türklerde eğitim

8/3/2019 trklerde eitim

1/21

LAHYAT FAKLTES DERGS 13:2 (2008), SS.89109

SLAMYETTEN NCE TRKLERDE ETM VE

RETM

The Education and Instruction in the Turks before Islam

Sddk NALAN& Hakan ZTRK

zet: Bu makale Mslman olmalarndan nce Trklerde eitimin durumunu tespitetmeyi amalamaktadr. Eski Trklerle kastedilen Hunlar, Gktrkler ve Uygurlardr.Hun Trklerinin anayurdu olarak Orta Asya gsterilir. Buras Altay dalarndaninin kuzeyine kadar olan blgedir. Hun Trklerinden sonra 552 ylnda Gktrklerkendi imparatorluklarn kurdular. mparatorluun sonlarna doru Orhun Abidelerinidiktiler. Bu abidelerde 38 harften oluan Gktrk alfabesinin sembolleri ve iaretlerivardr. Gktrklerden sonra Uygurlar 745 ylnda Dou Trkistanda veya inKrallnn Bat blgesindeki tarmsal alanlarda kuruldu. Uygurlar komular ile iyi

ilikiler iindeydiler. 14 harften oluan Sogd alfabesini kullandlar. Bosserte grematbaay ilk kullanan topluluk Uygurlardr. Daha sonra inliler bunugelitirmilerdir. Aratrmamz sonucunda slamiyetten nce Trklerde dzenli bireitim sisteminin olduu grlmektedir.

Anahtar Kelimeler: Trk Eitim Tarihi, Eitim, Hunlar, Gktrkler, Uygurlar

Summary: This article presented the issue of education in the Turks beforeMuslim,i.e. Huns, Gokturks and Uygurs. The homeland of Hun Turks, often referred to as"Central Asia", extends from the Altai Mountains to the north of China. In theaftermath of the Huns, Gokturks (552-745 A.C.) established their own states. Towardsthe end of this rule, they put up the Orhon Monuments in 732A.C. with signs andsymbols of the Turkish (38-letter Runic) alphabet. After the Gokturks, Uygurs (M.745-950.), in peaceful relations with their neighbors in the Eastern Turkistan or Sin-

kiang (agricultural) region of western China, established commercial ties with othercountries and used a new (14-letter Sogd) alphabet. Uygurs were, according to Bossert,forerunners in the invention or diffusion of the printing press, somewhat ahead of the

Yrd.Do.Dr., Frat niversitesi lahiyat Fakltesi, slm Tarihi Anabilim Dal.([email protected])

Ar.Gr., Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, slm Tarihi Anabilim Dal.([email protected])


2/21

Yrd.Do.Dr. Sddk NALAN & Ar.Gr. Hakan ZTRK____________________________________________________________________________

Chinese. Consequently, we says that there is an organization system of education inthe Turks before Islam

Key Words: History of Turkish Education, Education, Huns, Gokturks, Uygurs

GR

Eitim; Latincede Educate mastarnn isim ekli olan Educationszcnn Trke karldr.1 Szlkte, bytmek, yetitirmek,gelitirmek gibi anlamlara gelir.2 Terim olarak ise; Bireyin davranlarnda,

kendi yaants yoluyla istendik ynde deime meydana getirme sreci

3

veya Bireyin davrannda, kendi yaantlar yoluyla ve kastl olarakistendik deime meydana getirme denemeleri srecidir.4 Eitim, doumlabalar ve hayat boyu srer5, planl ya da tesadf olabilir. Okul, okuma-yazma, ders ara gereleri ile ve bunlarn dnda aile veya bir evre iinde,kiisel yetime yollaryla yaplan retme, renme, bilgi aktarma, becerikazandrma almalarnn tmn kapsayan bu abalara yaygn eitimdenir. Bundan da anlald gibi eitim, retimi de kapsayan genel birterimdir. Bu adan eitim, genelde halk ve yetikinler eitimi, yaygn eitimkurumlar, kitle iletiim aralar ve etkileri, toplumun ocuk yetitirmeyntemleri ve ocuk oyunlar, toplumda yaygn biimde ortaya kan eitimdncesi ve uygulamalar, toplumun bilim anlay, eitim deerleri; zelolarak Trk eitimi tarihini dikkate aldmzda ataszlerini, destanlar,

masallar, ninnileri, edipleri, ahlaklar, halk ozanlarn ve hatta amanlarvb. kapsayan bir terimdir.6 Kukusuz eitim zaman ve mekn ynndenkapsaml, sreli ve ok boyutludur. Eitim de retim de sregeldiitoplumun sosyal, kltrel, politik ve ekonomik olgularndan etkilenir.7

retim ise; bir amala tekilatl ve dzenli olarak genellikle birretim kurumunda ya da belli bir ortamda retmenler tarafndan,rencilere, ara gere kullanlarak bilgi aktarlmas ve retilmesialmalarnn tmdr. Baka deyile retim renmenin gereklemesiiin giriilen dzenli, tekilatl, planl abalarn tmdr. rgn eitimolarak isimlendirilir. retim, eitimin bir parasdr. Bu adan retim,

1 Cavit Binbaolu, Eitime Giri, Ankara, 1988, s. 2.2

Trk Dil Kurumu, Trke Szlk,C. I, s. 677.3 brahim Ethem Baaran, Eitime Giri, Ankara, 1984, s. 17; Bkz. Farkl tanmlar iinzcan Demirel, Zeki Kaya, Eitim le lgili Temel Kavramlar, Eitim Bilimine Giri,Ankara, 2007, s. 5-6; Aynur Pala, Eitimin Temel Kavramlar, Eitim Bilimine Giri,Ankara, 2006, s. 4-5; Nurettin Fidan, Mnire Erden, Eitime Giri, stanbul, 1998, s. 8;Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, stanbul, 1998, s. 68; Remzi ncl, Eitim veEitim Bilimleri Szl, stanbul, 2000, s. 391.

4 Cemal Tosun,Din Eitimi Bilimine Giri, Ankara, 2005, s. 19.5 Cavit Binbaolu, Eitime Giri, s. 5.6 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,stanbul, 1999, s. 2.7 Fatma Var, Eitim Bilimine Giri, Ankara, 1985, s. 18.


3/21

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 13:2 (2008)____________________________________________________________________________

okul, ders kitaplar, renci, retmen, mfredat vb. kapsar.8 Eitim veretimde iki unsur vardr; retme ve renme. retme; retmentarafndan hedeflenen davranlar rencilere kazandrmak iin dzenlenmiyaantlar srecidir.9 renme; bireyin olgunlama dzeyine gre,yaantlar aracl ya da evresiyle etkileimi sonucunda, yeni davranlarkazanmas veya eski davranlarn deitirmesidir.10 renme genelliklekendiliinden ve ynlendirilmi olmak zere iki trl meydanagelmektedir.11

slamiyetten nce Trklerde eitim-retim denildii zaman; bilinenilk Trk toplumlarndaki eitim akla gelir. Trklerin anayurdunun neresiolduu konusunda farkl nazariyeler ne srlmtr. Macar Trkiyats G.

Nemeth, Trk anavatannn Asyann kuzeybat (imal-i garbi) ksmlarnda,Altay dalar ile Urallar arasnda ve Aral gl mntkasnda aranmaslzumunu, lisan delillere dayanarak iddia etmitir. Yine Macar limlerindenG. Almasy, menkbe ile destanlara ve Aryan kavimlerin ilk vatanhakkndaki tetkikata dayanarak, Trk anayurdunun Tiyanan mntkasndaolduunu, bu meseleye tahsis edilen ayr bir yazsnda ileri srmtr.12Genel olarak kabul edilen gr de budur. Trkler aa yukar drt bin yllkmazileri boyunca dnya zerinde ok geni bir alana yaylm Asya, Avrupave Afrikada yaam ve pek ok devlet kurmu byk bir millettir.13zellikle Trklerin bakalar zerinde egemenlikler kurmu olmas, buegemenlii Hristiyan dnyas aleyhine gelitirmi bulunmas, yabanclarTrkler aleyhine ar duygusalla itmitir. Trkler aleyhine yarglarn enfazla younluk kazand alan ise, uygarlk rnleri konusu olmutur.14

Bat toplumlar, eski Trk toplumunu, Atl Kavimler kmesi iindedeerlendirmilerdir. Atl kavim(budun), at yetitiren ve btn gnlkyaam da at srtnda geiren insan toplumu demektir. in kaynaklar daTrklerin gebe yaam srdklerini, otlar ve sular izleyerek yaadklarnyazmlardr.15Bir baka ifadeyle Batl aratrmaclar, gebe olarakyaayan bir toplumun medeniyet oluturamayacan iddia etmilerdir. Buiddialara mukabil olarak Strzygovskinin Trklerden ciddi olarak elealnmasn istedii konu; Trklerin ok eski zamanlarda yaayp, zenginuygarlk izleri braktklar alanlarda bizzat kendilerinin bilimsel aratrmalarsrdrmeleridir. nk Strzygovski, baz insanlarn Ege sanatna

8

Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,s. 1; Cavit Binbaolu, Eitime Giri,s. 9; brahimEthek Baaran, Eitime Giri, s. 136; Fatma Var, Eitim Bilimine Giri, s. 19.9 brahim Ethek Baaran, Eitime Giri, s. 136.10 Cavit Binbaolu, Eitime Giri, s. 9; Farkl tanmlar iin bkz. Grsen Topses, Geliim

ve renme Psikolojisi, Ankara, 2003, s. 25.11 Nurettin Fidan, Mnire Erden, Eitime Giri, s. 10-11.12 A. Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri,stanbul, 1981, s. 9.13 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr,stanbul, 1998, s. 41.14 Mustafa Cezar,Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul, 1977, s. 1.15 Erdoan Baar, Trkiyedeki Eitimin Tarihsel Geliimi, Eitim Bilimine Giri,

Ankara, 2007, s. 28.


