştir.

- Ağaç Sanayi’nde ORÜS’e bağlı özelleştirilen fabrikada çok çarpıcı

gelişmeler söz konusudur. Özelleştirilme sonrası istihdam çok düşmüştür.

Vezirköprü’de özelleştirme öncesi 399 işçi çalışmaktayken, özelleştirme sonrası 168

işçi çalışmaktadır. Ayancık’ta özelleştirme öncesinde çalışan 222 işçiye karşın bugün

136

21 işçi çalışmaktadır. Bafra’da 106 işçiden özelleştirme sonrasında 28 işçi

bulunmaktadır. Devrek’te 100 işçiden bugün 18 işçiye düşmüştür. Düzce’de

özelleştirme öncesi 104 işçi çalışırken bugün 33 işçi çalıştırılmaktadır. Pazarköy’de

58 işçi çalıştırılırken, bugün işçi bulunmamaktadır. Antalya aynı şekilde 67 işçiden

hiç işçi kalmamıştır. Ulupınar’da özelleştirme öncesi 59 işçi çalışırken özelleştirme

sonrası 38 işçi çalıştırılmaktadır.

- Diğer taraftan, TELETAŞ’ta 1987 yılında 2119 kişi çalışmakta iken,

özelleştirmeden sonra ve 1992 tarihi itibariyle bu sayı 1820’ye düşmüştür. (KÜPELİ,

1997:24)

Özelleştirilen kuruluşlardaki istihdam durumuna ilişkin, Petrol-İş’in ulaştığı

veriler ise aşağıda yer almaktadır.

Türkiye’de ilk olarak özelleştirmeye başlanan Çitosan’a bağlı 19 çimento

fabrikasında çalışan 5400 işçinin 3028’i; %56,1; EBK’nun özelleştirilen 11

kombinasında çalışan 867işçinin 691’i, %79,7, ORUS’un 8 işletmesinde çalışan

1131 işçinin 87’si, %78,4, Sümerbank’ın sonuçları belirlenebilen 5 işletmesinde

çalışan 2439 işçinin 964’ü, %39,5, SEK’in belirlenebilen 12 işyerinde çalışan 261

işçiden 117’si, %55,2, Turban’ın 3 otelinde çalışan 430 işçiden 140’ı, %67,4,

ÇEAŞ’ta (Çukurova) 1460 işçinin 937’si; %36 (Aktay’da taşeronlaşmalarla birlikte

işten atılma oranının %80’lere çıktığı tahmin edilmektedir.) ve Havaş’ta 2300 işçiden

1600’ü, %69,6 olarak işten çıkartılmıştır. (Petrol-İş, 1997: 20) Söz konusu veriler,

ÖİB’nın veya Türk-İş’in ulaştığı sonuçtan daha farklı bir durumu ortaya

koymamaktadır.

137

Petrol-İş’in, özelleştirme uygulamaları nedeniyle işten atılan işçi sayısına

ilişkin olarak işletme bazında yaptığı araştırmanın sonuçları aşağıdaki tabloda yer

almaktadır.

Tablo 5: Özelleştirme Nedeniyle İşten Çıkarmalar-1997

Özelleştirilen Kuruluş Yıl

İşten Atılan

Sayısı

Çanakkale K. Orüs 1997 34

Eskipazar İ. Orüs 1997 63

Demirköy İşletmesi 1997 79

Bartın İ. Orüs 1997 80

Dursunbey İ. Orüs 1997 114

Yenice İ. Orüs 1997 224

Ergani Çimento 1997 224

Konya Krom Mağ. A.Ş. 1997 197

Filyos Ateş Tuğlası 1997 323

Bozüyük Seramik 1997 331

Giresun Limani 1997 95

Hopa Limanı 1997 150

Tekirdağ Limanı 1997 60

Ordu Limanı 1997 15

Rize Limanı 1997 25

Petlas 1997 10

Petlas 1997 67

Petlas 1997 128

24 limandan 1997 600

Sümer Holding 1997 294

Toplam 1997 3113

Kaynak: Petrol-İş Araştırma

138

Tablo 6: Özelleştirme Nedeniyle İşten Çıkarmalar-1998

Özelleştirien Kuruluş Yıl

İşten Atılan

Sayısı

Sümerbank Valeks 1998 60

Değişik işyerlerinden 1998 2079

Metaş 1998 81

Testaş 1998 132

Ardeşen Orüs 1998 73

Arhavi Orüs 1998 49

Borçka Orüs 1998 89

Şavşat Orüs 1998 32

Antalya Limanı 1998 225

Tarbzon Limanı 1998 320

Denizli Sümerbank 1998 248

Aksantaş Sümerbank 1998 255

Bünyan Sümerbank 1998 67

Afyon Sümerbank 1998 37

Kahramanmaraş Sümerbank 1998 502

Toplam 1997 3747

Kaynak: Petrol-İş Araştırma

Tablo 7: Özelleştirme Nedeniyle İşten Çıkarmalar-1999

Özelleştirien Kuruluş Yıl

İşten Atılan

Sayısı

Çukurova Elektrik 1999 27

Abana Meta Motor Fab. 1999 100

(İnegöl)

Petlas 1999 239

TZDK 1999 207

Toplam 1997 573

Kaynak: Petrol-İş Araştırma

139

Tablo 8: İşten Çıkarmaların Nedenlerine Göre Dağılımı

1997 1998 1999

Sendikasızlaştırma 5075 8720 3073

Özelleştirme 3113 4242 403

İşyerinin Kapanması 928 1965 662

Ekonomik Kriz 179618 52995

18 Nisan Seçim Sonrası 9998

Diğer 7708 30014 4747

Toplam 16824 224559 71878

Kaynak: Petrol İş Araştırma

Söz konusu araştırmaya göre, Ağaç-İş, Çimse-İş, Liman-İş, Petrol-İş,

T.Denizciler ve Teksif’e bağlı işletmelerde, özelleştirme uygulamalarının

gerçekleşmesi sonucu, 1997 yılında toplam 3.113 kişi, 1998 yılında toplam 4.249

kişi, 1998 yılında toplam 573 kişi işten çıkartılmıştır. Söz konusu araştırmaya göre,

1997 yılında işten çıkartılan toplam 16.824 kişinin 3.113’ü, 1998 yılında işten

çıkartılan toplam 224.559 kişinin 4.242’si ve 1998 yılında işten çıkartılan toplam

71.878 kişinin 403’ü özelleştirme nedeniyle işten çıkartılmış olup bu sayı oldukça

yüksektir.

Gerek sendikaların araştırmalarının sonucunu gösteren rakamlar, gerekse

ÖİB’nın özelleştirme uygulamasının gerçekleşmiş olduğu KİT’lerde özelleştirme

sonrası istihdam verileri özelleştirme ile işsizlik arasındaki ilişkiyi açık bir şekilde

vurgulamak suretiyle birbirine benzer bir takım sonuçları ortaya koymaktadır.

Nitekim, söz konusu verilerden, özelleştirmenin çalışanlar açısından en vahim

140

etkilerinden birinin işten çıkarmaların yoğunlaşmasında kendini gösterdiği

anlaşılmaktadır.

Özelleştirilecek KİT'lerde ekonomik olmayan istihdamın getireceği mali yükü

özel sektörün taşımak istememesi nedeniyle, mevcut bulunan gizli issizlerin

özelleştirme ile çeşitli yollardan tasfiye edilmesi söz konusu olmuş ve bu durum

verimsiz ve zarar eden KİT'lerin tasfiyesinde daha büyük boyutlara varmıştır.

Özelleştirilen kuruluşta, özelleştirmeden sonra meydana gelen işçi azalmasının,

mevcut istihdam fazlalığını azaltmanın yanı sıra, maliyetleri düşürmek amacına

yönelik olduğu, yüksek ücretli sendikalı işçilerin işten çıkarılarak, yerlerine asgari

ücretli ve sendikasız işçilerin alındığı şeklindeki tespitlerden anlaşılmaktadır.

(www.ydk.gov.tr, 2004) Sebep ne olursa olsun, işten çıkarma ve beraberinde gelen

işsizlik Türkiye'de özelleştirilen hemen hemen tüm kuruluşlarla ilgili olarak dikkat

çeken bir uygulamadır.

Özelleştirme taraftarları, özelleştirmenin istihdamda azalma yaratmayacağını

savunmaktadırlar. Onlara göre, kamu kuruluşlarının satışından elde edilecek

kaynaklar ile yeni birimler oluşturulacak ve bu birimlere yeni eleman alınması

gerekecektir. (KARDEŞ ve GÜZEL,1995:20) Dolayısıyla özelleştirme taraftarlarına

göre, kısa vadede istihdam üzerinde ortaya çıkan olumsuz etki, uzun vadede

ekonomide sağlanan genel etkinlik artışı ile giderilecektir.

3.2. ÖZELLEŞTİRMENİN ÜCRET ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Özelleştirmenin KİT’lerde çalışanların ücret seviyesi üzerindeki etkisi,

özelleştirmenin çalışanlar üzerindeki etkisi kapsamında ele alınması gereken bir

141

diğer önemli konudur. Bu bakımdan bu bölümde özelleştirme uygulamasının

gerçekleştiği kuruluşlarda, özelleştirme sonrası işçilerin ücret seviyesi incelenecektir.

Sendikalardaki genel kanaat özelleştirmenin ücret seviyesinde bir düşmeye yol

açacağı şeklindedir. Düşmenin sebebini ise özel sektör işverenin temel davranış

motifinin karlılık seviyesini yükseltmek olduğu ve bu davranışın doğal sonucu olarak

da ücretleri düşük tutmak eğiliminde olması oluşturmaktadır. Burada, özel sektör

işverenin maliyetleri düşürme vasıtası olarak ücret seviyesini düşürme aracını

kullanacağı varsayımı vardır. (ALPER, 1994:124)

Bu bölümde özelleştirmenin işçi ücretleri üzerindeki etkisi üç ayrı başlık

altında incelenecektir.

İncelenecek ilk konu özelleştirme uygulamalarının gerçekleştiği kuruluşlarda,

bu uygulama sonrası taşeronlaşan işçilerinin ücretleridir. Özelleştirme

uygulamalarının ücret üzerindeki etkisi kapsamında incelenecek diğer bir konu ise,

bu uygulama nedeniyle işlerini kaybeden işçilerin ücretleridir.

Özelleştirmenin ücret üzerinde etkisi başlığı altında incelenecek diğer bir konu

ise, 4046 sayılı Kanun çerçevesinde özelleştirme uygulamaları nedeniyle başka

kurum ve kuruluşlara nakledilen personelin, nakil sonra ücret, sosyal ve özlük

haklarıdır.

3.2.1. Özelleştirme Sonrası Taşeronlaşan İsçilerin Ücretleri

Bu konuda, SUĞUR ve DEMİR’in, özelleştirme olgusunu bir alan araştırması

verilerine dayanarak çalışan işçilerin konumu açısından değerlendirmek üzere, İç

Anadolu Bölgesi’nde 1991 ve 1992 yıllarında özelleştirilmiş olan iki çimento

fabrikasında gerçekleştirmiş oldukları alan araştırmasının verileri esas alınmıştır.

142

3.2.1.1. Özelleştirme Sonrası Taşeron İşçi Kullanımı

Özelleştirmeyle yaşanan ücret azalmalarının en belirgin şekilde görüldüğü

uygulama “taşeronlaşma” bir başka ifadeyle, taşeron biçimiyle özelleştirmedir.

(ALPER, 1994:125) Özelleştirme uygulamaları beraberinde, özelleşme

uygulamasının gerçekleştiği kuruluşlarda taşeron işçi kullanımının yaygınlaşmasını

getirmiştir.

Özelleştirme sonrasında işverenler taşeronlaşmayı yeni bir istihdam politikası

olarak benimseyip hem işgücü maliyetini düşürmeye çalışmakta ve hem de istihdam

ettiği işgücünün sendikal örgütlenmesinin önüne geçmeye çalışmaktadır. (DEMİR

ve SUĞUR, 1999:166) İşgücü maliyetlerini azaltmak, diğer taraftan da

sendikasızlaştırarak özelleştirmeyi kolaylaştırmak amacıyla yapılan taşeronlaşmayla,

zaten düşük olan ücretler daha da düşürülmektedir. (TÜRK-İŞ, 1998:31)

Türkiye'de taşeron isçi kullanımı olgusu yeni olmamakla birlikte,

yaygınlaşmaya başlaması, 1980 sonrasında özelleştirme uygulamalarıyla birlikte

olmuştur. Özellikle, çimento sektöründeki özelleştirme uygulamalarıyla birlikte

taşeron işçi istihdamının yaygınlaştığını görmekteyiz. (ÇAM,1998:71)

Çimento sektöründe yaşanan özelleştirme uygulamaları sonucu özelleştirilen

tesislerde 1992 yılı itibariyle taşeron işgücü oranı %22 civarındadır. (BORATAV ve

ARK.1998:117) İç Anadolu Bölgesi'nde 1991 ve 1992 yıllarında özelleştirilmiş iki

çimento fabrikasında 1995 ve 1996 yıllarında taşeron işgücünün toplam işgücü

içindeki oranı %50'lerin üzerindedir. (DEMİR ve SUĞUR,1999:166) Marmara

Bölgesi'nde özelleştirilmiş olan bir çimento fabrikasında taşeron işgücü oranının

%70'ler seviyesinde olduğu saptanmıştır. (ÇAM, 1998:72)

143

Çimento sektörünün canlılığı buna bağlı olarak da taşeron işçi kullanımı,

çimentonun, inşaat sektöründe bir girdi olarak kullanılması sebebiyle inşaat

sektörünün mevsimsel dalgalanmalarına bağlı olarak değişiklik gösterebilecektir.

