2

Učešće javnosti, u užem smislu, zasniva se na zakonskom pravu svih zainteres-ovanih strana da u punoj mjeri učestvuju u donošenju odluka. Proces donošenja odluka treba da je otvoren za sve pojedince, bez obzira da li su pripadnici neke organizacije ili ne. Posebno je važno učešće lokalne zajednice i stanovništva.

Uključivanje javnosti u odlučivanje često zahtijeva izrade detaljnih procjena uticaja energetskog sektora na životnu sredinu. Učešće javnosti u izradi en-ergetske strategije pomaže povećanju stepena informisanosti o uticajima en-ergetskog sektora na životnu sredinu. Takve analize mogu otkriti nedostatke i nedjelotvornost u proizvodnji, prenosu, distribuciji ili potrošnji energije.

U razvijenim zemljama EU učešće javnosti u ranoj fazi donošenja odluka važnih za energetski sektor je postala praksa, a važne informacije treba predstaviti na način primjeren masovnim medijima kako bi javnost dobila tačne, pouzdane, jasne i razumljive informacije.

UČEŠĆE JAVNOSTI

3

Nevladine organizacije, potpisnice ovog dokumenta, podržale su odanost ekološke države Crne Gore u realizaciji cilja, odnosno definisanju udjela od 20% obnovljivih izvora energije u ukupnoj potrošnji primarne energije do 2020. - 2025. godine. Pa ipak, željeli bi da se jasnije definise procenat obnovljivih izvora energije kao i rokovi za implementaciju (vidi član 4.). Upozoravamo ekološku državu Crnu Goru da izabere najbolje prakse u korišćenju obnovljivih izvora energije u cilju bolje zaštite životne sredine i društva. To se odnosi na učešće lokalne zajednice u izgradnji, vlasništvu, zapošljavanju i obuci, kao i proces izgradnje kapaciteta, umanjenja uticaja na životnu sredinu i društvo koje se podrazumijeva prilikom korištenja obnovljivih izvora energije.

Strateška procjena na životnu sredinu „Zelenog papira” (SEA on Green paper) ističe glavne slabosti strategije razvoja energetike koje i mi zastu-pamo.

Detaljnije, primijetili smo da:

1. Izbor scenarija za rast energije je napravljen bez temeljne analize potreba i svih alternativnih opcija koje mogu zadovoljiti identifikovane potrebe, uzimajući u obzir društveni, ekonomski i uticaj na životnu sredinu različitih opcija.

2. Cijena različitih opcija koju plaća životna sredina i društvo nije procijen-jena.

3. Pristup razvoju alternativnih izvora energije se bazira na nabavci projekto-vane energije bez ikakve kontrole nad zahtijevom za energijom, ukoliko je to moguće.

4. Potrebno je definisati obaveznost učešća alternativnih izvora energije u uku-pnoj proizvodnji primarne energije i to: 12% do 2012, 20% do 2020 i 25% do 2025.

5. Nema jasnog pominjanja učešća javnosti prilikom donošenja konačnih od-luka na različite energetske planove (hidroenergija, energija vjetra, itd.)

KOmENTArI NA „ZElENI pApIr” OdNOSNO STrATEGIJU rAZVOJA ENErGETIKE rEpUblIKE CrNE GOrE dO 2025.

4

detaljniji komentari na razvoj hidro energije:

Brane su rizična investicija zato što finansijski, društveni kao i troškovi životne sredine se često potcjenjuju, dok se koristi generalno precjenjuju u ovako velikim infrastruk-turnim projektima. Razvoj baziran na smjernicama Svjetske komisije za brane nosi ogroman finansijski rizik što se procjenjuje kroz analizu potreba i opcija.

Stoga preporučujemo da ekološka država Crna Gora uzme u obzir sledeće preporuke u finalizaciji strategije razvoja energetike:

1. Prijedlozi za nove hidroelektrane moraju da podlegnu smjernicama Svjetske komisi-je za brane (WCD): nove hidroelektrane treba da se razmatraju tamo gdje se pojave kao najbolja opcija u sveobuhvatnoj analizi potreba i opcija, koja mora da uključi i opciju energetske efikasnosti. Usvajanje kriterijuma Svjetske komisije za brane smanjio bi se rizik od odgovornosti npr. interesnih strana koje su bile uključene u proces donošenja odluka.