4/21


benzemeyen her sanat barbar addetmek gibi yanl bir gre sahipolduklarn ifade etmektedir.16

almamzda gerekten iddia edildii gibi Trklerin tamamengebe veya rasgele otlar, sular izleyerek yaadklar m? yoksa bu glerinbir sistem dhilinde takvim bilgisinin de yardmyla belli zamanlardayaylalara, belli zamanlarda klaklara m yapldn? ayrca bu yaambiiminde bir eitim-retim sisteminden bahsedilebilinir mi? gibi sorularncevaplarn ortaya koymaya alacaz. nk medeniyet ve kltr, bilgiile, bilgi de eitim-retim ve bilgi-bilim varsa, medeniyet de vardr. Bumtevaz almayla Trklerin, yksek bir medeniyete sahip olduu kapsnaralamay amalamaktayz. Bunu yaparken de Trklerin, slamiyeti kabul

etmeden nce kurmu olduklar devletlerden hareket etmeyi planlamaktayz.slamiyeti kabul etmeden nce Trklerin kurduu en nemli devlet Hun mparatorluu, Gktrk Devleti ve Uygur Devletidir.

A. HUNLARDA ETM VE RETM

Hunlar, tarihte bilinen en eski Trk devleti olup, merkezleri Orhun-Selanga rmaklar ile Trklerin kutlu lke saydklar tken ve evresimerkez olarak kurduklar bir devlettir. Bakentleri tkendir.17 Srbesleyen, atl gebe kabilelerden olumutur. zellikle komular inekar korunmalarn kolaylatrd iin, Hunlar yerleik deil gebe biryaanty benimsemilerdir. Bunun doal sonucu olarak da savalk,

yneticilik, baz el sanatlar ile dini inanlar ve ocuk yetitirmeye ilikindeerler eitime damgasn vurmutur. Hunlardaki eitimi; yaaybiimleri ekillendirmitir.18

1. Sava Eitimi

Hunlar da esas itibariyle skitler gibi gebe bir kavimdir.19 inkaynaklarndan elde edilen bilgilere gre bunlar srleri ile megulolurlard.20 Gebe Trklerin dmanlar, yine kendileri gibi atl olankomular idi. Bu sebeple atl dmanlar, onlar bir anda bastrabiliyor veher ey de o anda yok olabiliyordu. Yaamak isteyenler her an savaa hazrolmal idiler. Eli silah tutan ve dmana kar koyabilecek kimseler, neredeve nasl greve balayacaklarn ok nceden bilmeliydiler. Kadnlar veocuklar kimlerin nasl ve nerede koruyacaklarnn kesin kaidelerle

16 Saffet Bilhan, lk alarda Trk Kltr Hareketleri, Milli Eitim ve Kltr, S. 19, st.,1983, s. 22-23.

17 Zihni Merey, Trk Tarihi ve Kltr,Ankara, 2008, s. 5.18 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 4.19 Ren Grousset, Bozkr mparatorluu, Atilla, Cengiz,Timur, (ev. M. R. Uzmen),

stanbul, 2006, s. 50.20 Bahaeddin gel,slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK, Ankara, 1984, s. 88.


5/21


belirtilmi olmas gerekirdi. Btn bunlar topluma kim retebilirdi?asrlardan beri devam eden ve olgunlaan tre ve toplumun kkl geleneini,askeri dehasn, eitim-retim metotlarn nasl dzenlemi olurlard.21

Byk ordular kuran Hun Trkleri o gne kadar grlmedik savataktikleri gelitirmilerdir. Mete Han, yz bin atl ile ok sratli biimdein snrlarna girer ve inin merkezine kadar ilerler idi. Metenin ordusuatlarn renklerine gre dzenlenmi idi. Her yn farkl bir renk ile belirtilirdi.Sava annda kim hangi vazifeyi yapacaksa o yne doru hzla ilerlerdi. Ozamana kadar askeri alanda uygulanan byle bir taktik grlmemitir. ingibi geni ve kalabalk bir lkeye aknlar dzenlenmi pek ok savalarkazanlmtr. in Seddi onlar durdurmak iin yaplmtr.22 Hunlar, Orta ve

Bat Avrupada ok geni blgeleri ele geirmiler, Roma ve Bizansa baedirmilerdir. Bunlar bize Hunlarn ok iyi bir askerlik ve sava eitimigrdklerini kantlamaktadr. Bu eitim tre iinde gerekleiyordu.23Meteden daha ncesinde de Hunlarda belirli bir ordu sisteminin olduubilinmektedir. Metenin babas Tuman(Teoman)24 Han, Yeilerin elindenkaan olu Meteye 10.000 atldan oluan bir tmen vermi, o da babasnnkurduu sistemi daha da gelitirmi, disiplin ve itaati ne karmtr.25

2. Hayvan Yetitiricilii

Eski Trklerdeki eitimde nemli bir unsur da hayvanyetitiriciliidir. Koppers, Hayvan yetitiriciliinin Asyada doduunu,

ndogermenlerin bu kltrn yaratcs olmayp, ancak alcs olduklarnnispat edildiini sylemitir. Koppers, atn ilk evcilletirilmesi ve bununlailgili atl-oban kltrnn olumasn Asyada yaayan eski Trkleredayandrr.26 Trkler, at terbiyesi ve trl cinsten hayvanlarnyetitirilmesinde byk ilerleme kaydetmilerdir.27 Trkler iin at, oknemlidir. Bunu Kagarl Mahmudun u szlerinden ok daha iyi ekildeanlayabiliriz: At Trkn kanaddr. Ata bakan seyise El Ba yaniVilayetin Ba denir.28 zellikle atlarn eitilmesi gnbirlik bir sistemolmasa gerek, belli bir birikimin ve belli bir dzenin sonucudur.

21 Bahaeddin gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi,TTK, Ankara, 1984, s. 88; gel,Trk Kltrnn Gelime alar, Ankara, 1987, s. 1-3.

22

Zihni Merey, Trk Tarihi ve Kltr, s. 5.23 Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 62.24 Teoman (Tu-man), Hunlarn bilinen ilk hkmdardr. Bkz. Zihni Merey, Trk Tarihi ve

Kltr, s. 5; Teoman (Tu-man) smi zerindeki tartmalar iin bkz. Trkol Gk-Alp, Trk Tarihinin Meseleleri III, Teoman ve Mete Ad Meselesi, Milli Eitim veKltr,S. 3, Ankara, 1979, s. 29-33.

25 Bahaeddin gel, Byk Hun mparatorluu, Tarihte Trk Devletleri, C. I, Ankara,1987, s. 10.

26 Lszl Rsonyi, Tarihte Trklk, Ankara, 1971, s. 5-6.27 brahim Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, Ankara, 1987, s. 126.28 Kagarl Mahmut,Divan- Lgatit-Trk,C. I, s. 48-49.


6/21


3. Bamsz Yaama Azminin Yeni Nesillere Aktarm

Trk milleti, hkim bir millet olarak yaratldna ve kendisine bazfevkalbeer hususiyetler verildiine inanm ve evresindekileri deinandrmtr. Mahmud Kagar ve dier pek ok mellif; Trklerin

Allahn has ordusunu tekil ettiine, Allahn cezalandrmak istediikavimlere, bu ordusunu musallat ettiine dair sylemlerin yaygn olduunuifade etmitir.29 Gelenee gre Trk hkmdarlarna idare etme yetkisi Tanrtarafndan verilmitir. Bu yetki Eski Trklerde Kut ile ifadeedilmektedir.30 Onlara gre tm insanlar Trk devletinin halk, Trk hakanise dnyann hkmdar idi. Atilla kendisini Tanrnn krbac sayyordu.