Bununla beraber çimento sektörü üzerinde farklı tarihlerde yapılan ve yukarıda

belirtilen değişik araştırmalar, bu sektörde taşeron işgücü istihdamının yaygın bir

şekilde kullanıldığını göstermektedir. (DEMIR ve SUĞUR, 1999:162)

Taşeron işçi kullanımı konusunda çimento sektöründekine benzer bir durum da

elektrik enerjisi alanında yapılan özelleştirmelerde de görülmektedir. Özelleştirme

sonrası AKTAS'da işine son verilen işçilerin yerine taşeron işçi çalıştırılmaya

başlanmıştır.

3.2.1.2. Taşeronlaşma Süreci ve Etkileri

Özelleştirmeden sonra işveren taşeron sistemine geçmeden önce işletme

içerisinde hangi birimlerin taşeronlaşması gerektiğini tespit etmektedir. Bu konuda

genel bir eğilimden söz edilebilir. Taşeron sistemi dışında kalan birimler

taşeronlaşma kapsamına alınan birimlere göre genellikle daha önemli işlevleri yerine

getirmekte ve daha kalifiye isçileri barındırmaktadır. (DEMİR ve SUĞUR,1999:166)

DEMİR ve SUĞUR’un çalışma yürüttüğü iki çimento fabrikasındaki

uygulamalara göre, özelleştirme yapıldıktan hemen sonra yeni işverenler tarafından

işgücü yeniden organize edilmiş, genellikle kalifiye konumdakiler mevcut

konumlarını sürdürürken ve “merkezi işgücü”nü oluştururken, kalifiye olmayı

gerektirmeyen işler ise taşeronlaşma yoluyla “çevresel işgücü” konumuna

dönüştürülmüştür. İşveren, işletme açısından önemli işlevleri yerine getirenlerin

(merkezi işgücünün) iş güvencesini, ücretlerini ve sosyal haklarını korumaya devam

144

etmiştir. İşletmelerde işlevsellik açısından görece daha önemsiz işleri yapan ve

genellikle beceri düzeyleri düşük olanlar ise sözleşmeli-taşeron işgücü statüsüyle

çalıştırılmaktadır

Taşeronlaşma kapsamına alınacak birimler tespit edildikten sonra bu birimlerde

istihdam edilen işgücünün taşeronlaşmasına geçilmiştir. Birinci aşamada,

özelleştirme yapıldıktan hemen sonra işverenler işgücünün yaklaşık yarısına yakınını

işten çıkarmışlardır. İşten çıkarılan işçiler artık bundan sonra yeniden çalışmak

isterlerse, işverene ya da taşeron firmaya sözleşmeli taşeron işçi statüsünde çalışmak

zorunda kalacaklardı. İşten çıkarılan işçilerin çoğunluğu işverenin önerdiği taşeron

statüsü ile çalışmayı kabul etmemelerine karşın, daha az bir bölümü işsiz kalma

endişesiyle taşeron işçi olarak çalışmaya devam etmişlerdir. Fabrikalardan birinde

taşeron statüsünde çalışan 251 işçiden 42’sinin daha önce kadrolu olduğu tespit

edilmiştir. (DEMİR ve SUĞUR,1999:167)

Taşeron işçi statüsü ile istihdam edilen işçiler kısa dönemli ve sözleşmeli

olarak çalıştırılmaktadır. Sözleşme süresi genellikle 1 yıldan az olmaktadır. Sözleşme

süresi son bulduğunda işveren gerek gördüğünde sözleşmeyi yenileyebilmektedir.

Sözleşmeye bağlı olarak istihdam edilen işçiler gündelik esasına göre çalıştıkları için

hastalık veya mazeret durumunda işe gelmediklerinde gündelikleri kesilmektedir.

İşçilerin beyanına göre, taşeron işçiler prim, ikramiye, yıllık izin ve yiyecek-giyecek

yardımı alamamaktadırlar. Dahası, taşeron işçiler, işe geliş gidişlerinde ulaşım

masraflarını ve işte çalışırken giydikleri tulum benzeri giyecekleri genellikleri

kendileri temin etmek durumundadırlar. (DEMİR ve SUĞUR, 1999:167-168)

Bununla beraber, taşeron işçi çalıştırılıyor olsa dahi işverenin işyerinde işçi

sağlığı, iş güvenliği sağlama ve işçilerin sigorta primlerini ödeme gibi İş

145

Mevzuatından kaynaklanan bir takım yükümlülükleri yerine getirmesi zorunludur.

Diğer taraftan, taşeron olarak çalıştırılan işçinin dahi, hizmet süresinin 1 yılı aşması

halinde, yıllık izin gibi gene İş Mevzuatından kaynaklanan bir takım sosyal hakları

bulunmaktadır.

İşveren çalışma yaşamı ile ilgili belirli masraflardan kaçınmak için

taşeronlaşma ile ilgili belirli stratejiler izlemiştir. Buna göre fabrikaların birinde

özelleştirmenin yapıldığı ilk yılda taşeron isçi istihdamını bizzat kendisi yapan

işveren, taşeron isçilerle yaptığı anlaşma gereği her ne kadar düşük ücret ve kısa

dönemli istihdamı uygulamaya koymayı basarmış olsa da, sözleşme süresi içinde

belirli sorumluluklar yerine getirmekle yükümlü durumda kalmaktadır. (DEMİR ve

SUĞUR, 1999:168)

Tüm bunlardan kaçınabilmek için, işveren ikinci yıldan itibaren taşeron

sisteminin isleyişinde değişiklik yapmıştır. Buna göre işveren bizzat kendisi taşeron

işçileri istihdam etmek yerine, taşeronlaşmasına karar verilen birimleri (çevre

temizlik, yemekhane, paketleme, değirmen ünitesi, taş ocağı ve ulaştırma gibi)

anlaşmalı taşeron firmalara ihale yoluyla verme yoluna gitmiştir. Bunu

gerçekleştirebilmek için, işveren işletme içerisinde güvendiği kişilere ilgili birimdeki

işleri yürütmesi için bir taşeron firma kurmasını sağlamış ve sözde bir ihale açarak

anlaşmalı olduğu kişinin taşeron firmasına belirli bir süre için vermiştir. (DEMİR ve

SUĞUR, 1999:169)

Böyle bir durumda, İş Mevzuatı uyarınca yasal olarak taşeron firmanın kendisi

taşeron olarak çalışan işçilerin işvereni konumunda olacak ve taşeron firma çalıştıran

işverenin yasal olarak bir sorumluluğu olmayacaktır. Bu bağlamda, işçi sağlığı, iş

güvenliği, işçilerin sigorta primlerinin ödenmesi gibi hususları işveren firmanın

146

kendisi yasal olarak yerine getirmekle yükümlü olmaktadır. Diğer taraftan taşeron

olarak çalışan işçiler, İş Mevzuatından kaynaklanan sosyal haklarını ancak taşeron

firmadan talep etmek durumundadır.

Taşeron firma, belirli yasal yükümlülüklerden kaçınabilmek için, yıl sonunda

genellikle feshedilmekte, işçilere yıllık çıkış uygulaması yapılmakta ve başka adla

aynı işi yapmak için başka firma kurulmaktadır. Taşeron firmalar yenilenmiş haliyle

genellikle eski işini üstlenmektedir. Böylece eski taşeron firma fesholduğundan

dolayı yeni firma geçmiş yıla ilişkin bir sorumluluğu da devralmamış olacaktır.

(DEMİR ve SUĞUR, 1999:169)

Bu durum işvereni İş Mevzuatından kaynaklanan pek çok sorumluluk ve

yükümlülüğünden kurtarmakta; ancak buna bağlı olarak da taşeron olarak çalışan

işçiler açısından çok önemli hak kayıplarına neden olmaktadır. Nitekim yasal olarak

hiçbir zaman kesintisiz olarak 1 yıldan fazla çalışmamış işçilerin; İş Mevzuatına göre

1 yıl çalıştıktan sonra talep edilebilecek yıllık izin, tazminat gibi sosyal haklara

kavuşması hukuken mümkün olmamaktadır. Nitekim söz konusu işçilerin, çalışırken

maruz oldukları bu sosyal hak kayıplarının yanında; işlerine son verilmesi halinde de

önemli bir maddi kayıpla karşılaşması da söz konusu olmaktadır.

147

3.2.1.3. Özelleştirmenin Çalışanların ve Taşeronlaşan İşçilerin Ücretleri

Üzerine Etkileri

Tablo 9: Özelleştirme Sonrası Ücretler*

Daha

İyi

Daha

Kötü

Değişme

Yok

Cevap

Yok

Yöneticiler ve

Mühendisler

84 0 16 0

Büro Çalışanları 63 16 21 0

Teknisyenler 47 12 41 0

Kadrolu İşçiler 42 13 45 0

Taşeron İşçiler 0 97 0 3

Toplam 44 26 29 1

*(Demir ve Suğur, 1999)

Özelleştirme sonrası, yönetici ve mühendislerin %84’ü ile büro çalışanlarının

%63’ü ücretlerin daha iyi olduğunu belirtmişlerdir. Oysa bu oran teknisyenlerde %47

ve kadrolu işçilerde %42’lere kadar düşmektedir. Taşeron işçilerin hiçbiri

özelleştirme sonrası ücretlerin artmadığını belirtmişlerdir. (DEMİR ve

SUĞUR,1999:173) Taşeron işçiler aldıkları ücretin çok yetersiz olduğunu

belirtmişlerdir. (DEMİR ve SUĞUR, 1999:179)

Ücretlerdeki artış ile ilgili verilen yanıtlardaki farklılıklar çalışanların içinde

bulunduğu mesleki kategori ile yakından ilişkilidir. Daha fazla eğitim ve kalifiye

gerektiren mesleki kümelere doğru gidildikçe ücretlerde artış olduğu göze

148

çarpmaktadır. Yönetici ve mühendisler ile büro çalışanlarının yanıtları ücretlerde bir

artış olduğu, teknisyen ve kadrolu işçilerin yanıtları çoğunluk daha az artış olduğu

yönündeyken, taşeron işçilerin yanıtları ise ücretlerin daha kötüleştiği yönündedir.

(DEMİR ve SUĞUR, 1999:173)

İşçilerin doğrudan aldığı ücretler yanında, içinde bulundukları çalışma

koşulları da işçilerin kazanımları arasında önemli bir yer işgal etmektedir. Bunun

için, işçilerin doğrudan aldıkları maaş dışında söz konusu çalışma koşullarının da bu

başlık altında incelenmesinde fayda bulunmaktadır.

Tablo 10: Özelleştirme Sonrası Çalışma Koşulları*

Daha

İyi

Daha

Kötü

Değişme

Yok

Cevap

Yok

Yöneticiler ve

Mühendisler

63 16 21 0

Büro Çalışanları 40 26 35 0

Teknisyenler 29 18 53 0

Kadrolu İşçiler 20 32 47 1

Taşeron İşçiler 9 66 22 3

Toplam 27 35 38 1

*(Demir ve Suğur, 1999)

Mesleki kümelerden yalnızca yöneticiler ve mühendisler özelleştirme sonrası

çalışmama koşullarının iyileştiğini öne sürmüşlerdir. Oysa bu oran büro

çalışanlarında %40, teknisyenlerde %29, kadrolu işçilerde %20 ve taşeron işçilerde

149

%9’dur. Çalışma koşulları açısından üretim süreci içerisinde daha çok bedensel iş

yapmak zorunda kalan ve diğer mesleki kümelerle karşılaştırıldığında daha kötü

çalışma koşulları altında bulunan taşeron işçilere göre özelleştirme çalışma

koşullarının daha da kötüleşmesine neden olmuştur. Bu verilerden de açıkça

görülmektedir ki, çalışma koşullarının iyileştirilmesi konusunda özelleştirme sonrası

önemli bir gelişme olmamıştır. (DEMİR ve SUĞUR, 1999:174)

Yukarıda yer alan verilerden anlaşıldığı üzere, başta taşeron işçiler olmak üzere

özelleştirilen işletmedeki çalışanların büyük bölümünün özelleştirme sonrası ücretleri

düşmüş ve çalışma koşulları kötüleşmiştir. Bununla beraber, özelleştirme

uygulamaları aynı işletmede çalışanların tamamını aynı ölçüde etkilenmemiş olup;

yöneticiler ve mühendisler gibi, işletme açısından asli işlevleri yerine getiren çalışan

grubu açısından ücret ve çalışma koşullarında belli kazanımları beraberinde

getirmiştir.