2. Gdje se brane pojave kao najbolja opcija, odluke moraju da obuhvate uticaj na cijeli riječni sliv kao i opciju za mjesto koje ima minimalan uticaj na životnu sredinu. Procjena kumulativnih uticaja brana unutar riječnog sliva mora biti napravljena. U slučaju hidroelektrana, mjesta koja smanjuju prostor koji je potopljen po jedinici električne energije treba da budu u prednosti.

3. Preostale neregulisane rijeke (ili njihove pritoke) u oblastima izuzetnih prirodnih vri-jednosti, kao što je rijeka Morača, trebalo bi imenovati kao “ne” područja za brane ili druge vodne infrastrukture od strane ekološke države Crne Gore.

4. Postaviti obavezu da se sve nove brane, moraju projektovati sa “ekoloskim pro-tokom” koji imitira prirodnu varijabilnost u vodenom toku, kako bi se održali slatko-vodni ekosistemi i upotreba vode unutar riječnog sliva i delte.

5. Uvrstiti u nacionalnu energetsku strategiju usvajanje ozbiljnih ekoloških sertifikacion-ih šema koje će osigurati minimalan uticaj na životnu sredinu. Iskustvo Švajcarske je pionir na ovom polju. Ispod se nalaze njihova iskustva kao najbolja praksa koja treba da se uzme u razmatranje kao ozbiljan napor u očuvanju prirodnih resursa ekološke države Crne Gore, a koje istovremeno izlaze u susret razvojnim potrebama.

5

U Švajcarskoj, hidroenergija učestvuje sa oko 60% proizvodnje energije. Razvoj serije eko-etiketa počeo je u 1997. godini, kada je istraživački projekat “Zelena energija iz hidroenergije” postavljen od strane Švajcarskog federalnog instituta za vodnu nauku (Eawag). Projekat je vodio razvoju Naturemade eko - etikete koja se zasniva na ozbiljnim kriterijumima koji se nazivaju “Greenhydro” stan-dardi. Ideja koja podvlači Greenhydro standard je: sertifikovanje hidroelektrana karakterisanim ekološki ispravnim rukovanjem i efikasnom zaštitom lokalnog vodenog ekosistema. Ovaj vodeći princip je primjenjiv na sve brane, nezavisno od instalisanog kapaciteta, starosti ili načina rukovanja.

Do januara 2005, ukupno 53 hidroelektrane je procijenjeno na osnovu “Green-hydro” standarda i nagradjeno sa Naturemade zvezdom – eko etiketom. Nature-made zvijezda sertifikovane hidroelektrane mogu se naći u 11 od 26 Švajcarskih kantona, sa većim brojem u dva kantona (Graubünden and Berne), gdje su ruko-vodioci velikih elektrana bili aktivni na ovom polju od početka procesa. U tabeli 1. moze se vidjeti pregled trenutnih sertifikovanih hidroelektrana.

STUdIJA SlUČAJA ŠVAJCArSKE hIdrOENErGIJE – prImJEr NAJbOlJE prAKSE U prOIZVOdNJI hIdrOENErGIJE

6

Iako se Greenhydro kriterijumi trenutno koriste jedino od strane Švajcarske eko-etikete Naturemade, upustvo za njihovu primjenu je već razvijeno od strane Eawag a cjelokupan opis uputstva može se naći u J. Markard and S. Vollen-weider, 2005.

relevantna dokumentacija:

Bratrich Christine, Truffer Bernhard, Jorde Klaus, Markard Jochen, Mier Werner, Peter Armin, Schneider Matthias & Wehrli Bernhard, 2004 Green hydropower: a new assessment procedure for river management. River Res. Applic. 20: 865–882.

Markard Jochen & Vollenweider Stefan, 2005. “Development of ecological stan-dards for hydropower” WP 2.1 report from the CLEAN-E project. December 2005. http://www.cirus.eawag.ch/downloads/markard_vollenweider_clean-e.pdf

WCD, 2000. World Commission on Dams: Dams and Development—A New Framework for Decision-Making. Earthscan: London.

7

KOmENTArI NA ENErGIJU VJETrArezime:

1. Postoji razlika izmedju engleske i crnogorske verzije po pitanju potencijal-nog lokaliteta predvidjenog za vjetroelektane. Mora se razjasniti, da li je to lokalitet izmedju Bara i Skadarskog jezera ili Bara i grada Skadra (pogledati Appendix).

2. U oba slučaja planinski vijenac izmedju obale Jadranskog mora i Skadarskog jezera je glavna vazdušna linija za ptice ne samo u Crnoj Gori već i na Evrop-skoj kao i globalnoj skali. To je jedan od tri glavna koridora u Evropi (Centralni Evropski vazdušni put ili Jadranski vazdušni put) koji vodi do sjeverne Azije. Izgradnja vjetrenjača na ovoj teritoriji je nemoguća (Planirani regionalni park Rumija, EMERALD mreža, važno stanište za zaštitu ptica i turizam).

