UPRAVUVAWE SO KREDITNIOT RIZIK VO KOMERCIJALNOTO … · vata od razvienite bankarski sistemi vo vrska so upravuvawe na kreditni-ot rizik. Istra`uvaweto vo ovoj trud ima svoja edukativna

UPRAVUVAWE SO KREDITNIOT RIZIKVO KOMERCIJALNOTO BANKARSTVO

Izdava~:Centar za bankarstvo i finansii

Za izdava~ot:Prof. D-r Blagoja Nanevski, direktor

Recenzenti:Prof. D-r Blagoja NanevskiProf. D-r Tome Nenovski

Jazi~na redakcija:Prof. Rasko Lozanoski

Kompjuterska obrabotka:Fon~e Boìnovski

Korica:Fon~e Boìnovski

Pe~ati:“ ”, Skopje

Tira`:300 primeroci

CIP – Katalogizacija vo publikacijaNarodna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski”, Skopje

338.4857.488(497.7)

MAXOVA , VioletaUpravuvawe so kreditniot rizik vo komercijalnoto bankarstvo / Violeta Maxova-2010, str. 308: tabeli ; 24 sm

Fusnoti kon tekstot. - Bibliografija: str. 2999-306.

ISBN 978-608-4519-03-4

a)

COBISS.MK-ID 81086474

UPRAVUVAWE SO KREDITNIOTRIZIK VO KOMERCIJALNOTO

BANKARSTVO

Skopje, Januari 2010

D-r Violeta Maxova

Na moite najmili, so qubov

7

Predgovor

PREDGOVOR

Trudov nasloven kako “Upravuvawe so kreditniot rizik vo komerci-jalnoto bankarstvo” obrabotuva sovremena i mnogu aktuelna problema-tika od oblasta na bankarstvoto. Imeno, kreditniot rizik i negovotoprou~uvawe pretstavuva edna {iroka i neiscrpna tema od golemo zna~ewevo bankarskata industrija, i vode~ki bankarski rizik, duri i koga se vopra{awe najrazvienite finansiski pazari.Poslednava finansiska kri-za koja gi dovede pred bankrot golem broj na banki vo SAD i razvieniteevropski zemji, frli novo svetlo na kreditniot rizik i na~inot na up-ravuvaweto so nego. Globalizacijata na ekonomijata, no i inovaciiitevo upravuvaweto i transferiraweto na kreditniot rizik, kreiraa noviformi na rizici proizlezeni od kreditniot rizik, za koi se nametnapotreba da bidat detalno analizirani i na istite da se odgovori so sood-vetni merki od strana na bankite, regulatorite, no i na nositelite naekonomskata politika.

Vo taa smisla ovoj trud pravi seopfatna analiza na kreditniotrizik, upravuvaweto so kreditniot rizik vo site negovi fazi, kako ipreduslovite potrebni za negovo soodvento realizirawe, voedno ana-liziraj}i vo koja mera makedonskoto bankarstvo gi implementira iskust-vata od razvienite bankarski sistemi vo vrska so upravuvawe na kreditni-ot rizik.

Istraùvaweto vo ovoj trud ima svoja edukativna i pragmati~nadimenzija.

Soznajnata dimenzija na istraùvaweto se ogleda vo obrazloùvawena site aspekti zna~ajni za upravuvawe so kreditniot rizik, koj ima zacel da go svede istiot na prifatlivo nivo za bankata i istovremeno daostvari zadovolitelno nivo na profit.

Prakti~na dimenzija proizleguva od hipotezata deka eden odglavnite pri~ina za problemite vo makedonskoto bankarstvo treba da sebara vo zagubite koi proizleguvaat od lo{ite kreditni plasmani, predsÈ poradi nedoizgradenosta na proceduri, kriteriumi i instrumenti zaupravuvawe na kreditniot rizik.

8

D-r Violeta Maxova – Upravuvawe so kreditniot rizik vo komercijalnoto bankarstvo

Vo tekot na izrabotkata na ovaa kniga, koristena e sovremena do-ma{na i stranska literatura, kako i internet stranici povrzani soodredeni aspekti na predmetnoto istraùvawe, a pri pribirawe na po-datocite i informaciite za sostojbite vo makedonskoto bankarstvo ko-risteni se publikacii na Narodnata banka i drugi statisti~ki pub-likacii.

Isto taka sprovedeni se i direktni intervjua so najgolem broj odbankite i drugi relevantni finansiski institucii vo Republika Make-donija.

Ovaa kniga pretstavuva adaptirana verzija na del od mojata doktor-ska disertacija “Ocenka na kreditniot rizik vo procesot na upravuvaweso kreditniot rizik vo komercijalnite banki na Republika Makedoni-ja”, odbraneta na Univrezitetot Kiril i Metodij- Ekonomski Institut-Skopje vo juni 2009 godina. Samata doktorska disertacija imaj}i istovre-meno teoretski i aplikativen pridones vo sferata na upravuvaweto sokreditnite rizici vo sovremenoto bankarstvo , nametna potreba od po-delba na istata na dva truda koi so soodvetna dorabotka i adaptirawe biimale svoja celna grupa na ~itateli .

Pri toa knigava “Upravuvawe so kreditniot rizik vo komercijal-noto bankarstvo” ima pove}e teoretski i u~ebnikarski karakter i moèda se posluì kako literatura (osnovna ili dopolnitelna) na studenti-te po ekonomija na dodiplomski i postiplomskio studii, no i na nau~niterabotnici i istraùva~i od oblasta na bankarstvoto.

Aktuelnosta na problematika koja e tretirana vo ovoj trud se nade-vam }e go predizvika vnimanieto i na po{irokata ~ita~ka publika.

Bi sakala vo ovaa prilika da ja izrazam svojata blagodarnost doprof. d-r Blagoja Nanevski i prof. d-r Tome Nenovski koi kako recen-zenti na ovaa kniga pridonesoa pri nejzinoto sodrìnskoto oblikuvaweso svoi korisni sugestii i predlozi .

Isto taka iskaùvam blagodarnost do menaxerite i kreditnite ana-liti~ari na komercijalnite banki od Republika Makedonija, koi beakonsultirani i intervjuirani pri izrabotkata na ovoj trud kako i me-naxeri i pretstavnici od NBRM, KIBS i drugi istitucii koi dadoasvoj pridones vo aktuelnosta i kvalitetot na trudot.

Skopje , Januari 2010

Avtorot

9

Sodrìna

SODR@INA

PREDGOVOR ............................................................................................................... 11

VOVED ........................................................................................................................... 13

I KREDITNIOT RIZIK VO BANKARSKOTO RABOTEWE ................... 17

1. Su{tina na kreditniot rizik vo bankarskoto rabotewe .......................... 171.1 Razli~no poimawe na kreditniot rizik ................................................... 181.2 Vidovi na krediten rizik ............................................................................ 20

1.2.1. Krediten rizik vo standardnite bankarski operacii ................ 231.2.1.1. Rizik pri kreditirawe na naselenieto (fizi~ki lica) ....... 241.2.1.2. Rizik pri kreditirawe na pretprijatija .............................. 271.2.1.3. Rizik pri kratkoro~no kreditirawe ...................................... 281.2.1.4. Rizik na dolgoro~no kreditirawe (rizik

na finansirawe na investiciite) ............................................ 311.2.2. Specifi~ni kreditni rizici .............................................................. 35

1.2.2.1. Krediten rizik na vonbilansnite operacii ............................ 351.2.2.2.1Krediten rizik na hartiite od vrednost ........................... 37

1.2.2.2. Rizik na zemjata............................................................................. 392. Kreditniot rizik i drugite bankarski rizici ............................................ 43

2.1. Rizik na likvidnost (likvidnosen rizik) ................................................. 442.2. Rizik na nesolventnost ................................................................................ 472.3. Rizik na kamatni stapki (kamaten rizik) ................................................. 492.4. Valuten rizik (kursen rizik) ...................................................................... 512.5. Operativen rizik .......................................................................................... 54

3. Imlikacii na kreditniot rizik vrz vkupnotoraboteweto na bankata ..................................................................................... 56

4. Zna~ewe i aktuelizacija na kreditniotrizik vo sovremenoto bankarstvo ................................................................... 60

4.1 Kreditniot rizik vo komercijalnite bankina razvienite zemji na Evropa i SAD ....................................................... 70

4.1.1. Kreditniot rizik vo komercijalnite banki na SAD ................... 704.1.2. Kreditniot rizik vo komercijalnite banki

na razvienite zemji na Evropa ........................................................... 764.2 Kreditniot rizik vo komercijalnite banki

na zemjite vo tranzicija .............................................................................. 80

II UPRAVUVAWE SO KREDITNIOT RIZIK .............................................. 87

1. Su{tina, potreba i zna~ewe na upravuvaweto so kreditniot rizik ...... 871.1. Su{tina na upravuvaweto na kreditniot rizik vo

ramkite na sevkupnite bankarski rizici ................................................. 87

10

D-r Violeta Maxova – Upravuvawe so kreditnot rizik vo komercijalnoto bankarstvo

1.2. Potreba za upravuvaweto so kreditniot rizik vo bankite ................. 901.3. Zna~ewe na upravuvaweto so kreditniot rizik vo bankite ................. 92

2. Preduslovi i faktori za uspe{no upravuvawe so kreditniot rizik ..... 962.1. Vnatre{ni faktori za uspe{no upravuvawe so kreditniot rizik .... 972.2. Nadvore{ni faktori za uspe{no

upravuvawe so kreditniot rizik .............................................................. 1013. Politiki za upravuvawe so krediten rizik ............................................... 104

3.1. Politiki za limitirawe ili namaluvawe na kreditniot rizik ....... 1063.2. Politiki za klasifikacija na sredstva ................................................. 1093.3. Politika na rezervirawe na zaguba od krediti

(rezervacii na krediti) .............................................................................. 1124. Sodrìna na upravuvaweto so kreditniot rizik ...................................... 114

4.1 Identifikacija na kreditniot rizik ..................................................... 1164.2 Merewe na kreditniot rizik .................................................................... 1184.3 Kontrola na kreditniot rizik .................................................................. 123

4.3.1. Kontrola na kreditnoto portfolio ............................................ 1244.3.2. Kontrola na kreditniot dol`nik ................................................. 1254.3.3. Kontrola na kreditniot proces .................................................... 128

4.3.3.1. Interna i eksterna kontrola na kreditniot rizik ......... 1284.3.1.1.1 Vospostavuvawe na sistem na vnatre{na kontrola

vo ramkite na kreditnoto rabotewe ............................... 1294.3.1.1.2 Ulogata na suprevizijata na bankite vo procenka

na upravuvawe so kreditnioto portfoliood strana na bankite ............................................................ 131

4.4. Sledewe na kreditniot rizik ................................................................... 1314.5. Namaluvawe (neutralizirawe) na kreditniot rizik .......................... 133

III. INFORMATIVNIOT KREDITEN SISTEM I KREDITNOTORANGIRAWE - OSNOVA ZA KVALITETNO UPRAVUVAWESO KREDITNIOT RIZIK ............................................................................ 135

1. Poim i su{tina na informativniot krediten sistem ............................ 1351.1. Sodrìnata na kreditniot informativen sistem ............................... 139

2. Vlijanieto na kreditnite informativni sistemivrz pazarot na krediti i kreditniot rizik ................................................ 143

2.1. Pridobivkite od informaciite na kreditnoinformativnitesistemi vrz nivoto na kreditniot rizik ................................................ 143

2.2 Negativni implikacii od postoeweto na organiziranikreditni informativni sistemi ............................................................. 145

3. Preduslovi za efikasen krediten informativen sistem ...................... 1484. Intitucionalen aspekt na kreditniot informativen sistem .............. 156

4.1. Kreditni registri ....................................................................................... 1574.1.1. Javni (Dràvni) kreditni registri ............................................... 1614.1.2. Privatni kreditni registri(kreditni biroa) .......................... 165

11

Sodrìna

4.1.3 Kreditni informacii za fizi~ki licakako kreditobarateli ....................................................................... 168

4.1.4. Kreditni informacii za pravni lica(kompanii)kako kreditobarateli ....................................................................... 170

4.2. Odnosot na javnite i privatnitekreditni registri ........................................................................................ 172

5. Poim i su{ina na kreditniot rejting ......................................................... 1755.1. Li~ni kreditni rejtinzi ............................................................................ 1755.2. Korporativni kreditni rejtinzi ............................................................. 177 5.3 Suveren krediten rejting .......................................................................... 1785.4. Upotreba na rejtinzi .................................................................................. 1795.5. Agencii za krediten rejting ..................................................................... 181

5.5.1 Proces na rangirawe od strana na agenciiteza krediten rejting ............................................................................ 184

5.5.2. Verodostojnost na rejtinzite na agenciiteza krediten rejting ............................................................................ 186

6. Zna~eweto na kreditnite registri i rejting agenciitepri upravuvaweto so kreditniot rizik ....................................................... 190

6.1. Uloga i zna~ewe na kreditnite registri(javni i privatni)pri upravuvawe so kreditniot rizik ...................................................... 190

6.2. Pridonesot na agenciite za krediten rejtingpri upravuvawe so kreditniot rizik ...................................................... 193

IV IMPLIKACII NA NOVATA KAPITALNA SPOGODBAVRZ UPRAVUVAWETO SO KREDITNIOT RIZIK ............................ 197

1. Su{tinata na Novata Kapitalnata spogodba- Bazel 2 ............................ 1971.1. Potreba od reforma na Bazel I ................................................................ 1981.2. Celi na Novata Kapitalna

spogodba (Bazel 2) ........................................................................................ 2021.3. Klu~ni elementi na Novata kapitalna

spogodba-Bazel 2 .......................................................................................... 205 1.3.1 Stolb 1: Minimalni kapitalni barawa ....................................... 2051.3.2. Stolb 2: Suprevizijata na kontrolnata funkcija ................... 2091.3.3. Stolb 3: Pazarna disciplina i obelodenuvawe ........................... 211

2. Ocenka na kreditniot rizik spored Bazel 2 160) ...................................... 2142.1 Pristapi pri ocenka na kreditniot rizik ............................................. 214

2.1.1. Standarden pristap za ocenka na kreditniot rizik ................ 2152.1.2 Interen model za ocenka na kreditniot

rizik - IRB pristap (IRB Approach) ................................................ 2173. Namaluvawe na krediten rizik i transfer

na krediten rizik spored Bazel 2 ................................................................. 220 3.1. Namaluvawe na krediten rizik (Credit risk mitigation) ............... 220

3.1.1 Tretman na tehnikite za namaluvawe na kreditniot rizik ... 2213.2 Transfer na krediten rizik ...................................................................... 225

12

D-r Violeta Maxova – Upravuvawe so kreditnot rizik vo komercijalnoto bankarstvo

3.2.1. Instrumenti i tehniki za transfer na krediten rizik ......... 2263.2.1.1. Instrumenti na edno ime .......................................................... 227

3.2.1.1.1 Nefinansiran transfer na rizik ....................................... 2273.2.1.1.2. Finansiran transfer na rizik ........................................... 228

3.2.1.2. Transfer na rizik vo portfolio ............................................. 2293.2.1.2.1. Nefinansiran transfer na rizik ...................................... 229

3.3 Aktuelni pra{awa vo vrska so transferot na krediten rizik ........ 2334. Iskustva od primena na Novata kapitalna spogodba-Bazel 2 ................ 237

4.1. Primena na Bazel 2 vo zemjite-~lenki na Bazelskiotkomitet za bankarska supervizija ........................................................... 237

4.1.1 Primena na Bazel 2 vo zemjite-~lenki na Bazelskiotkomitet koi se zemji ~lenki na EU ................................................. 237

4.1.2 Primena na Bazel 2 vo SAD ............................................................... 2394.1.3 Primena na Bazel 2 vo ostanatite zemji

na Bazelskiot komitet .................................................................... 2404.2 Primena na Bazel 2 vo ostanatite zemji koi

ne se ~lenki na Bazelskiot komitet za bankarska supervizija ......... 2404.3 Kritiki i problemi vo primenata na Bazel 2 ....................................... 2424.4. Progres vo implementcijata na Bazel 2 ................................................. 245

V UPRAVUVAWE SO KREDITNIOT RIZIK VO BANKARSKIOTSISTEM NA REPUBLIKA MAKEDONIJA ............................................ 251

1. Kreditniot rizik vo komercijalnite banki na Republika Makedonija251

2. Potreba od upravuvaweto so kreditniot rizikvo makedonskoto bankarstvo .......................................................................... 257

2.1 Ulogata na dràvata vo upravuvaweto so kreditniot rizik ............. 2602.2 Ulogata na Narodnata banka na Republika Makedonija

vo upravuvaweto so kreditniot rizik .................................................... 2652.3. Ulogata na komercijalnite banki vo upravuvaweto

so kreditniot rizik ..................................................................................... 2693. Sodrìnski i organizacioni aspekti na upravuvaweto so kreditniot

rizik vo komercijalnite banki na Republika Makedonija. .................... 2713.1. U~esnicite koi direktno ili indirektno se vklu~eni vo procesot na

upravuvaweto so kreditniot rizik .......................................................... 272 4. Centralniot krediten registar - izvor na informacii

za upravuvawe so kreditniot rizik (prednosti i nedostatoci) ............. 2814.1. Potreba od kreditno biro kako dopolnitelen izvor na informacii za

pokvalitetno upravuvawe so kreditniot rizik .................................... 2875. Primena na Bazelskite principi - preduslov za kvaliteno upravuvawe

so kreditniot rizik od strana na NBRM i komercijalnite banki voRepublika Makedonija .................................................................................... 290

KORISTENA LITERATURA .............................................................................. 299

BIOGRAFIJA ......................................................................................................... 307

13

Voved

VOVED

Kreditiraweto e vaèn segment od stopanstvoto na sekoja zemja, kojdirektno vlijae na nejziniot stopanski razvoj. Preku upravuvaweto sokreditniot rizik bankite nastojuvaat da ja zadràt kontrolata nad svoitepobaruvawa i da gi namalat/izbegnat zagubite vo raboteweto, {to pona-tamu moè da ima direktni imlikacii na opstanokot i prosperitetot nabankata, a indirektno i nad stabilnosta na celokupnata ekonomija vozemjata. Zatoa, upravuvaweto so rizicite, a osobeno so kreditniot rizikkako dominanten bankarski rizik, pretstavuva osnova na bankarskotorabotewe.

Imaj}i go vo predvid seto toa, predmet na ovaa kniga e analiza nakreditniot rizik i upravuvaweto so nego vo site negovi fazi, ana-liziraj}i gi site preduslovi za toa, vo smisla na solidno izgraden kredit-no informativen sistem i primena na minimum regulatorni standardiza zdravo kreditirawe i obezbeduvawe na” zdrav” bankarski sistem.

Pra{awata za tretmanot i aktuelnosta na kreditniot rizik, upra-vuvaweto so kreditniot od aspekt na negovata sodrìna i predusloviteza negovo uspe{no realizirawe i seto toa razgledano vo svetlinata namakedonskoto bankarstvo e prezentirano niz pet poglavja na ovaa kniga.

Imeno, vo prvoto poglavje Kreditniot rizik vo bankarskotorabotewe se obraboteni: poimaweto za kreditniot rizik, pokazatelitena kreditniot rizik i implikaciite {to kreditniot rizik gi ima vrzportfolioto na bankata. Vo ova poglavje se analizira sÈ u{te dominant-noto prisustvo na kreditniot rizik vo bankarstvoto na razvienite eko-nomiii i predizvicite so koi tie se soo~uvaat vo ramkite na novatafinansiska kriza, zemjite vo tranzicija i vo bankarskiot sistem na Re-publika Makedonija. Iako vo bankarskite sistemi na razvienite zemji,se prisutni brojni bankarski proizvodi, od koi nekoi se koristat zanamaluvawe na kreditniot rizik, istite tie sofisticirani proizvodigeneriraat soodvetna forma na kreditniot rizik, i davaj}i mu nova di-menzija, go pravat aktuelen i dominanten vo grupata na bankarski rizi-ci. Vo zemjite vo tranzicija, a osobeno vo makedonskoto bankarstvo, po-radi siroma{nata lepeza na bankarski aktivnosti, kreditniot rizik

14


pretstavuva dominanten bankarski rizik ~ija aktuelnost vo poslednavadecenija sÈ poveke se zgolemuva.

Aktuelizacijata na kreditniot rizik i brojnite potresi vo bankar-skiot sistem kako rezultat na lo{ata kreditna politika, ja nametnu-vaat potrebata od upravuvaweto so kreditniot rizik. Tradicionalniotpristap na odbegnuvawe ili neprezemawe na nikakov krediten rizik eodamna deplasiran i zastaren, pristap {to vo edno dinami~no vreme, nemoè da se realizira.

Zatoa, vo vtoroto poglavje Upravuvawe so kreditniot rizik seanalizira su{tinata i zna~eweto {to go ima upravuvaweto na kreditniotrizik vo sovremenoto bankarstvo, kako i negovite principi i na~elakoi treba da se imaat vo predvid pri negovoto prakticirawe. Sodrìnatana upravuvaweto na kreditniot rizik koja se tretira vo bankarskatateorija i praktika, pretstavuva centralna to~ka na ova poglavje, kadedetalno se razraboteni fazite koi gi opfa}a upravuvaweto so kreditniotrizik so site nivni karakteristiki.

Vo tretoto poglavje Informativniot krediten sistem i kredit-noto rangirawe- osnova za kvalitetno upravuvawe so kreditniotrizik e razraboteno pra{aweto za informativniot krediten sistem ikreditnoto rangirawe. Imeno, eden od glavnite preduslovi za kvalitet-no upravuvawe na kreditniot rizik pretstavuvaat kreditnite informa-cii. Vo razvienite zemji takvite informacii se sitematizirani, iinstitucionalno poddràni, gradej}i eden zaokruèn krediten inform-ativen sistem. Kako rezultat na podatocite od eden takov krediten in-formativen sistem se vr{i i rangirawe na komintentite, odnosno im sedodeluva soodveten krediten rejting. Toa vo golema mera go olesnuvaocenuvaweto i upravuvaweto so kreditniot rizik, i go unapreduva delov-noto bankarsko odlu~uvawe vo celina.