3.2.2. Özelleştirmenin İşten Çıkartılan İşçilerin Üzerindeki Etkisi

3.2.2.1. İş Kaybı Tazminatı

4046 sayılı Kanunun 21. maddesinde, özelleştirme kapsamına alınan

kuruluşlarda bir hizmet akdine dayalı olarak ücret karşılığı çalışanlardan özelleştirme

sebebiyle işsiz kalanlar için, bu iş kaybı nedeniyle ortaya çıkacak olan zararların

giderilebilmesi amacıyla, belli şartların gerçekleşmesi halinde, iş kaybı tazminatı

ödenmesi öngörülmektedir. Bu düzenleme ile hukukumuza iş kaybı tazminatı

kavramı girmiş bulunmaktadır.

İş kaybı tazminatı, aslında ilk olarak 532 sayılı “Özelleştirmeye Bağlı İş Kaybı

Tazminatı ve Yeni Bir İş Bulma, Meslek Geliştirme, Edindirme ve Yetiştirme

Eğitimi ile İlgili Hizmetlerin Verilmesi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname”

150

(06/06/1994 tarihli ve 21952 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır) ile

düzenlenmişti. Söz konusu KHK uyarınca, özelleştirme kapsamına alınan

kuruluşlarda bir hizmet akdine dayalı olarak çalışırken özelleştirme nedeniyle akitleri

sona erenlere, uğrayacakları gelir kayıplarının karşılanması amacıyla iş kaybı

tazminatı verilmesi öngörülmüştü. Bununla beraber 532 sayılı KHK, bu

kararnamenin dayanağını teşkil eden 05/05/1994 tarihli ve 3987 sayılı “Özelleştirme

Uygulamalarının Düzenlenmesi İle Özelleştirme Sonunda Doğabilecek İstihdamla

İlgili Sorunların Çözümlenmesine İlişkin KHK Çıkarılması Amacıyla Yetki

Verilmesine Dair Kanun24 daha öncel iptal edilmiş olması nedeniyle Anayasa

Mahkemesi tarafından iptal edilmiştir.25

Türk iş hukukuna ilk kez giren iş kaybı tazminatı, Türk çalışma hayatı

bakımından oldukça önemlidir. Çünkü işsizlik sigortasının bir ön adımı böylece

atılmış olmaktadır. Sigortacılık esaslarına uymamakla ve kapsamı sınırlı olmakla

beraber bir nevi işsizlik sigortasının bir pilot uygulaması niteliğinde

değerlendirilebilecek iş kaybı tazminatı uygulaması, giderek işsizlik sigortasının

oluşturulmasının bir denemesi ve öncüsüdür. (ZARARSIZ, 1999:25)

İş kaybı tazminatı, kıdem ve ihbar tazminatlarının yanında ayrı bir tazminat

olarak ve toplu değil, işçinin kıdemine göre değişen bir süre içerisinde aylık olarak

ödenecektir. Bu ise, nitelik itibariyle işsizlik sigortasından işsiz kalan işçilere ödenen

işsizlik ödeneğinden başka bir şey değildir. (ZARARSIZ, 1999:25)

4046 sayılı Kanun’un 21. maddesi iş kaybı tazminatının “bir hizmet akdine

dayalı olarak ücret karşılığı çalışırken bu kuruluşların özelleştirmeye hazırlanması,

özelleştirilmesi, küçültülmesi veya faaliyetlerinin kısmen veya tamamen

durdurulması, süreli veya süresiz kapatılması veya tasfiye edilmesi nedenleriyle;

24 11/05/1994 tarihli ve Mükerrer 21931 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 25 21/07/1994 tarihli ve E/1994/65 K/1994/62 sayılı karar; 05/08/1994 tarihli ve 22012 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

151

hizmet akitleri, tabi oldukları iş kanunları ve toplu iş sözleşmeleri gereğince

tazminata hak kazanacak şekilde sona erenlere” iş kaybı tazminatı ödeneceğini

hükme bağlamıştır. O halde iş kaybı tazminatının özelleştirme kapsamına alınan

kuruluşlarda işçi statüsünde çalışanlara ödenmesi söz konusudur. Nitekim “bir

hizmet akdine dayanarak ücret karşılığı çalışanlar”dan kastedilenler İş Kanunu’nda

tanımlanan işçilerden başkası değildir. Dolayısıyla anılan Kanunun açık hükmü

karşısında, işçiler dışında diğer statülerde istihdam edilen personelin iş kaybı

tazminatından yararlanması söz konusu değildir.

Diğer taraftan gene söz konusu maddede “...kanunlardan ve yürürlükteki toplu

iş sözleşmelerinden doğan tazminatları dışında ilave olarak iş kaybı tazminatı

ödenir.” hükmünü içermektedir. Bu bağlamda anılan tazminat, işçiye hizmet akdinin

sona ermesi nedeniyle kanun ve toplu iş sözleşmesi gereğince ödenecek tazminatlara

ek olarak ödenecek olup, iş kaybı tazminatına hak kazananlara bu tazminatın

ödenmesi, işçinin İş Mevzuatına göre kıdem ve ihbar tazminatı gibi alacağı diğer

tazminatların ödenmesini engellemeyecektir. Dolayısıyla 4046 sayılı yasanın

yürürlüğe girmesinden sonra, özelleştirme nedeniyle islerine son verilen isçilerin,

hem 21. maddesi uyarınca iş kaybı tazminatı, hem de İş Kanunu'na göre kıdem

tazminatı ve şartları gerçekleştiyse ihbar tazminatı almaları söz konusudur.

Bununla beraber söz konusu Kanun iş kaybı tazminatını alma hakkını

kazanmalarına rağmen bazı işçilerin bu haktan yararlanamayacağını kabul etmiştir.

Nitekim 21. maddenin 5. fıkrası “Bu maddede öngörülen şekilde hizmet akitleri sona

erenlerden;hizmet akitlerinin sona erme tarihi itibariyle 506 sayılı Sosyal Sigortalar

Kanunu hükümleri gereğince hizmet ve prim ödeme sürelerine göre yaşlılık aylığına

hak kazananlar iş kaybı tazminatı ve diğer hizmetlerden yararlanamazlar.” hükmünü

içermektedir. Bu çerçevede, hizmet sözleşmesi 21. maddede belirtilen şekilde sona

152

ermekle birlikte, 506 sayılı Kanuna göre belirtilen şartları taşıyanların iş kaybı

tazminatından yaralanması söz konusu olmayacaktır.

Özelleştirme kapsamına alınan kuruluşlarda işçi olarak çalışanlardan

özelleştirme sebebiyle hizmet sözleşmesi feshedilenlerden yaşlılık aylığına sadece

hak kazanma şartını taşıyanlara iş kaybı tazminatı dahi verilmezken, aynı durumda

bulunan memurlar ile sözleşmeli personelden kendi istekleriyle emeklilik talebinde

bulunanlara emeklilik ikramiyesinin %30 fazlasıyla ödeneceğinin kabul edilmesiyle

işçiler ile diğerleri arasında herhangi bir haklı gerekçeye dayanılmaksızın ayrım

yapılmaktadır. Bu ayrımın eşitlik ilkesiyle bağdaştırılması mümkün değildir.

(CANİKOĞLU ve CANBOLAT ,1995:5)

Diğer taraftan, 4046 sayılı Kanun, bu Kanunun yürürlüğe girmesinden önce

özelleştirilmiş olan kuruluşlarda özelleştirme nedeniyle iş akdi feshedilen işçilere de

iş kaybı tazminatı ödenmesine dair bir hüküm içermemektedir. Bu Kanunun

yürürlüğe girmesinden önce özelleştirilen kuruluşlarda çalışanların ise, iş akitleri 21.

maddede belirtilen nedenlerle feshedilmiş olsa dahi iş kaybı tazminatına hak

kazanmaları söz konusu değildir. Dolayısıyla iş kaybı tazminatının; ancak söz

konusu Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra özelleştirilen kuruluşlarda çalışanlar

için geçerli olacaktır.

4046 sayılı Kanunun 21. maddesi iş kaybı tazminatının ödenmesine ilişkin

hizmetlerin yürütülmesinden ise İİBK Genel Müdürlüğünü görevli, yetkili ve

sorumlu kılmıştır. Gene aynı madde uyarınca, söz konusu tazminatın finansmanı ise

Özelleştirme Fonundan karşılanacaktır.

153

Kanun bu tazminatın özelleştirme fonundan ödeneceğini belirtmek suretiyle

gerek KİT’lerin, gerekse yeni işverenin mali bir külfetle karşılaşmalarını da önlemek

istemiştir. (SOYER,1998:69)

4046 sayılı Kanunun 21. maddesi, iş kaybı tazminatı ödemesinin hangi hallerde

kesileceğini de hükme bağlamış bulunmaktadır. Söz konusu madde uyarınca bu

tazminatın ödemesi,

- işçinin işyerindeki kıdemine göre kanunla belirlenmiş olan tazminat ödeme

süresinin dolması veya tazminat alan kişilerin bir işe yerleştirilmesi

- veya kendilerinin bir iş bulmaları hallerinden birinin gerçekleşmesi halinde

kesilecektir.

Bu hüküm işçiye ödenecek söz konusu tazminatın iş kaybı nedeniyle uğranılan

kazanç kaybının giderilmesine yönelik olduğunu göstermektedir. (CANİKLİOĞLU

ve CANBOLAT, 1995:5) Bu bağlamda söz konusu hüküm, bu ödemenin daha önce

değindiğimiz üzere İş ve Sosyal Güvenlik Hukukları yönünden işsizlik yardımı

niteliğinde olduğunu vurgulamaktadır. KİT’lerin özelleştirmesini kolaylaştırmak ve

sendikaların tepkilerini azaltmak amacıyla iş kaybı tazminatı ihdas edilmiştir.

İş kaybı tazminatının, gerek kendisine tazminat ödenen kişinin iş bulması,

gerekse bu kişinin bir işe yerleştirilmiş olması nedeniyle kesilmesi durumunda

herhangi sorun yoktur. Bununla beraber, işe giren işçinin girdiği yeni işi de

kaybetmesi halinde kendisine yeniden iş kaybı tazminatı bağlanması söz konusu

olmayacak, dolayısıyla yeni bir işe girmekten ötürü cezalandırılması gibi bir durum

ortaya çıkmaktadır.

154

Diğer taraftan, kanunla belirlenmiş olan tazminat ödeme süresinin dolmasına

rağmen, henüz bir işe yerleştirilememiş olan kişilerin sosyal güvenlikleri konusunda

da açık bir hüküm mevcut değildir.

Özelleştirme İdaresi Başkanlığı’nın konu ile ilgili uzmanlarıyla sözlü yapılan

görüşmelerde, iş kaybı tazminatının işçinin özelleştirme nedeniyle işten

çıkartılmadan önce aldığı brüt maaşın %70’ine denk düşmesi nedeniyle, işçilerin söz

konusu tazminatı aldıkları süre boyunca yeni bir işte çalışmaktansa tazminat almayı

tercih ettikleri belirtilmiştir. Buna örnek olarak da özelleştirilen Taksan’dan

çıkartılan 460 işçi gösterilmiştir. Söz konusu işçilerin hiçbirinin tazminat ödeme

süresi boyunca kendilerine teklif edilen işleri kabul etmediği ifade edilmiştir.

Tablo 11: Yıllar İtibariyle Özelleştirme Kapsamına Alınan ve

Özelleştirilen Kuruluşlardan Bu sebeple İşine Son Verilen İşçi Sayısı*

1995 1996 1997 1998

1360 4749 2114 2596

*Kaynak:İİBK Genel Müdürlüğü

Tablo 12: Yılar İtibariyle Ödenen İş Kaybı Tazminatı ve SSK Prim Tutarı*

Ödeme

Yılı

Ödenen

İşçi Sayısı

Ödenen Tazminat

Miktarı

Ödenen SSK Prim

Tutarı

Toplam

1995 1230 44.041.584.761 14.754.932.894 58.796.517.655

1996 4439 521.317.073.585 247.510.118.721 768.827.192.306

1997 1332 137.660.402.807 57.949.323.409 195.609.726.216

1998 3277 1.758.376.819.535 865.537.660.337 2.623.914.479.872

Kaynak: İİBK Genel Müdürlüğü

155

Tablo 13: Mart/1995-Ocak 2003 Ayları Arasında Yapılan

İş Kaybı Tazminatı ve Sigorta Prim Ödemeleri*

Başvuru Sayısı 14.319

İş Kaybı Tazminatı Ödemesi Yapılan Kişi Sayısı 13.767

İş Kaybı Tazminatı Tutarı 12.255.716.287.206

Sosyal Güvenlik Prim Tutarı 5.595.550.193.892

TOPLAM (TL) 17.851.266.481.098

*Kaynak: http://www.iskur.gov.tr/mydocu/tazminat.html

Yukarıdaki tablodan görüldüğü üzere, Mart 1995 ile Ocak 2003 tarihleri

arasında, kendisine 4046 sayılı Kanun çerçevesinde iş kaybı tazminatı ödenmesi

amacıyla toplam 14.319 kişi başvuruda bulunmuş olup, başvurusu yerinde görülen

13.767 kişiye 12 trilyon Türk Lirası civarında bir ödeme yapılmıştır.