Trklerde her zaman bir dnya devleti kurma dncesinin, dncesihkim olmutur. Bunun yannda hr ve bamsz yaama istei de her zamanTrkler arasnda kabul gren bir gr olmu ve bu iki anlay da treyoluyla yeni yetien kuaklara aktarlmtr. Bu sistemi yaygn eitimin engzel rneklerinden kabul edebiliriz.

Metenin devlet ynetimi ile ilgili ok anlaml bir olay vardr. BunuMustafa Kemal Atatrk de ok sevmi olmaldr ki 1933 ylnda BalkesirLisesinde bir tarih dersi sonunda retmenlere anlatmtr. in tarihlerindede anlatlan bu olay hem vatan toprann ne kadar kutsal olduunu hem deTrklerdeki devlet felsefesinin en gzel rneini gstermektedir.31

4. Mesleki Eitim

Sr besleyen atl-gebe ve sava bir toplumda hayvan rnlerinin(et, st, deri, yn...) deerlendirilmesi, eitli ara-gere yapm ile ilgili,usta-rak ilikisi iinde baz becerilerin gelimesi doaldr. Hunlar bylecekrk, hal, maden eya ve kl kua plakalar veya tehizat ve koumtakm, bronz plkalar, kopaklar ve dmeler ile temsil edilen son derecemahhas bir sanata sahiptirler.32 Madenlerden altn, demiri baar ileilemilerdir. Eski Trklerde demir ve demircilik kutsald, onlar kl zerineand ierlerdi. Hunlar, el zanaatlarnda da gzel eserler yapmlardr vebunlar step sanat olarak adlandrlmaktadr.33

ok kalabalk bir orduya sahip olan Hunlarn ok fazla silaha vemadeni eyaya ihtiyac olmas kanlmazdr. Bunun iin madenlerintoplumda geni apta ilenip, deerlendirilmesi gerekir. Bu sebeple,madencilik yalnzca aile iinde kalmayan bir ura olmaldr. Devletinmesleki eitim ile ilgilenmi olmas muhtemeldir.

29 Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihi,stanbul, 1981, s.107.30 . Kafesolu, Trk Milli Kltr,stanbul, 1998, s. 248-249.31 Olayn anlatm iin bkz. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,s. 5-6.32 Ren Grousset,Bozkrmparatorluu, Atilla, Cengiz,Timur,s. 51.33 Bahaeddin gel,slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s. 63.


7/21


5. Hunlarda Ziraat ve Tarm

in kaynaklarndan edinilen bilgiye gre Hunlar, srleri ileurarlarken bunun yannda ekip bimeyi de ihmal etmemilerdir. Altayblgesinde Hun anda ald dnlen muhtelif sulama kanallarnnizine rastlanmaktadr. Bu kanallardaki sulamann ilmi bir usulle yapldbelirlenmitir. Selanga nehri ve Baykal gl yaknlarnda bulunan sabandemirleri, muhtelif byklkte oraklar, zahire saklamak iin zel bir ekildekazlm kuyular, hububat ezmek ve tmek iin kullanlan talar bukltrn en nemli eserleridir.34

6. Dini nanlar35

Eski Trklerde sihri sistem ile dini sistem bir birine eitti. Tarihidevirde sihri bir sistem halinde grlen amanizmin daha ncesinden deana totemcilik ile kark dini bir sistem olmas kuvvetli bir ihtimaldir.36Hunlarda ve eski Trklerde din de ksmen bir eitim arac idi. Onlardahalk inan ile devlet dini ayr eylerdi. Halk inan daha ziyadehastalk, fal, sihirbazlk gibi insanlarn gnlk ihtiyalarna cevap veren veonlar manevi bakmdan tatmin eden prensiplerdi. Devlet dini ise devletinvarlk sebebini izah eden ve hkmdarn idaresine meruiyet veren birinanlar sistemi idi. Halk inannda halkla kar karya olan ve Tanr ileiliki kurduunu iddia eden aman denilen araclar mevcut idi. Devlet

dininde ise barahip, hkmdarn bizzat kendisiydi. aman ya da kam;khin37, sihirbaz, saz airi, yaz yazan ktip ve retmen anlamlarna dagelmekte, beden ve ruh doktorluu dhil ok eitli konularda halka nderlikyapmakta, onlarn sorunlarn zmeye almakta idi. Bu durumda onlar bireit yaygn eitimci olarak grmek gerekir.38

34 Bahaeddin gel,slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s. 88-89.35 Geni Bilgi in bkz. nver Gnay-Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin

Dini Tarihi, stanbul 1997; jean-Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (Trk:Aykut Kazancgil), stanbul 1994.

36 Nevzat Ayas,Trkler ve Tabiat Kanunu,II. Trk Tarih Kongresi,stanbul, 1943, s. 821.37 Kagarl Mahmut, Divan Lgatit-Trk Tercmesi, C. III, ev. Besim Atalay, Ankara,

1992, s.15738 Kam-aman-amanizm:Kuzey Avrasya'da ok sayda halklarla eski Magyar inanlarnda

bulunan merkezi ahsiyetlere verilen isimdir. Dnyalar arasnda ba kurma vastasdr.Yaayan insan varlklarla, l ruhlar arasnda temas salamaktadrlar. Bu erkeklerin,nadiren de kadnlarn kltleri, dier dinlere mukavemet etmi gibi grnmektedir.Chaman kelimesi Manu-Tunguz kknden bir kelime olarak Bilen kii anlamnagelmektedir. Buna gre burada gnostik ilkel bir mefhum sz konusu olmaktadr, Chamanolan kiiler, insanlarla-Tanrlar arasnda araclk fonksiyonu yaptklarndan, byk birprestij elde etmektedirler. amann, sinirsel bir gc vardr. amanlar, Ruhlar tarafndanseilmilerdir. amann seimi kiisel iradeye bal bir seim deildir. Bazen byle birseimi bir takm almetler ortaya koymaktadr: Yani, aman olacak kii, olaan styeteneini nceden gsterir ve halk onu aman olarak kabul eder. Mesel, yeni doan birocuk dileri km olarak doarsa veya alt parmakl doarsa, onun aman olmas


8/21


7.ocuk Eitimi

Hunlarda ve eski Trklerde ocuk sahibi olmak ok arzulanrd. Erkekve kzlar arasnda genellikle fark gzetilmez, hatta baz kzlara daha fazla

beklenmektedir. Bunlarn dnda aman aday hastalkla veya uzun sre klanndanuzaklap, daha sonra ortaya kmakla da kendini gsterebilir. O, bu ilemlerdengeerken, olduka ikenceli bir hayat yaamaktadr. kenceli hayat bitince, yenidenkendine gelmekte ve klana dnmekte ve aman hayatna balamaktadr. Yeni aman olanbirinin ilk rivayetleri, bilgi edinmekten gelmektedir. Burada bir forml bulunmaktadr:Buna gre ruhlar, arnan'i gtrmler ve ikence yapmlardr. Bu ikence, amannvcudunun paralanmasna kadar varmtr. Ruhlar aman adayn, ya imdi yahut dahasonra lecek ekilde atmlardr. ayet bu deney mspetse amann vcudu yeniden

olumakta, aday daha kuvvetli ekilde kendine gelmektedir. te bu andan itibaren bilginolan aman Dnya aacn trmanmakta ve ruhlarla temasa gemektedir. te bu,amann esas grevidir. Bir merdiven zerine veya aaca kma onun halka gsterdii birdeneydir. Daha sonra aman, temel letlerini elde edecektir. Bu letler Tambur ve peri atsemboldr (bu at bazen be bacakl olmaktadr). Bununla ilgili Macaristan'da halkhikayeleri vardr. Kuzey Avrasya halklar, bunun Rengeyii olduuna inanmaktadrlar.Tambur, sihirsel hayvanlarn derileri ile kapldr. Tamburun Sesi, amann, ruhlarnyannda yer deitirdiini veya ruhlara hitap ettiini sembolize etmektedir. Btn gcngstermesi iin tambur hazrlanmaktadr. Bunun iin sulanr ve atee tutulur. Merasim,geyik veya kz boynuzlaryla, ku tyleri ile sslenmi bir klah gerekli klmaktadr.Sibirya'da baz maaralarda bulunan yazlar bunu dorulamaktadr. Bunun bronz amakadar dayand sylenmektedir. Macaristan folklorunda boynuz, by ve bycalametidir. amann kt aaca gelince, Avarlarn eyalarnda bu gsterilmitir. Buaa bazen amann evinin nnde bitmektedir. Fakat genelde bu bir kamtr veya birmerdivendir. Bu aa veya merdiven, Tanrlara giden bir yoldur. amann aktivitelerioktur. Fakat her zaman bulunmas gereken bir unsur vardr ki bu da extase veya transhalidir. Bu hal, genelde bir uyku haline benzemektedir. Klah giydikten ve tambura