Kreditniot rizik i upravuvaweto so nego, zazema zna~ajno mesto ivo Novata kapitalna spogodba-BAZEL 2, ~ii implikacii se prezentira-ni vo ~etvrtoto poglavje. Vsu{nost celta i na dvete kapitalni spogodbi(Bazel 1 i Bazel 2), e preku opredeluvawe na minimum regulatorni stan-dardi, da se obezbedi sigurnost i solidnost na bankarskiot sistem, kakoi da se zajakne konkurentnata ednakvost vo bankarskiot sistem. Novatakapitalna spogodba dava osobeno pogolem akcent vrz procenka na rizikotod strana na samite banki, pottiknuvawe za izrabotka na posofisticira-ni metodologii za ocenka na kreditniot rizik, kako i podobra pazarnadisciplina i transparentnost na kreditnite informacii za komintenti-te na bankite i za samite banki. Vo ~etvrtoto poglavje Implikacii naNovata kapitalna spogodba vrz upravuvaweto so kreditniot rizik,posebno se razraboteni dvata pristapi za ocenka na kreditniot rizik:

15

Voved

standarden pristap (koj ima soodvetni podobruvawa na postoe~kiot stan-dardiziran pristap) i noviot pristap zasnovan na interno rangirawe(Internal Based Rating approach)-IRB pristap-koj od svoja strana ima dvevarijanti:osnoven IRB pristap i razvien IRB pristap. Vo ova poglavjese dadeni instrumentite za namaluvawe i transfer na kreditniot rizikspored Bazel 2, kako i procesot na implementacija na Novata kapitalnaspogodba.

Vo petoto poglavje Upravuvawe na kreditniot rizik vo bankar-skiot sistem na Republika Makedonija se tretiraat klu~nite pra{awasvrzani so upravuvaweto na kreditniot rizik vo makedonskoto bankar-stvo. Vo nego , detalno se obrazloèni pra{awata za potrebata od upra-vuvaweto na kreditniot rizik i ulogata {to ja ima dràvata, NarodnataBanka i komercijalnite banki vo pravec na kvaliteno i organiziranoupravuvawe so kreditniot rizik. Vo ovoj del se analizira i stepenot naprimenata na Bazelskite principi vo pravec na vospostavuvawe i odrù-vawe na siguren i zdrav bankarski sistem vo Republika Makedonija, kakoi analiza na postoe~kiot informativen krediten sistem i nasoki za po-dobruvawe na istiot, kako preduslov za kvalitetno upravuvawe so kre-ditniot rizik.

17

I Kreditniot rizik vo bankarskoto rabotewe

I KREDITNIOT RIZIK VO BANKARSKOTORABOTEWE

1. Su{tina na kreditniot rizik vo bankarskoto rabotewe

Sekoja delovna aktivnost predviduva postojano donesuvawe na od-luki, koi vo pogolema ili pomala mera se prosledeni so rizik i neizves-nost. Rizikot e sostaven del na sekoe rabotewe i toj ne moè da se izbeg-ne, no negovite negativni efekti moàt zna~itelno da se ublaàt sonegovo kontinuirano upravuvawe.Ova osobeno se odnesuva za bankarsko-to rabotewe, koe pretpostavuva donesuvawe na odluki koi ne go izbegnu-vaat rizikot, tuku svesno kalkuliraat so nego.

Bankite vo svoeto rabotewe se sre}avaat so cela lepeza na rizici,me|utoa, najgolemo vnimanie dosega mu se ukaùva na kreditniot rizik.Toa vo nekoja raka e sosem logi~no, bidej}i osnovnata funkcija na bankitee pribirawe na slobodnite pari~ni sredstva i nivna redistribucija vovid na krediti ili drug vid na plasmani do nivnite korisnici.

Koga bankite (i drugi finansiski institucii) odobruvaat kreditna kreditobaratelite, paralelno go prifa}aat i kreditniot rizik.Vsu{nost, elementi na krediten rizik sre}avame sekoga{, koga poedin-ci ili pravni lica koristat opredeleni proizvodi ili uslugi, bez is-tovremeno da go platat toj prozvod ili usluga.

Kreditniot rizik i negovoto prou~uvawe ne pretstavuva samo edna{iroka i neiscrpna tema od golemo zna~ewe vo bankarskata industrija,tuku vode~ki bankarski rizik, duri i koga se vo pra{awe najrazvienitefinansiski pazari. Imeno, kreditniot rizik e najstariot finansiskirizik, koj e sodràn vo site kreditni proizvodi. Pritoa, sovrementateorija na bankarskiot menaxment, pod kreditnite proizvodi ne podra-zbira samo kreditni plasmani, tuku:” sekoja transakcija koja konkretnoili potencijalno vklu~uva vra}awe na kamata i glavnica soglasno opre-

1) Jakovljevi} D., „Upravljanje kreditnim rizikom u suvremenom bankarstvu” TEB Za-greb 2000 str. 8.

18


delen dogovor”.1) Ottamu i elementite na kreditnoto portfolio ednakviso pari~nite krediti, pretstavuvaat i garanciite, ramkovnite krediti,finansiski lizing, repo i faktoring raboti, nepokrieni akreditivi,obvrznicite, avalirani menici i sl.

Interesno e da se spomene deka pojavata na sovremenite finansiskiproizvodi, kako {to se opciite, fju~ersi, swap-kamata i swap-valuta,terminski dogovori i sl, mu davaat novo zna~ewe na kreditniot rizik ivoedno pretstavuvaat za{titni instrumenti na ovoj rizik (hedging).

Me|utoa, kolku i da postojat sovremeni bankarski proizvodi, sepak,klasi~niot bankarski instrument kredit i kreditnata funkcija zaze-maat najzna~aen prostor vo strukturata na bankarskoto rabotewe. Pora-di toa, rasteòt na bankata i na nejzinoto portfolio, e vo tesna zavis-not od kreditnata ekspanzija, a paralelno so toa i so kreditniot rizik{to istata go nosi.

1.1 Razli~no poimawe na kreditniot rizik

Vo bankarskata teorija i praktika moàt da se sretnat razli~nidefinicii za kreditniot rizik vo zavisnost od {irinata na poimawetona kreditnite proizvodi i vo ramkite na kreditnoto portfolio koi seizloèni na kreditniot rizik. Naj~esto krediten rizik se definirakako: verojatnost od finansiska zaguba proizlezena od nemo`nost zacelosna, delumna ili zakasneta naplata, poradi nemo`nosta na kredi-tokorisnikot da gi ispolni svoite kreditni obvrski, soglasno dogovo-renite kreditni uslovi.2) Ili nakuso: Krediten rizik e verojatnostadol`nicite na bankata da ne gi ispolnat svoite kreditni obvrski soglas-no dogovorenite uslovi.

Mnogu svetski bankarski analiti~ari smetaat deka kreditniot rizike eden od najva`nite faktori koi vlijaat na profitot na bankite i vred-nosta na finansiskite instrumenti. Konkretno, sekoe docnewe ilinepla}awe na kamatata i glavnicata od dogovoreniot kredit, ja namalu-va realnata dobivka na bankata i taka ja namaluva nejzinata realna vred-nost.

Vo taa smisla, kreditniot rizik pretstavuva posledica na dogovo-renata i/ili mo`nata finansiska transakcija pome|u davatelot i pri-matelot na sredstva, odnosno, varijacija na mo`nite povrati na sredstva

2) Maxova m-r V.,: Prezentirana definicija na odràniot seminar na temaKreditni procesi i rani predupreduva~ki signali,makedonski centar zame|unarodna sorabotka - MRFP, Skopje, 1-3 Septemvri 2005 god.

19


koi bi moèle da se dobijat od edna finansiska transakcija, poradi doc-newe ili nepotpolno pla}awe na glavnicata i/ili kamatata.3) Zna~i, voovoj slu~aj, kreditniot rizik e po{irok poim od rizikot vrzan samo zakreditite, bidej}i se odnesuva na sekoja finansiska transakcija na banka-ta koja producira pobaruvawa za glavnica i kamata.

Kreditniot rizik ~esto se poistovetuva so poimot rizik na spro-tivnata strana (counterparty risk). Me|utoa, razlika sepak, postoi. Vo os-nova se sostoi vo objasnuvaweto deka terminot- rizik na sprotivnatastrana- se primenuva vo kontekst na komercijalnite finansiski instru-menti (kako {to se derivativite-opcii, terminski dogovori, swap i sl),dodeka kreditniot rizik vo potesna smisla na zborot se odnesuva na vero-jatnosta na nepla}awe (ili bilo kakvo otstapuvawe) spored dogovorotza pari~en kredit. 4)

Spored ova, kreditniot rizik bi moèl da se definira i kako: vero-jatnost deka aktivata na bankata, osobeno nejzinoto kreditno portfo-lio ke izgubi na vrednost i moèbi }e stane bezvredno.5) Imeno, kredit-noto portfolio gubi na vrednost so sekoe docnewe na otplatata na kredi-tot, i istiot se namaluva ako anuitetite ne se vra}aat vo potpolnost ivo rok na dospevawe utvrden so kreditniot dogovor.

Po{iroko poimawe na kreditniot rizik e prisutno i kaj izve{taiteza izloènosta na bankata na krediten rizik koe soglasno me|unarodnitesmetkovodstveni standardi, bankata e dol`na da gi podgotvuva. Taka,spored MSS 32 jasno se bara minimalen broj na stavki koi sodràtkrediten rizik. MSS 32 go voveduva vo terminologijata na izvestuvawepoimot -finansiski instrument. Finansiski instrument se definirakako: dogovor vrz ~ija osnova se sozdavaat finansiski sredstva na ednopreprijatie(strana) i finansiska obvrska na drugo pretprijatie (stra-na)6).

Vsu{nost, so ovaa definicija e opfaten kreditniot rizik vo naj-{iroka smisla na zborot, bidej}i finansiski instrumenti se i bilans-nite i vonbilansnite stavki na aktivata i pasivata na edna banka. Ime-no, dogovorot za kredit podrazbira pretvorawe na pari~niot oblik na

3) Payant, W.R.: Credit risk –managing its interrelation with other balance sheet risks,Sendero Institute, IBC Conference, Prague, June 1996 p. 32.

4) Heffernan, S, „Modern Banking in theory and practice“, John Wiley &Sons LTD. Baf-fins Lane, Chichester, England 1996 p. 165.

5) Rose, P.S., Commercial bank management, IRWIN, Homewood IL, 60430,Boston, USA2002, p. 140.

6) Jakovljevi} D., “Upravljanje kreditnim rizikom u suvremenom bankarstvu” TEBZagreb 2000 str. 35.

20


imotot na aktivata na bankata vo kreditno pobaruvawe, {to istovre-meno e i finansiski instrument i bilansna stavka. Pokraj toa, bankar-skata garancija, sodrìnski pretstavuva dogovor spored koj bankata (ga-rant) se obvrzuva kon korisnikot na garancijata (primatel) deka }e mugo plati pobaruvaweto vo opredelen rok na dospevawe, ako toa ne gonapravi realniot dol`nik (nalogodava~), pri ispolnuvawe na oprede-leni uslovi navedeni vo garancijata. Vo takvi uslovi bankarskata ga-rancija isto kako i nepokrieniot akreditiv, pretstavuvaat finansiskiinstrumenti koi vo smetkovodsvenata evidencija se vodat vonbilansno.

Potamu soglasno MSS 32 bitno e bankata za sekoja bilansna i vonbi-lansna stavka da objavi informacija za svojata izloènost na kreditenrizik, vklu~uvaj}i:

a) iznos koj na soodvetniot datum na izvestuvaweto najdobro japredo~uva maksimalnata izloènost na kreditniot rizik, nezemaj}i ja vo predvid realnata vrednost na kolateralot dadenpri koristewe na bilo koj finansiski instrument i

b) pogolema koncetracija na kreditniot rizik.

Vrz osnova na napred navedenoto poimawe na finansiskite instru-menti mo`no e kreditniot rizik da se definira kako: verojatnost dekafinansiskite instrumenti }e izgubat na vrednost poradi neispolnuvawena dogovornite obvrski na dol`nikot koi bi moèle da predizvikaatnenavremena i/ili nepotpolna otplata na glavnicata, kamatata i ostan-atite nadomestoci. 7)

Imaj}i go vo predvid seto dosega izneseno moème da dademe ednaop{toprifatliva definicija za kreditniot rizik, respektiraj}i jaopfatnosta na kreditnite prizvodi vo vkupnoto kreditno portfolio:Kreditniot rizik pretstavuva rizik od finansiska zaguba, kako posledi-ca na nemo`nosta na dol`nikot, od bilo koja pri~ina da gi ispolnisvoite finansiski i dogovoreni obvrski vo celina. Pod krediti pri-toa, se podrazbiraat site zaemi, provizii i drugi pobaruvawa, vloùva-wa vo hartii od vrednost, u~estvo vo kapitalot, kako i site potencijal-ni i prezemeni obvrski.

1.2 Vidovi na krediten rizik

Kredititniot rizik ima pove}e pojavni oblici, vidovi i dimezii.

Spored, Joel Bessis8) kreditniot rizik ima tri dimenzii:

7) Isto, str. 33.8) Bessis J. „Risk Management in Banking“, John Wiley&Sons, Chichester (England) 1999,

p. 81

21


- rizik od nepla}awe (default risk);- rizik na izloènost (exposure risk);- rizik na nadomestuvawe na kreditot (recovery risk).

a) Rizikot od nepla}awe na kreditot nastanuva koga dol`-nikot delumno ili celosno ne gi izvr{uva svoite dogovore-ni kreditni obvrski i koga pazarnata vrednost na konkret-niot kredit padne pod vrednosta po koja toj bil odobren. Ovae vo su{tina najzna~ajnata dimenzija na kreditniot rizik.

b) Rizikot na kreditnata izloènost e generiran od neizves-nosta na bankata, kolkav iznos na krediti }e odobri vo id-nina zemeno vo celina i/ili po poedine~en klient. Ovaa di-menzija na rizikot e izrazena vo uslovi koga ima otvorenikreditni linii, revolving- krediti ili se raboti za kredit-ni derivati, pa goleminata na rizikot }e zavisi pove}e odobemot na kreditnata zadolènost na komitentite vo dadeni-ot moment ili od dvièwata na pazarot, a ne od aktivnost nabankata.

v) Rizikot na nadomestuvawe na kreditot e usloven od pri-~inata za negovoto nevra}awe, odnosno finansiskata kondi-cija na komitentot da go otpla}a kreditot, od vidot na kola-teralot so koj kreditot bil obezbeden, kako i negovata real-na sostojba i pazarna vrednost. Imeno, duri i ako kreditotne se otpla}a navremeno /ili voop{to ne se otpla}a, a isti-ot e obezbeden so lesno vpari~liv kolateral, toga{ velimedeka rizikot za nadomestuvawe na kreditot e mal, a zagubatanezna~itelna.

a) Naj~esto prisutna dimenzija ili forma na kreditniot rizik erizikot od nepla}awe, poradi toa mnogu ~esto se poistovetuva so nego.Pritoa, velime deka kreditniot rizik poprimil forma ili dimenzijana rizik od nepla}awe dokolku:9)

• dol`nikot ne go izvr{i pla}aweto kon kreditniot dogovor, nipo tri meseca od momentot na dospevaweto;

• dol`nikot prekr{i edna od za{titnite klauzuli od kreditni-ot dogovor, pri {to, avtomatski se pokrenuvaat pregovori, po-me|u bankata i dol`nikot, a vo sprotivno, bankata bara dol`-nikot da go vrati celiot dolg;

• pazarnata vrednost na aktivata na dol`nikot padne pod vred-nosta na negoviot dolg. Pritoa, ekonomskata vrednost na dolgotpretstavuva vrednost na o~ekuvani idni pari~ni tekovi, dis-

9) Ibidem, p.82

22


konirano vo sega{nosta, po pat na soodvetna diskontna stapka.Imeno, ako pazarnata vrednost na aktivata na dol`nikot padnepod pazarnata vrednost na dolgot, toa zna~i deka sega{niteo~ekuvawa na idnite pari~ni tekovi se takvi {to dolgot nemoè da se vrati vo celost. Sepak, vo ovoj slu~aj, bankata nemapravo da pokrene pravna postapka protiv dol`nikot.

b) Vo praktikata za rizikot na kreditna izloènost moàt da sezabeleàt opredeleni varijanti koi pretstavuvaat potvrda za raznoliko-sta na ovoj rizik.

Pri toa, rizikot na kreditna izloènost se pojavuva vo nekolkuokolnosti:

• Se slu~uva nekoi banki da odobrat pove}e krediti vo odnos nanivniot garanten kapital. Vo toj slu~aj stanuva zbor za dekapi-talizirawe na bankite i ako kreditnoto portfolio po~ne dase vlo{uva, toa }e zna~i zaguba na kapitalot i navleguvawe nabankata vo zonata na nesolventnost;

• Vo slu~aj na pregolemo kreditirawe na edna banka vo poedinistopanski sektori. Pri toa, nepovolnite trendovi na nekojsektor (pr. zemjodelstvo, oboena metalurgija i sl.) moàt dapredizvikaat vlo{uvawe na kvalitetot na bankarskite plasma-ni vo toj sektor i sozdavawe na soodvetni zagubi za bankata;

• Pregolemata koncentracija na kreditni plasmani kaj pomalbroj na komitenti predizvikuva nesolventniost i zagubi zabankata dokolku poradi niza (individualni) pri~ini na istiteim se vlo{i raboteweto i bankrotiraat;

• Rizik na visoka kreditna izloènost se javuva i ako dojde dokoncentracija na kreditnite plasmani kaj nejzinite osnova~i,kapitalno povrzani lica, rakovodni lica na bankata, osobenoako tie krediti se plasirani po kamatna stapka poniska odvoobi~aeno i utvrdena so kamatnata politika na bankata;

Kreditniot rizik se javuva i vo forma na rizik na obnovuvawe nakreditot, vo slu~ai koga bankite im odobruvaat krediti na potvrdenolo{i dol`nici, kapitalizira}i ja naj~esto kumuliranata, a neplatenakamata na prethodnite dolgovi. Kako rezultat na toa, se namaluva slo-bodniot krediten potencijal na bankata i taa nema dovolno sredstva dagi finansira dobrite klienti (rizik na likvidnost), no i ~esto bankatagi zgolemuva aktivnite kamatni stapki duri i na prvoklasnite komiten-ti, so cel da ja za{titi svojata profitabilnost.

Formite i vidot na kreditniot rizik variraat vo zavisnost od pri-rodata na kreditnite operacii, razvienosta na bankarskite proizvodi(osobeno na onie so koi se vr{i trasnfer na kreditniot rizik), od vi-

23


dot na klientite na koi im se odobruva kredit, od rokot na kreditirawei sl. Me|utoa, najosnovnata podelba {to moè da se napravi e podelbatana :

- oblici na kreditniot rizik vo ramkite na tradicionalnitekreditni operacii i

- specifi~ni kreditni rizici (koi mnogu ~esto denes se treti-raat kako posebni bankarski rizici).

Imaj}i go vo predvid karakterot na bankite kaj nas i nedovolnatarazvienost na finansiskiot pazar, su{tinata na kreditniot rizik }e seposmatra niz rizicite koi proizleguvaat pri procesot na odobruvawena krediti, kako standardna bankarska operacija. Rizicite koi proiz-leguvaat pri raboteweto (trguvaweto) so hartii od vrednost, }e se tre-tiraat kako specifi~en oblik na krediten rizik, zaedno so rizikot zavonbilansni operacii i rizik na zemjata.

Poradi toa, od dosega iznesenoto, oblicite na kreditniot rizik voramkite na bankarskite operacii, moè da se postavat vo slednata klasi-fikacija:10)

1. Krediten rizik vo standardnite bankarski operacii:• rizik pri kreditirawe na poedinci (fizi~ki lica);• rizik pri kreditirawe na pretrijatija;• rizik pri kratkoro~no kreditirawe;• rizik pri finansirawe na investicii.

2. Specifi~ni kreditni rizici:• rizik na vonbilansni operacii;• rizik na hartii od vrednost;• rizik na zemjata.

1.2.1 Krediten rizik vo standardnitebankarski operacii

Brojni se oblicite na kreditniot rizik koi proizleguvaat odtradicionalnite kreditni operacii. Analizirani od aspekt na vidotna klientite na koi im se odobruva kredit, kako oblici na kreditniotrizik naj~esto se spomnuvaat:

• rizik za kreditirawe na poedinci(fizi~ki lica) i• rizik za kreditirawe na preprijatija.

Rizikot na kreditirawe na pretprijatija od svoja strana bi opfa}alpove}e rizici vo svojot sostav kako {to se:

10) D-r Branko Vasiljevi} „Rizici u bankarskom poslovanju” - Beograd, 1990, str. 29.

24


• rizik na finansirawe na ciklusot za komercijalizacija,• rizik na finansirawe na proizvodniot proces i• rizik na finansirawe na investicii.

Rokot na otplata na kreditite e od osobena va`nost za dimenzi-onirawe na kreditniot rizik i normalno specifikite na kratkoro~nitei dolgoro~nite krediti se prenesuvaat i na kreditniot rizik vo tekotna nivnata otplata, koi }e bidat podetalno obrazloèni vo prodolèniena ovoj trud.

1.2.1.1. Rizik pri kreditirawe nanaselenieto (fizi~ki lica)

Vo sovremenoto bankarsko rabotewe, sÈ pogolemo zna~ewe se pri-dava na odnosot na bankata kon naselenieto kako aktuelen ili potenci-jalen klient. Golem del od bankite denes, gi posmatraat individualniteklienti, kako mo`nost za primaren izvor na nivniot rast i razvoj ipro{iruvawe vo ramkite na sevkupnoto bankarsko rabotewe. Dopolni-telen fakt {to treba da se ima vo predvid, e izrazenata ostra konkuren-cija vo ovaa oblast, predizvikana od brojni nebankarski subjekti koivleguvaat vo opredelen krediten odnos so ovie klienti, {to direktnoili indirektno vlijae na kreditniot rizik koj e prisuten kaj krediti-raweto na naselenieto kako klient na sekoja banka. Manifestirawetona kreditniot rizik i pri~inite za negovo nastanuvawe kaj individual-nite klienti, vo golema mera se razlikuva od onie karakteristi~ni zakorporativnoto bankarstvo. Imeno, iznosite na kreditite kon individu-alnite klienti se vo osnova nekolku pati poniski vo odnos na kredititekon golemite korporativni klienti. Od druga strana, fiksnite tro{ocipri servisirawe na ovie klineti se visoki, {to bara od bankite da raz-vijat efikasen sistem na kreditirawe so golem broj na klienti, so celda se namalat tro{ocite po klient. Ova barawe nosi vo sebe opasnost zaprifa}awe na zna~ajno povisko nivo na rizik od voobi~aeniot.