3.2.2.2. Özelleştirme Uygulamaları Nedeniyle İşten Çıkarılan İşçilerin

Özelleştirme Öncesi ve Sonrası Gelirleri

Bu konuda, TANSEL’in özelleştirmesi tamamlanmış 7 çimento fabrikasında ve

özelleştirme kapsamandaki iki petro-kimya tesisinde işten çıkartılmış işçiler üzerinde

yapmış olduğu alan araştırmasının sonuçları esas alınmıştır.

Petrokimya sektörü daha fazla sermaye yoğundur ve daha iyi becerili ve daha

yüksek eğitimli işçiler çalıştırmaktadır. (TANSEL,1999: 503) Petrokimya sektöründe

sermaye yoğunluğunun çimento sektörüne oranla daha yüksek olması nedeniyle,

kamu hizmetindeki Petkim işçileri çimento işçilerine kıyasla belirgin bir biçimde

daha yüksek gelire sahiptiler. (TANSEL, 1999:508)

156

İşten çıkarılmadan önce Petkim çalışanları çimento çalışanlarından ortalama

olarak, ayda yaklaşık 1200 TL daha fazla kazanıyordu. İşten çıkartıldıktan sonra

çalışmaya devam eden 579 işçinin 1995 yılı itibariyle aylık ortalama kazancı, kamu

hizmetinde çalıştıkları sırada ellerine geçenden yaklaşık 2000 TL daha azdır.

Çimento işçileri, kamu hizmetindeki gelirlerinin %61’ini ve Petkim işçileri de

%57’sini kaybettiler. İşten çıkarılma öncesi ve sonrası gelir düzeylerini

karşılaştırmaları istendiğinde, çimento çalışanlarının %92’isi ve Petkim

çalışanlarının %87’si işten çıkarılma sonrası gelir düzeylerinin, kamu hizmeti

sırasındaki gelir düzeylerinden aşağıda, ya da çok aşağıda olduğunu söylediler.

(TANSEL, 1999:504)

Özel kesimdeki işçiler sadece daha düşük kazançlı değil, bunun yanında

parasal olmayan nitelikler açısından da daha düşük düzeydeydi. (TANSEL,

1999:508) İşçilerin hemen hemen tamamı kamu hizmetinde, öğle yemeği, iş yerine

ulaşım, yakacak ve çocuk yardımı almışlardı. Fakat işten çıkarıldıktan sonra

girdikleri işlerinde yarısından çoğunun bu tür yan ödemeleri bulunmamaktaydı.

Kamu hizmetinde, sosyal güvenlik kapsamı %100’dü. Çıkarılma sonrası dönemde,

güvenliğin kapsamı önemli ölçüde daraldı. (TANSEL, 1999:504)

İşçilerden, işten çıkarılma öncesi ve sonrası refah düzeylerinin karşılaştırılması

istenmiştir. Çimento işçilerinin %92’si ve Petkim işçilerinin %85’i şu andaki

durumlarının, kamu hizmeti sırasındakinden daha kötü olduğunu belirttiler. Ellerinde

olanak bulunsaydı, çimento işçilerinin %93’e yakını ve Petkim işçilerinin %85’i

kamu sektöründe kalmayı tercih ettiklerini belirttiler. (TANSEL, 1999:505)

Tansel’in petro-kimya ve çimento sektöründe yapmış olduğu alan çalışması

sonucu ulamış olduğu yukarıdaki veriler, özelleştirme sonrası işten çıkartılan ve özel

157

sektörde çalışmaya başlayan işçilerin ücretlerini kamu sektörüne göre daha düşük

olduğunu; bunun yanında parasal olmayan ödemeler ve ücret dışı olanakların da özel

sektörde kamu sektörüne göre daha düşük olduğunu göstermektedir.

Özet olarak özelleştirme uygulamaları nedeniyle işlerinde olan işçiler, gerek

doğrudan parasal konularda gerekse ücret dışı sağlanan olanaklar gibi parasal

olmayan konularda, kamu sektöründekine oranla kayba uğramışlardır.

Diğer taraftan, Özelleştirme İdaresi Başkanlığı uzmanları il yapılan sözlü

görüşmelerde, özelleştirme uygulamaları öncesi işçi ücretlerine ilişkin aşağıda yer

alan veriler elde edilmiştir.

Tablo 14: Özelleştirme Öncesi İşçi Ücretleri*

Özelleştirilen Kuruluş Özelleştirme

Tarihi

Özelleştirme Öncesi Giydirilmiş Ücret

(1.000.000TL)

Gekonsan Ağu.03 1.821

Gemlik Gübre Şub.04 2.829

İstanbul Gübre (İgsaş) Mar.04 2.829

Divhan Nis.04 2.648

Seka

Afyon Haz.03 1.996

Akkuş Ara.03 1.280

Aksu Eki.03 1.280

Balıkesir Haz.03 1.987

Çaycuma Haz.03 1.769

Kastamonu Eki.03 1.821

Söme Haz.04 2.051

Tekel Alkol Kas.03 1.051

*Kaynak: ÖİB

158

3.2.3. Başka Kamu Kurum Ve Kuruluşlarına Nakledilen Personelin Nakil

Sonrası Ücretleri

Özelleştirme sebebiyle diğer kamu kurum ve kuruluşlarına nakledilecek

personel bakımından sorun çıkmayacağı düşünülmekle beraber, özellikle sözleşmeli

personel ve kapsam dışı personel bakımından ücret, sosyal haklar ve özlük hakları

konularında önemli sorunların çıkması muhtemeldir. Çünkü bu kişilerden sözleşmeli

personel statüsünde olanlar ne işçi ne de memurdur. Ayrıca, herhangi bir kadro işgal

etmemekte ve ücretlerini de genelde emsali devlet memurlarından daha yüksek

tutarda, sözleşmelerinde yazılı miktarlar üzerinden almaktadır. Kapsam dışı personel

ise, işçi statüsündedir ve bunların da ücretleri genelde emsali devlet memurlarından

yüksektedir. (ZARARSIZ,1999:65)

Çalışma hayatında geçerli genel bir hukuk ilkesine göre, kişilerin pozisyon ve

statülerindeki değişiklikler, onların özellikle ekonomik, sosyal ve özlük haklarında

gerileme meydana getiremez. Özelleştirme kapsamına alınan kuruluşlarda

çalışanlardan özelleştirme sebebiyle diğer kamu kurum ve kuruluşlarına nakledilecek

personelin hem ekonomik ve sosyal hakları bakımından hem de özlük haklarının

intibakı bakımından bu ilke dolayısıyla korunmaları gerekmektedir. (ZARARSIZ,

1999:65)

4046 sayılı Kanunun 22. maddesinde, yukarıda değinilen sorunların çıkmaması

ve çıkacak sorunların giderilmesi amacıyla bir takım düzenlemeler bulunmaktadır.

Söz konusu düzenleme uyarınca, başka bir kuruma nakledilen personel atandığı

tarihteki kadro ve pozisyonlarına ait aylık, ek gösterge, ikramiye, her türlü zam ve

tazminat haklarının veya sözleşme ücretlerinin net tutarının, nakledildiği kuruluş

mevzuatına göre hak edeceği aylık, ek gösterge, varsa ikramiye, her türlü zam ve

159

tazminat haklarının veya sözleşme ücretinin net tutarından fazla olması halinde

aradaki fark giderilinceye kadar, herhangi bir kesintiye tabi tutulmaksızın tazminat

olarak ödenecektir.

Kısaca ifade etmek gerekirse, başka bir kamu kurum veya kuruluşuna

nakledilen personel, nakil olmasıyla birlikte maddi bir kayba uğramayarak, atandığı

kadrodaki maaşıyla, daha önce aldığı ücret eşitleninceye kadar çalıştığı KİT'teki

ücret tutarını almaya devam edecektir. Bununla beraber bu süreçte meydana gelen

ücret artışlarından ise yararlanamayacaktır.

4046 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten önce özelleştirme kapsamına

alınmış kuruluşlardan kamu kurum ve kuruluşlarına atanmış bulunan memur,

sözleşmeli personel ve kapsam dışı personel için de 22. maddede fark olarak

ödenmesi öngörülen tazminata ilişkin hükümlerin uygulanacağı, geçici 9. madde ile

kabul edilmiştir. Bu düzenleme ile, söz konusu Kanunu yürürlüğe girmesinden önce

özelleştirme kapsamına alınmış kuruluşlardan diğer kamu kurum veya kuruluşlarına

atanmış bulunan memur ve sözleşmeli personelin nakilden önce almakta olduğu

ücret ile nakilden sonra almaya başlayacağı ücret arasında bir fark varsa bu farkın

tazminat olarak ödenmesi kabul edilmek suretiyle söz konusu personelin ekonomik

hakları korunmaktadır.

3.3. ÖZELLEŞTİRMENİN SOSYAL BOYUTU:

Yukarıdaki bölümlerde belirttiğimiz üzere özelleştirme uygulamalarının

KİT’lerde çalışan personel üzerinde, statü değişikliği, iş ve gelir güvencesi, çalışma

koşulları, iş güvenliği düzeyi, çalışma temposunun ve iş yoğunluğunun düzeyi gibi

konularda, yani sosyal alanda bir takım olumsuz etkileri bulunmaktadır. Bu durum

160

özelleştirmenin yalnızca sıradan bir ekonomik işleyişi değil, geniş bir sosyal

yansımayı da beraberinde getirmesi sonucunu doğurmaktadır.

Özelleştirme uygulamalarının, çalışanlar üzerindeki bu olumsuz etkilerini

ortadan kaldırmak ya da hafifletmek için çok yönlü bir takım hukuksal

düzenlemelere gereksinim olduğu açıktır.

Başarılı ve sürekli bir özelleştirme politikasından bahsedebilmek için

destekleyici sosyal politika vasıtalarının özelleştirme uygulaması ile birlikte ve hatta

özelleştirme politikasını hayata geçirmeden önce başlatmak gerekir. (ALPER,

1994:106) Nitekim bu tedbirler arasında işsiz kalanların diğer alanlara istihdam

edilmek üzere kaydırılmaları, yeniden eğitilerek değişik alanlarda istihdam

edilmeleri, kendi işlerini yaratacak kredi ve mesleki bilgi desteğinin yapılması ve

bütün bu tedbirlere rağmen işsiz olarak geçecek sürede ortaya çıkan ihtiyacı

gidermek üzere işsizlik sigortası kapsamına alınmaları sayılabilir. Bu ve buna benzer

tedbirlerle özelleştirme sonrasında iş ve gelir güvencesinin sağlaması gibi konularda

gerekli yasal düzenlemelerin bulunmaması, sosyal çöküntülerin ortaya çıkmasını

kaçınılmaz kılacaktır. Bu sebepten özelleştirmenin sosyal boyutu siyasi, hukuki,

ekonomik boyutları kadar önem taşımaktadır.

Nitekim özelleştirme sonucu çalışanların yaşadıkları sorunları çözmek yani

özelleştirmenin sosyal boyutunu gerçekleştirmek amacıyla, Türkiye gibi gelişmekte

olan ülkelerde uluslararası finans kuruluşlarınca geliştirilen bir takım proje ve

programlar uygulanmaktadır. Söz konusu uygulamalardan uluslararası alana ilişkin

iki örnek, özelleştirme sosyal destek projesi ve işgücü uyum programıdır.

161

3.3.1. Özelleştirme Sosyal Destek Projesi

Özelleştirme sonucu çalışanların yaşadıkları sorunları çözmek amacıyla

uygulanmakta olan projelerden biri Özelleştirme Sosyal Destek Projesi olup, söz

konusu projenin amacı Ekonomik Reform Programı26 (ERP)'nı desteklemek,

özelleştirme programındaki hedeflerin basarıyla tamamlanmasına destek olmak,

kamu kuruluşlarının özelleştirilmelerinden doğan olumsuz ekonomik ve sosyal

etkileri hafifletmek ve özelleştirmeden etkilenen çalışanlara, işletmelere ve yörelere

destek sağlayarak işsizliği azaltmaktır.

Söz konusu proje kapsamında özelleştirme uygulamasının gerçekleşeceği

isletmelerde çalışanların; emekli ikramiyeleri, kıdem, ihbar ve is kaybı tazminatları

ödenmekte olup, özelleştirme uygulamaları nedeniyle isten çıkartılanların yeniden ise

yerleştirilmelerine yardım amacıyla çeşitli hizmetler verilmektedir.