atein yannda gittike kuvvetlenen ritimlerle vurduktan sonra, aman yere der, bi-lincini kaybeder ve ruhu onu terk eder. te bu an, amann ruhlarla iletiim kurduuandr. aman kendine geldikten sonra, daha nce sorulan sorulara cevap vermektedir.Dier Samanlarn ruhlar ile de savamaya arlabilmektedir. Rivayete gre, her ikiSamannda ruhlar bir hayvan eklinde kendini gsterebilir (Mesel iki boa olabilir).amann ruhu eklinde grlen hayvan, malup edilirse, aman hasta der, bir mddetsonra da lr. Bu duruma den aman, aaca trmanamaz ve yere der. amannmerasimi srasnda ilhiler okunmaktadr. amann faaliyet alan belli bal drt eydesnrldr: 1- Ruh arma, 2- Tedavi, 3-By, 4- Kehanet. amann rahiplik fonksiyonuasl grevlerinden deil, daha sonraki fonksiyonlarndan saylmaktadr. aman, ktruhlar kovmak, gelecekle ilgili haberleri toplamak, verimlilik, ktlk gibi olaylar habervermek grevini yerine getirmektedir. amann asl grevleri olarak yukarda belirttiimizgrevler bidayette bir Allah elisinin grevleri ile deta bir benzerlik arz eder.Peygamberde Allah'la temas kurarak baz bilgileri vahiyle almaktadr. te Peygamberinbu tavr, amanda zamanla klk deitirerek, belli bir ekle brnmtr. Bu da bizi ilkamann bir peygamber olma ihtimaline gtrmektedir. Nitekim Krgzlar, Samanlarna

Faghinunm adn vermektedirler. Bu kelime ise Allahn Peygamberi anlamna gelenkelimenin bozulmu eklidir. Baz kaynaklarda Trklerin dininin amanizm olduueklinde bilgiler vardr. Bu bilgiler yanltr. Trklerin amanizm diye bir dinleri yoktur.nk amanizm bir din deildir. amanizm, yzyllarca muhtelif dinlerin etkisindekalm bir karmdr. Bu karma din demek doru olmaz. nk amanizm, btn dinfaaliyetleri kapsamaz. Bunun iin amanizme bir din deil; bir vecd teknii diyebiliriz.Trklerin, Tek Tanr inancna sahip olduunu gryoruz. Bu inan Gk Tanr inancolarak grlmektedir. Bunun iin Trklerin Hanif bir millet olma durumlar dikkateayandr. nk Trkler, Tarih boyunca Gk Tengri ve Tangri kelimelerini kullanmlarve bu Tanrlara inanmlardr. Mehmet Aydn,Ansiklopedik Dinler Szl, Konya 2005.s. 726-727; Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK., Ankara, 1954, s. 72.


9/21


deer verilirdi. ocuksuz ailenin itibar dkt. Eski Trklere gre oulbabasna, kz anasna ekmeliydi. yi olana ata, iyi kza da ana denirdi.nana gre ata olu ata doar yani oul babasna benzerdi.39 Olanyetitirmek babann, kz yetitirmek de anann grevi idi.

Eski Trklerin eitim sisteminde trenin ok nemli bir yeri vardr.Bu tre gereince, ocuklarn gl ve iyi bir asker olarak yetimelerine oknem verilirdi. Doum ve ad verme gnleri, trenlerle kutlanrd. ocuklardaha kkken at niyetiyle koyunlara binerler, ku ve fareleri okla vurmayaalrlar, ava gtrlrlerdi. Onlarn biraz byynce ata binmeleri de yinetrenlerle kutlanr, o gn ocua ad teslim edilir, at yarlar yaplrd. Erkekocuun yetimesinde ve sava sanatn renmesinde babasnn ok nemli

retici ve eitici grevi vard. Kzlardan da erkeklerle boy len,dmanlar, vahi hayvanlar alt edenler kard.40Hunlarda ve genellikle teki Trklerde Mslman olduklar

zamanlara kadar, ocua ad koymann bile bir mcadele, kahramanlk veg gsterisi ile ilgisi vard. Doduunda ocua verilen ad onun gerek vesrekli ad deildi. O, ilk genlik yllarnda dikkati eken bir baar ile adnkendi kazanrd. Bu, Dede Korkut Kitabnda ok gzel bir rnek ileanlatlr.41

B. GKTRKLER

M.S. VI. yzyln ortalarnda Byk Hun Devletinden sonra en byk

Trk devletini kurmu ve ksa zamanda ok byk bir alana yaylmlardr.Gktrkler, Hunlarn devam niteliindedir. Gktrklerin meneihakkndaki tartmalara bakld zaman onlarn Hunlarn bir kolu olarakortaya ktklar grlr. 542 ylndan itibaren derece derece kuvvetlenmeyebalayan Bumin Kaan nderliindeki Gktrklere Bat Wei devletitarafndan 545 ylnda An-nuo-pan-to adl Sodlu bir eliningnderilmesiyle Gktrklerle Bat Wei arasnda resmi mnasebet tesis

39 Kagarl Mahmut, Divan Lgatit-Trk Tercmesi, C. II, ev. Besim Atalay, Ankara,1940, s. 80.

40 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,stanbul, 2001, s. 6.41 Meer Hanm, Bayndr Hann bir boas vard. Bir gn drt ocuk meydanda ak

oynuyorlard. Azgn bir boa ahrdan dar salnmt. O boa kat taa boynuz vursa ungibi trd. Olancklara ka dediler. kat. Dirse Hann on be yandakiolanc kamad. Ak meydann ortasnda bakt durdu. Boa, olana srd geldi. Dilediki onu helak ede. Olan, boann alnna yumruuyla kat ald. Boa gtn gtn gitti.Boa olana srd geri geldi. Olan gene boann alnna kat vurdu, alnna yumruunudayad, srd meydann bana kard. Boayla olan bir hamle ekitiler. Boa iki arkabacann stnde durdu. Ne olan yener, ne boa yener Olan yumruunu ekti. Boadp tepesinin zerine dikildi. Olan baa el vurdu, boann ban kesti. Ouz beyleriolann stne toplandlar, vdler, ona gzel bir ad verdiler ve Boa dediler. Bkz. H.Achmed Schmiede, Kitab- Dedem Korkut Destanlarnn Dresden Nshas,Ankara, 2000,s. 24.


10/21


edildi.42 Bylece Gktrkler resmen tannd. Daha sonra devlet i ve dsebepler sonucunda Dou ve Bat olmak zere ikiye blnd.43 FakatUygurlar ve inlilerin basklar sonucunda Dou Gktrkleri 630 ylnda,Bat Gktrkleri 659 ylnda in egemenliine girdiler. Dou Gktrkler 50yllk bir aradan sonra Kutluk (lteri) adnda bir nderin ynetiminde istiklalsava vererek tekrar bamszlklarna kavutular. Kutluk Kaannlmnden sonra kardei Kapaan, sonra da Kutluk Kaann ocuklarBilge Kaan ve Kltegin ynetimi ald. Bunlarn vezirleri Tonyukuk idi.44 Oyllarda Gktrkler en parlak dnemlerini yaadlar. Tonyukuk 618 ylnda,mahalli beyleri ve idarecileri kaanln memurlar haline dntrmek iinonlara eitli unvanlar verdi. Mahalli hkimleri takip edebilmek amacyla

hkmet temsilcileri setirdi. Bu dnemde vergileri toplayan hkimlerinyerlerine idareci olarak Trk beylerini getirtti.45lgili dnemin kaynaklarincelendiinde Gktrklerde sistemli ve dzenli, merkezi sisteme bal,eyaletlerden ve onlarn yneticilerinden oluan bir devlet sisteminin olduuanlalmaktadr.