Rizikot pri kreditirawe na naselenieto pokonkretno se izrazuvaniz potro{uva~kite krediti, kreditnite karti~ki, kaj stambenite kredi-ti i kreditiraweto na zemjodelci poedinci (agrarni krediti).

a) Rizik kaj protro{uva~kite krediti e osobeno potenciran predsÈ poradi poniskoto nivo na kvalitet i kvantitet na finansiski, verodos-tojni podatoci. Imeno, ovie podatoci, po pravilo, ne se verifikuvani(potvrdeni so revizorski izve{tai), taka {to vo praktika e mo`no dol`-nikot da ne prikaè del od svoite dotoga{ni kreditni obvrski. Pokrajtoa, ne postoi jasno definirawe dali pri ocenkata na kreditnata sposob-nost na individualniot klient }e se zemat vo predvid site kreditni ob-

25


vrski {to negovoto doma}instvo e obvrzano da gi plati ili samo oniekoi se predmet na konkretniot kredit {to se bara.

Primarniot izvor na otplata na potro{uva~kite krediti sevoglavno mese~nite primawa na klientite kako i eventualnite dividen-di od akcii ili kamati od {tedni vlogovi. No ova pretstavuva promen-liva kategorija imaj}i gi vo predvid: rabotnoto iskustvo na poedine-cot, dvièwata vo negovata kariera, kako i ekonomskata sostojba na or-ganizacijata vo koja poedinecot raboti, {to go pravi rizikot kajpotro{uva~kite krediti mnogu specifi~en i neizvesen. Tuka se mislipre sÈ na ocenuvawe na karakterot na klientot i negovata spremnost zaredovna otplata na kreditot, negoviot kapacitet na otplata, koj moèmnogu nepredvidlivo da se menuva, kako i sostojbata na pazarot, imaj}igo vo predvid faktot deka najgolem del od potro{uva~kite krediti seobezbedeni so nekakov kolateral vo forma na dvièn ili nedviènimot.11)

Imaj}i go vo predvid golemiot broj na potro{uva~ki krediti {tose izdavaat, kako i specifikata na sekoj od klientite, mnogu banki, socel da ja zgolemat svojata efikasnost, kako i da go dràt kreditniotrizik vo prifatlivi ramki, vospostavuvaat proceduri i instrukcii (formalni vodi~i) za kreditirawe i vo taa smisla vospostavuvaat krite-riumi za prifatlivi i neprifatlivi krediti.12)

b) Rizikot kaj kreditnite karti~ki sÈ pove}e se aktuelizira sonivnata sÈ pomasovna primena. Bez ogled {to zarabotuva~kata na banki-te od rabotata so kreditni karti~ki e dosta golema, potrebno e da seistakne deka mo`nosta za zaguba od rabota so kreditni karti~ki, od godi-na vo godina, kontinuirano raste.

Op{ta karakteristika na rabotata so kreditnite karti~ki e {toopredelena suma na pari utvrdena so kreditniot limit e stavena na raspo-lagawe na nejzinite korisnici i istite moàt vo tekot na podolg vre-menski period da ja koristat ovaa opcija, vo smisla na mnogu pogolemitro{ewa, otkolku {to toa im go dozvoluvaat realnite prihodi.

Me|utoa ona {to e u{te pospecifi~no pri rabotata so kreditnikarti~ki e ~estata pojava na kra`bi i izmami, koi iako po svojata su{tinase del od operativniot rizik, indirektno vlijaat na zgolemuvaweto nakreditniot rizik kaj ovie kreditni instrumenti. Izmamite po kredit-

11) Maki M. Dean, The Growth of Consumer Credit and Household Debt Service Burden”Board of Governors of the Federal Reserve System, February 2000, p. 23.

12) Koch, W.Timothy/Macdonald, “Bank Management” 4th edition, The Drydent Press,2000, p. 719-720

26


nite karti~ki pretstavuavaat seriozna opasnost za raboteweto na banki-te.13)

Podatocite na VIZA Internacional, kako najgolema institucijaza rabota so karti~ki, zboruvaat deka postojat najrazli~ni vidovi izma-mi, ~ij obem pretstavuva 0,3% od vkupniot obem na raboteweto so kar-ti~ki. Ovie nedozvoleni aktivnosti bi moèle da se namalat, ako bankitesorabotuvaat me|u sebe. Imeno, vo Velika Britanija so zaedni~ka akcijana izdava~ite na karti~ki vo 1990 godina e formiran “Forum za preven-cija od izmami na karti~ki “(Plastic Fraud Prevention Forum), a vo 1988 godi-na e formiran “Centar za prevencija od izmami na karti~ki” (CIFAS),koj ima nad 270 ~lenki-banki i drugi finansiski organizacii. Mnogu eva`no ovie proceduri i na~in na rabota da se pro{irat vo bankite kaderabotata so plasti~ni karti~ki e vo zarodi{.

v) Rizik kaj stambenite (hipotekarni) krediti

Stanbenite (hipotekarni) krediti se proprateni so pove}e vidovibankarski rizici (krediten rizik, likvidnosen rizik, cenoven rizik irizik od avansno pla}awe). Navidum od site ovie rizici, kreditniotrizik e najmalku izrazen, so samiot fakt {to kreditniot iznos e obez-beden so nedvièn imot, koj vo slu~aj na nepla}awe na dol`nikot moèistiot da se vpari~i. Me|utoa tuka se isto taka, prisutni brojni dubio-zi, koi se odnesuvaat na mo`nata promenliva vrednost na imotot, brzi-nata so koja imotot moè da se vpari~i, kako i tro{ocite {to dopolni-telno }e gi napravi bankata za negovo vpari~uvawe.14 )

g)Rizik kaj agrarnite krediti (krediti na individualnizemjodelci)

Agrarnite krediti pretstavuvaat zna~aen rizik za bankite. Taka,na primer, vo periodot 1994-1997 godina specijaliziranite zemjodelskibanki pretstavuvale pove}e od 40%od bankite vo SAD koi bankroti-rale.15) Osven toa, golem del od zemjodelskite banki imale pogolem iznosna problemati~ni krediti otkolku na kapital. Direkna pri~ina za vi-sokiot krediten rizik koj ima globalni posledici, e opa|aweto na cena-ta na zemjata, koja vo skoro site slu~ai e koristena kako kolateral zaplasiranite krediti. Drugi pri~ini koi gi pravi rizi~ni agrarnite

13) CIFAS - UK`s Fraud Prevention Service/ http://www.cifas.org.uk/default.asp/edit_id=687-56, Sept. 2008.

14) Maki M. Dean, The Growth of Consumer Credit and Household Debt Service Burden”Board of Governors of the Federal Reserve System, February 2000, p 21.

15) Koch,W. Timothy /Macdonald, Scott. Bank Management, 4th edition The Dryden press2000, p. 640.

27


krediti se: nestabilnosta na cenite na zemjodelskite proizvodi, zavis-nosta na rodot od vremenskite uslovi, kako i nepredvidlivite dvièwana globalniot svetski pazar.

Vo sovremenoto bankarstvo kreditniot rizik za agrarnite kreditise namaluva preku indirektno kreditirawe vrz osnova na otkup na vred-nosni hartii od strana na specijalizirani finansiski i kreditni agen-cii od oblasta na zemjodelstvoto.

1.2.1.2. Rizik pri kreditirawe na pretprijatija

Za razlika od kreditiraweto na naselenieto, kreditiraweto napretprijatijata nosi svoi karakteristiki, {to direktno se reflekti-raat na kreditniot rizik svrzan so nivnata naplata. Imeno, dodeka kajkreditiraweto na poedinci rizikot moè da se standardizira vrz osno-va na zakonot na golemite broevi, kaj pretprijatijata, mora da se vodismetka za individualizacija na rizikot.

Pritoa, analizata na kreditniot rizik se vr{i poa|aj}i od karak-terot na ekonomskata aktivnost na dol`nikot, dolìnata na proizvodni-ot ciklus, kako i predvidlivosta na ekonomskite nastani koi vlijaatvrz negovoto rabotewe.Vo osnova pri kreditiraweto na pretprijatijatase imaat vo predvid cela redica na informacii za sostojbata na prepri-jatieto kreditobaratel, po~nuvaj}i od negovite finansiski izve{tai,koi vo golem broj slu~ai se verifikuvani od ovlasteni revizori, prekukreditni i drugi vidovi registri,(so koi moè da se dojde do verodostoj-ni podatoci za finansiskata zadolènost na kreditobaratelot), nego-vata kreditna istorija i sli~no, pa sÈ do analizi za nadvore{noto opkru-ùvawe i sostojbite na pazarot {to bi moèle da go o~ekuvat pretpri-jatieto, a koe direktno bi se odrazilo na negoviot kapacitet za otplatana idniot kredit.

Obvrskata na pretprijatijata da dostavuvaat kontinuirani finan-siski izve{tai do bankite i vo vremeto na otplata na kreditot,ovozmoùva kreditnite slu`benici navremeno da reagiraat na eventual-no negativnite nastanati promeni i prezemat korektivni merki kon tak-vite kreditokorisnici. Ova bi moèlo da upati na zaklu~ok deka kre-ditniot rizik kaj krediti izdadeni na pretprijatija moè da bide mnogupopredvidliv i kontroliran.

Me|utoa, vo isto vreme treba da se ima vo predvid deka iznosite naovie krediti (vo odnos na onie na naselenieto) se vo nominalno mnogupovisoki iznosi ({to direktno se reflektira na visinata na kreditni-ot rizik i eventualnite zagubi {to bi moèla da gi pretrpi bankata vouslovi na nepla}awe), mnogu ~esto pretprijatijata kreditobara~i se iakcioneri na opredelena banka {to pretstavuva svoeviden pritisok vrz

28


bankata (i pokraj zakonskite ograni~uvawa za limitirano kreditirawena akcionerite) da izdavaat krediti koi se finansiski i ekonomski ne-opravdani i rizi~ni.

Mnogu sli~en e slu~ajot i so golemite i tradicionalni klienti nabankata, koi iako zapa|aat vo finansiski pote{kotii, menaxmentot imodobruva krediti za prebroduvawe na istite i vo takvi slu~ai go zgole-muva rizikot od nevra}awe na novoizdadeniot kredit. Me|utoa, pokrajnavedenite individualni obele`ja na kreditobaratelot i negovataekonomska aktivnost, sekako od osobena va`nost za stepenot na rizikot{to bankata go prezema e dolìnata na otplatata na kreditot, odnosnodali se raboti za kratkoro~no ili dolgoro~no kreditirawe.

1.2.1.3. Rizik pri kratkoro~no kreditirawe

Rizikot na kratkoro~no kreditirawe pretstavuva neizvesnost kojaproizleguva od sproveduvaweto na kratkoro~nata kreditna politika nabankata. Imeno, fakt e deka pod vlijanie na konkurencijata i vo nat-prevarot za profit, bankata e primorana da gi plasira svoite i deponi-ranite tu|i sredstva na svoite komintenti-kreditobarateli, prezemaj}ina sebe rizik od takvite delovni odluki i aktivnosti. Zatoa ulogata namenaxmentot na bankata treba da bide naso~ena kon minimizirawe nanesakanite posledici od eventualnite zagubi {to moàt da nastanat ododobrenite krediti, preku sproveduvawe na dobro razrabotena kreditnaprocedura, na odobruvawe, sledewe i kontrola na kreditite i nivnataotplata.16)

Vo postapkata na kratkoro~noto kreditirawe, edna od najva`niteraboti e opredeluvawe na uslovite i rokot na otplata na kreditot. Pri-toa, kreditniot rizik raste pravoproporcionalno so zgolemuvaweto narokot na otplatata, osobeno vo uslovi na promenlivi stopanski i ekonom-ski dvièwa vo zemjata. Me|utoa, za rizikot na kratkoro~noto krediti-rawe osobeno e va`na namenata na kreditotot i stopanskata aktivnostna kreditobaratelot vo smisla na nejzinata predvidlivost. Imeno, oso-beno e va`no da se ima vo predvid dali opredeleni kratkoro~ni kreditise odobreni za finansirawe na likvidnosta, (na primer, pobaruva~kataili zalihite), bidej}i stepenot na likvidnosta kaj sekoj od poso~enitekrediti e razli~en, {to direktno se reflektira na izvesnosta od nivnaotplata soglasno kreditnite dogovori.

Karakterot na ekonomskite aktivnosti na dol`nikot moè da bidetakov {to prihodot koj sluì za otplata na kreditot da bide pove}e ili

16) Pop{irno kaj: Kent Baker, Gary Powell „Understanding Financial Management: APractical Guide“- Wiley-Blackwell,USA, April 2005.

29


pomalku poznat ili samo verojaten. Koga se raboti za kreditirawe naklasi~na trgovska zdelka od koja se gleda opredelena sigurna komerci-jalizacija, (odnosno se vr{i za poznat kupuva~) vo toj slu~aj moè da segovori za poznat prihod. Vo slu~ai koga se raboti za kreditirawe naproizvodstvo, toga{ stanuva zbor za pomalku poznat prihod, a koga sokreditot se finansira nekoja kratkoro~na investicija (oprema i sl),zboruvame za verojaten prihod, koj vo sebe go inkorporira rizikot odlo{iot izbor na opremata ili lo{o organiziraniot proizvoden processo novata oprema.

Vo postapkata na kratkoro~noto kreditirawe, a osobeno pri ocenka-ta na kreditniot rizik na istoto, pokraj o~ekuvaniot prihod se zema vopredvid i o~ekuvanata zaguba.

H.V. Prochonov i R.A. Foulke17) vo sferata na kratkoro~noto bankar-sko kreditirawe ja naveduvaat slednata klasifikacija na zagubite:

1. Zagubi po krediti odobreni vrz osnova na seopfatno kreditnoistraùvawe i analiza;

2. Zagubi po krediti odobreni vrz osnova na nesoodvetni i nece-losni analizi;

3. Zagubi po krediti zad koi stojat motivite na interesite na me-naxmentot na bankata ili razli~nite interesni i lobi grupi.

Prvata grupa pretstavuvaat sosem normalni rizici i zagubi odkreditnata aktivnost na sekoja banka. Imeno, i pokraj seopfatnata anali-za, sepak, mo`no e da ne se zemat vo predvid sosema neo~ekuvani nastanivo pretprijatieto-dol`nik i nadvor od nego, pa toa da bide pri~ina zanepla}awe i da predizvika zaguba za bankata. Vo ovie uslovi celta namenaxmentot treba da bide da se minimiziraat takvite zagubi so oprede-leni merki i vo sorabotka so dol`nikot.

Mnogu po~esti i poseriozni se zagubite od vtorata grupa, koga zagu-bite nastanuvaat poradi necelosni, neobjektivni i neprecizni analiziod strana na kreditnite slu`benici za kratkoro~nata kreditna sposob-nost na komitentot. Iako kreditnite analiti~ari raspolagaat so mnoguinformacii, od osobena va`nost e da se imaat relevantni i aùriranipodatoci za raboteweto na dol`nikot, pravilno da se interpretiraatbilansite i da se izrabotat dobri proekcii na negovite pari~nite teko-vi.

Tretata grupa na zagubi se slu~uva mnogu ~esto, koga bankata vodiofanzivna strategija so cel zgolemuvawe na profitot i prezemawe na

17) Arsovski d-r D., „Rizici vo bankarskoto rabotewe” Economy Press, Skopje,1998 str.118.

30


del od klientite na konkurencijata, pritoa, taa gi liberalizira kredit-nite proceduri za smetka na sigurnosta na bankata (ili u{te polo{o nepo~ituva bilo kakvi proceduri). Za spre~uvawe na vakvi i u{te poserioz-ni obidi za zloupotreba na parite na akcionerite i deponentite na banka-ta, postojat brojni zakonski limiti utvrdeni od supervizorskoto telona dràvata, so koi se predviduva minimum sigurnost za prevencija odzloupotreba(pr. limit za kreditna izloènost po osnov na eden klienti negovite kapitalno povrzani subjekti, limit za kreditna izloènostna akcioneri na bankata i sl.). Doslednata primena na ovie limiti bud-no se sledi od strana na bankarskata supervizija (bilo da e taa vo sostavna Centralnata banka ili nezavisna institucija) i sekoja zloupotrebasoodvetno se sankcionira, bidej}i zagubite od ovoj vid moàt da dovedatdo krah ne samo na soodvetnata banka, tuku i negativno da se odrazat vrzceliot bankarski sistem na zemjata.

Spored profesorot R.Bartels18), pojava na zaguba predizvikuvaat sled-nive vidovi sostojbi:

• Neefikasnost pri upravuvaweto so kreditite;• Sostojba vo koja se nao|a dol`nikot;• Ekonomskoto opkruùvawe.

Prvata grupa koja kako pri~ina na zagubite gi stava nestru~nosta inekompetentnosta na kreditnite slu`benici i celokupniot bankarskitim e najgolem problem vo sekoja, a osobeno vo bankarkata aktivnost.Pritoa, nestru~nosta i neznaeweto pri ocenkata na kreditnata sposob-nost na klientite, pri odobruvaweto na kreditite, sledeweto na reali-ziraweto na kreditite i likvidiraweto na kreditniot odnos, moè dagi ima slednive formi:

• lo{a procenka na kreditnata sposobnost na kreditobaratelot,poradi nesposobnost i neznaewe da se ocenat i interpretiratraspoloìvite podatoci od strana na kreditniot tim na banka-ta;

• otsustvo na otplata na kreditot, koe navidum moè da mu sepripi{e na nepovolnite rabotni performansi na dol`nikot,no vo osnova sepak kako pri~ina leàt i propustite {to ginapravila bankata pri ocenka na kreditnata sposobnost naklientot;

• vkalkuliran rizik koj proizleguva od kreditnata politika nabankata, a {to se izrazuva vo nejzinoto nastojuvawe da se stekneso povisoka dobivka pri povisok rizik.

18) Isto, str 119.

31


Od prethodno navedenite klasifikacii na rizicite moàt da senapravat i slednive dve podelbi:

• Rizik na neizvr{uvawe na blagovremena otplata na kreditot i

• Rizik na nelikvidnost na komitentot na bankata

Vo prviot slu~aj se raboti za postojano docnewe na naplata ilikumulirawe na golem del od neplateniiot dolg koj ponatamu ili se re-programira (ponekoga{ so delumen otpis na kamatata) ili se otpla}a soopredelen diskont, koj vo sekoj slu~aj zna~i delumna materijalna zagubaza bankata.

Vo vtoriot slu~aj, pri postoewe na rizik na nelikvidnost nakomitentot, zagubite moàt da bidat duri i u{te pogolemi, poradinemo`nosta komintentot voop{to da go ispla}a kreditot, pa vo toj slu~ajmo`no e da se posegne kon vpari~uvawe na kolateralot. Toj, pak, vo za-visnot od sostojbata na pazarot moè da predizvika dopolnitelni tro-{oci i vreme za negovo pretvorawe vo pari i so toa celosna ili delumnanaplata na odobreniot kredit.

Iluzija e deka e mo`no precizno i to~no da se predvidi i izmerikreditniot rizik i da se sozdade skala spored koja }e se meri rizi~nostana sekoj kredit poodelno i na kreditnoto portfolio na bankata vo ce-lost. Me|utoa, treba da se otvori mo`nost niz aktivna rabotna politi-ka i praktika na bankarskoto kreditirawe, da se vr{i subjektivna iobjektivna procenka na verojatnosta od pojava na krediten rizik, vodinami~ni uslovi na stopanisuvawe.

1.2.1.4. Rizik na dolgoro~no kreditirawe (rizikna finansirawe na investiciite)

Rizikot na dolgoro~noto kreditirawe pretstavuva eden od najkom-pleksnite rizici vo bankarskoto rabotewe. Vsu{nost se raboti za vero-jatnost, vo taka dolgiot rok na vloùvawe, odnosno otplata na dolgo-ro~niot kredit, moàt da se pojavat site vidovi rizici {to gi poznavabankarskoto rabotewe i toa negativno da vlijae vrz celokupnoto rabo-tewe na bankata. Dolgiot period dava mo`nost za pojava na vnatre{ni inadvore{ni devijantni sostojbi, prvo kaj bankata kako kreditor, potoakaj pretprijatieto-kreditokorisnik, ponatamu vo negovoto delovnoopkruùvawe i pazarot i na kraj vo celata dràva i nejziniot region.

Verojatnosta od ovoj rizik dopolnitelno se naglasuva vo dene{niuslovi, koga ekonomskite aktivnosti, znaeweto i tehnologijata radi-kalno se dinamiziraat, menuvaat i zastaruvaat, taka {to planiraweto iproekciite za rabotniot vek na edna investicija (koja retko e pomala odpet godina) e navistina,oblog so idninata”.19) Me|utoa, fakt e isto taka,

32


deka so temelna, stru~na i sovesna podgotovka pri ocenkata na investi-cioniot proekt, gre{kata moè da se ublaì, a neizvesnosta i efektiteod nea da se lociraat vo opredeleni prifatlivi granici.

Postojat mnogu faktori koi vlijaat vrz rizikot na investicijata,a so samoto toa i na rizikot na nejzinoto finansirawe.

Vo literaturata se naveduvaat slednive faktori:20)

• Vekot na proektot;• Vrednosta na proektot;• Sloènosta na tehnologijata;• Stepenot na inovacii koj e neophoden vo opredelenata stopans-

ka granka;• Vlijanieto na pazarot i konkurencijata;• Stabilnosta na makroekonomskata politika na zemjata i dr.

Imeno, rizikot na finansiraweto na investicijata }e bide pogo-lem ako: proektot e podolg i so pogolema vrednost, ako vidot na oprema-ta i tehnologijata na proizvodstvoto e posloèna, ako proizvodniot asor-timan e pogolem i visoko supstitutiven so drugi proizvodi i ima elas-ti~na pobaruva~ka, ako stopanskata stabilnost na zemjata e mala i sl.

Vo osnova, rizicite svrzani so dolgoro~noto kreditirawe moàtda se podelat na dve osnovni grupi:

• Rizici svrzani so samiot investitor;• Rizici svrzani so samiot proekt.

Osobeno va`no pri analizata i donesuvaweto na odluki za krediti-rawe na investicii da se analiziraat sekoj od ovie dve grupi posebno.Analizata na samiot investitor kreditobaratel }e bide naso~ena naocenka na negovata kreditna sposobnost, negovata kreditna istorija,negoviot menaxment i organizacija, dodeka analizata na proektot }e baraposeopfatna analiza na pridonesot koj proektot }e go ostvari i delov-noto i pazarnoto opkruùvawe koe moè da ima izvesno vlijanie na pred-videnite proekcii.