3. Studija ne predlaže nikakvu stratešku procjenu uticaja na životnu sredinu (SEIA) povodom uticaja vjetrenjača na prirodne i pejzažne vrijednosti i bazirana je jedino na potencijalu vjetra. Samo mikro lokacije su za Slovenačke autore pitanje dalje studije. Ovo ignoriše svaki dalji mogući uticaj vjetrenjača na tur-izam, pejzažne vrijednosti ili faunu u pogledu spomenutog prostora. U Sloveniji lokacije vjetrenjača su diskutovane detaljno pritom uzimajući u obzir Natura 2000 mrežu.

4. Prije uzimanja vjetrenjača u obzir kao potencijalni resurs alternativne energije, strateška procjena uticaja na životnu sredinu je potrebna radi definisanja “NE” područja i potencijalnih područja za buduće zone vjetrenjača. Planovi instal-isanja vjetrenjača na planinskom vijencu Rumije izmedju Bara i Skadra / Ska-darskog jezera su neodrživi.

5. Oslanjajući se na dva najznacajnija akta EU kada je u pitanju zastita prirode (Direktivu Ptice i Habitat), a imajući u vidu činjenicu da je Crna Gora ključna tačka na koridoru tj. na migracionom putu ptica Sibira, Istocne, Centralne i Sjeverne Evrope, neophodna je obaveza procjene uticaja na životnu sredinu svakog izvora energije-pojedinačno (ne samo vjetrenjača, već svih). Pritom je neophodno ovu obavezu definisati i u Vladinoj uredbi o procjeni uticaja na životnu sredinu

8

lOKACIJE ZA VJETrENJAČE:Studija definiše najbolja (i jedina?) područja za proizvodnju energije ba-zirane na energiji vjetra:

1. Područje planine Rumija izmedju Bara i Skadarskog jezera (ili Skadra prema engleskoj verziji, pogledati ispod) sa prosječnom brzinom vjetra od 6 do 7 m/s.

2. Iza Petrovca (pitanje: gdje iza Petrovca?) 3. Planine izmedju Herceg Novog i Orahovaca 4. Blizu Niksica (5.5-6.5 m/h).

Planirana proizvodnja na bazi snage vjetraStrategija planira minimalno četiri farme vjetrenjača sa ukupnim kapacitetom od 20 MW, sa početkom rada u 2010, 2015, 2020 i 2025. Planirana investicija do 2025 je suma do 20 milliona eura. Ovo znači, da Crna Gora mora da izgradi najmanje četiri farme vjetrenjača kako bi ispunila plan. Ovo je opasno jer ni jedna procjena uticaja nije urad-jena i uopšte nije jasno da li postoje potencijalna mjesta u državi gdje farme vjetrenjača mogu biti instalirana. SEA glasa čak za 40-50 MW kapaciteta do 2025 (pogledati ispod).

UTICAJ VJETrENJAČA NA žIVOTNU SrEdINUStudija ignoriše uticaj farme vjetrenjača na životnu sredinu. Detaljnije studije su potrebne da bi se pronašle lokacije za farme vjetrenjača u Crnoj Gori. Ove studije moraju da uključe više od analize potencijalne energije vjetra. Savjet Evrope* je objavio Izvještaj o Životu ptica u ime Bernske konvencije, koja može da se koristi kao vodeći document za diskusiju potencijalnih lokacija za energiju vjetra u Crnoj Gori. Kako je izgradnja farmi vjetrenjača utiče na pejzaž i mnoge vrste posebno ptice i šišmiše, prvo strateška procjena uticaja na životu sredinu mora da definiše mjesta u Crnoj Gori gdje farme vjetrenjača mogu da se izgrade.

Područje izmedju Jadranskog mora i Skadarskog jezera je jedno od posebnih mjesta za migracije ptica u Evropi. Ždralovi, grabljivice i ptice močvarice su osjetljive na vjetrenjače i ugrožene uznemiravanjem/pomjeranjem, preprekama za kretanje, sudarima i direktnim gubitkom/oštećenjem staništa. Takodje noćne selice su osjetljive na sudare.