Bununla birlikte siyasi ekimeler, Uygurlar ve baka toplumlarnisyan, inin izledii blc politika sonunda, Gktrkler 745tebamszlklarn kaybettiler. Gktrkler gl bir devlet kurmaklakalmam, Bizans ve ini de yldrmtr. Uzun bir sre pek yolunu elindetuttuklarndan dolay gerek in gerekse Bizans devletleri, Gktrkler ile iyiilikiler kurmaya almtr.46

1. Gktrklerde Tabiat Anlay ve DinDivan Lgatit-Trkte geen bir ifadeyle Eski Trklerde dinin nasl

bir eitim sistemi olarak kullanldn daha iyi anlayabiliriz. Yet, bir takmhususi talarla yaplan bir nevi kehanettir. Bu talarla yamur yadrlr,rzgr estirilir ve baka eyler de celbolunur. Bu Trkler arasnda bilinir.Ben, bizzat bu hali Yamada mahede ettim. Bu khinlik, orada meydanagelen bir yangn sndrmek iin yapld. Allahn izniyle yaz gn karyad, yangn snd.47 Kagarlnn bu ifadelerinden de anlald gibi EskiTrklerdeki bir gelenein o devirde hala canlln koruduugzlenmektedir. Bunun bu ekilde devam etmesi iin halk arasnda sregelenbir yaygn eitim sisteminin olduu dnlmelidir. Yine bu olaylardan EskiTrklerin bir nizam anlayna sahip olduklarn gryoruz. Onlara gre yer

42 Ahmet Taal, Gk-Trkler,Ankara, 1995, s. 16-17.43 mrkul Karayev, Trkler ve Kaanlklar,ev. Mustafa Kalkan, stanbul, 2008, s. 49.44 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,s. 10.45 mrkul Karayev, Trkler ve Kaanlklar,s. 50.46 Muallim Afet Hanm, I. Trk Tarih Kongresindeki Konumas,stanbul, 1932, s. 418.47 Kagarl Mahmut, Divan Lgatit-Trk Tercmesi, C. III, ev. Besim Atalay, Ankara,

1992, s. 159; Nevzat Ayas,Trkler ve Tabiat Kanunu, s. 822.


11/21


ve gk sonradan yaratlm idi. 48 Bunu Kl-Tegin yaztlarnda u ekildegrmekteyiz; Yukarda mavi gk ve aada yaz yer yaratldnda,bunlarn arasnda kiiolu da yaratlmt49 Yine bu ifadelerden Tanrinancnn varl da anlalmaktadr.50

in kaynaklarnda kaytl u olay da ok nemlidir: 574 tarihindeKuzey Tszi hanedan imparatoru bir Budist keie Budizmin temel ilkeleriniTrkeye evirtip, bu metni Trkler arasnda datarak onlar Budizmeekmeyi emretmiti. Gebe Gktrkler arasnda byle bir propagandann(misyonerler) tarafndan szle deil de yazl metinler ile yaplmak istenmesiGktrklerde okuryazarln yaygn olduuna bir baka kanttr.51 Olayngerekleme zaman dikkate alnrsa Hunlar zamannda da bir yaznn olduu

dnlebilir.

2. Orhun Antlar ve Trk Eitim Tarihi Asndan nemi

Tarihte Orhun Antlar olarak bilinen bu belgeler 732de dikilenKltegin, 735te dikilen Bilge Kaan ve yine o yllarda dikilen Tonyukukantlardr. Bu antlarda 6000 kadar kelime vardr. Orhun Antlar ilk kez 29Kasm 1893te Danimarkal bilgin Thomsen tarafndan Tanr, Trk veKltegin kelimelerinin zlmesi ile eski bir Trk yadigr olduu dnyayailan edilmitir.52 Antlar On ki Hayvanl Takvime53 gre tarihlenmitir.Kltegin Antnda, onun Koyun ylnn on yedisinde ld belirtilmitirki, bu tarih 27 ubat 731e rastlar.54 Onun ant aabeyi Bilge Kaan

tarafndan 1 Austos 732 ylnda dikilmitir. 25 Kasm 734te len BilgeKaan adna da 735 ylnda bir ant dikilmitir.55Orhun Antlarnda, eitimi ilgilendiren balca ksmlar unlardr:in milletinin sz tatl, as (ilenmi kuma) yumuak imi , tatl

sz (yumuak) hediyesi, ipek kumala, uzak halk ylece yaklatrrm.Yakna konduktan sonra kt bilgisini anda yayar imi , iyi bilge kiiyi, iyialp kiiyi yrtmez imi. Bir kii yanlsa, suyuna, halkna, akrabasna kadar

yrtmezmi. Tatl szne, yumuak hediyesine aldanp, ok Trk halkldn. Trk halk leceksin. Beriye oay ormanna Tgltn ovasnakonaym dersen, Trk milleti leceksin tken yerinde oturup, kervan,kafile gnderirsen, hi skntn yoktur. tken ormannda oturursan ebed(beng) il tutarak oturacaksn. Trk milleti, tok olacaksn, asan, tokluk

48 Nevzat Ayas, Trkler ve Tabiat Kanunu, s. 825.49 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri,stanbul, 1970, s. 4.50 Ren Grousset,Bozkrmparatorluu, Atilla, Cengiz,Timur,s. 115.51 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,s. 14.52 Abdulhaluk ay, Trk Kltr ve Kaynaklar, Ondokuz Mays niversitesi Eitim

Fakltesi Dergisi, Samsun, 1986, S. 1, s. 56.53 Osman Turan, On ki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, 1941.54 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,s. 11-12.55 Abdulhaluk ay, Trk Kltr ve Kaynaklar, s. 56.


12/21


dnmezsin. Bir doyarsan alk dnmezsin. Byle olduun iin, beslemiolan kaannn szn almadn56

Metinden anladmza gre Trk milletinin en byk dmanna oknet bir ekilde iaret edilmektedir. Burada bir saldrganlk yoktur, barvardr. Milletin yurdunda oturmas, birbiriyle iyi geinmesi, yabanctuzaklara dmemesi ihtar edilmektedir.57 Bu kitabelere bakld zamandevlet felsefesi, iskn, komularla ilikiler ve devleti ynetenlere itaat vb.konular net bir ekilde grlmektedir. Adeta bir anayasa niteliitamaktadr. Bu kitabeler, Trk halknn bu konularda bilgi edinmesininamaland olup, bir ders kitab zellii tarlar.

Drt taraf hep dman imi, ordu sevk ederek drt taraftaki milleti

hep alm hep tabi klm balya ba edirmi , dizliye diz ktrm.Douda Kadrkan ormanna kadar Batda demir kapya kadar kondurmu,ikisi arasnda pek tekilatsz Gktrk ylece oturuyormu. Bilgili kaan imi.Cesur imi tabii. Beyleri de milleti de doru imi. Onun iin ili ylece tutmutabii, ili tutup treyi dzenlemi. Ondan sonra kk kardei kaan olmutabii, oullar kaan olmu tabii ondan sonra kk kardei byk kardeigibi klnmam olacak, bilgisiz kaan oturmu. Buyruku da bilgisiz imitabii kt imi tabii beyleri milleti ahenksiz olduu iin in milleti hilekr vesahtekr olduu iin aldatc olduu iin kk karde ve byk kardeibirbirine drd iin bey milleti karlkl ekitirttii iin Trk milleti il

yapt ilini elden karm kaan yapt kaann kaybedivermi. inmilletine beylik erkek evlad kul oldu hanmlk kz evlad cariye oldu.58

Bu ifadelerden anladmza gre; bilgelik, alplk, iyi ve baarlhkmdarlarn zellikleri olarak belirtilmitir. Byle hkmdarlar, halknnbamsz ve gven iinde yaamasn salamak kadar devletinin nfus veekonomik gcn arttrmay ve milletini mutlu etmeyi asl grevleribilmektedir. Bilgisiz, yani iyi bir ynetim bilgisine sahip olmayan, toplumungerek karlarnn nerede bulunduunu ve bunun nasl salanacanbilmeyen hkmdarlar ise toplumsal zlmeye ve bamszlnkaybedilmesine neden olurlar. Bu hkmdarlar zamannda, d dmanlar dapropaganda yolu ile lkeyi ierden kolaylkla kertip ele geirirler.59

3. Bamsz Yaama Azminin Yeni Nesillere Aktarm

Hunlarda bamsz yaama azminin yeni kuaklara aktarlmasndatre etkiliydi. Gktrklerde ise bu, kitabelere kaznarak daimi bir retihaline dnmtr. Yukarda Trk Tanrs Trkn mukaddes yeri suyubyle tanzim etmi. Trk milleti yok olmasn diye, millet olsun diye babam

56 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, s. 2; Ali ztrk, tken Trk Kitbeleri, Ankara,2001, s. 74-75.

57 Mustafa Ergn, Trk Eitim Tarihi, http://egitim.aku.edu.tr/tet00.htm, 15.10.2008.58 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri,s. 4-5.59 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,s. 11.