Sekako, krajnata odluka i ocenka na rizikot treba da se dade imaj}igi vo predvid ocenkite od dvete individualni analizi. Zatoa se velideka i najdobriot proekt moè da go upropasti nekompetentniot, kredit-no nesposoben i neorganiziran investitor. Za àl, lo{iot, nerentabi-len proekt ne moè da bide dobar ako e voden i organiziran od dobar

19) D-r Branko Vasiljevi} „Rizici u bankarskom poslovanju”-Beograd, Fokus 1990,str.39.

20) Arsovski d-r D., „Rizici vo bankarskoto rabotewe“ Economy Press, Skopje,1998, str.120.

33


investitor,no moè zna~itelno da ja namali {tetata od lo{iot proekt.Zatoa e potrebno najprvin da se posveti posebno vnimanie na prvi~nataanaliza na proektot, a potoa da se napravi celosna analiza na profilotna investitorot-kreditobaratel. Vo taa smisla, bankite treba osobenoda vodat smetka za ìvotniot ciklus na sekoja granka, proizvod kako iìvotniot ciklus na pretprijatijata-investitori.

Ova od pri~ina {to nau~nite istraùvawa na razvojnata transfor-macija na instituciite gi definira slednive ~etiri fazi na tie proce-si:21)

1. Vlez na pazarot- proizvodite koi neodamna se pojavile na pa-zarot imaat relativno malo pazarno u~estvo, sÈ u{te visokitro{oci za pazarno istraùvawe i promocija i mnogu ~esto voovaa faza proizvodite beleàt razbirlivi/o~ekuvani zagubi..Tie ostvaruvaat prihodi, no u{te pogolemi tro{oci.

2. Rast na pazarot-tro{ocite se stabiliziraat i ne se tolku gole-mi, a prihodite se zgolemuvaat, ~esto se beleì i mala dobivka.

3. Pazarna zrelost-proizvodite ve}e osvoile zna~aen del na pa-zarot, tro{ocie po edinica proizvod se namaluvaat, a prihoditese zgolemuvaat. Vo ovaa faza kompanijata beleì zna~itelnadobivka.

4. Opa|awe na pazarot-proizvodot ne e ve}e taka atraktiven i opa|anegovata proda`ba/u~estvo na pazarot, a se javuvaat substitutiili konkurentni proizvodi.

Moè slobodno da se re~e deka ovaa analiza e dobra kako za kreditni-ot analiti~ar, koj ima celosna slika za sostojbata i perspektivite nakompanijata od aspekt na nejzinoto proizvodno portfolio, taka i za sa-mata kompanija, koja na ovoj na~in moè duri i da da razvie strategija zaiden razvoj.

Pozicijata na proizvodnoto portfolio vo zavisnost od ̀ ivotniotciklus ima i svoe vlijanie vrz konsumacijata i generiraweto na gotovin-ski tek, koj od svoja strana e direktno vrzan so mo`nosta za otplata nakreditnite obvrski.

Kreditniot analiti~ar treba da gi analizira site rizici koi pos-tojat od aspekt na delovniot ciklus na pretprijatieto-kreditobarateli toa:

Rizici vo nabavkata:- raspoloìvost i na~in na nabavka na repromaterjali, cena na

repromaterjali, navremenost na nabavka i sl.

21) Vidi poop{iro: „Credit process Handbook“ –Bankakademie, Frankfurt, 2004.

34


Rizici vo proizvodstvoto:- vkupni tro{oci na proizvodstvoto;- efikasno proizvodstvo;- kvalitetno proizvodstvo;- proizvodstvo vo opredeleni rokovi.

Rizici na pobaruva~kata:- dali proizvodite moàt da bidat prodadeni;- koi se glavnite klienti;- koi se glavni konkurenti;- koja e strategijata na proda`ba na klientot i na negovata

konkurencija.

Rizici na naplatata:- kakva e naplatata istoriski gledano i- dali klientot odobruva odloèno pla}awe i sl.

Bankata kako kreditor, procenuva}i go rizikot na finansirawetona proektot na svojot komintent, osobeno e va`no da go znae stepenot nafinansisko u~estvoto na komintentot vo delovniot investicionen pot-fat. Imeno, dokolku procentot na sopstveno u~estvo e visok, toga{ moèda se pretpostavi deka rizikot }e bide pomal. No, insistiraweto za pogo-lem udel na sopstveni sredstva, moè da go naso~i pretprijatieto konposkromni investicioni proekti, bidej}i poambicioznite baraat pogo-lemi finansiski sredstva {to retko koe preprijatie gi poseduva. Taka,za smetka na sigurnosta na kreditorite i kreditokorisnicite postoiopasnost da trpi razvojot na pretprijatieto,pa i na stopanskata grankana koja toa pretprijatie É pripa|a.

Spored toa, imaj}i ja vo predvid finasiskata mo} na pretprijati-jata i visokata vrednost na investicioni potfati, kako rezulat na ska-pata sovremena tehnologija {to se koristi, kreditiraweto ostanuva kakonajzna~aen i dominaten izvor pri investicionite vloùvawa. Rizicitevo vrska so strukturata na finansiraweto na investicijata od aspekt nabankata-kreditor moè da se namalat ili so ve}e spomenatata seopfatnaanaliza na investicionite proekti i potoa rigorozno kontinuirano sle-dewe i kontrola na naplatata i realiziranite efekti od investicijatavo tekot na nejzinata otplata, ili, so zdruùvawe na pove}e kreditorikoi }e go finansiraat investicioniot potfat, so {to rizikot na sekojpoedine~en kreditor }e se namali.

35


1.2.2. Specifi~ni kreditni rizici

1.2.2.1. Krediten rizik na vonbilansnite operacii

Vo posledno vreme, pri ocenkata na kreditniot rizik i voop{tona rizikot na celokupnoto bankarsko rabotewe, se zemaat vo predvid ivonbilansnite operacii i rizikot {to tie go nosat. Iako vakviot tret-man e od ponovo vreme, niz praktikata na bankite na razvienite zemji(no i kaj nas) ocenkata na rizikot na site poedini operacii e sostavendel od procedurata za donesuvawe na kreditnite odluki.

Vonbilansnite operacii sodràt golem broj faktori na rizikot,odnosno pretstavuvaat specifi~na kombinacija na kreditniot rizik,rizikot na kamatna stapka i rizikot na devizen kurs. So vonbilansniteoperacii, bankata uslovno prezema opredeleni obvrski koi moàt, none mora da se realiziraat, ({to zna~i deka rizikot i obvrskite se odne-suvaat za nekoja eventualna idnina), taka {to mnogu ~esto se slu~uvaposledicite od ovie operacii da se zanemarat, iako po obem moàt da gonadminat obemot na aktivata na bankata. Od druga strana i samiot karak-ter na nekoi od ovie operacii e pove}ezna~en. Tie ~esto sluàt tokmukako instrument za obezbeduvawe od krediten rizik, a od druga strana,moàt i da ja zgolemat rizi~nata izloènost na bankata.

Rizikot na vonbilansite operacii moè da se klasificira sporedprirodata na obvrskite {to bankite gi prezemaat pri nivno realizirawei toa:

- obvrski za angaìrawe na sredstva na bankata vo slu~aj, dol`-nikot da ne ispolni prezemena obvrska kon treti lica (garan-cii, akreditivi i sl), pri {to obemot na rizikot za bankata evo visina na polniot iznos na prezemenata obvrska;

- obvrski za koi bankata delumno angaìra sredstva (svopovi, op-cii, fju~ersi i sl).

Vo prviot od navedenite slu~ai, dominanten oblik na rizikot zabankata e kreditniot rizik. Praktikata na bankite {irum svetot, pret-postavuva pri nivno odobruvawe da se primenuvaat istite proceduri kakopri odobruvawe na krediti. Na toj na~in tie pretstavuvaat sostaven delna kreditniot rizik na bankata, a bankata moè da go kontrolira vli-janieto na vonbilansite operacii vrz svojata likvidnost.

Vo vtoriot slu~aj (koj poradi nerazvienosta na bankarskite deri-vati ne e izrazena kaj nas), rizikot {to bankite go prezemaat e delumen.

Imeno, kaj kamatnite svopovi rizikot vo osnova se ograni~uva narazlikata me|u kamatnite stapki (so ogled na toa {to sekoj od u~esniciteod svopot ja zadrùva obvrskata po glavnicata), no negoviot teoretskiiznos e vkupnata promeneta kamata.

36


Kaj valutniot svop, obemot na rizikot e ednakov na razlikata nadeviznite kursevi, no i tuka teoretski krajniot limit e iznosot na ce-lokupniot zamenet, (svopiran) iznos dokolku eden od u~esnicite vo tran-sakcijata ne izvr{i pla}awe

Koga stanuva zbor za terminskite operacii, vo koi moàt da se vbro-jat, kako terminskata proda`ba na devizi, taka i finansiskite instru-menti (kako {to se opciite, i fju~ersite), obemot na rizikot leì vorazlikata me|u nivnata idna i tekovna vrednost i so toa e delumen iograni~en na toj iznos. Me|utoa, bidej}i site ovie rizici se zasnovaatna predviduvawata za dvièwata na kamatnite stapki, deviznite kurseviili razlikata na indeksite na vrednosta na hartiite od vrednost, nivni-ot obem moè da varira, odnosno, da vklu~i iznenadni zagubi.

Praktikata na bankarskoto rabotewe pokaùva deka so korektnaprocedura za procenka na rizikot so koj se soo~uvaat bankata i orginer-niot dol`nik, vonbilansnite operacii ne se pretvaraat od potencijal-ni vo realni obvrski za bankata. Sepak, bankite vo svojata politika napovisoki provizii nastojuvaat delumno da go pokrijat rizikot na vonbi-lansi operacii.Obi~no visinata na ova pokritie e uslovena so odnositena finansiskiot pazar, no kaj novite specifi~ni vonbilansni operaciirazvien e metodot na analiza na rizikot i dobivkata (risk-return analysis).Bankite vo ovoj slu~aj go merat svojot rizik nastojuvaj}i istiot da gopokrijat so dobivkata od dadenite operacii. Vo praktikata na ameri-kanskite banki za sekoj dol`nik se opredeluva faktor na rizikot us-loven so vidot na vonbilansnata operacija, so nejziniot rok na dospe-vawe i sostojbata na sektorot vo koj raboti dol`nikot. Ovoj faktor narizik se primenuva pri opredeluvaweto na nadomest(vo vid na provizi-ja) za anga`manot na bankata vo dadenata vonbilansa operacija.

Vo praktikata, reguliraweto na solventnosta na bankata, odnosnoopredeluvaweto na adekvanosta na kapitalot, Bazelskiot komitetprepora~uva primena na konverzija na rizikot na vonbilansite opera-cii, vo krediten rizik. Razli~nite vonbilasni operacii se posmatraatspored stepenot na kreditniot rizik koj go impliciraat, odnosno,specifi~niot karakter na samata operacija i okolnostite koi moàt dadovedat do nastanuvawe na obvrska za bankata, potencijalno sodràna voniv.

Pritoa, rizikot na vonbilansite operacii moè da bide:22)

• Integralen rizik: proizleguva od operacii koi moàt da se tre-tiraat kako direkten kredit i kaj niv kreditniot rizik e edna-

22) D-r Branko Vasiljevi} „Rizici u bankarskom poslovanju” -Beograd, Fokus 1990, str.49.

37


kov na rizikot na kreditite odobreni na klientot i koi figur-iraat vo bilansot na bankata;

• Sreden rizik: kaj ovie vonbilansi operacii, kreditniot rizike vaèn no opredeleni olesnitelni okolnosti dozvoluvaat dane se smeta za integralen rizik

• Slab rizik: kaj opredeleni vonbilansni operacii kaj koi kre-ditniot rizik e minimalen, no ne e mo`no istiot da se zanema-ri.

1.2.2.2.1 Krediten rizik na hartiite od vrednost

Za razlika od kreditniot rizik, vo potesna smisla na zborot, kadekarakterot na dol`nikot i negovata stopanska aktivnost pretstavuvaatneposredna osnova za rizik na bankata, kaj hartiite od vrednost golemauloga igraat tipot na hartiite od vrednost, sostojbite na pazarot nahartii od vrednost i sposobnosta i ulogata na bankite vo procenkata narizikot {to }e go donesat opredelenite promeni.

Taka, vo zavisnost od tipot na hartiite od vrednost ulogata na ban-kite vo procenkata na kreditniot rizik pri nivnoto izdavawe moè dabide23):

• potpolno isklu~ena, kako {to e toa slu~aj so komercijalnitezapisi na preprijatijata koi direktno nastapuvaat na pazarotna kapital,

• delumno prisutna, koga se raboti za emisija i promet nakratkoro~ni dràvni zapisi i obvrznici,

• mnogu razviena, koga se raboti za emisija i promet so akcii.

Se razbira stepenot na prisustvoto na bankata na pazarot na har-tii od vrednost zavisi od organizacijata na toj pazar i od sistemskotomesto na bankite vo nego. Imeno, vo finansiskite sistemi vo koi banki-te se isklu~eni od raboteweto so hartiite od vrednost, analizata nakreditniot rizik vo operaciite so istite, naj~esto e poverena na speci-jalizirani rejting-agencii.

Vo praktikata, bankite moàt kreditniot rizik, koj proizleguvaod operaciite so hartii od vrednost da se analiziraat od tri aspekta:

- od aspekt koga bankata drì vo svoeto portfolio opredelenihartii od vrednost,

- od aspekt koga bankata pretstavuva finansiski posrednik napazarot na hartii od vrednost,

23) Kapor B. “Bankarstvo sa osnovama bankarskog poslovanja i me|unarodnimbankarstvom” Beograd, 2005., str 18.

38


- od aspekt koga bankata emitira svoi sopstveni hartii od verd-nost.

Vo zavisnost dali hartiite od vrednost {to gi drì bankata se sopostojan prinos (obvrznici) ili promenliv prinos (akcii) razli~na eulogata i zada~ata na bankata za namaluvawe na rizikot. Imeno, vo slu~ajna hartii od vrednost so promenliv prinos, bankata treba da bide naso-~ena kon za~uvuvawe na realnata vrednost na hartiite, pri {to, mo`niotrizik za dràtelot }e zavisi ne samo od pretpriema~kite sposobnostina dol`nikot i na op{tite dvièwa na kamatite na pazarot na kapital,tuku i od celokupnata ekonomska klima koja }e go uslovuva obemot nadohodot na bankata kako dràtel na odnosnite hartii od vrednost.

Kaj hartiite od vrednost so fiksen prinos, rizi~nosta koja ja nosiop{ata klima na stopanisuvawe se kompenzira (pr. vo uslovi na inflaci-ja) so razli~ni oblici na indeksirawe na prinosite na hartiite od vred-nost ili pak so smaluvawe na rokot na traeweto na zaemite za koi sedadeni hartii od vrednost kako pokritie, so promenlivi kamatni stap-ki i sl.

Emisijata na hartii od vrednost koja bankata ja vr{i za svoite kli-enti pretpostavuva vnimatelna analiza na site rizici so koi tie klien-ti se soo~uvaat vo svoeto rabotewe, osobeno ako emisijata e garantiarnaod strana na bankata(so opredelena kreditna linija ili obvrska za otkup).Analizata na rizikot pri emisijata na hartii od vrednost pretstavuvamodificirana verzija na analizata na kreditnata sposobnost na klienti-te. Imeno, analizata na ovoj rizik opfa}a ekonomski, finansiski, no iberzanski analizi(prinos na ve}e emitiranite akcii, berzanska kapita-lizacija i sl.). Isto taka, mora da se ima vo predvid rizi~nosta na sama-ta emisija, odnosno uslovite za nejziniot uspeh ili neuspeh izrazen nizobemot na kupenite akcii i kursevite po koi tie akcii se otkupuvaat.

Rabotata, pak, na sekundarniot pazar na hartii od vrednost davaprostor za niza {pekulativni operacii, {to osobeno go podignuva nivotona rizikot so koj se soo~uva bankata, kako pri rabotewe vo svoe ime,taka i vo ime i za smetka na klientot. Poradi toa, bankata mora (neposred-no ili preku za toa specijalno formirani investiciski fondovi) da jasledi politikata na disperzija na rizikot, so drèwe na razli~ni har-tii od vrednost.

Dokolku bankata e osnovana kako akcionersko dru{tvo, taa morada vodi smetka za dvièweto na svoite akcii i posledicite koi izmena-ta na cenata na akciite ima vrz visinata na kapitalot na bankata, kakoi vlijanieto na tie promeni vrz koeficientot na solventnosta na bankata

39


1.2.2.2. Rizik na zemjata

Rizikot na zemjata (country risk) e mnogu ~esto prisuten i analiziranrizik, osobeno koga se raboti za me|unarodnite kreditni raboti vo zemjiso zabrzan razvoj, t.n. „emerging markets“ vo koi spa|aat i site biv{i so-cijalisti~ki zemji.

Imeno, sekoj me|unaroden finansier, investitor ili ispora~atelna stoka, pokraj procenkata na rizicite povrzani so raboteweto na ko-risnikot na kreditot, ocenkata na negoviot bonitet i solventnost, re-dovno gi procenuva i rizicite povrzani so domicilnata zemja nadol`nikot. So povrzuvawe na tie dva rizika, (individualniot kreditenrizik na dol`nikot i rizikot na zemjata), kreditorot go valoriziravkupniot krediten rizik, {to vsu{nost pretstavuva procena dali kre-ditniot dol`nik (ili kupuva~) e sposoben da gi izmiri svoite obvrskina vreme i spored dogovorenite kreditni uslovi.

Vo osnova rizikot na zemjata (country risk) se definira kako mo`nostdol`nikot da bide spre~en da gi ispolni svoite obvrski sprema stran-skiot kreditor zaradi politi~ki, pravni, op{testveni ili ekonomskiokolnosti koi se slu~uvaat vo negovata zemja.24)

Osnovniot rizik koj tuka se javuva e verojatnosta deka zemjatadol`nik ili dol`nik od taa zemja, ne e vo sostojba ili ne e spremna da giizmiri prezemenite dogovoreni obvrski sprema stranskite kreditori,od pri~ini koi se potpolno nevrzani za voobi~aenite rizici opfateniso terminot krediten rizik. No, rizik na zemjata pretstavuva specifi~envid na krediten rizik.

Imeno, toj se razlikuva od kreditniot rizik po nekolku karakteris-tiki:

• ne se odnesuva na bonitetot na eden dol`nik;• se procenuva za site pobaruvawa na bankata sprema rezidentite

na edna zemja;• gi opfa}a docnewata, nepla}awata na glavnicite ili kamatite,

promenite na uslovite za kredit i tro{ocite za imobilizacijana pobaruvawata.

Osnovnite pojavni oblici (modaliteti) na rizikot na zemjata se:25 )

- Rizik od nepla}awe (default risk) pretstavuva verojatnost dekakreditobaratelot ne e vo sostojba da ostvari potreben neto-

24) Primorac \.,-„Rizik zemlje – element kreditnog rizika”, Poslovne Finansije ibankarstvo, Zagreb,1996, str. 21.

25) Isto, str.23.

40


devizen priliv ili ne e spremen istiot devizen priliv da gonameni za servisirawe na dolgot. Se raboti, pred sÈ, za verojat-nost deka }e se formiraat takvi ekonomski i/ili politi~kiuslovi vo zemjata dol`nik koi kako rezultat }e imaat nepla}awena obvrskite po osnov na dolgot.

- Rizik na transferot pretstavuva verojatnost deka solventni-ot dol`nik ne e vo mo`nost dolgot da go ispla}a vo dogovorena-ta valuta poradi razli~ni pri~ini (poradi sistemskite ogra-ni~uvawa vo raspolagawe so devizite ili nemo`nosta na devizni-ot pazar na zemjata da se dojde do soodvetnata dogovorena valu-ta).

- Rizik na garancii(garantirawe) pretstavuva verojatnost dekabankata mora da ja izvr{i obvrskata za pla}awe (za {to se ob-vrzala so izdavaweto na garancijata), bidej}i glavniot dol`nikne gi ispolnil svoite obvrski poradi politi~kata i ekonomska-ta sostojba na zemjata za koja ja izdal odnosnata garancija. Seraboti, pred sÈ, za ~inidbeni garancii izdadeni za licitaciivo stranstvo, za pla}awe na penali i sl. Od aspekt na bankatakoja izdava garancii,zagubata pri aktivirawe na ovie garanciiista e kako vo slu~aj na nenaplativost na kreditot.

Rizikot na zemjata (country risk) treba da se razlikuva od poimotrizi~nost na dràvata (sovereign risk). Toa e specifi~en rizik vrzan zakreditot odobren ili garantiran od strana na dràvata, odnosno vladi-nite institucii, pri {to se pretpostavuva mo`nost za imunitet na dol`-nikot pri bilo kakva legalna postapka pri naplatata na pobaruvawata.

Vo literaturata, brojni se razmisluvawata za sodrìnata na rizi-kot na zemjata. Vo osnova, rizikot na zemjata ima dve osnovni komponen-ti: ekonomska i politi~ka komponenta.Pritoa, ekonomskite rizici pro-izleguvaat od stopanskite dvièwa i stopanskiot razvoj, uslovite narabotewe i investirawe vo zemjata i nejzinata nadvore{na likvidnost,a politi~kite rizici pretstavuvaat verojatnost za promena na vladataili vladinata politika, politi~ki neredi i vojni i drugi nastani koibi moèle da vlijaat na servisiraweto na nadvore{nite dolgovi.

Sepak pri analizata na kreditniot rizik (i negovoto merewe) seanaliziraat pove}e elementi i performansite na edna zemja koi moàtda se podvedat vo nekolku kategorii:26 )

• politi~ki faktori (rizici),

26) Dr. @arko Primorac, „Poslovne finansije i bankarstvo”, Juni,1996, str 22.

41


• ekonomska polo`ba,• dol`ni~ka pozicija,• krediten rejting,• pristap na me|unarodniot finansiski pazar.

Politi~kite faktori (rizici) vklu~uvaat {irok krug narazli~ni karakteristiki i politi~ki pozicii na edna zemja koi moàtda go zagrozat servisiraweto na nadvore{nite dolgovi na istata. Vopoliti~ki rizici se vbrojuvaat geostrate{kata pozicija na edna zemja,mo`nosta za izbivawe na vojna i voeni konflikti, mo`nost za vovedu-vawe na merki na eksproprijacija, moratorium na pla}awe na obvrskitekon stranstvo, embargo i site drugi egzogeni i vnatre{ni momenti koionevozmoùvaat zemjata ili nejzinite delovni subjekti uredno da gi ser-visiraat nadvore{nite obvrski i nepre~eno da trguvaat so stranstvo.