Söz konusu proje,

• İş Kaybı Tazminatları,

• Yeniden İşe Yerleştirme,

• Ekonomik Reform Programının Sosyal Etkileri ve

• Proje Yönetimi

olmak üzere dört ana bileşenden oluşmaktadır. Bu proje kapsamında Özelleştirme

İdaresi Başkanlığı (ÖIB), Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme İdaresi

Başkanlığı (KOSGEB) ve İŞKUR gibi farklı kuruluşlar tarafından değişik hizmetler

sunulması söz konusudur. Bu çerçevede İŞKUR tarafından is ve meslek

danışmanlığı, iş kulübü hizmetleri, sosyal danışmanlık ve işe yerleştirme gibi

26 Dünya Bankasıyla imzalanan ikraz anlaşması (22 Aralık 2000 tarihli 24268 sayılı Resmi Gazetede’de yayımlanmıştır) gereği, 355.3 Milyon ABD Doları tutarındaki projenin 250 milyon Dolarlık bölümü Dünya Bankası kredisiyle, 105,3 milyon Dolarlık bölümü de Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti katkısıyla gerçekleştirilmektedir. Proje 31 Aralık 2004 tarihinde sona erecektir.

162

hizmetler, KOSGEB tarafından işsizlerin küçük ölçekli işletme kurmak için gerekli

yatkınlık ve beceriye sahip olup olmadıklarını tayin etmelerine yardımcı olmak,

uygun kişilere gerekli is planlarını geliştirmek, iş yerlerini açmak ve işlerini başarılı

bir şekilde devam ettirme konusunda destek olmak amacıyla, Küçük Ölçekli İş

Kurma Danışmanlık Desteği gibi hizmetler verilmektedir.

Projenin ana yararları;

• Kamu kuruluşlarındaki istihdamın rasyonelliğini sağlayacak tedbirler alarak,

işletmelerin üretkenliğini artırmak,

• Kamu kuruluşlarının yeniden yapılandırılması sırasında işlerinden ayrılan

işçilere, geçici gelir desteği sağlayarak yoksulluğa düşmelerini engellemek,

• Özelleştirme ve ekonomik reform programından etkilenen işçilerin, işgücü

pazarına dönmelerini hızlandırmak amacıyla işe yerleştirme ve kendi islerini

kurmalarına yönelik eğitim ve danışmanlık hizmeti vermek,

• Türkiye'deki sosyal güvenlik ağının güçlendirilmesi ve daha geniş kapsamlı

bir sosyal yardim programının oluşturulmasını desteklemek olarak

özetlenebilir.(www.oib.gov.tr)

Nisan 2004 itibari ile Özelleştirme Sosyal Destek Projesi uyarınca, özelleştirme

çerçevesinde satışı veya kapatılması uygun görülen isletmelerde 7113 personele

79,822,756 ABD Doları tazminat ödenmiştir. (www.oib.gov.tr)

Proje kapsamında, 31.12.2004 tarihine kadar 32,000 kişiye hizmet verilmesi

hedeflenmektedir. Söz konusu hedef kitlenin %50'sinin özelleştirme sonucu is

kaybına uğrayacak is gücünden, %50'sinin ise ekonomik reform programı nedeniyle

isini kaybetmiş olan issizlerden oluşması planlanmıştır. Projenin başladığı, tarihten

bugüne kadar 19,185 kişi proje hizmetlerinden yararlanmış ya da yararlanmaktadır.

163

Projenin bu hizmetler için ayrılmış olan 25.865.000 ABD Dolarlık toplam bütçesinin

15,065,801.- ABD Doları kullanılmıştır. (www.oib.gov.tr)

OSDP’nin üçüncü bileşeni olan Ekonomik Reform Programı’nın sosyal

etkilerinin ölçülmesine ilişkin işlemler Hazine Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar

Genel Müdürlüğü (EKA) tarafından yapılmaktadır. EKA tarafından yürütülen bu

çalışma Özelleştirme Programı’nın toplumumuzda oluşturduğu sosyal ve ekonomik

olumsuzlukları ölçmeyi ve bunları bertaraf etmeye yönelik politikaları oluşturmayı

hedeflemektedir. Özelleştirme programının hedeflerine ulaşması, sosyal ve ekonomik

olumsuzluklarının en aza indirilmesi ile mümkün olabilecektir. Bu da etkilerinin

doğru bir şekilde ölçülebilmesine bağlıdır. (Hazine Müsteşarlığı Ekonomik

Araştırmalar Genel Müdürlüğü,2004)

Söz konusu proje üç ayrı alt çalışmadan oluşmaktadır,

1-Özelleştirmenin Ekonomik Etkisi:

Bu alt çalışmayı gerçekleştirmek amacıyla açılan ihaleyi IMPAQ International,

LLC isimli bir Amerikan şirketi almış olup, söz konusu şirket Aralık 2002’den beri

çalışmalarını sürdürmektedir. Söz konusu şirket özelleştirme programı çerçevesinde

işten çıkarılmakta olan işçilerin ekonomik durumlarını özelleştirme öncesi ve sonrası

dönemde takip ederek değerlendirmeyi hedefleyen kantitatif çalışma kapsamında,

3000 işçi ile 3 kere tekrarlanan anket gerçekleştirilmiştir. Anket sonuçları halen söz

konusu firma tarafından değerlendirilmekte olup, en geç Temmuz sonunda bu

sonuçların açıklanması beklenmektedir. (Hazine Müsteşarlığı Ekonomik

Araştırmalar Genel Müdürlüğü,2004)

164

2-Özelleştirmenin Etkileriyle Mücadele Stratejileri:

Özelleştirme neticesinde işsiz kalan kesimin ihtiyaçlarının ve özelleştirmenin

bu kesimde yarattığı olumsuz etkilerle mücadele stratejilerinin belirlenmesine

yönelik bir çalışmadır. Bu çalışmada, özelleştirme programı kapsamında işten

çıkarılan yaklaşık 200 işçi ile proje süresi boyunca üç kez birebir derinlemesine

görüşme ve odak grupları tartışmaları yapmak suretiyle söz konusu işçilerin durum

ve ihtiyaçlarının tespit edilmesine yönelik kalitatif bir analiz yapılacaktır. (Hazine

Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürlüğü)

Bu çalışmayı gerçekleştirmek üzere, IMPAQ firması ile birlikte Strateji GfK

isimli danışman şirket birlikte derinlemesine görüşmelerde kullanmak üzere konu

başlıkları hazırlanmış ve çalışmada kullanılmak üzere örneklem belirlenmiştir.

Çalışma kapsamında derinlemesine görüşmelere ilişkin pilot testler tamamlanmış ve

birinci tur derinlemesine görüşmelere başlanmıştır. (Hazine Müsteşarlığı Ekonomik

Araştırmalar Genel Müdürlüğü,2004)

3-Yeniden İşe Yerleştirme Hizmetleri:

Bu çalışma özelleştirme programı çerçevesinde mevcut işlerinden çıkarılmış

bulunan işçilere uygulanacak “yeniden işe yerleştirme” hizmetinin etkinliğini tespite

yöneliktir. Bu çerçevede yapılmış benzer çalışmalar incelenecek, ilgili anket ve

prosedürler tasarlanacak, yeniden işe yerleştirme programından yararlananlar (deney

grubu) ve yararlanmayanlar (kontrol grubu) arasından gruplar oluşturulacaktır.

Burada İŞKUR’un içinde bulunduğumuz dönemde işten çıkarılanlara uyguladığı

programlara katılanlar ile katılmayanlar arasında karşılaştırmalar yapılacaktır.

Bu çalışma çerçevesinde, IMPAQ tasarım raporu hazırlık çalışmalarına

başlamıştır. Söz konusu firma İŞKUR ve KOSGEB ile görüşerek örneklem

165

hazırlamak üzere İŞKUR programlarına katılanlar ve kayıt olup katılmayan işçilere

ilişkin bilgileri almaya ve örneklem oluşturmaya başlamıştır.

3.3.2. İşgücü Uyum Projesi

Türkiye'de, özelleştirme nedeniyle yaşanacak issizliğe hazırlanma, is bulma ve

meslek kazandırma amacıyla Dünya Bankası'ndan alınan borçla uygulanan Işgücü

Uyum Projesi27 (IUP)’nin amaçları aşağıdaki gibidir:

• Türkiye'nin özel sektörünün daha fazla gelişmesinin kolaylaştırılması

suretiyle ekonomideki etkinlik ve verimliliğin arttırılması,

• Özelleştirmenin saydam ve etkili bir şekilde gerçekleştirilmesine katkıda

bulunulması, özelleştirme sürecinin hızlandırılması ve sürdürülebilir bir elden

çıkarma ve mali daralma sürecinin temelinin oluşturulması,

• Elden çıkarma sürecine, işgücü intibak programları da dahil sosyal güvenlik

ağı önlemlerinin katılması suretiyle KİT'lerin küçültülmesi ve elden çıkarılması,

islerini kaybeden isçiler ve aileler üzerindeki etkisinin azaltılması olarak

belirlenmiştir.

İşgücü Uyum Projesinin amacı kısaca, özelleştirmeden etkilenen çalışanlar,

isletmeler ve yörelere destek sağlayarak issizliği azaltmak olup, söz konusu program

ve hizmetleri, eğitim, ise yerleştirme ve kendi isini kuracaklara yönelik danışmanlık

hizmetlerini kapsamaktadır. Proje, Hazine Müsteşarlığının koordinasyonu altında Is

ve Isçı Bulma Kurumu, TOBB ve KOSGEB tarafından "Özelleştirme Uygulaması

Teknik Yardim ve Sosyal Güvenlik Ağı Proje Kredisi" adi altında yürütülmekte olup,

27 Dünya Bankası ile yapılmış olan İkraz Anlasması'nda (03/07/1994 tarih ve Mükerrer 21979 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır)

166

danışmanlık hizmetleri Avustralya Çalışma Bakanlığı bünyesinde bulunan "DEET"

birimince yürütülmektedir.

Bu projenin hedef kitlesi, İşgücü Uyum Projesi kapsamına alınan Kamu

İktisadi Teşebbüslerinde bir hizmet akdine dayalı olarak ücret karşılığı çalışırken bu

kuruluşların özelleştirmeye hazırlanması, küçültülmesi veya faaliyetlerinin kısmen

veya tamamen durdurulması, süreli veya süresiz kapatılması veya tasfiye edilmesi

nedenleriyle; hizmet akitleri sona erenler, bu KİT'lerin çalışanlarından özelleştirme

uygulamalarından dolayı is kaybı ihtimali olanlardır. (www.oib.gov.tr)

Dünya Bankası ile yapılan İkraz Anlaşması ile 100 milyon dolarlık kredi tahsis

edilmiş olup, söz konusu kredinin 67 milyon doları danışmanlık hizmetlerine, 11

milyon doları işgücü uyum çalışmalarına, 8,75 milyon doları medyaya ve 2,45

milyon doları da özelleştirme çalışma programı-kurumsal güçlendirme-sosyal

güvenlik ağının desteklenmesi ve alt yapı etütlerine ayrılmıştır.

100 milyon dolarlık bu kredinin harcama kalemlerine göre dağılımı, bu proje

ile kimlere kaynak aktarıldığını ortaya koymaktadır. Danışmanlık hizmetleri kendi

çevrelerince yapılmakta ve böylece verdikleri borcun büyük bir bölümü yine kendi

çevrelerine aktarılmaktadır. (Türk-İş ,1998:34) Diğer taraftan İkraz Anlaşması’nda

tahsis edilen bu kredinin kullanılmayan kısmı için yaptırımlar; diğer bir ifadeyle

faizler de ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir.

Projede ilk dönem yapılan çalışmalar sonucu, diğer ülkelerdeki mevcut

uygulamalardan da yararlanılarak, Türkiye için uygun bir İşgücü Uyum modeli

geliştirilmiş, bu modelde yer alacak kuruluşlar belirlenmiş ve bunların proje içindeki

görev ve sorumlulukları tanımlanmıştır. Çalışmaların uyum içinde yürütülmesi için

bir Proje Yönlendirme Komitesi kurulmuştur. Komite, T.C. Başbakanlık

167

Özelleştirme İdaresi Başkanlığı'nda ; Hazine Müsteşarlığı, Devlet Planlama Teşkilatı

Müsteşarlığı, Is ve Isçı Bulma Kurumu Genel Müdürlüğü (IIBK), Küçük ve Orta

Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB), ve Türkiye

Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) temsilcilerinden oluşmaktadır. Proje

uygulamaları kapsamında, su ana kadar özelleştirilen kurumlardan çeşitli nedenlerle

ayrılan isçilerden yaklaşık % 46'si İşgücü Uyum Programı hizmetlerinden

yararlanmış ya da halen yararlanmaktadır. (www.oib.gov.tr)

168

SONUÇ

Çağdaş devletin mali ve yönetsel bakımdan çöküşü üstüne sorunun kaynağının

kamusal mekanizmalar olduğu düşüncesinin yaygınlık kazanmasıyla özelleştirmede

ekonomide piyasa güçlerinin hakim olmasını sağlayacak iktisat politikası olarak

literatüre girmiştir. Böylece, devlet ve kamusal mekanizmalara yönelik saldırılar da,

özelleştirme bir koz olarak uygulanmaya başlamış ve dalga dalga yayılmayı

sürdürmüştür.