“Postoji snažan koncenzus da je lokacija kritično važna kako bi se izbjegao

9

štetan uticaj vjetrenjača na ptice. Trebalo bi da postoji predostrožno izbjegavan-je lociranja vjetrenjača u propisano imenovane ili internacionalno kvalifikovane (npr. Natura 2000 – SPAs & SACs, ‘Ramsar mjesta’, Emerald mreža i važna staništa ptica (IBAs)) ili nacionalna mjesta za konzervaciju prirode, ili druga mjesta sa velikom konce-tracijom ptica, kao što su migratorna raskršća, ili vrste identifikovane kao vrste od interesa za kon-zerviranje.” (strana 6, Strasbourg, 11 Septembar 2003 T-PVS/Inf (2003) 12 /[Inf12e_2003.doc]Crnogorska obala je posebno medjunarodno mjesto za migraciju ptica i raskršće ptica na više načina. Prvo, Skadarsko jezero/delta Bojane je jed-no od 10 najboljih mjesta za odmor za vodene ptice u Evropi, sa kapacitetom od preko 300.000 ptica koje se odmaraju istovre-meno. Drugo, Crna Gora leži unutar centralno ev-ropskog vazdušnog puta i deluje kao ulaz na Evropski kontinent za ptice koje u proljeće dolaze iz Afrike. Primjeri su vrste kaoritska šljuka (uporediti Gorske Staze, Jun 2007: 20 – 21).

mapa: Poster Afričko Evroazijskog sporazuma o pticama močvaricama/ CMS Konvencija sa migratornim rutama ždralova u Evropi

10

Treći važan migracioni koridor je uz Crnogorsku obalu, posebno u jesen, kada mnogo ptica iz Centralne Evrope mora da leti na jug usled lošeg vre-mena.

mapa: UNEP Mapa vazdušnih koridora kroz Evropu. Crna Gora sa Skadarskim jezerom kao jed-nim od najvećih zimovnika i mjesta za odmor vodenih ptica kao i delta Bojane kao mesto za prekid putovanja je ključna država u Evropi za migraciju ptica.

Mapa: Migracioni putevi, zimovnici i hranilišta šljuke

Izvor: http://www.deeestuary.co.uk/news0804.htm

11

Kako su studije o životnoj sredini tek počele u Crnoj Gori (porediti nacrt Prostornog Plana za Crnu Goru), odluka o lokalitetu za farme vjetrenjača mora da sačeka dok se odobri bazični dokumenti o potenci-jalnim Natura 2000 / Emerald mjestima ili bilo koji internacionalni ili nacionalni status zaštite ne ispuni. Više istraživanja na migraciji ptica posebno tokom noći je veoma važno radi procjene potencijalnog uticaja farme vjetrenjača.

AppENdIXNaslov Energetske strategije:

Strategija Razvoj Energetike Republike Crne Gore do 2025 - • Zeleni PapirMinistarstvo za Ekonomski Razvoj – Republika Crna Gora• Autor: IREET d.o.o. Institut za Istrazivanja u Energetici, • Ekologiji i Tehnolohiju, Lubljana Jun 2007

Originalni tekst engleske verzije: strana 16, strana 28 – 29

SEA OF THE MONTENEGRO DRAFT ENERGY STRATEGY -SCOPING STUDYKEY ISSUES REPORT

Tačka 152.

Autori komentara: WWF, Euronatur, Green Home i Centar za zaštitu i proučavanje ptica.

Publikacija: Zeleni Resursni Centar

12

Zeleni resursni Centar je neformalni savez ekoloških NVO koji okuplja sve ekološke NVO u Crnoj Gori, koje su spremne da aktivno učestvuju u unapredji-

vanju i doslednoj primjeni legislative iz oblasti zaštite životne sredine.

Osnovni zadatak Zelenog resursnog centra je upoznavanje NVO, lokalnih za-jednica i drugih zainteresovanih subjekata sa sadržajem pravnih dokumenata iz oblasti zaštite životne sredine (nacionalnih i EU), organizacija zajedničkih

aktivnosti, rad na kampanjama za zastupanje tema od opšteg interesa i konačni razvoj i osnaživanje saveza ekoloških

NVO u cilju bolje komunikacije na polju dizajniranja ekološke politike.

Zeleni Resursni Centar je osnovan i zbog želje za većom participacijom NVO i zbog potrebe značajnijeg učešća javnosti u procesima donošenja odluka, za-

kona i drugih pravnih akata od značaja za zaštitu životne sredine, kao i dosledne primjene zakonske regulative u praksi i potrebe ukazivnja na promjene u životnoj

sredini koje su posledica nebrige i nepoštovanja postojećih zakona.

Savez “Zeleni centar” je osnovan 19.01.2006. godine u Podgorici.