Ekonomskite potencijali i performansi na edna zemja ne spa|aatvo kategorijata na rizikot, no moàt da bidat od golemo zna~ewe priocenuvaweto na nejzinata realna sposobnost da gi otpla}a obvrskite.Poradi toa, pri procena na rizikot na edna zemja, potrebno e da se vklu~atinformacii kako {to se karakteristikata na ekonomskiot sostav nazemjata, stapkata na porast na bruto doma{niot proizvod, u~estvoto nazemjata vo me|unarodnata trgovija, stapkata na porast na uvoz i izvoz,platno bilansnata pozicija, sostojbata na deviznite rezervi, i sl. Mnogu~esto, rizi~nosta na nekoj ekonomski subjekt moè da bide prifatlivaza stranskiot kreditor, no vkupnata ekonomska pozicija na negovata zemjada bide premnogu rizi~na, {to }e rezultira so otsustvo na kreditirawe,investirawe ili trgovska zdelka. Poradi toa, pri ocenuvaweto na ri-zikot na zemjata, na ekonomskite performansi im se dava ednakvo zna~ewekako i na politi~kite.

Dol`ni~kata pozicija na zemjata e sledna kategorija koja se zemavo predvid pri ocenkata na rizikot na zemjata. Pritoa, se analiziraatbrojni indikatori koi go pokaùvaat u~estvoto na nadvore{nata trgovija(uvozot i izvozot) vo formiraweto na bruto doma{niot proizvod, odno-sot na vkupniot nadvore{en dolg i bruto doma{niot proizvod, odnosotna nadvore{nite obvrski i izvozot, strukturata na nadvore{niot dolgspored rokovite na dospevawe, nivnata ro~nost, istorijata na pla}awe(slu~ai na reprogramirawe na prethodnite obvrski), praktikata na nad-vore{noto zadolùvawe i sl.

Samiot fakt {to kreditniot rejting na edna zemja se procenuvavrz osova na skoro isti elementi za procenka na rizikot na zemjata, voliteraturata mnogu ~esto ovie dve kategirii se poistovetuvaat. Me|utoa,mereweto na kreditniot rejting e pove}e bazirano na finansiskata po-

42


zicija na zemjata, nejzinata sigurnost i sposobnost da gi servisiranadvore{nite obvrski.Vo me|unarodnata finansiska praktika, kredit-niot rejting na edna zemja se meri i objavuva na sli~en na~in kako ikreditniot rejtinjg na bankite i drugite finansiski institucii i seizrazuva so ocenkite: AAA, AA, A ili sli~no. Pritoa, zemjite koi seocenuvaat kako visokorizi~ni se nisko rangirani ili nivniot kredi-ten rejting voo{to ne se objavuva. Toa pretstavuva najdobar znak dekakreditniot rizik e premnogu golem za da bide prifatliv od strana nastranskite kreditori.

Pristapot na zemjata na me|unarodniot finansiski pazar e ka-tegorija koja isto taka se zema vo predvid pri ocenkata na rizikot nazemjata. Tuka obi~no se misli na: dosega{noto koristewe na komerci-jalni stranski krediti, mo`nosta na zemjata za kratkoro~no zadolùvawe,pristap na zemjata na me|unarodniot pazar na obvrznici i voop{to pa-zarot na kapital i sl.

Pri analizata na rizikot na zemjata osobeno koristen e Modelotna Euromoney koj se temeli na procena i soodvetna valorizacija na trigrupi indikatori:27)

• analiti~ki indikatori, vo koi spa|aat ekonomskata sostojba nazemjata i politi~kite rizici;

• kreditni indikatori, pretstaveni preku dol`ni~kata pozici-ja, docnewe vo pla}awata i reprogramirawe na kreditite ikreditniot rejting

• pazarni indikatori kako {to se:- mo`nost za bankarsko finasirawe,- mo`nost za kratkoro~no zadolùvawe,- pristap kon pazarot na kapital i- diskont na forfetirawe.

Za sekoj od navedenite indikatori e dadeno soodvetno valorizirawe(ponderirawe) kako {to e prikaàno na sledava tabela:

27) Izvor: http://www.euromoney.com/art ID=1006744, juni 2008.

43


Interesno e da se zabeleì deka najgolemo(i ednakvo) zna~awe im edadeno na ekonomskata sostojba i politi~kite rizici dodeka kredit-nite, a osobeno pazarnite indikatori imaat pomalo zna~ewe.

Spored analizite na „Euromoney“28), Makedonija vo 1996 godina senao|a na 110 mesto so vkupno 36,81 od mo`ni 100 bodovi, dodeka desetinagodinai pokasno, a vo 2005 godina, Makedonija se nao|a na 95 mesto sovkupno 39,1 bodovi.29)

Pokraj oficijalnite rangirawa mnogu ~esto akterite name|unarodniot finansiski pazar (osobeno kreditorite od komercijaln-iot sektor) sami go procenuvaat bonitetot i rizi~nosta na nekoja zemja.Vrz osnova na odnost na kreditorot so konkretnata zemja, nejzinite po-tencijali i ocenetata sigurnost se formira t.n.r. „interenal filling” koj ~estomoè da se pokaè kako pomerodaven faktor pri odlukata za krediti-rawe/investirawe otkolku sloènite modeli i precizno definiranipokazateli.

2. Kreditniot rizik i drugite bankarski rizici

Veke be{e spomnato deka rasteòt na bankata i na nejzinoto port-folio e vo tesna zavisnot od kreditnata ekspanzija. Tokmu poradi toa,kreditnata ekspanzija moè da bide i predizvik i isku{enie za bankite

Tabela br. 1

MODEL ZA OCENKA NA RIZIKOT NA ZEMJATA

Euromoney model za ocenka na rizikot na zemjata

Indikatori Kriteriumi Ponderi

analiti~ki indikatori (50)ekonomska sostojba na zemjata 25politi~ki faktor(rizici) 25

kreditni indikatori (30)

dol`ni~kata pozicija, 10docnewe vo pla}awata i reprogramirawena kreditite

10

krediten rejting 10

Pazarni indikatori (20)

mo`nost za bankarsko finansirawe, 5mo`nost za kratkoro~no zadolùvawe 5pristap kon pazarot na kapital 5diskont na forfetirawe. 5

Vkupno 100

Izvor: Euromoney, http://www.euromoney.com/art ID=1006744, juni 2008.

28) Country risk-Emerging markets boost ratings /Euromoney magazine; March 1997, p.3.29) Country risk-EasternEurope”/Euromoney magazine; September 2006, p 2.

44


koi pretendirat kon brz rast. No, ako porastot na kreditnite aktivnos-ti ne podrazbira istovremeno i kontrola nad kreditniot rizik, mo`nae prekumerna kreditna izloènost na bankata, pri {to moàt da se ak-tiviraat i drugite bankarski rizici, pred sÈ likvidnosniot rizik, koeponatamu moè da dovede do insolventnost na bankata.

Kreditniot rizik sodràn vo odobrenite pari~ni krediti, kako ibankarski garancii i nepokrieni akreditivi tesno e povrzan i so rizikotna likvidnost. Bankite i finansiskite institucii koi nemaat dovolnorezerva na instrumenti koi moàt brzo da se vpari~at i vo taa smisladospeanite obvrski gi vrzuvaat so o~ekuvanite otplati od kreditite,mnogu ~esto se soo~uvaat so problemot na odrùvawe na likvidnost. Takvasituacija gi prisiluva bankite na odrùvawe na likvidnosta so novikratkoro~ni zadolùvawa {to moè da pretstavuva po~etok naprezadolènost, kako i na nepovolni ro~na i bilansna struktura so pos-ledica -insolventnost na bankata.

Spored toa, moème da kaème deka rizikot na likvidnost i rizikotod insolvenost se vo tesna zavisnost i vo pravoproporcionalen odnos sokreditniot rizik. Samiot proces na kreditirawe sekoga{ go ima vo pred-vid i kamatniot rizik, a dokolku kreditite se plasiraat (odnosno vrzu-vaat) so valuta razli~na od valutata na nivnite depoziti osbeno trebada se ima vo predvid valutniot rizik. Vo ponovo vreme, poradi primena-ta na sovremenata informaciona tehnologija vo celokupnoto bankarskorabotewe, (a so toa i vo procesot na kreditirawe), mo`ni se brojninenamerni (no i namerni) gre{ki, koi dalekuse`no moàt da se reflek-tirat na finansiskata sostojba na bankata, na nejzinite akcioneri, de-ponenti i dol`nici. Vo ovoj slu~aj stanuva zbor za operacionen rizikkoj e neraskinlivo vrzan so kreditniot, no i skoro so site drugi bankar-ski rizici.

Iako bankarskata praktika poznava u{te golem broj na rizici vobankrstvoto, a literaturata brojni podelbi na istite, nakuso }e bidatprezentirani najzna;ajnite bankarski rizici, odnosno onie koi se najm-nogu povrzani so kreditniot rizik, odnosno :

- rizikot na likvidnost,- rizikot na nesolventnost,- kamatniot, valutniot i operativniot rizik.

2.1. Rizik na likvidnost (likvidnosen rizik)

Rizikot na likvidnost pretstavuva verojatnost od pojava na zagubaza bankata, kako rezultat na nejzinata nemo`nost navremeno da gi ispol-

45


ni svoite dospeani obvrski. Ovoj rizik se javuva koga kratkoro~nitesredstva od aktivata na bankata ne se dovolni za pokrivawe na nejzinitekratkoro~ni obvrski, odnosno koja postoi neusoglasenost na kratkoro~-nite prilivi i dolgoro~nite plasmani. Bidej}i vo bankarstvoto likvid-nosta pretstavuva nuèn uslov za opstojuvawe, rizikot na likvidnost sesmeta za eden od glavnite rizici, bidej}i negovata neposredna posledicamoè da bide ste~aj za bankata.

Rizikot na likvidnost tesno e povrzan so osnovnata cel na bankar-skite transakcii i povrzan e so pove}eto bankarski rizici. Sepak,rizikot na likvidnost naj~esto se javuva kako posledica na delovnitepote{kotii vo koi zapa|aat opredeleni (osobeno golemi) klienti nabankata, {to im onevozmoùva redovno i/ili celosno podmiruvawe naobvrskite kon bankata. Isto taka, se slu~uva, neo~ekuvano nekoja vonbi-lansna obvrska na bankata (garancija, akreditiv i sl), za koja se pret-postavuvalo deka nema da se realizira, da mora vedna{ da se plati pora-di nemo`nosta obvrskata da ja izvr{i originerniot dol`nik-klient nabankata. Poradi toa, rizikot na likvidnost e najtesno povrzan so kre-ditniot rizik.

Dopolnitelna opasnost od deluvawe na ovoj rizik e {to negovatapojava gi motivira deponentite da gi povle~at svoite depoziti ednovre-meno i vo kratok period, {to samo gi multiplicira negativnite efektina ovoj rizik.

Vo literaturata se sistematizirani pri~inite za nastanok na ne-likvidnost, odnosno pojava na likvidnosen rizik:30)

• podolgo vreme postoi kvantitativna neusoglasenost me|u akti-vata i pasivata na bankata;

• nepostoi ro~na usoglasenot me|u pobaruvaweto i obvrski-te,odnosno postoi poremetuvawe na ro~nata struktura na akti-vata i pasivata;

• ne se realizirani o~ekuvanite prilivi po osnov na naplata nadospeani pobaruvawa, so paralelno neplaniran zgolem odliv nasredstvata na deponentite od nivnite tekovni i ìro smetki;

• ne e realizirana planiranata intervencija so dodatni sredstvaod drugi banki za nadminuvawe na kratkoro~niot vremenskiras~ekor me|u sredstvata i obvrskite;

30) D-r Branko Vasiljevi} „Rizici u bankarskom poslovanju”- Beograd, Fokus 1990, str.76.

46


• poremetuvawa kaj opredeleni vonbilansni operacii, poradineo~ekuvanite docnewa vo prilivite za smetka na obvrskite;

• neprilagoduvawe na pasivata so aktivnostite na revolvirawena kratkoro~nite krediti, reprogramirawe na dospeanite po-baruvawa, ili sanirawe na pogolemite dol`nici;

• nerentabilno rabotewe, zagubi vo raboteweto i vo naplatatana bankarskite pobaruvawa, po osnov na krediti (glavnica ikamata) i provizii;

• golema kreditna izloènost kon poedini (golemi) komitenti,koi podolgo vreme imaat finansiski pote{kotii i ne se vomo`nost navremeno da gi ispolnuvaat obvrskite kon bankata;

• pogre{na procenka vo podgotovkata na proekciite od strana nabankata za idnite gotovinski tekovi na komitentot pridolgoro~no kreditirawe (investicija) i sl.

Za da ja nadmine sostojbata na nelikvidnost, bankata }e se obide{to e mo`no pobrgu da prodade na pazarot na pari del od svojata pomal-ku likvidna aktiva. Poradi vremenskiot tesnec vo koj se nao|a za pod-miruvawe na dospeanite obvrski bankata ~esto e primorana da ja pro-dade takvata aktiva po poniska vrednost od knigovodstvenata ilio~ekuvanata, so {to direktno zadira vo profitabilnosta na bankata.Bankata moè da gi obezbedi potrebnite pari~ni sredstva i so kratko-ro~no zadolùvawe na pazarot na pari, no i vo toj slu~aj takvata pozaj-mica }e zna~i dopolnitelni tro{oci, ~esto pogolemi od voobi~aenite.

Bidej}i likvidnosta e na nekoj na~in vo obratnoproporcionalenodnos so profitabilnosta, potrebno e bankata da vr{i optimalizacijana obemot na likvidni sredstva vo svoeto portfolio. Ova od pri~ina{to posledicite od nelikvidnsota (visokiot likvidnosen rizik, ako nese vr{i takva optimalizacija) se katastrofalni kako za bankata taka iza drugite subjekti i institucii povrzani so nejzinoto rabotewe. Ime-no, vo slu~aj na nelikvidnost, deponentite i drugite komintenti ne moàtda dojdat do svoite pari~ni sredstva, bankata ne moè da gi plasira ve}edogovorenite krediti na svoite komintenti, ostanatite delovni bankii drugi finansiski institucii izbegnuvaat ili se vnimatelni da stapatvo delovni odnosi ili gi otkaùvaat odnapred dogovorenite aran`mani.Vo takvi slu~ai, bankata go gubi ugledot i mestoto na finansiskiot pa-zar, za {to potrebni se dodatni anga`mani i tro{oci taa sostojba da senadmine.

Likvidnosta na bankata treba da se posmatra kako zbir na likvid-nosta za sekoe poedine~no pobaruvawe i likvidnosta na aktivata. Vo taasmisla, kontrolata na rizikot na likvidnosta za sekoe poedine~no po-

47


baruvawe, podrazbira utvrduvawe na stepenot na negovoto sigurno pretvo-rawe vo pari bez zagubi.

Pritoa, toj stepen na sigurnost go determiniraat:31)

• verojatnosta pobaruvaweto vo najkratok rok da se pretvori vopari;

• verojatnosta pri takvata transakcija na vpari~uvawe da sepostigne so soodvetna cena

• verojatnosta deka vo opredelen vremenski period navedenite dveverojatnosti nema da se promenat.

Rizikot na likvidnosta treba da se posmatra vo ramkite na upravu-vaweto so drugite bankarski, osobeno so kreditniot rizik, bidej}i akone postoi dobro menaxirawe na kreditniot rizik, toga{ likvidnosniotrizik, }e pretstavuva samo najslaba alka vo lanecot na bankarski rizi-ci kade najmnogu }e dojde do izraz slabosta na bankata koja drasti~no }eja namali nejzinata plate`na sposobnost i }e ja dovede do insolvent-nost.

2.2. Rizik na nesolventnost

Solventnosta (vo amerikanskata terminologija-adekvatnost na ka-pitalot) pretstavuva sposobnost na bankata na dolg rok da obezbedi iz-miruvawe na svoite obvrski, odnosno merka za sposobnosta na bankata zavo slu~aj na eventualna likvidacija da obezbedi isplata na svoite kredi-tori. Vo taa smisla, rizikot na nesolventnost e verojatnost od nastanu-vawe na situacija vo koja bankata ne e vo sostojba da gi izmiruva svoiteobvrski na dolg rok.

Nesolventnosta vsu{nost se javuva kako rezultat na dejstvoto naeden ili pove}e bankarski rizici, (naj~esto kreditniot i likvidnosniotrizik), {to rezultira so takvi zagubi koi }e go potro{at kapitalot nabankata ili duri istiot ne e vo sostojba tie zagubi da gi pokrie. Imeno,rizikot na insolventnost se javuva i se zgolemuva poradi brojni internii eksterni faktori koi dokolku ne se menaxiraat, predizvikuvaat kata-strofalni posledici.

Kako interni faktori bi se vbroile:32)

31) Jurman, A., “Upravljanje likvidno{~u banke”-TEB, poslovno savetovanje d.o.o. Za-greb, 3-me|unarodna bankarska konferencija, Opatija, listopad 1998, str 4.

32) Arsovski d-r D., „Rizici vo bankarskoto rabotewe” Economy Press, Skopje,1998 str 219.

48


• pogolema kreditna aktivnost vo odnos na raspoloìvite sred-stva;

• zanemaruvawe na principite na sigurnost vo kreditnata poli-tika;

• ro~na neusoglasenost na plasmanite i izvorite na sredstva;• zavisnost na bankata od eksterni krediti kako izvori na sred-

stva;• lo{o upravuvawe so tekovnata likvidnost i nemo`nost da se

obezbedat dovolno likvidni sredstva za premostuvawe napodolgotrajni naru{uvawa vo odnosot na prilivite i odlivitena bankata i sl.

Eksternite faktori, pak, se odnesuvaat na pojavite {to se javuvaatpod vlijanie na promenite vo monetarnata politika ili promeni voreìmot na steknuvawe na devizi i kreditni odnosi so stranstvo, na koibankata poradi ograni~enite likvidni sredstva ne se prisposobilablagovremeno.

Ako zagubite stanat tolku golemi {to kapitalot e nedovolen zanivno pokrivawe, toga{ bankata stanuva nesolventna i regulatornototelo na zemjata moè da ja odzeme dozvolata za rabota, a bankata da bank-rotira.

Poradi toa, vodej}i se od direktivite na Bazelskiot komitet zabankarska supervizija, osobeno golemo zna~ewe mu se pridava na odrù-vaweto soodvetno nivo na adekvatnost na kapitalot.Imeno, spored Ba-zelskiot dogovor za adekvatnosta na kapitalot od 1988 godina, utvrdenae stapka na adekvatnost na kapitalot od minimum 8 % od rizi~no ponder-iranata aktiva na bankata, so {to se nastojuva da se namali mo`nosta zapojava na nesolventnost i bankrotirawe na bankite.33) Od druga strana,bankite dokolku sakaat prosperitet na svojata banka,, potrebno e da obez-bedat sigurnost na nejzinoto rabotewe preku zgolemuvawe na kapitaloti nad predvideniot minimum, {to e slu~aj vo bankarskata praktika.

Dokolku bankata uspe{no raboti, tekovnite rizici moàt donekadeuspe{no da se absorbiraat od nejzinata dobivka, koja pak, isto taka,ovozmoùva soodvetno zgolemuvawe na rezervite so ~ija pomo{ bankata}e se soo~i so rizicite od nejzinoto idno rabotewe. Zatoa e mnogu zna-~ajno vo nasoka na odrùvawe na solventnosta, postojano podignuvawena rentabilnosta na raboteweto, kako odnos na neto-dobivkata i kapi-talot na bankata.

33) Minimalnata stapka za adekvatnost na kapitalot ostana nepromeneta i soNovata spogodba za adekvatnost na kapitalot-Bazel 2.

49


Vo slu~ajot na zagubi, se pokaùva zna~eweto na solventnosta nabankata, odnosno funkcijata na nejziniot kapital. So kapitalot banka-ta obezbeduva absorbcija na zagubite. Me|utoa, kolku i da e zna~ajno zabankata da obezbedi postojano zgolemuvawe na kapitalot, toa ne moè vonedogled da go napravi za smetka na rentabilnosta, odnosno isplatata nadividendata na akcionerite. Od druga strana, bankata ne moè da go zgo-lemi ni obemot na svoeto rabotewe, dokolku ne ja obezbedi svojata sol-ventnost, odnosno adekvatna veli~ina na kapitalot. Poradi toa, potreb-no e rizikot na solventnost postojano da se ima pod kontrola i da senajde soodveten soodnos me|u nivoto na kapitalot i profitot, odnosnome|u sigurnosta i rentabilnosta na bankata.

2.3. Rizik na kamatni stapki (kamaten rizik)

Kamatata, odnosno visinata na kamatnata stapka pretstavuva edenod najva`nite motivi na deponentite za vloùvawe na svoite slobodnisredstva vo bankite.34) Poradi toa, zgolemuvaweto na kamatnite stapkina depozitite pretstavuva eden od osnovnite oblici na konkurentskataborba na bankite. Me|utoa, dokolku se saka da se zadrì istoto nivo nakreditnata marà, bi trebalo sekoe zgolemuvawe na kamatnite stapkina depozitite(pasivni kamatni stapki) da povle~e i zgolemuvawe nakamatnite stapki na plasmanite(aktivni kamatni stapki). Vo sprotivno,doa|a do namaluvawe na dobivkata na bankata, koja se izrazuva nizkamatniot rizik.

Kamatniot rizik (ili rizikot na kamatni stapki) pretstavuva vero-jatnost deka nema da se realiziraat o~ekuvanite prihodi na bankata, kakorezultat od promenite na aktivnite i pasivnite kamatni stapki na banka-ta. Ovoj rizik se definira i kako verojatnost deka vrednosta na sekojfinansiski instrument35) }e varira vo zavisnost od promenite na kamat-nite stapki. Vsu{nost, se raboti za mo`nost za zgolemuvawe ili namalu-vawe na kamatnite stapki, {to moè da donese dobivka, no i zagubi popoedine~ni bankarski transakcii i na nivo na banka, vlijanie na prome-nite na kamatnite stapki vrz prihodite i tro{ocite na bankata.

34) Sekako, slednata pri~ina za deponirawe na sredstvata e ~uvstvoto na sig-urnost na deponentite za ~uvawe na svoite sredstva vo bankite, no posled-nava decenija sme svedoci na spremnosta na deponentite da ja zanemaratsigurnosta poradi dogovorenite povisoki kamati.