13/21


lteri Kaan, anam El Bilge Hatunu, Tanr Tepesinde tutup yukargtrm (yceltmi). Babam kaan on yedi erle dar km, daryryor diye ehirdekiler daa kmlar, dadakiler inmiler, derlenipyetmi er olmular. Tanr g verdii iin Babam Kaann ordusu Kurt gibiimi, dman koyun gibi imi Kul olmu milleti, Trk tresi bozulmumilleti, ecdadnn tresince yaratm, yetitirmi60

Burada on yedi erle harekete geen lteri Kaan iin kemiyet deil,keyfiyetin, inancn, azim ve iradenin nemli olduu sonucu kmaktadr.Hrriyet, Trk milleti iin her eyden nce gelir. Klelik ve zillet ise, aslakabul edilemezdi. Nitekim Trkn bu karakteri Atatrkte Hrriyet benimkarakterimdir vecizesiyle ifadesini bulmutur.61

Gktrklerdeki eitim Hunlardakine kukusuz ok benzemekteydi.Eitim tre iinde ve tre kanalyla veriliyor, benzer zellikleri tayordu.nk Gktrklerin yaam biimi de Hunlardan ok farkl deildi. AncakGktrklerin 38 harfli gelimi bir alfabe ile ilenmi bir dile sahip olular,yazl eserler brakm olmalar, yaz ve dil konusunda rgn, planl bireitim yapm olduklarn dndryor. Gerekten ileri dzeyde bir dil veyaz eitimsiz var olabilir miydi? Orhun Yaztlar, yazl Trk tarihinin engrkemli zirvelerinden, en parlak rneklerinden biridir. Ancak bu zirveninuzun bir gemii olduu veya olmas gerektii, hemen ilk aklagelenlerdendir. Gktrk yazs ile yazlan bu antlar hem yaz hem de dilbakmndan yzyllarca sren bir ngelimenin olduunu aka gsteriyor.62Bu nedenle, Gktrklerde szl tre bilgisi yaz ile de genilemi veyaygnlamtr.

Gnmz Avrupa uluslarnn hemen hi birinin milli dil ve yazsbulunmad bir dnemde Gktrkler ileri bir dil ve yaz ile ta zerine yazyazarak, bize ok deerli belgeler brakmlardr. Aslnda Gktrkhkmdarlarnn, VI. yzylda in mparatorluuna Trke olarakmektuplar yazd biliniyor. Bunlarn ancak ince evirileri gnmzeulaabilmitir. Yenisey mezar talar ise daha da eski tarihlere kar. uhalde, Trkenin ilk yazl belgeleri Orhun Antlarndan nce meydanagetirilmitir. Fakat kesin olarak tarihlendikleri, binlerce kelimeden olutuuve konular ok nemli olduu iin, Trkenin, tarihi bilinen en eski yazlbelgeleri, Orhun Antlar kabul edilmektedir.63 Barthold bu yaztlarnanlalmasnda Thomsen ve Radloffun tercmelerinin ok kolaylksalayacan ifade etmektedir.64

indeki deerli eyalar, dolaysyla pek ou tarihin eitlidnemlerinde yamalanm olan eski Trk kurganlarnda (mezar), Gktrk

60 Ali ztrk, tken Kitabeleri, s. 67; Muharrem Ergin, Orhun Abideleri,s. 6.61 Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi,Elaz, 1999, s. 1062 Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar II, stanbul, 1932, s. 7; Mustafa Ergn, Trk

Eitim Tarihi, http://egitim.aku.edu.tr/tet00.htm, 15.10.2008.63 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,s. 11-12.64 W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler,stanbul, 1927, s. 4.


14/21


yazs ile donatlm birok eyalar bulunmaktadr. Bu adan M.. V. veyaIV. yzyla ait olduu tahmin edilen Kazakistan'daki Esik Kurgan bize iyibir rnek vermektedir. Bu mezarda bulunan bir gen cesedinin zerindekialtn kaplama zrh, kemer ve yine altnla sslenmi eyer, kama, kam sap,ok ve yaylar; o zamanki Trk uygarlnn yksek seviyesini gstermektedir.Bu eyalarn iinde bulunan bir anaktaki Gktrk harfleriyle yazlm bircmle, bize bu yaznn ve yazl dilin ne kadar eskiye gittii konusunda birfikir vermektedir.65

4. Gktrklerde Ziraat ve Tarm

in kaynaklarndan anladmz kadaryla Gktrkler de tarm ileurayorlard. Her ne kadar Trkler yerlerini deitirseler de herkesinkendi topra vardr.Topraklarn iyi ilesinler diye Kapaan Kaan,inden tarm aralar ve tohumluk talep etmiti.66 Ziraat ve tarm byktecrbe isteyen bir uratr. Mevsim bilgisi, takvim bilgisi, corafya bilgisivb. gibi bilgilerin gelecek kuaklara aktarlmas da yaygn eitimin en gzelrneklerinden birini bizlere gsterir.

C. UYGURLARDA ETM

Gktrk devletini ykan Uygur-Karluk-Krgz konfederasyonu dalp,tken havzasna Uygurlar hkim olduktan sonra 745844 yllar arasnda

blgede Uygur Kaanln kurmulardr. siyasi ekimeler, ininizledii blc politika, Maniheizm dininin olumsuz etkileri ve doal afetlersonunda, Uygurlar 840ta bamszlklarn kaybettiler.

Uygurlarn hayat biimleri Gktrklerden balca iki biimdefarkldr.

1. Kentlerde yerleik hayat, nem kazanmtr.2. Uygurlar teki kltrlere geni lde almlar, eski dini

inanlarn brakp, Manihaizmi benimsemilerdir. Et ve st yenilmesineizin vermeyen sadece sebze yenilmesini isteyen bu din onlarpasifletirmitir. Yerleik hayat ve din deiiklii nedeniyle Uygurlar, Trkeitim tarihine kendi damgalarn vurmulardr.67

Mani dini, 762'de Bg Kaan tarafndan resm devlet dini kabul

edilince, Arami-Sryani alfabeleri karm Mani yazs da Trke eserlerinbasld bir yaz haline geldi. Maniheist rahipler de, Budist rahipler gibi,kendi dinlerini anlatan eserleri Trkeye evirmeye ve propagandayapmaya baladlar.

65 Mustafa Ergn, Trk Eitim Tarihi, http://egitim.aku.edu.tr/tet00.htm, 15.10.2008.66 Ayrntl bilgi iin bkz. Sencer Divitiolu, Kk Trkler(Kut, K, lg),stanbul, 2000,

s. 247-248.67 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,s. 14.


15/21


768 ylndan itibaren Uygur Kaan, in mparatorundan indeMani dininin vaaz iin bir kararname kartmay baarmtr. Uygurvatandalar iin Hu-peinin King-Ceusunda, Kiang-sunun Yang-ceusunda,-kangn ao-hinginde ve Kiang-sinin Nan-angnda Mani tapnaklarina edilmitir. Uygurlar randan veya d randan Mani dinini aldklargibi ayn blgeden zellikle Maverannehirden Sodak alfabesini dealmlardr. Bundan zel bir Uygur alfabesi gelitirmilerdir.68

Bu yaz ile ktphaneler dolduran edebiyat, sanat ve din konularndakitaplar yazdlar. Onlarn basn tekniini bulduklarn gsteren delillervardr. Bask yolu ile kitaplar oalttlar. Okuryazarlk artt, toplumun bilgidzeyi ykseldi. Yerleik hayat nedeniyle planl ve rgn eitimin de var

olmas gerekir. Bilginin yaz ve yerleik hayat kanalyla genilemesiyleszl tre bilgisi ok ald. Bilginin nemine ilikin geleneksel deerler degelierek srd gitti.

Uygurlar, bilgi ve kltr dzeyleri ykseldii iin yzyllarca eitliTrk ve yabanc devletlerin saraylarnda katiplik, brokratlk, danmanlk,tercmanlk, retmenlik ve kltr elilii yapmlardr.69

Uygurlardan kalan kitabeler

Gktrk kaanlnn bir devam niteliinde olan Uygur kaanldneminde de Gktrk kitabesi ile yazlm kitabeler gnmze kalmtr.Bunlar iinde en nemlileri ine-Usu ve Karabalsagun kitabeleridir.

a) ine-Usu Kitabesi: Byk Uygur kaan Bilge Bayun-ur(Moyun-ur)(746-759) adna dikilen bu kitabede Bayunurun babas ve Uygurkaanlnn kurucusu Kutluk Bilge Kl Kaandan bahsedilir (.746). Bukitabe Kuzey Moolistanda Selenga havzasnda ine-Usu gl kenarndaFinli Ramstedt tarafndan 1909 ylnda bulunmutur.70

b) Karabalsagun Kitabesi: Uygurlarn kuruluundan, zaferlerindenve Mani dininden de detayl olarak bahseder.71 Bu yazt, Trke, ince veSogda olarak yazlmtr. Btn dillerdeki metinler ne yazk ki imdiyekadar salkl bir ekilde Trkeye kazandrlamamtr.72

Sanskriteden Uygurcaya evrilen pek ok metin vardr. Ayrca

Budizmin ziyana urayan baz blmleri Uygurca metinlerde bulunmutur.Tm bunlardan Uygurlarn ok yksek bir medeniyete ulatklarn

68 Rene Grausset,Bozkrmparatorluu, ev. M. Reat Uzmen, stanbul, 1980, s. 131.69 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,s. 13.70 Abdulhaluk ay, Trk Kltr ve Kaynaklar, s. 56.71 Glin andarolu, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr, Yeni Trkiye Yaynlar,

Ankara, 2002, s. 212-213.72 zkan zgi, in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989, s. 23.