Kamuya ait mal varlığının yada para ile ölçülebilen kaynaklarının özel

mülkiyete aktarılması olarak adlandırılan özelleştirmenin temeli 1970’lerde atılmaya

başlamış, krizden çıkmak için kamu ekonomisinden piyasa ekonomilerine geçiş

hızlandırılmıştır. 1929 Bunalımından bu sürece kadar ise Keynesyen politikalarla

kitlesel işsizliğe çözüm aranmış ve başarılı sonuçlar elde edilmiştir. Böylece, Keynes

Klasik İktisadi Doktrini tahtından etmiş, para ve kredi, maliye, dış ticaret, dolaysız

kontroller ve kamu girişimciliği politikalarıyla ekonomiye müdahaleyi öngören

görüşleriyle iktisat biliminde devrim yapmıştır. Keynes’in görüşleri 1950 ve 1960’lı

yıllarda altın çağını yaşamış, klasiklerin tarafsız devlet anlayışının yerini ekonomi

içinde aktif olarak yer alan devlet anlayışı almıştır. Bu süre içinde Batılı ülkeler

iktisadi büyüme ve gelişmelerinin, refah düzeylerinin en üst seviyesine çıkmışlar,

yüksek büyüme ve istihdam, istikrarlı ekonomi, yüksek karlarla en parlak

dönemlerini yaşadıkları için, kamu harcamalarını kısmayı, kamu kesimini daraltmayı

hiç düşünmemişlerdir.

Ancak, 1973’deki petrol krizinin ardından yaşanan iktisadi krizlere Keynesyen

politikalar çözüm üretemediğinden farklı ve zıt müdahalelerin gerekli olduğu

gündeme gelmiştir. Bu dönemde yaşanan stagflasyon, işsizlik, kamu açıkları, aşırı

169

dış borçlanmadan Keynesyen politikalar sorumlu tutulmuştur. Bu aşamada kamunun

gücünün sınırlanması gerektiğini savunan, klasik görüşle bağlantılı olan, ancak onu

da bazı yönlerden eleştiren neo-liberal iktisat politikaları, piyasa mantığıyla, serbest

ekonominin tekrar gündeme gelmesi, kamu işletmelerinin piyasadan tamamen

çekilmesi gerektiği üstünde durmuşlardır. Bu döneme kadar elde edilen kamu

işletmeleri de özel kesime satılmalı ya da devredilmeli, böylece devlet ekonomik

hayattan çekilerek sadece düzenleyici bir rol oynamalıdır. Özelleştirme olgusu da,

neo-liberal politikaların bir aracı olarak böylece ekonomik hayata girmiştir.

Önceleri gelişmiş ülkelerde uygulanmış daha sonrada küreselleşmenin etkisiyle

gelişmekte olan ülkelerde de Dünya Bankası ve IMF gibi uluslararası kuruluşların

dayatmaları ve uluslararası şirketlerin çıkarları doğrultusunda uygulanmaya

başlanmıştır. Özelleştirme politikasının gelişmekte olan ülkeler açısından gündeme

gelmesindeki temel amaç, bu ülkelerin yaşadıkları istikrarsızlıkları aşarak dünya

ekonomisine uyum süreçlerini hızlandırmaktır. Bunun sonucunda, özelleştirme

sadece kamu girişimlerinin özelleştirilmesi olarak değil aynı zamanda sermaye

hareketlerinin 1990’lı yıllarda küreselleştiği, merkez sermayesinin yatırım yapacak

karlı alanlar araması olarak da düşünülmektedir.

Bu aşamada ortaya atılan özelleştirmenin değişik tanımları, amaçları, kapsamı

üzerinde dünyada farklı ülkelerde farklı şekiller benimsenmiş, ülkelerin ve siyasi

güçlerin seçtikleri politikalara göre özelleştirme konusunda literatürde tam bir birlik

sağlanmamıştır. Her ülke, kendi iktisat politikalarına ve piyasa düzenine göre

özelleştirme uygulamaları başlatmışlar ve değişik sonuçlar almışlardır.

1980’lerden sonra yeni dünya düzenine ayak uydurmak için yeniden

yapılanmanın ana eksenine oturmuş, çok yönlü bir iktisadi olgu olan özelleştirme

170

politikalarının içeriği, bir çok tartışmaya konu olmuş, tüm kesimlerin üzerinde ortak

bir görüşe vardıkları bir tanım literatüre girememiştir. Birden fazla faktör, birden

fazla amaç ve özelleştirmeden sonuç bekleyen birden fazla sosyal kesim olduğu için

özelleştirmenin tanımı da bunlara bağlı olarak farklı unsurlar ihtiva etmektedir.

Ancak, kısaca, özelleştirme, devletin ekonomik faaliyetlerini azaltmak veya

tamamen ortadan kaldırmak amacıyla, dar anlamda KİT’lerin, geniş anlamda

devletin sahip olduğu her türlü mal varlığının özel mülkiyete devredilmesi olarak

tanımlanabilmektedir.

İktisat politikası olarak uygulamaya geçen özelleştirme başlangıçta sadece bu

politikanın sürdürülmesi için amaç iken zamanla liberal ekonomilerin belirledikleri

hedeflere ulaşmak için bir araç konumuna gelmiş; devletin küçülmesi, bürokrasinin

azaltılması, kamu girişimciliğinin kalkması, ekonomik faaliyetlerde piyasa

ekonomisinin etkili olması, sübvansiyonların kaldırılması, kamu kesiminin

finansman açığının kapanması, kamu işletmelerinin verimli hale getirilmesi,

sendikaların siyasi gücünün kırılması, istihdamın arttırılması için bu akımın gerekli

olduğu, gelişmiş ülkelerin yönlendirmesi ve bazı uluslararası kuruluşların

zorlamasıyla tüm dünyaya kabul ettirilmeye çalışılmış, temelde ekonomik, mali,

siyasi ve sosyal olmak üzere dört amaç etrafında toplanmıştır.

Özeleştirmenin doğal olarak en önemli amacı olan ekonomik amacı içerisinde

bir çok hedefi barındırmaktadır. Bunlar, tekel konumunda olan KİT’leri rekabet

ortamına sokarak serbest piyasa ekonomisini güçlendirmek, KİT’lerdeki pay

senetlerini geniş kitlelere satarak topluma yayılmasını sağlamak için sermaye

piyasasını geliştirmek, sürekli açık veren ödemeler dengesi açığını kapatmak için

KİT hisse senetlerini uluslararası sermaye piyasalarına satarak döviz gelir elde

171

etmek, sürekli verimsiz ve israfçı olarak adlandırılan KİT’leri rekabet ortamı

yaratarak özel sektörde verimliliğini arttırmak, tekel durumunda olan KİT’lerin

maliyet enflasyonuna sebep olduğu düşüncesiyle enflasyonu kontrol altına almak,

eskiyen teknolojileriyle uluslararası platformda yarışamayan KİT’leri özelleştirerek

küresel rekabete hazır hale getirmektir. Asıl amacı ekonomik olan özelleştirmenin

devlete gelir sağlamak ve hazine yükünü hafifletmek gibi mali amaçları da vardır.

Bunun yanında özelleştirilecek olan KİT’lerin paylarının bu kurumlarda çalışanlara

verilerek gelir ve servet dağılımında denge sağlamayı hedefleyen sosyal amacı ve

KİT’lerdeki kamu mülkiyetini özel devrederek devlet müdahalesini azaltmayı

hedefleyen siyasal amacı da vardır.

Özelleştirme politikalarının bu şekilde tanımı ve amaçları belirlendikten sonra,

bunları gerçekleştirmek için gerekli yöntemler belirlenmekte, bunlar mülkiyetin devri

ve mülkiyet devri gerektirmeyen devir yöntemleriyle gerçekleştirilmektedir. Ülkede

özelleştirme yöntemlerinden hangisinin uygulandığı ise, ülkenin ekonomik şartlarına,

sermaye piyasasının durumuna, özelleştirilecek teşebbüsün niteliğine, teşebbüsün

içinde bulunduğu mali şartlara, özelleştirmenin amaçlarından hangisine ağırlık

verileceğine bağlı olarak belirlenmektedir. Ancak, genelde dar ve geniş anlamda

özelleştirme yöntemleri olarak iki başlık altında incelenmektedir. Dar anlamda

özelleştirme yöntemi, genelde satış yöntemi olarak adlandırılmakta, ve bu tür bir

satış yönteminden bahsedebilmek için olmazsa olmaz koşul KİT’lerin en az % 51’lik

hisse payının özel mülkiyete geçmesidir. Bu yöntemin türleri ise sermaye piyasası

kanalı ile hisse senedi satışı,teklif alama yoluyla hisse senedi satışı (yani blok

satış),direkt satış, çalışanlara satış, yarım kalmış tesislerin satışıdır. Geniş anlamda

özelleştirme ise özelleştirme benzeri yöntemler olarak da kullanılmaktadır ve sadece

172

KİT’lerin satışı demek değildir; kamu ekonomisinin daraltılması ve piyasa

ekonomisinin genişlemesi amacı doğrultusunda yapılan tüm uygulamaları

içermektedir. Bu ayrımın içine ise, yasal kurumsal serbestleşme, fiyatlama, kupon

yöntemi, sübvansiyonlar, ihale yöntemi, imtiyaz yöntemi, ortak girişim, yönetimin

devri, kiralama, yap-işlet-devret yöntemleri girmektedir.

Bunca değişik tanım, amaç ve yöntem olunca, özelleştirme lehine ve aleyhine

görüşler de birbirleriyle çatışmakta, ortak bir şemsiye etrafında toplanamamaktadır.

Özelleştirmenin kamusal bütçelerin yükünü hafifleteceği, daha az bürokrasi meydana

getireceği, daha çok özgürlük sunacağı, pazar ve iş hayatını canlı tutacağı, rekabete

ortam hazırlayacağı, ayrıcalıkları kaldıracağı…v.s. görüşlerine karşılık,

özelleştirmenin sendikal hakları tahrip edeceği, sosyal kesimlerin gelirlerini

bozacağı, kritik sanayinin yabancıların eline geçeceği, gibi olumsuz sonuçlar

doğuracağı düşünceleri varlıklarını sürdürmektedir.

KİT ekonomisinden özelleştirmeye geçişin genel anlamdaki yansımaları

yukarıda değinildiği gibi iken, Türkiye’de KİT’lerin ortaya çıkışının temelinde

1930’lerda özel teşebbüsün yetersiz kaldığı alanlarda üretim yapmak, sermaye

birikimini özendirmek, yabancıların elinde bulunan üretim ünitelerini devralarak,

ekonomiyi millileştirmek vardı. Böylece KİT’ler ekonomide lokomotif rolü

oynayacaktır.

Bu derece önemli olan KİT’lerin tanımı ise değişik dönemlerde, değişik

şekillerde karşımıza çıkmaktadır. Bunlar içindeki en belirgin tanım ise Avrupa’da

KİT’ler üzerine en yetkili örgüt olan CEEP(Avrupa KİT Merkezi)’in tanımıdır:

“KİT, mal ve hizmet üretmek üzere kurulmuş olan , mali olanaklarının yarıdan

fazlası merkezi veya yerel kamu idareleri tarafından sağlanan veya işletme

173

sonuçlarından bu idarelerin sorumlu bulunduğu ve bunlar tarafından denetlenen

girişimlerdir.” Türkiye’de ise ilk yasal düzenleme 1938 yılında 3460 sayılı Kanunla

yapılmış, Kamu İktisadi Teşebbüsler kavramı da ilk kez 1961 Anayasasında

kullanılmıştır. Günümüze kadar ise KİT’ler ve özelleştirme ile ilgili sayısız

düzenleme yapılmıştır.

Ülkemizde, 1980’lere kadar KİT sayısında artışlar ortaya çıkmış, bu artışlar

zamanla değişen ekonomi politikalarının ışığında gözleri bu kuruluşlara çevirmiş ve

ekonomi üzerinde olumsuz etkileri olduğu sık sık söylenir hale gelmiştir. Aşırı

istihdam, merkeziyetçi yapı, siyasi iktidarlara bağlı olarak meydana gelen yönetici

değişimi, fiyatlandırma politikalarındaki eksiklik, eski teknoloji kullanımı, toplu

sözleşmelerle sağlanan yüksek ücret düzeyi KİT’lere yönelik saldırılardan birkaçını

oluşturmaktadır.