35) Soglasno MSS 32 finansiski instrument moè da bide sekoj dogovor so kojse sozdava nekakvo pobaruvawe, obvrska ili kapital na delovnite subjek-ti.

50


Izvorot na kamatniot rizik leì vo neuskladenosta na kamatnitestapki, kako po obem, taka i po dospevawe na kamatno osetlivite delovina aktivata i pasivata. Upravuvaweto so kamatniot rizik bi imal za celpermanentno procenuvawe i utvrduvawe kolku }e varira iznosot na neto-kamatniot prihod vo zavisnost od promenite na pazarnite pasivni i ak-tivni kamatni stapki.

Kamatniot rizik e rezultat na funkcijata na bankite kako finan-siski posrednici. Toj e rizik na cenata na parite koi bankata gi pribi-ra i plasira zarabotuvaj}i pritoa kamatna marà. Vsu{nost, na~inot nakoj bankite ja struktuiraat svojata aktiva i pasiva ja opredeluva i niv-nata izloènost na kamaten rizik. Taka, so cel da ostvarat pogolem pro-fit, bankite sobiraat sredstva na kratkoro~nite pazari, a gi plasiraatistite na dolgoro~nite pazari.

Kamatniot rizik se pojavuva koga kratkoro~nite stapki (pretstave-ni kako tro{ok za bankata) }e se zgolemat, a dolgoro~nite stapki (pri-hodite za bankata) }e ostanat nepromeneti. Vo toj slu~aj, moè da seslu~i razlikata me|u kamatnite prihodi i rashodi da e negativna ilinedovolno golema za da gi pokrie ostanatite tro{oci na bankarskotorabotewe. Seto toa }e sozdade zagubi za bankata, so {to }e se zagrozinejzinata profitabilnost i solventost.Spored toa, nesovpa|aweto narokovite na dostasuvawe na aktivata i pasivata na bankata uslovuva po-java na rizikot na kamatnite stapki.

Toj moè da ima nekolku pojavni oblici i toa:36)

- Rizik na refinansirawe, koga bankata ima podolgoro~na akti-va od pasiva. Vo toj slu~aj, rizikot se javuva poradi mo`nostatro{ocite za sobirawe na dopolnitelnite sredstva za finan-sirawe na pogolemata aktiva, da e pogolem od zarabotkata {to}e se ostvari od plasmanite na bankata;

- Rizik na reinvestirawe, vo slu~aj na podolgoro~na pasiva odaktiva. Toga{ bankata se soo~uva so neizvesnost vo odnos na ka-matnite stapki po koi }e moàt da gi reinvestiraat sredstvata{to gi sobrale za podolg period, odnosno rizik deka naplatenitesredstva od plasiranite depoziti bi bile pod tro{okot za nivnopribirawe (pasivnata kamata);

- Pazaren rizik {to go nosat promenite na kamatnite stapki nafinansiskiot pazar.Imeno, koga kamatnite stapki }e se zgole-

36) Nenovski D-r Tome, “Formirawe na cenite na proizvodite i na uslugite vokorporativnite banki”, NAMPRESS Skopje, 2005 godina, str 30-31.

51


mat, se zgolemuva i diskontanata stapka na tie prilivi iliodlivi, {to ja namaluva pazarnata vrednost na konkretnite plas-mani i obvrski na bankite;

- Rizik od predvremeno pla}awe, koga dol`nicite vodeni odpromenite na kamatnite stapki, baraat predvremeno da gi ot-platat kreditite so dogovorena povisoka kamatna stapka i dazemat nov kredit so poniska kamatna stapka;

- Rizik od povlekuvawe na depoziti, se javuva vo slu~aj koja pora-di namalenite kamatni stapki, deponentite masovno gi povle-kuvaat svoite depoziti i gi vloùvaat vo poprofitabilnitranskacii(kupuvaat atraktivni hartii od vrednost na primer).

Kamatniot rizik so site negovi pojavni oblici e prisuten kaj sitebanki. Poradi toa, istite se primorani da vr{at ocenuvawe na negovatagolemina i negovoto vlijanie vrz nivnata profitabilnost. Za taa celim sluàt pove}e modeli za merewe na kamatniot rizik.

Vo praktikata, naj~esto za merewe na kamatniot rizik bankite gikoristat slednive modeli37):

• Modelot na revalorizirawe (repricing model) koj poa|a od ra-zlikata na aktivata i pasivata, ~ii kamatni stapki }e se prom-enat za opredelen vremenski period;

• Modelot na ro~nost (maturity model) koj se zasnova na pazarni-te vrednosti na aktivata i pasivata kako rezultat na promenitena kamatnite stapki;

• Modeli na simulaciski tehniki, (simulation models) koi dava-at detalni ocenki za potencijalnite efekti na promenite nakamatnite stapki vrz profitabilnosta i vrz ekonomskata vred-nost na bankite, preku simulirawe na idnite dvièwa na kamat-nite stapki i nivnoto vlijanie vrz bankarskite pari~ni teko-vi;

• Modelot na vremetraewe (duration model) koj pretstavuva na-jkompleten model za merewe na kamatnata osetlivost na aktiva-ta i pasivata na bankite.Toj model poa|a od faktot deka vre-menski pari~nite tekovi na aktivata i pasivata ne se poklopu-vaat celosno, odnosno me|u pari~nite tekovi na aktivata i pa-sivata postoi vremenska razlika (duration gap) i pri toa gikoristi relativnite sega{ni vrednosti na pari~nite tekovikako ponderi, a ne samo ro~nosta na aktivata i pasivata.

37) Isto, str 32-35.

52


2.4 Valuten rizik (kursen rizik)

Bankite vo svoite bilansi imaat pobaruvawa, sredstva i obvrskikoi se izrazeni vo razli~ni stranski valuti, taka {to promenata nadeviznite kursevi na opredeleni valuti imaat vlijanie na rezultatot nanivnoto rabotewe.Takvite intervalutarni promeni moàt da prediz-vikaat zagubi, no i osnova za ostvaruvawe na dobivka na bankite. Kursniot(valutniot) rizik vo taa smisla e posledica na nepovolnite promeni naodnosite na vrednostite na doma{nata i stranskite valuti.

Pritoa, kolku e pogolem brojot na finansiskite transakcii vo raz-li~ni valuti, tolku e pogolema verojatnosta za izloènost na valuten(devizen) rizik.

Na promenata na devizniot kurs vlijaat mnogu faktori kako {tose:

• kupovnata mo} na parite,• sostojbata na platniot bilans,

• pobaruva~kata i ponudata za devizi,• administrativnite, nadvore{no-trgovski i politi~ki merki na

dràvata i sl.38)

Nastanite, pak, koi direktno go zgolemuvaat valutniot rizik sezgolemuvawe ili namaluvawe na me|unarodnata vrednost na valutite.Takvite nastani, bez razlika dali nastapuvaat ednokratno ili postap-no, predizvikuvaat intervalutarni promeni koi rezultiraat so oprede-lena dobivka ili zaguba kaj bankite koi gi imaat tie valuti na stranatana aktivata ili pasivata.

Imaj}i gi vo predvid mo`nite zagubi {to moàt da nastanat zabankata, potrebno e bankarskiot menaxment dobro da ja poznava struktu-rata na aktivata i pasivata na bankata, ne samo globalno, tuku i po po-edini valuti. Iako, pokraj zagubi, valutnata neramnoteà me|u pasivatai aktivata moè da ima i pozitivni posledici vrz rezultatite na banka-ta (prihodi od pozitivni kursni razliki), sepak, dolgoro~no gledano,celta na delovnata politika na bankata treba da bide vospostavuvawe nastrukturna ramnoteà me|u aktivata i pasivata po valuti.

Isto taka, potrebno e da se poznavaat formite na izloènost navaluten rizik i toa:

a) Transakciska izloènost

38) Dr. Jurman A.: Valutni rizik u ukupnoj rizi~noj izloènosti banke, 2 Me|unarodnabankarska konferencija, Opatija, Oktomvri 1997, str. 7.

53


b) Konverziska izloènostv) Ekonomska izloènost39)

a) Transakciskata izloènost na valuten rizik se javuva poradipostoewe na obvrski za pla}awe ili pobaruvawa vo stranska valuta.Porastot na devizniot kurs na stranskata valuta vo odnos na doma{nata,}e dovede do zgolemuvaweto na obvrskite (odnosno zgolemuvawe na na-platata), a namaluvaweto na devizniot kurs do obratna situacija (namalu-vawe na obvrskite no namaluvawe na naplatata).

b) Bankata e izloèna na rizikot na konverzija dokolku zna~aendel od nejzinite depoziti i plasmani se vo stranski valuti (koga banka-ta ima organizaciski edinici vo stranstvo na primer). Vo toj slu~aj,zgolemuvaweto na aktivata pri porast na deviznite kursevi na stran-skite valuti vo odnos na doma{nata, ima za posledica zarabotka od pozi-tivni kursni razliki, no sozdavawe na dopolnitelni rashodi (zagubi)ako se zgolemuva pasivata na bankata. Obratna e situacijata pri namalu-vaweto na deviznite kursevi na valutite vo odnos na doma{nata valuta.

v) Ekonomskata izloènost na valuten rizik nastanuva vo slu~ajkoga bankite plasiraat krediti so primena na valutna klauzula, a de-vizniot kurs na taa valuta vo odnos na doma{nata, pa|a. Osobeno e va`no,pri takvoto upravuvawe so valutniot rizik, da se imaat vo predvid opre-deleni principi koi se odnesuvaat na:

• transakciite vo ramkite na pasivata;• transakciite vo ramkite na aktivata;• transakciite vo ramkite na pasivata i aktivata.40)

Transakcii vo ramkite na pasivata

- {to pomalku zadolùvawe vo stranski valuti poradi posledi-ci od mo`na devalvacija ili deprecijacija na doma{nata valu-ta;

- dokolku ne moè da se izbegne spomnatoto zadolùvawe vo stran-ski valuti, toga{ da se teì kon zadolùvawe vo t.n. poslabivaluti;

- od mo`nite izvori na stranska valuta prednost treba da se dadena depozitite na fizi~ki lici, bidej}i tie se postabilen ob-lik na zadolùvawe i ne se povlekuvaat naglo i vo golemi izno-si.

40) Dr. Jurman A.: Valutni rizik u ukupnoj rizi~noj izloènosti banke, HIBO Zagreb, 1997god, str. 9-10.

39) Isto str, 8.

54


Transakcii vo ramkite na aktivata

- zgolemuvawe na vrednosta na pobaruvawata i namaluvawe naobezvrednuvaweto na imotot se postignuva so konverzija nadeviznite sredstva vo pojaki valuti;

- pokraj griàta za sigurnosta na deviznite pobaruvawa, poèlnoe istite da bidat kratkoro~ni za da moàt za {to e moèn pokra-tok rok da se naplatat (vpari~at) i popovolno povtorno da seplasiraat;

- da se vr{i sklu~uvawe na terminski dogovori za kupuvawe nastranska valuta pri povolen devizen kurs;

- kupuvawe na valutni opcii so koi se steknuva pravo na kupu-vawe na stranska valuta po odnapred utvrden devizen kurs;

- kupuvawe na devizni treminski dogovori, valutni swap aran`-mani, kako i kupuvawe na drugi instrumenti so cel za{tita odvaluten rizik.

Istovremeni transakcii vo ramkitena aktivata i pasivata

- usoglasuvawe na deviznata struktura na obvrskite i pobaruva-wata (globalno i po valuti);

- nastojuvawe sredstvata od stranski izvori da se plasiraat kakodevizni krediti ili da se vloùvaat vo hartii od vrednost sovisoka stapka na sigurnost;

- deviznite depoziti na fizi~kite lica da se deponiraat vo stran-stvo ili da e koristat za devizni plasmani;

- da se nastojuva pobaruvawata da se dràt vo jaki valuti, a obvr-skite vo poslabi valuti.

Zna~i, osnovnata cel na upravuvaweto so valutniot rizik treba dabide vo odrùvawe na takva valutna struktura na bankata koja }e teìkon namaluvawe ili eliminirawe na zagubite, a zgolemuvawe na dobivkitena deviznite transakcii. Vo taa smisla, menaxmentot moè permanentnoda ja sogleduva deviznata pozicija na bankata kako razlika na aktivnitei pasivnite devizni stavki, kako i da propi{uva proceduri i limiti zanamaluvawe na opasnosta od valuten rizik, sekoga{ vodej}i se od ve}espomenatite principi i merki.

Karakteristi~no e deka i regulatornite tela, svesni za opasnos-tite na valutniot rizik vrz rentabilnosta na bankite propi{uuvaatopredeleni limiti, izrazeni vo maksimalno otvorena devizna pozicija(po valuti i agregatno), vo odnos na goleminata na nivniot kapital, so{to opasnosta od {tetnite deluvawa na ovoj rizik, zna~itelno se namalu-va.

55


2.5. Operativen rizik

Operativniot rizik e bankarski rizik od ponov datum.Toj mnogute{ko moè da se kvantificira, ne e sekoga{ dovolno razbirliv i pre-poznatliv, ima {irok spektar na deluvawe i zavisi od kontrolata koja eopredelena so ~ove~kiot faktor i informaciskata tehnologija. Me|utoaporadi faktot {to vo nego, moàt da se pronajdat i elementi na drugitebankarski rizici (pred se kreditniot i pazarniot rizik) i e prisutenvo skoro site vidovi na bankarskoto rabotewe, se nametnuva potreba odnegovo podetalno prou~uvawe, analizirawe i upravuvawe.

Operativniot rizik pretstavuva rizik od realna zaguba ili neko-rektno iskaùvawe na dobivkata poradi gre{ki pri vnesuvaweto na po-datocite, obrabotka na podatocite, vrednuvaweto ili knièweto napodatocite.41)

Iako operativniot rizik raste srazmerno so brojot na podru`nicii delovnici na bankata, brojot na vraboteni i obemot na bankarskiteaktivnosti, sepak, so dobar montoring i kontrola istiot moè da se na-mali. Imeno, neo~ekuvano i zna~ajno varirawe na operativnite tro{ocina bankata i kako rezultat na toa ostvaruvawe na neo~ekuvani zagubiili dobivki od raboteweto, moàt da bidat simntomi za aktivirawe naoperaciskiot rizik. Zatoa operativniot rizik naj~esto se javuva kaj bankikoi nemaat efikasen sistem na kontrola na tro{ocite, nitu pak kon-trolni mehanizmi pri obrabotkata na podatoci.

Vo praktikata konkretno operativnite rizici, se tretiraat kakozagubi {to moàt da nastanat poradi:42)

• namerni 43) ili nenamerni gre{ki na personalot na bankata;• gre{ki vo informaciskite sistemi na bankata44);

41) Spanswick P., UBS, London, ICBI conference Risk 95, Paris, 28.11.1995.42) Vidi pove}e: Nenovski d-r Tome “Formirawe ceni na proizvodite i na us-

lugite na koroporativnite banki” NAM pres, 2005, str. 42- 43.43) Slu~ajot na britanskata banka BCCI vo sredinata na devedesettite godini

od minatiot vek stana tipi~en primer za operativen rizik koj rezultira{eso bankrot na bankata nastanat poradi nelegalni transakcii na eden odnejzinite brokeri.

44) Takov e slu~ajot so problemite na novoinstaliraniot informaciski sis-tem na Bank of New York vo 1985 godina koj prekinal so evidentirawe naprilivot na sredstva, so ednovremeno uredno evidentirawe na site ispla-ti. Na krajot, takvata gre{ka rezultirala so nedostatok od 23milijardidolari na smetkata na bankata za {to bankata platila kamata od 3,1 mil-ion dolari samo za eden day, koristen kredit od Federalnite rezervi naSAD za pokrivawe na deficitot.

56


• neadekvatna tehnolo{ka oprema;• gre{ki vo smetkovodstvenata evidencija;• neusoglasenosta na bankata so zakonskata regulativa i seto toa

poradi nepostoewe na adekvatni i kontinuirani kontrolni sis-temi vo bankite.

Novata kapitalna spogodba-Bazel 2, posebno go obrabotuva vlijanie-to na operativniot rizik vrz kreditniot rizik i kalkulacijata na adek-vatnosta na kapitalot. Pritoa, operativniot rizik go definira kako:rizik na direktni ili indirektni zagubi {to se rezultat na neadekvat-ni ili gre{ni vnatre{ni procesi na bankata, gre{ki na nejziniot per-sonal ili sistem ili pak se rezultat na nadvore{ni slu~uvawa.

Ve}e be{e spomenato deka operativniot rizik ~esto e sodràn ivo drugite vidovi rizici na bankite.Toa zna~i deka pri eventualna ma-terijalizacija na zagubite na bankata te{ko moè da se napravi razgra-ni~uvawe na oddelnite vidovi rizici {to gi predizvikale tie zagubi.

Najgolem broj na banki nemaat formalen sistem na merewe na oper-ativniot rizik. Namesto takviot sistem koj bi ovozmoìl aùrno sledewei navremeno reagirawe na predupreduva~kite pokazateli dobieni sotakvoto merewe, bankite naj~esto se potpiraat na razli~ni oblici nasledewe na bankarskite operacii i drugi aktivnosti koi moàt da dove-dat do pojava na operativen rizik. Se nadgleduva pri toa, obemot na tran-sakciite, prihodite, rashodite, docnewata, gre{kite i sl. Nekoi bankidirektno gi nadgleduvaat operativnite zagubi, gi analiziraat okolnos-tite koi doprinele istite da nastanat i rezultatite od tie analizi sedostavuvaat do menaxmentot na bankata.

Najva`nata uloga vo kontrolata na operativniot rizik ima inter-nata kontrola i procesot na vnatre{na revizija. Osven ovie na~ini,koi imaat primarno zna~ewe, vo nekoi banki kontrolata na operativni-ot rizik se sproveduva so pomo{ na opredeluvawe na limiti za operativ-niot rizik.

3. Imlikacii na kreditniot rizik vrzvkupnoto raboteweto na bankata

Pove}epati be{e dosega spomenato deka kreditniot rizik e naj-zna~ajniot rizik so koj se sre}avaat bankite. Poznata e i negovata ra-zorna mo} i negativnoto vlijanie {to kreditniot rizik go ima vrz sud-binata na bankite, a ponekoga{ i vrz celiot bankarski sistem. Razbir-livo, se nalaga pra{aweto zo{to e toa taka?

57


Vo toj kontekst moè da se navedat slednive pri~ini:

Prvo, zatoa {to sÈ u{te kreditnite plasmani se najdominantnitebankarski aktivnosti vo golem del na bankite i zafa}aat i po obem naj-golem del od vkupnoto portfolio na bankata, pa normalno e od ovieaktivnosti da se o~ekuvaat i najgolemite prinosi dokolku kreditite seotpla}aat, no i najgolemi zagubi dokolku kreditokorisnicite poradiniza pri~ini ne go otpla}aat dolgot.

Vtoro, zatoa {to kreditnite aktivnosti i po svojata priroda ima-at vlijanie vrz pove}e kategorii neophodni za opstanok na bankite i/ili uspe{noto bankarsko rabotewe.

Imeno, za odobrenite kreditni plasmani (site vidovi krediti, ga-rancii, akreditivi i ostanati finansiski instrumenti so karakter nakrediten plasman), bankata presmetuva kamata i bankarski nadomestocikoi pretstavuvaat nejzin prihod. Voedno, bankata izrabotuva plan naotplata na odobreniot kredit. Na toj na~in,so uredno ispolnuvawe naobvrskite na dol`nikot, bankata ja odrùva svojata likvidnost, sol-ventnost i ostvaruva opredelena dobivka.

Spored zakonskite propisi, bankite se dol`ni da vr{at procenana svoeto kreditno portfolio od aspekt na negovata rizi~nost.Pritoa,za utvrednata golemina na kreditniot rizik, bankite se dol`ni da formi-raat posebni rezervi, a evidentiranite prihodi od rizi~nite kreditida gi kniàt vo vonbilansna evidencija, na teret na tro{ocite(odnosnose namaluva kreditnoto portfolio na teret na tro{ocite).