16/21


anlyoruz.73 Maniheizm ve Budizm gibi dini vesikalar yannda hukukvesikalar da 1890 ylnda tesadf eseri ortaya kmtr. Bu vesikalarn X-XIV.yzyllar arasnda yazld tahmin edilmektedir. Bu vesikalardaahslarn kendi arasndaki ilikilerle ilgili olanlar da vardr. Vasiyetnameler,kle satlar, ocuun evlatla verilmesi, arazi satlar, hayvan kiralamabelgeleri vb.74

Kuzey dou Avrupada bulunan eski Trk kitabelerinden ennemlileri Madara Kaya kitabesi, Peenek ve Sekel kitabeleridir. MadaraKaya kitabesi Bulgaristanda Madara ky yaknlarnda kaya zerinde birsvari kabartmas ve aasndaki yazlardan ibarettir. Bu kitabe Trk-Bulgarkaan Kurum Han (. 813) adna olu Omurtag kaan tarafndan

yaptrlmtr. Macar G. Feher kitabeyi okumutur. Peenek kitabeleri iseMacaristann Nagy Szent Miklo ky civarnda bulunan 23 para altn kapkaak eya zerindeki yazlardr. Bu yazlar, Macar Gy. Nmeth tarafndan1932 ylnda okunmu ve bu altn eyalarn Peenek Trklerine ait olduuanlalmtr.75

D. TRK ETM SSTEMNE YABANCI ETKLER

Tarih boyunca benimsedikleri eitli dini inanlar, iinde yaadklarok geni fiziki, siyasi ve kltrel evre Trklerin eitimine de dardanbaz unsurlarn girmesine yol amtr.

Evlilik yoluyla: Pek ok Trk hkmdar in hkmdarlarnn kz ile

evlenmitir. lkelerinde Konfysn szlerini ezberlemi ve kendilerinigelitirmi bu hatunlar Trk ehzadelerin annesi olmu ve bu fikirleriocuklarna retmilerdir.

Beyin G: Zaman zaman inden kaan aydnlar Trkhkmdarlarna snmlar ve kendilerine uygun devlet ileri verilmitir.Birok ehzade ine renim iin gnderilmitir

Siyasi ilikiler: lkeler arasnda siyasi ilikiler kurulmu, eliler gidipgelmitir.

Savalar, ticaret ilikileri, gezginler yoluyla baka lkelerin kltr veeitiminin etkileri Trk eitiminde de grlmtr.76

E. ESK TRKLERDE RETM ARA GERELER

Matbaa: Bossertin ileri srdne gre bir lkede, matbaann icadve gelitirilebilmesi iin artn birlikte bulunmas gerekir:

73 Lszl Rsonyi, Tarihte Trklk, s. 49.74 Bkz. zkan zgi, Turfan Uygurlarnda Kiralama Vesikalar,X. Trk Tarih Kongresi,C.

III, Ankara, 1986, s. 767-768.75 Abdulhaluk ay, Trk Kltr ve Kaynaklar, s. 57.76 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi,s. 13.


17/21


a) Harf says az bir alfabe kullanlmakta olmasb) Okuma arzusunun artm ve kitaplarn ok aranmakta olmasc) zerine baslacak salam bir malzemenin veya kdn bilinip

kullanlmasBu alardan bakld zaman matbaann nce inlilerce bulunduu

eklindeki sylenti doru grnyor. nk kd biliyorlard. Amabinlerce harften oluan in yazs basm iin ok byk teknik zorluklarkaraca gibi bu yzden ince kitaplarn matbaa ile oaltlmas elleoaltmaya gre pek ekonomik de olmazd. Bu nedenle matbaay ilk nceonlarn bulduuna phe etmelidir. Onlar tahta vs. ile kalp baskykullanmlardr. Ama bu matbaa teknii deildir. inlilere komu olan

Uygurlar da kalp basky ve kd kullanyorlard. Okuma yazma ve kltrdzeyleri ok yksekti. Hatta baka devletlere ktip brokrat evirmen,danman ve retmen olarak hizmet verecek kadar bilgili kltrlyetiiyorlard. Sade bir alfabeleri vard. Bylece ayr ayr kesilmi harfler ilebasm tekniinin ortaya kmas iin tm artlar hazrd. Bu uygun ortamiinde onlarn matbaa tekniini bulduklarn gsteren somut veriler vardr.Kansu blgesinde, Tun-Huangda st rtl bir maarada tahtadan bazUygur matbaa harfleri ve Uygurca kitaplar ele geirilmitir. Bunlarn M.S.700-900 yllarna kt anlalmtr. Bylece Bosserte gre matbaayUygurlarn bulduunu kabul etmek gerekir. inlilerde bu teknii XI.Yzylda (1041) Pi-eng isimli bir demirci, demirden harfler yaparakgelitirmilerdir. 1241de de Altnordu devletleri Almanyaya yaptklar

aknlarda bu teknii oralara gtrdler. ki yzyl sonra 1440-1450lerdeGutenberg matbaay gelitirdi. Ortaada fikirlerin ve teknik bilgilerin birlkeden tekine ne kadar yava tand dnlrse iki yz yllk gecikmefazla saylmaz. Bylece Uygurlarn ve Gutenbergin matbaas arasnda ilikibulunmaktadr.77

DEERLENDRME

ok geni sahalara yaylan ve iinde birok yabanc kltrleri demuhafaza eden devletler kurmu olan Trklerin, bu devletleri idareedebilmek iin ok iyi bir devlet tekilat gelitirmeleri gerekiyordu. Bumekanizmann ileyiini salkl bir ekilde yrtebilmesi, devletin tmkademelerindeki ileyiin salkl yrtlebilmesine balyd. Bununsalanabilmesi iin ehzadelerin iyi yetimeleri gerekiyordu. Kitabelerdenanlaldna gre Halk beslemek ve giydirmek ii tm lke genelindesalanmaya allmtr. Yukarda verdiimiz bilgilerden anlalacanagre, Trklerde devlet kavram btn ile beraber ortaya kmtr.Gktrkler, milleti devletin kurucusu olarak kabul etmilerdir. Bu sebepten,milletin iinden kan devlet bakan, milleti korumak, doyurmak, i ve a

77 T.H. Bossert, Tab Sanatnn Kefi,II. Trk Tarih Kongresi,stanbul, 1943, s. 421-426.


18/21


temin etmekle ykmldr. Devlet yneticileri halknn hayatndzenlemekle grevlidirler. Bu bakmdan halk devlet babannkoruyuculuk ad altnda yapt hizmetten yararlanr. Buna gre devlet,sosyal, siyasal, ekonomik ve fikir hayatlarn dzenleyecektir. te her eydevletten beklenir ve hizmet devleti olma kavramna sahip, bir yapierisinde kendini kabul ettirmitir. Bunun iin byk bir datm tekilatnnvarlna ve yetitirilmi elemanlara ihtiya vardr. Bunlar birka inli ktipile olacak iler deildir.

Trklerde Hunlardan itibaren eitli el sanatlarnn gelimesi, belirlibir estetik anlaynn varln gsterir. Trklerde tezyin sanat fevkaladeinkiaf etmi, Eski Trkler tarafndan yaplan oymal silahlar, kl

saplarndaki ilemeler, bugn dahi hayret ve beeniyle izlenmektedir.Boyaclk sanat da gelimi, gnmze kadar gelen kkboyann vehalcln (dokumacln) temelleri ok eskilerden beri sregelmitir. Tmbu iler belli bir teknik ve eitimi gerektirmektedir. Ancak gnmzde Eskidnemlerde Trklerde mevcut olan planl bir eitimin yapldna dair netbir delil yoktur. Ama Hunlardan itibaren Trklerde, belirli bir eitiminyapld kuvvetle muhtemeldir. Bu blgelerde yaplan kazlarda, bulunanyaplarn bazlarnn, eitim iin kullanld dnlmektedir.

Altay blgesinde Hun anda ald dnlen muhtelif sulamakanallarnn izine rastlanmaktadr. Bu kanallardaki sulamann ilmi bir usulleyapld belirlenmitir.