Devletin ekonomideki rolü ve görevleri ile ilgili düşüncelerdeki değişmelere

paralel olarak bu kuruluşların özelleştirilmesi gündeme gelmiştir. Türkiye’de 1980

sonrası izlenen liberal ekonomi politikaları doğrultusunda uygulamaya konulan

özelleştirme programının temel amacı, devletin ekonomideki sınai ve ticari

faaliyetlerini en aza indirerek, rekabete dayalı piyasa ekonomisi oluşturmak,

ekonomide kamunun payını küçültmek, devlet bütçesi üzerindeki KİT finansman

yükünü hafifletmek, ekonomiyi yeniden yapılandırarak modernize etmek,

uluslararası rekabete açmaktır. Böylece, 24 0cak kararları ile KİT politikalarında

köklü değişiklikler yapılmış, özelleştirmeye fiilen 1985 yılında başlanmış ancak

hukuki alt yapının yetersizliği nedeniyle istenen hızda olmamıştır. Özal Hükümeti

döneminde, özelleştirme uygulamalarının belli bir plana dayandırılması amacıyla

amaçlarının, önceliklerinin, kapsamının belirlendiği bir stratejinin oluşturulması

174

yönündeki inançla DPT’ye, Dünya Bankası finansmanı desteğiyle Özeleştirme Ana

Planı hazırlatılmıştır. Bunun sonucunda da ülkemizdeki özelleştirme uygulamalarının

on dört tane amacı belirlenmiş, bunlar önem sırasına konulmuş, 32 KİT analiz

edilerek üç öncelik grubuna ayrılarak özelleştirme uygulamalarının temeli atılmıştır.

Bundan sonrada özelleştirmenin yasal, idari, kurumsal çerçevesi ve ekonomik ilkeleri

belirlenmeden, özelleştirilecek kuruluşların seçiminde, satışında,

fiyatlandırılmasında, satış gelirlerinin kullanılmasında geçerli olacak temel kriterler

saptanmadan özelleştirme uygulamaları hız kazanmıştır.

KİT’lerin temel sorunlarının verimli ve etkin bir üretim, yönetim, finans,

personel ve teknoloji politikalarının oluşturulmaması nedeniyle arttığı genel kabul

gören gerçekler olsa da ülkemizde KİT’lerin sorunlarının çözülmesinde uygulanacak

yollar çok boyutlu düşünülmemekte, bir zamanlar siyasi kaygıyla istihdam yığını

haline geldiği gibi şimdi de yine siyasi kaygılarla belli bir kesime ve uluslararası

kuruluşlara ekonomik ve sosyal boyutları tartılıp biçilmeden peşkeş çekilmektedir.

2000 yılından sonra da uygulamaya başlanılan ekonomik istikrar programının

önemli ayaklarından biri özelleştirme olmuştur. Bu amaç çerçevesinde Türkiye’de

devletin ekonomiye müdahalesinin en aza indirilmesi ve ekonomideki kamu payının

küçülmesi politikaları ve KİT’lerin özelleştirilme uygulamalarında bugüne kadar

ciddi mesafeler alınmış, Özelleştirme Ana Planında belirlenen amaçlarında ekonomik

etkinliğin arttırılması ön sıralarda, bütçeye gelir sağlanması ise son sıralarda yer

almasına karşın özelleştirme sonucunda sosyal alanda meydana gelen değişiklikler

gözardı edilmiştir. Bu tezde ortaya konan en belirgin fark burada karşımıza

çıkmaktadır. Özelleştirme öncesinde ve sonrasında KİT’lerde meydana gelen ücret

ve istihdam farklılıkları çalışanların sosyal hayatını etkilemekte, özelleştirmenin

175

piyasaya işlerliliğine etkisinden çok sosyal boyutunun ne denli önemli olduğunu

gözler önüne sermektedir. KİT’lerde istihdam edilen binlerce mavi ve beyaz yakalı

personel çalışma ekonomisi disiplinin konusuna girdiğinden bu tezde daha çok

sosyal etkiler üzerinde durulmuştur.

Sosyal boyutta meydana gelen tahripler zamanla anlaşılmış, hukuksal boyutta

bir takım önlemler alınmaya başlanmıştır. 4046 sayılı yasa ile KİT kapsamındaki

işçi,memur ve sözleşmeli personelle ilgili hükümler konmuş, memur ve sözleşmeli

personele başka kurumlara nakil hakkı tanınmış, ancak işçilere yönelik böyle bir

uygulamadan bahsedilmemiştir. Bunun yerine, özelleştirme kapsamına alınan

teşebbüslerdeki işçilere yeni iş bulma, meslek geliştirme ve edindirme, yetiştirme ve

eğitim hizmetleri sunulması hükme bağlanmış, bu hak da sözleşmeli personel ve

memura verilmemiştir. Bunun yanında, İşgücü Uyum Programıyla özelleştirmeden

etkilenen çalışanlar, işletmeler ve yörelere destek sağlayarak işsizliği azaltmak

hedeflenmiş, Özelleştirme Sosyal Destek projesi ile, öncelikle özelleştirme nedeniyle

işsiz kalacak olanlara verilmek üzere, işsizlere çeşitli kolaylıklar ve fırsatlar

sağlanmaktadır. Bu proje kapsamında özelleştirilecek işletmelerde çalışanların

emekli ikramiyeleri, kıdem ve ihbar ve iş kaybı tazminatları ödenmekte, yeniden işe

yerleştirilmelerine yardım amacıyla çeşitli hizmetler verilmektedir.

Ancak bütün bu çabalar, özelleştirmeye karşı farklı görüşlere sahip kesimlerce

farklı yorumlanıp, kamuoyuna farklı sunuldukça, objektif bir bakış açısıyla

değerlendirilmedikçe, ülkemizde uygulanmakta olan özelleştirme politikaları sağlıklı

bir hukuksal tabana oturamayacak, bu durumda da en çok zarar gören yine KİT’lerde

çalışanlar olacaktır.

176

ÖZET

1929 Büyük Ekonomik Bunalım’da Keynes ile başlayan devletin ekonomik

hayata müdahale süreci 1970’lere kadar hızla sürmüş. Bu dönemde, devlet ekonomik

hayatta KİT’ler vasıtasıyla varlığını sürdürmüştür. Ancak, 1970’lerdeki duruma

Keynes’in modeli çıkış yolu bulamamıştır. Bu yıllarda, temeli A. Smıth’e dayanan

neo-klasik model gündeme gelmiştir. Bu politika, sorunların temelinde devletin

ekonomiye müdahale etmesinin olduğunu savunmuştur. Serbest Pazar ekonomisinde,

devletin elindeki işletmelerin özel sektöre devredilmesi bu teorinin temelini

oluşturmuştur. Böylece, özelleştirme olgusu doğmuştur. Özelleştirme önce İngiltere

ve ABD’de sonrada gelişmekte olan ülkelerde uygulanmaya başlamıştır.

Değişik ülkelerde, değişik amaçları gerçekleştirmek için uygulanan

özelleştirmenin tanımı da farklı sosyal kesimlerce farklı yapılmaktadır. Buradan yola

çıkarak bu tezde, öncelikle tarihsel süreçle özelleştirmenin gelişimi incelenmiş, daha

sonra teorik çerçevede genel kabul görmüş tanımlarına, amaçlarına, yöntemlerine

değinilmiş, özelleştirmeyi savunanların ve özelleştirmeye karşı olanların görüşlerine

yer verilmiştir.

Türkiye’de KİT’ler ve özelleştirme başlığıyla ikinci bölümde, KİT’lerin

tanımına, tarihsel geçmişlerine, hukuki durumlarına yer verilmiştir. Daha sonra, 1980

sonrasında başlayan özelleştirme çalışmaları ele alınmıştır. Bu bölümde,

Türkiye’deki özelleştirme çalışmalarının hukuki durumu, amacı ve yöntemleri ele

alınmıştır.

Üçüncü bölümde, Türkiye’de Özelleştirmenin Ücret ve İstihdam üzerindeki

etkisi ele alınmıştır. Günümüze kadar özelleştirmenin pek çok faydalı yanı ele

alınmıştır, ancak, sosyal boyutu gözardı edilmiştir. Bu bölümde, KİT’lerin

177

özelleştirmelerinden sonra istihdamın düşüşüne ve ücretlerin azalışına dikkat

çekmiştir. Aynı zamanda Türkiye’de özelleştirme uygulamaları sırasında çıkarılan

kanunların karmaşık ve birbirinden kopuk olduğuna değinilmiştir. Bu kopukluk,

çalışanlar arasında farklılık yaratmış, sosyal dengeleri bozmuştur. Uluslararası

kuruluşlardan alınan yardımlarla, son zamanlarda, özelleştirmenin sosyal tahriplerini

gidermek için çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.

178

ABSTRACT

The process of States interference to economic life that had begun with Keynes

in 1929 economic depression, contınued rapidly to 1970’s. In this period, state

sustained its existance on economic life via State Economic Enterprises. However,

Keynes politics couldn’t cure for the economic trouble nomed stagflation in 1970s.

In tha t years the neo-classic model, that is mainly based on A. Smith, put on the

agenda. This politics asserted that the interfering state politics were the fondation at

the problems. The transfer of the state enterprises to private sector on the free market

economy, formed the basis of the theory in question. Thus, the fact of privatization

was bom. The privatization was applied firstly in Great Britain and USA and then in

the developing countries.

Since it is applying to serve for different aims in different countries; the

definition of privatization is naturally done in different ways by the different social

communities. By setting out here, in this thesis, firstly the development of

privatization at the historical progress is examined, then by mentioning its general

accepted definations, the objectives, the methods by theorical frame of privatization

and the ideas of the supporters and the opponents are expressed.

The definitions, historical backrounds, legal status of SEE were stated in the

second section named “SEEs and Privatization”, After that, the privatization

proctises that had begun after 1980, were examined. The legal status, aims and

methods privatization practises in Turkey were evaluated.

In the third section, the effects of privatization an a wages and employment in

Turkey were examined. The positive aspects of privatization has been analysed

freguently up to now, therefore the social dimension of privatization has been always

179

disregorded. In this section; the decrease in employment and the reduce on wages

were empholsed. Mean while, it was stressed that the laws enacted during the

privatization proctices in Turkey, were complex and anharmonic with eachother.

This anharmonic structure created distinction between the employees and distort the

social balance. In the latest times, some applications has been started to cure social

demolition of the privatization by charities taken from the international

organizations.

180

KAYNAKÇA

-AKALIN, Güneri (1990), Kit Ekonomisi : Kitler, Reformları, Alternatifleri ve

Özelleştirilmeleri, Ankara, Yeni Çağ Basın Yayın.

-AKSU, Halil, (1987), Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Özelleştirilmesi, Dünya

Yayınevi, İstanbul

-AKTAN, Coşkun Can, (1987), Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme,

Bilkom Matbaası, İzmir

-AKTAN, Coşkun Can, (1993), Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme,

Arkadaş Matbaacılık, İzmir

-AKTAN, Coşkun Can, (1994) KİT Yeniden Yapılanma ve Özelleştirme

Stratejisi, TİSK İnceleme Yayını, No: 12, Ankara

-ALKİN, Erdoğan, (1993) “KİT’lerin Özerkliği ve Özelleştirme”, Banka ve

Ekonomik Yorumlar Dergisi, Yıl:30, Sayı:3-4, Mart-Nisan 1993

-ALPER, Yusuf, (1994) “Bitmeyen Senfoni Özelleştirme”, Çimento İşveren

Dergisi, Cilt:8, Sayı:6, Kasım 1994

-ALTINTAŞ, Berra (1988), Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Özelleştirilmesi ve

Özelleştirmenin Sermaye Piyasasına Etkileri, SPK yayınları, Yayın No:8,

Ankara

-AMELN, Von Ralf (2000) “Belediyelerdeki Vatandaşlar İçin Daha İyi Hizmetler”,

Özelleştirme ve Mali Gücün Güçlendirilmesi-21. Yüzyılda Yerel

yönetimler, Konrad Adenaur Vakfı Alman Teknik İşbirliği Ortak yayını,

Ankara

181

-ARDIYOK, Şahin, (2002), Doğal Tekeller ve Düzenleyici Kurumlar, Türkiye

İçin Düzenleyici Kurum Modeli, Rekabet Kurumu Lisansüstü Tez serisi No:

9, Ankara

-ARTAN, Fikret, (1990) Kamu İktisadi Teşebbüslerinde İstihdamın

Analizi(1979-1989), DPT Yayını No:2283, Ankara

-ATASOY, Veysel, (1993), Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebüsleri ve

Özelleştirme Sorunu, Nurol Matbaa, Ankara,

-AYSAN, Mustafa, (2002), Kamu Teşebbüsleri, Yasal Tekeller ve Rekabet

Sempozyumu, Rekabet Kurumu, 5 Mart 2002, Ankara

-BAİLEY, Robert W. (1993) “Özelleştirme Kavramının Doğru ve Yanlış

Kullanımları”, Kamu Ekonomisinin Genişlemesi ve Özelleştirme , çev:

Aytaç Eker, Yayına haz: Aytaç eker, Coşkun Can Aktan, Takav matbaası,

İzmir

-BAKLACIOĞLU, Sadık, (1976), Kamu İktisadi Teşebbüsleri-Genel Esaslar-

Çeşitli Ülkelerde ve Türkiye’de, A.Ü.Hukuk Fak. Yayınları No:397,Ankara

-Bireşim Yayınları, (1994), Toplum Suskun Sermaye Serbest, İstanbul

-Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu (2000)

-BORATAV, Korkut, KEPENEK, Y., TAYMAZ, E., BALİ, T., ERTUĞRUL, N.İ.,

(1998) “Kamu İşletmeleri ve Özelleştirme Deneyimi: Sorunlar ve Politika

Seçenekleri”, Toplum ve Bilim Dergisi, S:77

-CANDAN, M., (1998) Türk KİT Sisteminin İktisadi Değerlendirmesi, Araştırma

Raporu KİGEM ve Friedrich Ebert Vakfı,

182

-CANİKLİOĞLU, Nurşen-CANBOLAT, Talat,(1995), “Özelleştirmeye Bağlı İş

Kaybı Tazminatının İş Hukuku Yönünden Değerlendirilmesi”, Çimento

İşveren Dergisi, C:9, S:2,Mart 1995, Ankara

-CEVİZOĞLU, Hulki, (1998), Özelleştirme, Beyaz Yayınları, İstanbul, 3. Baskı,

-CEYLAN, Ali, (1989), Türkiye’de KİT ve Özelleştirme, Uludağ Üniversitesi

Güçlendirme Vakfı Yayın No:17, Bursa

-ÇAM, Sürhan, (1998), “Özelleştirme ve İstihdam Stratejileri”, Mülkiyeliler Birliği

Dergisi, Cilt:XXII, Sayı:206-209, Sf.64-76, Ankara

-ÇELEBİ, Işın, (1995), Yeni Bir Düzen Anlayışı Özelleştirme, Milliyet Yayınları

-ÇETİNKAYA, Öztan, (2001), Türkiye’de Devlet İşletmeciliği ve Özelleştirme,

Ekin Kitabevi, 1.Baskı, Bursa

-DANACI, Cem,(1997), “Türkiye’de KİT’lerin Özelleştirme Faaliyetlerinin Bir

Değerlendirilmesi ve Öneriler”, Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, 6.

Sayı, Haziran 1997,

-DEMIR, Erol, SUGUR, Nadir, (1999) “Özelleştirme Sonrası Çimento Sanayiinde

Işgücü Kullanımı ve Esnek İstihdam”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt

XXIII, Sayi:215, sf.162-181, Ankara

-DİKBAŞ, Yılmaz, (1997), Özelleştirme Sömürgeleştirme, Analiz Basım Yayın,

İstanbul

-EROĞLU, Cem (1997). “Ulus-Devlet ve Küreselleşme”, Emperyalizmin Yeni

Masalı Küreselleşme,Yayına Hazırlayan: Işık Kansu, İmge Ktabevi, Ankara

-ESEN, Adem, (1995) “4046 sayılı Özelleştirme Yasasında Özelleştirme İdaresi ve

KİT Personelinin Durumu”, Çimento İşveren Dergisi, Cilt:9, Sayı: 5, sf.3-9,

Eylül 1995, Ankara

183

-GÖKCE, Deniz, (1993), Özelleştirme Paneli, 18 Ağustos MÜSİAD Yayını,

İstanbul

-GÜROL, Mehmet Ali, (1994), Bir Sosyal Özelleştirme Yöntemi: Çalışanların

Pay Ortaklığı, Hak-İş, Ankara

-GÜZEL, Ali, (1994) “Özelleştirmenin Hukuksal Boyutu ve Çalışanlar Açısından

Ortaya Çıkan Sorunlar”, Dünyada ve Türkiye’de Özelleştirme, Maden-İş,

Nisan-1994, Ankara, Editör: Ergin ARIOĞLU

-Hak-İş Dergisi, (1991), 49. Hükümet Programı, 25 Kasım 1991, Sayı: 18/1992,

Ankara

-HALUK, Geray,(1997) “İletişim Bilgi Toplumu ve Küreselleşme”, Emperyalizmin

Yeni Masalı Küreselleşme,Yayına Hazırlayan: Işık Kansu, İmge Ktabevi,

Ankara

-Hazine Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara, 2004

-Hazine Müsteşarlığı Verileri

-HEALT,D. VE MORRİS, G. (1994), “Why Public Sector Unions Are On The

Defense”Personal Management, Vol: 16, No:5, May 1994

-HİÇ, Süreyya, (1994) Türkiye Ekonomisi, 2.Baskı., Filiz Kitabevi, İstanbul

-IŞIKLI, Alpaslan, (1995) “Ücret ve İstihdam Politikaları ve Özelleştirme",

Özelleştirmenin Sosyal, Ekonomik ve Siyasi Boyutları, Türk Kamu

İşletmeleri Birliği, Sempozyum ve Panel Notları, 26 Mayıs 1995_Tedaş

Konferans Salonu, Bahçelievler, Ankara, Temmuz 1995

-İİBK Genel Müdürlüğü

-İMKB Yıllık Verileri, 1998, İstanbul

184

-JONES, Howard, (1996) Social Welfare in Third World Development,

Macmillan, London

-KARDEŞ, Ramazan, Güzel, Hülya, (1995), Türkiye’de ve Dünyada Yaşanan

Özelleştirme, Vakıfbank Araştırma Dizisi:2,

-KARLUK, Rıdvan, (1994), Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve

Özelleştirme, Esbank Yayınları, İstanbul

-KEPENEK, Yakup, (1990), 100 Soruda Gelişimi, Sorunları ve Özelleştirilmeler

ile, Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri, 2. Baskı, Gerçek Yayınevi,

İstanbul

-KİLCİ, Metin, (1994), KİT’lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması, DPT

Yayınları, Ankara

-KÖK, Recep, (1993), KİT Özelleştirme Modelleri ve Türkiye Üzerine Bir

Uygulama, Atatürk Üniversitesi, Erzurum

-KÜPELİ, Bülent, (1997), “Özelleştirme, Yaşanan İşten Çıkarmalar ve

Sendikasızlaştırma Örnekleri”, Türk-İş Dergisi, Şubat 1997, sf.24-34

-LORDOĞLU, Kuvvet, MÜFTÜOĞLU, Özgür, (1994) “Çalışma İlişkilerinde Yeni

Bir Boyut: Özelleştirme ve Etkileri”, Dünyada ve Türkiye’de Özelleştirme,

Maden-İş, Nisan-1994, Ankara, Editör: Ergin ARIOĞLU

-MAEHRLEIN, Ingo, (2000). “Kamu alanında Başarılı Özelleştirme” Özelleştirme

ve Mali Gücün Güçlendirilmesi-21. Yüzyılda Yerel yönetimler, Konrad

Adenaur Vakfı Alman Teknik İşbirliği Ortak yayını, Ankara

-MEGGISON, William, (2002),“Privatization”, Foreign Policy, Spring 2002

-MÜSİAD, (2002), Türkiye Ekonomisi 2002, MÜSİAD Araştırma Raporu:39,

İstanbul

185

-NAISBITT, John (1994), Global Paradoks, çev: Sinem Gül, Gençlik Yayınları, 1.

Baskı, İstanbul

-OHASHİ, T.M ve ROTH, T.P., (1980), Privatization Theory and Practice, The

Fraser Institute, Canada

-OYAN, Oğuz, (1998), Türkiye Ekonomisi Nereden Nereye, İmaj Yayıncılık,

Ankara

-OYAN, Oğuz, (1999), “KİT’ler ve Özelleştirme”, Türk-İş Yıllığı’99 Cilt:1, sf.158-

186, Ankara

-ÖNCEL, Türkan, (1988), “KİT’lerin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Amaçları

Açısından Özelleştirme Sorunu”, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları

31. Seri, 1985-1986, İstanbul

-Özelleştirme İdaresi Başkanlığı Yıllık Verileri, 2000, Ankara

-Pertrol-İş, (2000), 2000 Yıllığı, İstanbul

-Petrol-İş Sendikası, (1998), Petrol Ofisi A.Ş. Gerçeği, Petrol-İş yayın No:46, Nisan

1998

-Petrol-İş Sendikası (1997), Özelleştirme Kimin İçin, Petrol-İş Yayını, İstanbul

-SADIKLAR, Cafer Tayyar, (2000), 2000’li yıllar Dünya ve Türkiye, TBMM Vak.

Ofs. Tes. , Ankara

-SEVİL, Güven, (1996), Borsada Satış Yoluyla Özelleştirme, Eskişehir Anadolu

Üniversitesi Yayınları No:927

-SIERRA, J.L.B., (1999), Exclusive Rights and State Monopolies Under EC Law,

Oxford University Pres, New York

186

-SOYER, M.Polat, (1998), “Türkiye’de Özelleştirmenin İş Hukuku Alanında Ortaya

Çıkardığı Sorunlar”, Özelleştirme ve İş Hukuku Alanında Ortaya Çıkan

Sorunlar Semineri, Kamu-İş, Ankara, sf.67-80

-SUİÇMEZ, Halit, (1994), KİT’lerde Verimlilik ve Karlılık Analizi (1982-1992),

Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları: 541, Ankara

-ŞENSES, Fikret, (1993), KİT’lerin Özelleştirme Sorunları ve Özelleştirmeye

Sistematik Bir Yaklaşım Önerisi,

-T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu, (2000), 1998 KİT Genel Raporu,

Ankara

-T.C. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu, Genel Rapor, 2000, Kamu İktisadi

Teşebbüsler, Sosyal Güvenlik Kuruluşları, Fonlar, Diğer Kuruluşlar, İştirakler,

Ankara 2002

-TANSEL, Aysit, (1999), “Türkiye’de Özelleştirme Nedeniyle İşten Çıkarılan

İşçiler: Çıkarılma Öncesinde ve Sonrasında Durumları”, Türk-İş Yıllığı’99

sf.491-514

-TİSK, (1999), Özelleştirmenin Neresindeyiz?, TİSK İnceleme Yayınları No:24,

Ankara

-Toplum Suskun Sermaye Serbest, Özelleştirme Değil Demokratikleştirme,

(1994), Bireşim Yayınları, İstanbul

-Türk Demokrasi Vakfı, (1994), Türkiye’de Özelleştirme Araştırma Raporu,

Ankara

-TÜRK-İŞ Araştırma Merkezi, (1998), KİT’ler ve Özelleştirme: İddialar ve

Gerçekler, Ankara

-TÜSİAD, (1992 ), Türkiye’de Özelleştirme Uygulamaları, İstanbul

187

-ÜNAL, Firdevs Feyza. (2000) Özelleştirmenin Kamu İktisadi Teşebbüslerinde

Verimlilik Üzerine Etkisi, Nobel Yayıncılık, Ankara

-YAMAN, Aslan, (1993), “Kamu İktisadi Teşekkülleri ve Özelleştirme”, Türkiye

Günlüğü Dergisi, Bahar 1993,

-YARROW, G ve VİCKERS, J. (1988), Privatization- An Economic Analysis,

Cambridge, MIT Press

-YARROW,George, (1995) “A Theory of Privatization or Why Bureacrats are Still

in Business” World Development, Vol:27, No:1

-YILMAZ, Hikmet,(1994), “Özelleştirme: Genel Olarak Anlam ve Nedenleri”,

İşveren Dergisi, Aralık 1994, Sayı 3

-YÜKSEL, Erkan, (2000), Basın ve Siyaset Gündeminde Özelleştirme,

Özelleştirme Konusu Üzerine Bir Gündem Belirleme Araştırması, Anadolu

Üniversitesi, Eskişehir

-ZARARSIZ, M.Emin,(1999), 4046 Sayılı Özelleştirme Kanununun İş Hukuku

Yönünden Değerlendirilmesi, DPT Yayın ve Temsil Dairesi Başkanlığı

Yayın ve Basım Şube Müdürlüğü, Ankara

-http://ekutup.dpt.gov.tr/kit/kilcim/ozel2.html (2004)

-http://www.ydk.gov.tr, “Kamu İktisadi Teşebbüslerin Tanımı, Kuruluş Nedenleri,

Tarihçesi, Hukuki Yapısı ve Denetim Şekli”, (2003)

-http://www.basbakanlik-dpb.gov.tr/birimler/ozellestirme.htm

-http://www.iskur.gov.tr/mydocu/tazminat.html

-http://www.oib.gov.tr

-http://www.oib.gov.tr/baskanlik/yasal_cerceve.htm (2004)

-http://www.oib.gov.tr/program/turkiyede_ozellestirme.htm (2004);

-http://www.ydk.gov.tr/Genel_Rapor_2000/IC.htm