Zna~i, kreditniot rizik ima direktno vlijanie vrz:a) likvidnosta na bankata,b) prihodite na bankata,v) kapitalot na bankata,g) bilansot na bankata,d) cenite na site bankarski proizvodi (kamata, prinos, provizii

i sl.),|) imixot na bankata.

a) Nelikvidnosta, kako {to be{e ve}e spomenato, pretstavuvanemo`nost na pretvorawe na nelikvidniot imot(aktiva) vo likviden.Toa zna~i deka bankata vo opredelen moment ne moè da gi zadovoli mo-mentnite potrebi za pari~ni sredstva, mnogu ~esto poradi toa {too~ekuvanite prilivi po osnov na otplata na plasiranite krediti, ne serealiziraat (ili se realiziraat so golemo docnewe). Toa moè da dovededo nemo`nost na bankata da gi realizira svoite obvrski ili toa go pravisozdavaj}i dopolnitelni tro{oci.Na toj na~in, kreditniot rizik di-

58


rektno ja zagrozuva likvidnosta na bankata, bilo da se raboti za otsus-tvo za otplata ili za otplata so zadocnuvawe {to moè da ja naru{iro~nata struktura na plasmanite i depozitite.

b) So otsustvoto na otplatata na kreditot (ili negovata neredovnaotplata), bankata, ne samo {to ne si gi povra}a nazad plasiranite sred-stva, tuku i ne moè da ja naplati kamatata, koja pretstavuva osnovenprihod vo kreditnite operacii. Pokraj toa, identifikuvaniot kreditenrizik pri otsustvo na pla}awe, gi obvrzuva bankite da izdvojuvaat rezer-vacii koi odgovaraat na nivnata rizi~nost, a so nivnoto formirawe (narezervaciite) se namaluva delot od aktivata koj donesuva prihodi. Natoj na~in, kreditniot rizik direktno gi namaluva evidentiranite io~ekuvanite prihodi na bankata, {to moè da sozdade zagubi i da ja za-grozi profitabilnosta na bankata. Isto taka, ve}e be{e spomenato dekabankite za da dojdat do likvidni sredstva, ponekoga{ posegnuvaat konsopstveno zadolùvawe na pazarot na pari (za {to pla}aat opredelenacena (kamata), koja pretstvuva neplaniran dopolnitelen tro{ok {to istotaka gi namaluva prihodite na bankata.

v) Bidej}i kreditnite plasmani se pove}ekratno pogolemi od kapi-talot na bankata, dovolno e nekoga{ samo pomal del od kreditite dadobijat karakter na visokorizi~ni, {to moè da uslovi visok iznos narezervirawa za potencijalnite zagubi. Koga tie pak zagubi }e stanatrealni, doa|a do postepeno topewe na kapitalot. Vo takvi slu~ai ~estodoa|a do pad na vrednosta na akciite na bankata i dopolnitelna nedo-vereba na akcionerite i deponentite vo rabotata na bankata. Vo slu~aikoga zagubite }e ja nadminat visnita na kapitalot, doa|a do negovo pot-polno tro{ewe. Toga{ velime deka bankata stanuva insolventna i ~estoepilozite od vakvite sostojbi se ste~aj i/ili likvidacija na bankata.

g) Vlijanieto na kreditniot rizik vrz bilansot na bankata moèda se razgleduva od negovata golemina i struktura. Imeno, iznosot naformiranite rezervi ili rezervacii za identifikuvanite potencijal-nite zagubi po rizi~ni krediti, direktno ja namaluvaat vrednosta nabankata, bidej}i za toj iznos se namaluvaat kreditnite plasmani vo ak-tivata na bankata, a na teret na tro{ocite. So pojava na rizi~ni kredi-ti (odnosno krediti koi ne se otpla}aat ili se otpla}aat neredovno) senaru{uva ro~nata struktura na izvorite i sredstvata, odnosno aktivatai pasivata.

d) Vo uslovi koga poradi zgolemen broj na rizi~ni plasmani,senamaluvaat prihodite, a za odrùvawe na likvidnosta, kako {to rekov-me pogore, se pravat dopolnitelni tro{oci, neminovno e deka menaxmen-tot }e posegne kon zgolemuvawe na cenite bankarskite uslugi i kredit-

59


nite proizvodi, odnosno zgolemuvawe na bankarskite provizi i kamat-nite stapki po koi }e gi plasira kreditite, za da ja ostvari planiranatadobivka. Za porastot na aktivnite kamatani stapki, menaxmentot moèda se odlu~i i vo slu~ai koga poradi blokiranata aktiva (obremeneta somnogu pobaruvawe po krediti so visok rizik) ima ograni~en obem naslobodni sredstva i istite gi plasira samo po povisoka kamata,nastojuvaj}i rizikot na kreditite da go inkorporira vo nivnata cena.Me|utoa, bidej}i porastot na aktivnite kamatni stapki vo ovoj slu~aj nego sledi i porastot na kamatnite stapki na depozitite, pozitivnite efek-ti od ova zgolemuvawe se mnogu kratkoro~ni. Imeno, bankite se orien-tiraat kon plasmani na visoko rizi~ni komitenti, bidej}i povisoka cena(kamatna stapka) }e prifatat samo onie komitenti koi imaat ve}e fi-nansiski problemi vo svoeto rabotewe, {to pretstavuva zakana za dopol-nitelno zgolemuvawe na kreditniot rizik. Ponatamu ovie banki stanu-vaat nekonkurentni na pazarot, gi gubat komitentite so pozitiven boni-tet kako kreditobarateli i ne moàt da go diverzificiraat kreditniotrizik. Isto taka, poradi nemo`nosta da gi stimuliraat deponentite sopogolema pasivna kamata, postoi opasnost od pogolem odliv na depoziti,{to dopolnitelno go uslo`nuva balansot na aktivata i pasivata i moèda vodi do nelikvidnost, pa duri i nesolventnost.

|) Visokoto nivo na rizi~ni plasmani, povremenite sostojbi nanelikvidnost, pa|aweto na cenata na akciite na bankata na pazarot nakapital, neatraktivnite pasivni kamati, siroma{nata ponuda na drugikreditni proizvodi, gubewe na del od finansiskiot pazar i u{te mnogudrugi pojavi {to ja sledat bankata so izrazen krediten rizik vo svoetoportfolio, zna~itelno vlijaat na imixot na bankata. Pri toa,se mis-li na imixot {to bankata go ima sprema svoite postoe~ki no i potenci-jalni pretprijatija- komitenti, naselenieto kako izvor na depoziti (oro-~eni i devizni), potencijalnite investitori, konkurentnite banki, bro-keri i drugi zasegnati akteri na finansiskiot pazar.

Interesno e da se potencira deka naru{eniot imix na bankata moè~esto da se potvrdi na pazarot na pari koga bankata moè da dobie likvid-ni sredstva za premostuvawe na svojata nelikvidnost po kamatni stapkimnogu povisoki od voobi~aenite, tokmu poradi neizvesnosta za nivnotovra}awe. Vo takvi slu~ai toa pretstavuva u{te pogolem udar za profita-bilnosta na bankata.

Dosega iznesenoto samo ja potvrduva tezata za {irokiot spektar navlijanie {to go ima kreditniot rizik vrz sÈvkupnoto rabotewe na bankatai potrebata od negov seriozen tretman, so cel sozdavawe na kvalitetnokreditno portfolio kako preduslov za opstanok na bankata.

60


4. Zna~ewe i aktuelizacija na kreditniotrizik vo sovremenoto bankarstvo

Vo sovremeni uslovi kontrolata na raboteweto vo delovnite ban-ki se odviva preku dva paralelni mehanizmi :

• proces na deregulacija na bankarskoto rabotewe kako posledi-ca na èlbata i tendencijata da se zgolemi konkurencijata nafinansiskiot pazar i

• proces na zgolemena regulacija na bankarskoto rabotewe kakoposledica na globalizacijata na finansiskite pazari.

Namaluvaweto na regulacijata denes ima tendencija da se zameni sozgolemena samoodgovornost na bankarskiot menaxment vo upravuvawe sobankarskite rizici, pri {to mehanizmite na kontrola nad bankite sezasnovaat na sledewe na vrednosta na akciite na pazarot na kapital,odnosno, na efektivno koristewe na pazarniot mehanizam.45)

Me|utoa, ne e dovolno samo bankite da razvijat sistem na identi-ficirawe i kontrolirawe na kreditniot i drugite rizici, tuku e potreb-no da se razvie soodvetno interno i eksterno opkruùvawe (dobar smetko-vodstven sistem, obvrska za obelodenuvawe na informaciite i strogopo~ituvawe na obvrskata za izmiruvawe na dolgovite) so {to }e seovozmoì pobrza i polesna identifikacija na rizikot i soodvetna ko-rektivna akcija od strana na bankata.

Kako rezultat na deregulacijata i èlbata za profiti kon krajotna osumdesettite i po~etokot na devedesettite godini, mnogu banki {irumsvetot, se soo~ija so razornata mo} na efektuiraniot krediten rizik ibea primorani da izdvojat znatni rezervacii (a potoa i otpisi) za lo{itei somnitelni krediti.

Opkruùvaweto sozdadeno vo periodot od pred dvaesetina godini,dovede do toa da bankarite bidat zavedeni so optimisti~kite ekonomskipredviduvawa i izgledite za postojan rast na vrednosta na kolateralot,do taa merka da zaboravat ne samo na principite na zdravoto krediti-rawe so koi dolgo se sluèle vo minatoto, tuku i da gi zaboravat lekciite{to morale da gi nau~at od prethodnite ciklusi, koga nesovesno krediti-rawe i lo{ata procenka na kreditniot rizik rezultira{e so bankarskikrizi.

Imaj}i go vo predvid vlijanieto na bankarskiot sistem kako ak-celerator na stopanskiot rast, zagriùva~ki se efektite {to bankar-

45) Jürgen Stark, „The financial crisis and its consequences for the world economy“, BIS-review 158/2008, 10 December 2008, p. 1.

61


skata kriza gi napravi vrz ekonomiite na svoite dràvi. Taka, na pri-mer, problemite vo bankarstvoto vo SAD i Japonija vo devedesettitegodini gi zagrozile naporite na ovie zemji vo pravec na oporavuvaawena istite od recesijata. 46)

Na primerot na Meksiko, krizata vo bankarstvoto poteknuva odiznenadnoto i drasti~no namaluvawe na neto-stranskite krediti vo zem-jata (predizvikano od preteranata ekspanzija na neto-doma{ni kreditiod strana na centralnata banka, tendencii i politi~ki pritisoci da sespasat akcionerite za smetka na doveritelite i bankite i sl), koi vokrajna instanca se posledica na porastot na kreditniot rizik (i rizikotna zemjata kako negov sostaven del).

Vo Japonija,bankarskata kriza tesno be{e povrzana so pojavata (apotoa i so kolapsot) na t.n. {pekulativen meur, pri krajot na osumdeset-tite i po~etokot na devedesettite godini od minatiot vek. Toga{ japon-skiot jen naglo aprecira{e, a monetarnite vlasti primenuvaa ekspan-zivna monetarna politika za neutralizirawe na efektite od aprecira-nata valuta. Iako pari~nata masa i cenata na aktivata rastea brzo, nema-{e znaci za raste~ka inflacija. Golemata kapitalna dobivka gi pottik-na bankite da ja zgolemat masata na krediti, koi mnogu ~esto bea odobruva-ni na kompanii ~ie rabotewe be{e svrzano so brojni rizici i od {peku-lativna priroda. Koga monetarnite uslovi stanaa poostri i se nametna-ti kvantitativni ograni~uvawa (limiti), meurot pukna i se pojavibankarska kriza. I vo ovoj slu~aj stanuva zbor za drasti~no zgolemuvawena kreditniot rizik, koj bankite poradi niza subjektivni faktori na-vreme ne go identificirale i soodvetno ne reagirale.

Sli~no e i za vreme na krizata na Evropskiot monetaren sistem vo1992 godina, koga Velika Britanija be{e pritisnata so problemi vo ban-karskiot sistem, taka {to problemite vo bankarstvoto predizvikaa tro-{oci i ograni~uvawa vo makroekonomijata.

Vsu{nost, istoriski gledano, bankarskite sistemi vo mnogu zemjizapa|ale vo problemi vo uslovi na nagli promeni na faziti na ekonom-skite ciklusi, odnosno, promena od t.n. ekonomski bum vo sostojba narecesija. Vo uslovi na ekonomski bum, bankite ~esto odobruvaat rizi~nikrediti, koi ne moàt da gi servisiraat koga }e dojde do pad na stopan-skata aktivnost. 47)

46) Vidi pove}e: Neyens, L. Ruth, “Distressed Asset Resolution-Lessons Learned”; TheWorld Bank, 2002, p 17.

47) Vidi: http://www.alternet.org/workplace/104358/the_global_financial_ crisis_and_u.s.leadership, July. 2008 p.1.

62


Ova u{te edna{ se potvrdi so poslednava finansiska kriza koja sÈu{te go „trese” svetot i gi dovede pred bankrot golem broj na banki voSAD i razvienite evropski zemji. Toa naizgled bi zna~elo deka lekci-jata za principite na “dobroto kreditirawe” sÈ u{te ne e nau~ena i dekakreditniot rizik i ponatamu ostanuva najaktuelniot rizik so visokarazorna mo}.

Me|utoa, mora da se spomene deka prirodata na kreditniot rizikvo sovremeni uslovi, postojano evoluira i toa mnogu pobrzo od bilo koga.Taka, se javuvaat novi i nepoznati formi na rizici kako posledica nazgolemenata konkurencija, izbegnuvawe na posredni{tvoto (dezinter-medijacija), globalizacijata, brzinata na tehnolo{kiot razvoj inaso~enosta na menaxmentot na tro{ocite.

Imeno, poslednive dvaesetina godini doa|a do proces na zna~itelnitransformacii vo komercijalnoto bankarstvo, taka {to pokraj tradi-cionalnite depozitno-kreditni transakcii, sÈ pove}e se vklu~uvaat noviaktivnosti (vonbilansi operacii, sekjuritizacija na kreditite, lizing,faktoring i sl.), vrz osnova na koi se ostvaruvaat provizii i prihodi,so koi se kompenziraat nedovolnite prihodi od tradicionalnite funk-cii.48)

Isto taka, sovremenite procesi dovele do brz razvoj na finansiskiderivati (fju~ersi, opcii i svopovi), so koe se vr{i prenesuvawe nakreditniot rizik za opredelena cena. Vakvata trgovija so rizicite napazarot na derivati, im ovozmoùva na bankite da go reduciraat volu-menot na potrebniot kapital (capital requirements), bidej}i toj kapital sedoveduva vo odnos samo so visinata na onie rizici koi bankata gi za-drùva kaj sebe.

Pojavata na novite instrumenti i bankarski proizvodi e proslede-na i so soodvetna institucionalna mreà na t.n. investicioni posred-nici (investment intermediaries), koja otvara mo`nost za dopolnitelni pri-hodi, (koi so tradicionalnite bankarski aktivnosti ne moèa ni da sezamislat), no paralelno doprinese do zgolemuvawe na rizi~nosta nabankarskoto rabotewe i proizvede nesakani efekti.

Pritoa, kako najzna~ajni institucionalni posrednici koi se razvi-ja vo poslednive dvaesetina godini moàt da se navedat:49)

48) Vidi pove}e: Stulz.M.R., „Risk Management & Derivatives“, Thomson-South West-ern, USA, 2003, p. 608-611.

49) Vidi: Mishkin, S.F., /Eakins G. S., „Financial Markets and Institutions“, sixth edition,Pearson Prentice Hall, 2007, p. 32

63


• Finansiski kompanii (Finance Companies);• Zaedni~ki fondovi (Mutual Funds);• Zaedni~ki fondovi na pazarot na pari (Money Market Mutual

Funds);• Investicioni banki (Investment banks).a) Finansiskite kompanii gi sobiraat sredstvata so proda`ba na

komercijalni zapisi (kratkoro~ni dol`ni~ki instrumenti) iso emisija na akcii i obvrznici. Tie gi koristat taka pribranitesredstva za finasirawe na mali biznisi i za potro{uva~kikrediti za kupuvawe na avtomobili, name{taj, renovirawe nastanbeni prostori i sl.

b) Zaedni~kite fondovi se profesionalno upravuvan vid na insti-tucii za kolektivno investirawe, koi gi sobiraat parite odpoedinci-investitori i gi investiraat vo akcii, obvrznici idrugi vidovi hartii od vrednost.

v) Zaedni~kite fondovi na pazarot na pari, gi imaat karakter-istikite na prethodno spomnatiot tip na investicioni posred-nici, no tie isto taka, moàt da dràt klasi~ni depoziti nasvoja smetka.Tie sredstvata koi gi dobivaat so proda`ba na ak-cii, ovie posrednici, vo najgolem del gi plasiraat vo krat-koro~ni obrznici, koi se karakteriziraat so pogolema likvid-nost.

g) Investicionite banki ne se klasi~ni banki, tuku posredni~kiinstitucii koi im pomagaat na kompaniite okolu emisijata nahartii od vrednost. Imeno, tie najprvo gi sovetuvaat kompani-ite koj tip na hartii od vrednost da izdadat, a potoa im pomagaatvo proda`bata na istite, preku nivno kupuvawe po odnapredutvrdena cena i nivno preprodavawe na pazarot na kapital.

So tekot na vremeto, u~estvoto na takvite institucionalni posred-nici sÈ pove}e se zgolemuvalo i istite se infiltriraa vo celokupnoto“finansisko miqe” na visoko razvienite finansiski pazari. Samo zailustracija, vo Tabelata br. 2 e prikaàno u~estvoto na finansiskiteposrednici vo vkupnata aktiva vo period 1980-2006 godina.

64


Podatocite upatuvaat na zaklu~ok deka tradicionalnite bankar-ski institucii go gubat svojot primat vo strukturata na vkupnata aktivaso koja raspolagaat, kako vo odnos na investicionite fondovi i osiguri-telni kompanii, taka i vo odnos na drasti~no raste~kite investicioniposrednici. Interesno e da se spomene deka vo periodot 1980-2006 godi-na bankite ja zgolemile svojata aktiva za okolu pet pati, investicionitefondovi i osiguritelni kompanii za okolu deset pati, a zaedni~kitefondovi (mutual funds) za okolu sto pati.

Poradi toa, se smeta deka ovie institucionalni posrednici igraatgolema uloga vo razvojot na finansiskiot pazar, no i na pojavata na fi-nansiskite krizi vo sovremenite ekonomii. Vakviot rapiden porast eosobeno karakteristi~en za amerikanskiot finansiski pazar, koj vo 2007godina stana generator na svetskata finansiska kriza i sÈ u{te ima ne-sogledlivi imlikacii.

Vsu{nost, so osvojuvaweto na novite instrumenti i pojavata na no-vite finasiski institucii, listata na rizici postojano se {iri, no vostru~nite krugovi opravdano se istaknuva deka pojavata na opredelenirizici se rezulatat na tendencijata na transferot na kreditniot rizik.Deka pri seto toa nikako ne se raboti za ~isto teoretsko analizirawe

Tabela br. 2

GLAVNI FINANSISKI POSREDNICII NIVNO UÊSTVO VO AKTIVATA

Glavni finansiski posrednici i vrednost na aktiva (vo milijardi $)

1980 1990 2000 2006

Depozitni isnstitucii Iznos % Iznos % Iznos % Iznos %

Komercijalni banki 1.481 36,7 3.334 30,4 6.469 25 7.613 20,7

[tedilnici 792 19,6 1.365 12,5 1.218 6 1.715 4,7

Kreditni unii 67 1,6 215 2 441 1,7 719 2

Dogovorni {tedniinstinstitucii

Komp. Za ̀ ivotno osiguruvawe 464 11,5 1.367 12,5 3.136 12 4.709 12,8

Kompanii za osiguruvawena imot

182 4,5 553 5 862 3,3 1.365 3,7

Privaten penziski fond 504 12,5 1.629 14,9 4.355 0,02 5.558 15,1

Dràven penziski fond 197 4,9 737 6,7 2.293 8,8 2.979 8,1

Investicioni posrednici

Kompanii za finansirawe 205 5,1 610 5,7 1.140 0,4 1.889 5,1

Zaedni~ki fondovi 70 1,7 654 6 4.435 17 7.093 19,3

Zaedni~ki fondovi na pazarotna pari

76 1,9 498 4,5 1.812 7 2.313 5,3

Vkupno 4.036 100 10.962 100 26.141 100 36.763 100

Vidi: Mishkin, S.F.,/Eakins G. S., Financial Markets and Institutions", sixth edition, Pearson PrenticeHall, 2007, p. 32

65


na apstraktni situacii, dovolni za ilustracija se konkretnite slu~aina bankrot na nekoga{ poznati banki {irum svetot. Vo Tabelata br. 3 edaden prikaz na pozna~ajnite nastani koi ja odbeleàa bankarskata kri-za vo svetot, koja sega ve}e se transformira vo svetska ekonomska kriza.

Tabela br. 3

POZNAÂJNITE NASTANI KOI JA ODBELE@AABANKARSKATA KRIZA VO SVETOT

Datum

2006 godina

Nastan

Finanskata kriza vo SAD zapo~na so urivawe na pazarotna hipotekarno kreditirawe. Vsu{nost site finansiskikompanii {to izdale hipotekarni krediti so niski stand-ardi za obezbeduvawe na istite, zabeleàa zagubi. Celaniza od hipotekarni kompanii od vtoriot e{alon najavijaizleguvawe od pazarot, a nekoi objavija i bankrot.

Juni 2007 godina Dva fonda na investicionata banka „Bear Stearns“ doì-veaja kolaps poradi hipotekarnata kriza. Ova predizvikaza investitorot zaguba od 1,8 milijardi $.

Avgust 2007godina

Krizata na pazarot za hipotekarno kreditirawe vo SADse pro{iri i kon ostatokot od svetot. Svetskiot finasiskisistem po~na da pokaùva deficit na likvidnosta. Cen-tralnite banki vo Evropa, Japonija, SAD, Kanada, Avstral-ija i Nov Zeland, sprovedoa intervencii za uspokojuvawena finansiskiot pazar.

Septemvri 2007godina

Britanskata hipotekarna banka „Northern Rock“ dobi itnafinansiska inekcija od 20 miljardi i od Centralnata ban-ka na Anglija. Merkata ne gi namali problemite na banka-ta- za eden den vloùva~ite povlekoa ~etiri miljardi do-lari od nejzinite trezori.Vo Rusija zapo~na trkata za zgolemuvawe na kamatata nahipotekarnite krediti i postrogi kriteriumi za nivno do-deluvawe. Niza banki go napu{tija hipotekarniot pazar.

Oktomvri 2007godina

Investiciskata banka „Merrill Lynch” otpi{a pove}e mil-jardi dolari kako zaguba.

Noemvri 2007godina

Vladata na SAD podgotvi paket od antikrizni merki zabankite {to se nao|aat vo te{kotii. Mnogu amerikanskii evropski banki, investiciski i hex-fondovi prijavijadesetici milijardi dolari zagubi.

66


Fevruari 2008godina

Centralnata banka na Rusija go prizna problemot so likvid-nost na ruskite banki. Odrùvaweto na likvidnosta stanaprioritet. Zaradi padot na vrednosta na investiciskitefondovi vo Rusija, mnogu od investitorite se naso~ija konpazarot na nedvi`nosti. Sleduva{e poskapuvawe na stan-beniot prostor vo Rusija.

Mart 2008godina

JP Morgan objavi deka ja kupuva pettata po golemina ameri-kanska investiciska banka Bear Stearns za 236 miloni do-lari.

April 2008godina

Prodolùva problemot so likvidnosta na svetskite fina-siski pazari. Ruskite banki prodolùvaat da gi zgolemu-vaat kamatite za site vidovi krediti. Nekade vo maj 2008nagliot skok na cenite na stanovite vo Moskva i SanktPetersburg stivnaa.

30 maj 2008godina

Kako rezultat na krizata prestanuva da postoi pettata pogolemina investiciska banka vo SAD - “Bear Stearns”.

7 septemvri 2008godina

Ministerstvoto za finansii vo SAD gi zema pod kontroladva od najgolemite igra~i na hipotekarniot pazar – Fede-ralnata nacionalna hipotekarna asocijacija (Fannie Mae)i Federalnata kompanija za stanbeno-hipotekarno kredi-tirawe (Freddie Mac), koi {to finansira okolu 70% od sitehipotekarni zdelki vo SAD. Zagubata na dvete kompaniina po~etokot be{e proceneta na preku 15 milijardi dolari.

15 septemvri2008 godina

Amerikanskata investiciska banka Lehman Brothers progla-suva bankrot. Mediumite vo SAD go ozna~uvaat denot kako“crn ponedelnik”. Indeksot Down Jones zagubi 4,42% a S&Ppadna za 4,7 %. Golemi zagubi se slu~ija i na drugite berzivo svetot. @rtva na krizata stana i Merrill Lynch, u{te edeninvesticiski gigant od Wall Street, koj{to be{e kupen odBank of America za 50 milijardi dolari.