Bugn ordumuzda da kullanlan 10lu sistemi (Onba, yzba,

binba gibi) ilk kez uygulayan Trklerdir.slamiyet ncesi Trklerden kalan bir iirde bilgiye nem ve deerverildii anlalmaktadr. Bilgili insan beline ta kuansa ka olur, bilgisizin

yanna altn kuansa ta olur denir. Bu iirden de anlalaca gibi Trklerbilgiye ve bilgine nem vermilerdir.

Kalntlara baklrsa; (yazma eserler, sistem, devlet ynetimi, bilgiyeverilmi nem ve alfabe, vs.) Trklerin yerleik yaam ile gebelii uzunmddet birlikte srdrdkleri gzlenmektedir. Orta Asyadaki kaz sonularile bilimsel tarih incelemeleri bu gr dorulamaktadr.

Yaznn yaygnlatrlmas, Trk Takviminin slah edilii, yalnziinde bulunulan zamanda deil, nesiller boyu tarihten ibret alnmas iindikilen kitabeler, Trk toplumunda kalabalk bir okur yazar topluluununolduunun en nemli kantdr. Bilgi ve bilginler vlm, bilginin deeriataszlerine yansmtr.Kut belgsi bilig(Kudretin belgesi bilgidir), szEski Trklerde bilgiye verilen nemi en iyi ekilde gsterir.

Son yllarda yaplan aratrmalar; Gktrklerin Orhun antlar dndamezar talar, dalardaki sabit kayalar, aalar, kemikler, madenler, toprakev ara gereleri, silahlar ve ss eyalar vs. zerine pek ok yazyazdklarn ortaya koymutur. rnein, Altay dalarnda kayalarda yollargsterici sosyal ve gnlk yaaya ait pek ok yaz bulunmutur. Kp ve


19/21


tabak gibi ev eyalar zerinde sihirsel yazlar grlmektedir. Bunlardan biri,bir kpn nianlanan bir kz iin armaan olarak alndn bildirir. Bunlarbize Gktrklerin yazy toplum hayatnn her alannda kullandklarn,okuryazarln yaygn olduunu gstermektedir.

Grld gibi, eitim anlayn yaay biimleri ekillendirmi,tre ise yeni kuaklarn yetimesinde ve hangi deerlere sahip olmasgerektiinde, etkili olmutur. Destanlardan ve kitabelerdeki ifadelerden,Trk-Eitim sisteminin amacnn Alp-nsan tipi yetitirmek olduuanlalmaktadr. Bilge ve erdem kutsal saylm, ileriki kuaklarn hayrlaanmalar ve vmeleri iin bilge olmann gereklilii vurgulanmtr. Hattaileri de Trk devletinin bana gemesi muhtemel olan ehzadeler, zel bir

eitim-retim metodu uygulanmaktadr. Her bakmdan mkemmele yaknbirer insan olmalar iin eitimlerine zen gsterilirdi. Devleti yneteceklereteorik bilgiler verilir ve uygulamal olarak baka bir yerde vali olarakatanrd. Bylece yetimi ve yirmi yanda devleti ynetecek bir bilgi veeitime sahip olarak, kendini ispat ederdi. Trklerdeki bu teknoloji vekltr dzeyi rgn eitim kurumlarnn bulunduuna iaret etmektedir.

zetle antlarda, daha sonra gelecek Trk hkmdarlarna ve sonsuzakadar Trk milletine bamsz ve mutlu yaama ile ilgili bir tarih dersiveriliyor. Milletin bunlar renip, bilmesi isteniyor. Bu bilgilerin kalcolmalar iin ta zerine yazld belirtiliyor. Bylece, Bilge Kaann Trkmilletinin ilk siyasal eitimcilerinden biri olarak deerlendirilmesi gerekir.Tm bunlardan da anlalyor ki, Trkler, kltr ve medeniyet kurabilecekbir eitim seviyesine sahip, byk bir millettir. bin yllk bir devletgeleneine sahip olunmas da bunun bir gstergesidir.

KAYNAKA

Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Szl,stanbul, 1998

Akyz, Yahya, Trk Eitim Tarihi,stanbul, 1999

Ayas, Nevzat, Trkler ve Tabiat Kanunu,II. Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1943

Aydn, Mehmet,Ansiklopedik Dinler Szl, Konya 2005

Barthold, W., Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler,stanbul, 1927

Baar, Erdoan, Trkiyedeki Eitimin Tarihsel Geliimi, Eitim Bilimine Giri,Ankara, 2007

Baaran, brahim Ethem, Eitime Giri, Ankara, 1984

Bilhan, Saffet, lk alarda Trk Kltr Hareketleri, Milli Eitim ve Kltr, S. 19,

stanbul., 1983.

Binbaolu, Cavit, Eitime Giri, Ankara, 1988


20/21


Bossert, T.H., Tab Sanatnn Kefi, II.Trk Tarih Kongresi, stanbul 1943, s. 421-

426.

Cezar, Mustafa,Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk,stanbul, 1977

andarolu, Glin, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr, Yeni Trkiye Yaynlar,

Ankara, 2002

ay, Abdulhaluk, Trk Kltr ve Kaynaklar, Ondokuz Mays ni. Eitim Fakltesi

Dergisi, Sam, 1986, S. 1, s. 56.

Demirel, zcan Kaya, Zeki, Eitim le lgili Temel Kavramlar, Eitim Bilimine

Giri, Ankara, 2007

Divitiolu, Sencer, Kk Trkler (Kut, K, lg),stanbul, 2000

Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri,stanbul, 1970Fidan, Nurettin Erden, Mnire, Eitime Giri,stanbul, 1998

Gk-Alp, Trkolu, Trk Tarihinin Meseleleri III, Teoman ve Mete Ad

Meselesi,Milli Eitim ve Kltr,S. 3, Ankara, 1979, s. 29-33.

Grausset, Rene,Bozkrmparatorluu, ev. M. Reat Uzmen, stanbul, 1980

Grousset, Ren, Bozkrmparatorluu, Atilla, Cengiz,Timur, (ev. M. R. Uzmen),

stanbul, 2006

Gnay, nver - Gngr, Harun, Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi,

stanbul 1997

Hanm, Muallim Afet,I. Trk Tarih Kongresindeki Konumas, stanbul, 1932

nan, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK., Ankara, 1954

zgi, zkan, Turfan Uygurlarnda Kiralama Vesikalar, X. Trk Tarih Kongresi,

C. III, Ankara, 1986, s. 767-768.

--------------, in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi,Ankara, 1989

Kafesolu, brahim, Trk Bozkr Kltr,Ankara, 1987

-------------, Trk Milli Kltr, stanbul, 1998

Karayev, mrkul, Trkler ve Kaanlklar,ev. Mustafa Kalkan, stanbul, 2008

Komisyon, Trk Dil Kurumu, Trke Szlk,C. I-II

Mahmut, Kagarl,Divan Lgatit-Trk Tercmesi,C.II, ev. Besim Atalay, Ankara,

1940

-------------,Divan Lgatit-Trk Tercmesi,C. III, ev. Besim Atalay, Ankara, 1992

Merey, Zihni, Trk Tarihi ve Kltr,Ankara, 2008

Mustafa Ergn, Trk Eitim Tarihi,http://egitim.aku.edu.tr/tet00.htm, 15.10.2008.

Orkun, Hseyin Namk, Eski Trk Yaztlar II, stanbul, 1932gel, Bahaeddin, Byk Hun mparatorluu, Tarihte Trk Devletleri, C. I, Ankara,

1987

-------------,slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi,TTK, Ankara, 1984

-------------, Trk Kltrnn Gelime alar, Ankara, 1987

ncl, Remzi, Eitim ve Eitim Bilimleri Szl,stanbul, 2000

ztrk, Ali, tken Trk Kitbeleri,Ankara, 2001


21/21


ztrk, Mustafa, Tarih Felsefesi,Elaz, 1999

Pala, Aynur, Eitimin Temel Kavramlar, Eitim Bilimine Giri,Ankara, 2006

Rsonyi, Lszl, Tarihte Trklk, Ankara, 1971

Roux, Jean-Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (Trk: Aykut Kazancgil), stanbul

1994

Schmiede, H. Achmed, Kitab- Dedem Korkut Destanlarnn Dresden Nshas,Ankara,

2000

Taal, Ahmet, Gk-Trkler,Ankara, 1995

Togan, A. Zeki Velid, Umum Trk Tarihine Giri,stanbul, 1981

Topses, Grsen, Geliim ve renme Psikolojisi,Ankara, 2003

Tosun, Cemal,Din Eitimi Bilimine Giri,Ankara, 2005Turan, Osman, Onki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, 1941.

Var, Fatma, Eitim Bilimine Giri, Ankara, 1985

Documents

türklerde eğitim