Sledi totalen krah na akciite na amerikanskite banki.Akciite na “Morgan Stanley” padnaa za 25 % na „Sity Ggroup”za 11% na „JP Morgan” za 12 %, na “Goldman Saks“ za 14%.Vo Evropa bankarskiot sektor, isto taka, zabeleà zagu-bi. Centralnite banki na Kanada i Britanija, Evropskatacentralna banka, Federalnite rezervi na SAD, bankite naJaponija i [vajcarija, objavija koordinirani merki za bor-ba protiv finasiskata kriza. Tie se dogovorija da gipoddràt finasiskite pazari so finansiskata injekcijaod 247 miljardi dolari.

30 maj 2008godina

Kako rezultat na krizata prestanuva da postoi pettata pogolemina investiciska banka vo SAD - “Bear Stearns”.

7 septemvri 2008godina

67



SAD predloìja paket na merki za nadminuvawe na kriza-ta – „Akt za vonredna ekonomska stabilizacija vo 2008godina“, nare~en u{te i „plan Paulsen”. Amerikanskiotminister za finansii Henry Paulsen predloì odvojuvawena 700 miljardi dolari od buxetot za otkupuvawe na ne-likvidnite aktivi na bankite.Za da ja spasat belgisko-holandiskata banka “Fortis” vla-dite na Belgija, Holandija i Luksenburg, otkupija 49% odkapitalot na bankata, za 11,2 miljardi $.


Razraboten e amerikanskiot plan za spas na nacionalniotbankarski i finasiski sistem, vreden 800,iljardi dolari.Osnovnata nasoka e otkupuvawe od strana na vladata nanelikvidnite investiciski instrumenti od amerikanskitebanki i osiguritelni kompanii.


Fijasko na svetskite berzanski indeksi, kako rezultat naotfrlawe na planot na Paulsen od strana na Kongresot. Tojden na listata na centralni banki vo svetot {to sevklju~uvaat so aktivni merki vo borbata so finasiskatakriza vo Evropa i SAD, se najdoa i bankite na Avstralija,Danska, Norve{ka i [vedska.Centralnite banki na najrazvienite dràvi se dogovori-ja na globalniot finansiski sistem da interveniraat so620 miljardi dolari.


Pazarot na kapital vo SAD reagira na odlagawe na „plan-ot Paulsen” so neviden pad. Stati~arite presmetaa dekapazarot toj den pa|al so edna miljarda dolari na minuta.Na seto toa, cenata na naftata panda za 10 dolari, do 93dolari za barel.

1 oktomvri 2008godina

Aziskite fondovski indeksi zabeleàa porast. MSCI AsiaPacific,koj {to go odrazuva dvièweto na pazarite vo aziski-ot i pacifi~kiot region, skokna za 1,2%.


Odobrena e vtorata varijanta za spas na amerikanskitebanki, vo vrednost od 700 miljardi dolari. Pazarite nizceliot svet reagiraa so namaluvawe na indeksite


Federalnite rezervi objavija zdelka so koja japonskiotholding Mitsubishi UFJ se stekna so 24,9 % od akciite na in-vesticiskata banka Morgan Stanley


Ruskiot pretsedatel, Dmitri Medvedev, najavi dekadràvata }e intervenira so dopolnitelni 306 miljardidolari za potkrepa na finansiskiot sistem.

68


Ova zboruva deka rizicite so koi se sre}avaat bankite, a osobenokreditniot rizik, ne e ni{to pomalku aktualen, no krajno vidoizmeneti od toj aspekt bara mnogu pogolemo vnimanie.

Promenetata pozicija na komercijalnite banki vo napred navede-nata smisla, postavuva pred niv osobeno zna~ajna zada~a da upravuvaat sopove}ekratno zgolemeni rizici, a koi ne moàt soodvetno da se identi-fikuvaat i merat. Poradi toa zna~ajno e menaxmentot na bankite vo raz-vienite zemji da bide vo sostojba na adekvaten na~in da gi vrednuva ri-zicite od mo`ni zagubi, vnimatelno da upravuva so portfolioto na ri-zici, kako i da ima na raspolagawe soodveten iznos na kapital zaza~uvuvawe na solventnosta na bankata

Ova e osobeno potencirano na konferencijata -”Finansiskata krizai nejzinite posledici za svetskata ekonomija”, odràna na 10 dekemvri2008 godina. ̂ lenot na izvr{niot bord na direktori na Evropskata cen-tralna banka, Jürgen Stark gi navede trite osnovni sferi koi se izdvoijakako problemati~ni vo delot na institucioinalnata finansiska ramka,koi dozvolija sozdavawe na visoki rizici vo bankarstvoto so katastro-falni posledici50 :

• Finansiski institucii: slaba ramka na upravuvawe so rizic-ite i likvidnosta, osobeno modelite za upravuvawe so bankar-skite rizici, ne go odràa ~ekorot so narasnatata kompleksnostna finansiskite instrumenti i ne ja zemaa vo predvid potenci-jalnata nelikvidnost na opredeleni pazarni segmenti;

• Rejting agencii i navore{ni revizori: nivnite modeli ne us-peaa adekvatno da gi procenat finansiskite rizici povrzaniso finansikite inovacii.

Izvor: „Kapital”- „Svetska finansiska kriza i Makedonija” 23 oktomvri,str.32-33 i Spiegel “Finacial crises in Europe”, 6.Oct.2008, p.2-3


Federal Reserves, Bankata na Anglija i Evropskata central-na banka, kako i centralnite banki na Kanada, [vajcarijai [vedska, objavija koordinirano namaluvawe na kamat-nite stapki za 0,5 % poeni. Evropskite fondovni indeksizabeleàa pad, kaj nekoi pogolem i od 6 %.


Centralnata banka na Japonija izrazi gotovnost da inter-venira na finasiskiot pazar so 40 miljardi dolari.

50) Jürgen Stark, „The financial crisis and its consequences for the world economy“, ISreview 158/2008, 10 December 2008, p. 2.

69


• Supervizijata: bez seriozni obidi da zastane na patot na tenden-cijata za barawe na pogolem profit, {to go ponudija kakomo`nost finansiskite inovacii, nesoodvetno postaven moni-toring-sistem, osobeno za rizicite koi se svrzani so hartite odvrednost obezbedeni so hipoteka (mortgage backed securities) i dru-gite novi i kompleksni finansiski proizvodi, koi osobeno sereflektiraat vo vonbilansite pozicii na bankite.

Merkite koi dosega gi prezemaa centralnite banki na zemjite zafa-teni so bankarskata kriza, pretstavuvaa direktna pomo{ na dràvite,odnosno ex-post reagirawe za napravenite finansiski dubiozi so injekti-rawe na finansiski sredstva. Me|utoa, za idnina e mnogu pova`no pre-ventivnoto deluvawe na site u~esnici na finansiskiot pazar.

Vo taa smisla Stark predlaga merki na intervencija, jaknewe na petsferi koi se del od institucionalnata ramka na finansiskiot sektor51):

• Upravuvawe so kreditniot rizik: Menaxmentot na bankite isupervizorite treba da igraat poaktivna uloga vo obezbeduvawena dobri praktiki za upravuvawe so kreditniot rizik, osobenoza vonbilansnie pozicii i za novite finansiski instrumenti.Ova treba da bide pravilo ne samo vo vreme na krizi, tuku i vouslovi koga rizicite se na relativno nisko ili prifatlivonivo.

• Upravuvawe so likvidnosniot rizik: Menaxmentot na bankitetreba da gi unapredat praktikite za upravuvawe so likvidnos-niot rizik, vo nivnoto sekojdnevno rabotewe vo soglasnost so”Principite za upravuvawe so likvidnosniot rizik i superviz-ijata” izdadeni od Bazelskiot komitet;

• Agencii za krediten rejting: treba da ja podobrat transparent-nosta i da rabotat spored opredelen eti~ki kodeks. Treba da seusvoi podiferenciran sistem na rangirawe za novite finan-siski instrumenti. Treba da se izbegnat pojavite na konfliktna interesi,{to se prisutni vo slu~ai koga ovie agencii nudati konsultantski uslugi za investirawe.

• Vrednuvawe,obelodenuvawe i smetkovodstvo: Bankite treba darazvijat modeli na vrednuvawe, upravuvawe so rizicite i stres-test modeli, kako i da gi podobrat praktikite na obelodenuva-we.

51) Ibidem, p. 6.

70


• Zajaknuvawe na adekvatnosa na kapitalot: Supervizorite negi tretiraat soodvetno rizicite koi gi generiraat novite kom-pleksni finansiski instrumenti. Zaradi toa, potrebno e da sepreocenat zakonskite normi i {emi na rangirawe so cel vred-nuvaweto na novite finansiki instrumenti da bide pomalkukompleksno, {to }e doprinese za porealna presmetka na adek-vatnosta na kapitalot.

Zna~i, iako sovremenoto bankarstvo go karakterizira pojava nabrojni bankarski proizvodi, i se zabeleùva relativen pad na klasi~nitekreditni operacii vo odnos na ostanatite aktivnosti na bankite, sepak,i ponatamu kreditniot rizik ostanuva da bide najvaèn bankarski rizik.Vo uslovi koga kreditnata ekspanzija e pointenzivna i po{arenolika, aekonomskite dvièwa se podlo`ni na brojni oscilacii, izloènosta nakrediten rizik vo site negovi varijanti i pojavni oblici e u{tepozna~ajna i poaktuelna.

4.1 Kreditniot rizik vo komercijalnite bankina razvienite zemji na Evropa i SAD

4.1.1. Kreditniot rizik vo komercijalnite banki na SAD

Bankarskata praktika na SAD obiluva so dinami~ni i burni nas-tani, osobeno vo poslednive triesetina godini, koi kulminiraat so pos-lednava golema hipotekarna kriza. Vo site od niv, kreditniot rizik epove}e ili pomalku vo sredi{teto na interesot i pri~initel na nesaka-ni posledici vo svojata osnovna ili vidoizmeneta forma. Pritoa, voponoviot period (zanemaruvaj}i ja bankarskata kriza od 1933 godina),osobeno zna~ajni se da se spomenat slednive potresi vo amerikanskotobankarstvo:

a) Krizata na depozitno -kreditnite banki (1980-1993 godina),b) Kriza na Fondot „Dolgoro~no upravuvawe so kapital” (1994-

1998god.);v) Golemata hipotekarna kriza (2007 godina).

a) Krizata na depozitno- kreditnite banki52) e period vo kojpropadnaa nad 1500 banki, pri {to kako najzna~aen faktor za nivnatapropast se naveduva prekumernata izloènost na kreditnite rizici ilinesoodvetno upravuvawe so kreditniot rizik.

52) Heffernan,S „Modern Banking in Theory and Practice“, John Wiley&Sons Ltd, BaffinsLane, Chichester,England 1996, str.297.

71


Imeno, depozitno kreditnite banki bea sozdadeni i se specijali-ziraa za hipotekarni krediti, so cel na povolen na~in da se re{i prob-lemot na domuvawe na naselenieto vo SAD. Za finansirawe na hipotekitetie koristele depoziti na {tedni smetki so niski kamati, no federalnoosigureni. Vo 1980-tite godini popularnosta na pazarot na pari i kama-tite {to istiot gi nudel, go destimulirale naselenieto da gi deponirasvoite za{tedi vo depozitno kreditnite banki za mnogu poniski kamati,taka {to bankite pobarale od Kongresot da gi ukine takvite restrikciitena kamatite. Vo 1982 godina bil donesen ”Zakonot za depozitarni in-stitucii na Garn Sent Germejn” (Garn-St. Germain Depository Institutions Act),so koj im se ovozmoùva ovie banki da gi poka~at kamatnite stapki nadepozitite, da davaat komercijalni i potro{uva~ki zaemi i so nego bileukinati restrikciite vo odnos na soodnosot na vrednosta na hipotekataso iznosot na zaemot. Vo isto vreme, poradi namaluvawa vo Buxetot, bilotpu{ten del od personalot vo ramkite na Upravniot odbor na Sojuzna-ta banka za doma{ni zaemi (Federal Home Loan Bank Board) koj imal regula-torna funkcija. So namalena kontrola i zgolemeni mo`nosti, ve}e vo1983 godina, 35% od depozitno kreditnite banki vo zemjata ne bile pro-fitabilni, a 9% bile prakti~no bankrotirani. 53)

Kako {to propa|ale bankite, taka se tro{ele sredstvata potrebniza pokrivawe na dràvnite i sojuznite osiguruvawa. No, ovie banki iponatamu rabotele, odobruvale lo{i zaemi, a zagubite prodolùvale dase trupaat. Vo 1989 godina Kongresot i Pretsedatelot znaele deka moraatda go spasat ovoj del od bankarskiot sektor. Se dogovorile za sprovedu-vawe na merka za pomo{ finansirana od dano~nite obvrznici poznatakako FIRREA, pri {to obezbedile 50 milijardi $, za zatvorawe naneuspe{nite banki i zapirawe na natamo{nite zagubi. Pritoa, bila osno-vana nova vladina agencija, „Resolution Trust Corporation” za da gi prepro-dade sredstvata od ovie banki i da gi upotrebi prihodite za isplata nadeponentite. FIRREA gi promenila i regulativite na depozitno kredit-nite banki, so cel da se spre~at natamo{ni lo{i investicii i izmami.Vo periodot 1986-1995 propadnale nad 1 500 banki so vkupni sredstva odnad 500 milijardi $. Do 1999godina, krizata ~inela 153 milijardi $, pri{to dano~nite obvrznici ja pokrile smetkata so 124 milijardi $, a osta-tokot, go pokril bankarskiot sektor.

53) http://useconomy.about.com/library/s-and-l-crisis.pdf, 12 Noemvri 2008.54) Stulz, M. R., „Risk Management and Derivatives“ – South Western, Ohio, 2003 p.595.

72


b) Kriza na Fondot ”Dolgoro~no upravuvawe so kapital”

Vo 1994 godina, Xon Meriveder, (John Meriwether) poznatiot brokerna Solomon Brothers, osnova hexing fond nare~en ”Dolgoro~no upravuvaweso kapital” (Long-Term Capital Management).54) Meriveder sobral tim odvode~ki brokeri i nau~nici kako bi ja iskoristil kombinacijata naakademskite kvantitativni modeli i prakti~noto znaewe i sposobnostna pazarnite procenki na brokerite. Mnogu investitori, vklu~itelno igolemi investicioni banki, se sobrale vo fondot i na po~etokot in-vestirale 1,3 milijardi $. Glavnata strategija na ovoj fond bila da soz-dade profit vrz osnova na konvergentni trgovii (convergence trades). Ovietrgovii vklu~uvale iznao|awe na hartii od vrednost na koi odnosot nanivnite ceni (vrednosti), pogre{no im bil procenet55), a potoa pot-cenetite hartii od vrednost se drèle dolgoro~no (dolgoro~ni pozicii),a nadcenetite hartii od vrednost, kratkoro~no (kratkoro~ni pozicii)56). Pritoa, postoele ~etiri glavni vidovi trgovija:57)

• Konvergencija me|u amerikanski, japonski i evropskite dràvniobvrznici;

• Konvergencija me|u evropskite suvereni obvrznici;• Konvergencija me|u (on the run)tekovnite i (off the run)prethodnite

amerikanski vladini obvrznici so ist period na dospevawe;• Dolgi pozicii kaj brzoraste~kite ekonomii, hexirani so

dolari.

Imaj}i predvid deka ovie razliki vo vrednostite bile mnogu mali,fondot imal potreba da zazeme golemi i visoki leverix pozicii, so celda se postigne zna~aen profit. Na po~etokot na 1998 godina, portfoli-oto pod kontrola na ovoj fond iznesuvalo nad 100 milijardi$ dolari,dodeka neto-vrednosta na sredstvata bila okolu 4 milijardi $; svop (swap )pozicijata se vrednuva na okolu $1.24 trilioni {to pretstavuva 5% odvkupniot globalen pazar. Vo prakti~na smisla, Fondot ja opredeluvalindeksna promenlivost na investicionite banki, bil aktiven na poletona hartii od vrednost zasnovani vrz hipoteki i stignal do pazarite nabrzoraste~kite ekonomija, kako {to e, na primer, Rusija. Na 17 avgust

55) Postoel vo sekoj slu~aj soodnos na edna potcenata i edna nadceneta harti-ja od vrednost.

56) Ovie hartii od vrednost za kus vremenski rok bile povtorno prodavani,pred pazarot navistina da ja pokaè nivnata precenetost.

57) http://www.erisk.com/Learning/CaseStudies/Long-TermCapitalManagemen.asp, 10Noemvri 2008god.

73


1998, Rusija ja devalvira rubqata i proglasi moratorium na 281 mili-jarda rubqi ($13,5 milijardi) od svojot dràven dolg. Rezultatot e masiven“let kon kvalitet”, pri {to investitorite begat od sekoj i najmalkurizi~en pazar kon najsigurnite instrumenti vo ramkite na pazarot nadràvni obvrznici. Na krajot, ova rezultira vo kriza na likvidnost odenormni proporcii, so {to mu se nanesuva silen udar na portfoliotona Fondot.

Taka, na krajot od septemvri 1998 godina, Fondot izgubil zna~itelniiznosi na investitorski akcionerski kapital i se nao|al na rabot odbankrot. Za da se izbegne zakanata od sistemska kriza vo svetskiot fin-ansiski sistem, Federalnite rezervi na SAD organizirale paket za spasod $3,5 milijardi od vode~kite amerikanski investicioni i komercijal-ni banki. Vo zamena za toa, u~esnicite dobile 90% od akcionerskiotkapital na Fondot. I pokraj ova, na krajot od 1998 godina {tetite odrabotata na Fondot bile {iroko rasprostraneti. Mnogu banki preze-male zna~itelni otpisi kako rezultat na zagubite od nivnite investicii.UBS zemala tri-~etvrtini pobaruvawe od $700 milioni, Dresdner Bank AGpobaruvawe od $145 milioni, a Credit Sviss $55 milioni. Pokraj toa, pret-sedatelot na Bordot na UBS, Matis Kabijalaveta (Mathis Cabiallavetta) itrojca vrvni izvr{ni funkcioneri davaat ostavki po zagubite na banka-ta. Glavniot {ef na oddelot za upravuvawe so rizici i krediti na Me-ril Lin~ isto taka ja napu{ta firmata.

v) Golemata hipotekarna kriza ili kriza na t.n.eprimerni hipoteki58)

Krizata na neprimerni hipoteki e prodolìtelna finansiska kri-za predizvikana od zgolemeniot broj na neplateni hipoteki vo Soedi-netite Amerikanski Dràvi, so golemi negativni posledici za bankitei finansiskite pazari vo celiot svet. Krizata, koja gi ima svoite kore-ni vo poslednive godini na dvaesettiot vek, stana o~igledna vo 2007 godinai gi pokaà prodolìtelnite slabosti vo reguliraweto na finansiska-ta industrija i na globalniot finansiski sistem.

Poslednata i aktuelna finansiska kriza vo SAD po~na koga nivnitebanki po~naa da davaat stanbeni krediti bez kontrola, koi potoa gi „pre-pakuvaa” kako obvrznici i gi prodavaa na investitorite {to bea pri-vle~eni od visokiot prinos. So gotovinata, bankite u{te pove}e ja za-siluvaa svojata kreditna aktivnost, a cenite na nedvi`nostite dostig-naa astronomski golemini. Vakvata praktika ja prekina vrskata me|u

58) www.stratfor.com/analysis/20081009_crises_EU, 15, noemvri 2008,

74


korisnikot na stanbeniot kredit i onoj {to go finansira istiot. Rizikotse rasprsna nasekade niz finansiskiot sektor, a istovremeno nikoj nebe{e svesen za visinata na rizikot na koj e izloèn. Parite gi ima{e voizobilstvo, a konkurencijata me|u bankite gi spu{ta{e kriteriumiteza bonitetot na licata koi zemaa stanbeni krediti. Na kraj, bankitezapo~naa da davaat krediti na lica bez rabota, bez redovni prihodi ibez imot, odnosno takanare~eni ninxa („ninja” - no income, no job and assets)krediti. Rizikot raste{e se` pove}e i be{e samo pra{awe na vremekoga krizata }e tropne na vrata.

Koga ninxa-kreditite dostasaa za naplata, lavinata trgna. Bankitene moèa ve}e da go servisiraat dolgot po obvrznicite, a investitorite{to kupuvaa obvrznici prestanaa da go dobivaat prihodot na koj smetaa.Nikoj ve}e ne saka{e da im pozajmuva na bankite i nikoj ve}e ne saka{eda gi kupi na sekundarniot pazar obvrznicite obezbedeni so stanbenikrediti. Na finansiskite pazari zavladea nedoverba.

Vsu{nost, Vladinite politiki i konkuretnite pritisoci vo tekotna niza godini pred krizata, ohrabruvale praktiki na visoko-rizi~nokreditirawe. Natamu, zgolemuvaweto na potticite za kreditirawe kako{to se lesni po~etni uslovi i dolgoro~en trend na zgolemuvawe na cen-ite na domuvaweto, gi ohrabrile zaemobaratelite da prezemat hipoteki,so uveruvawe deka }e bidat vo mo`nost brzo da gi refinansiraat podpogodni uslovi. No, {tom po~nale da se zgolemuvaat kamatnite stapki, acenite na domuvaweto umereno da pa|aat, refinansiraweto stanalopote{ko.Aktiviraweto na hipotekite pri krajot na 2006 godina se zgo-lemile i predizvikale globalna finansiska kriza vo 2007 i 2008 godina.Vo tekot na 2007 godina okolu 1,3 milioni amerikanski domovi bilepredmet na aktivirawe na hipotekite i toa 79% pove}e vo odnos na 2006godina.

Finansiskite proizvodi, nare~eni hartii od vrednost potkrepeniso hipoteka (MBS), ~ija vrednost proizleguva od isplatata na hipotekai cenite na domuvaweto, im ovozmoìle na finansiskite institucii ina investitorite niz svetot da investiraat na amerikanskiot pazar zadomuvawe.

Pogolemite banki i finansiskite institucii pozajmile i zna~i-telno investirale vo MBS i izvestile za zagubi od okolu USD$435 mili-jardi od 17 juli 2008 godina. Zagriènosta za likvidnosta i solventnos-ta na klu~ni finansiski institucii gi navelo centralnite banki daprezemat dejstvija so cel da im obezbedat na bankite sredstva i so cel dase ohrabri pozajmuvawe na dostojni zaemobarateli i da se obnovi doverba-ta vo pazarot na komercijalni hartii, koi se integralen del od finan-siraweto na delovnite operaciite.

75


Poradi toa, vo septemvri 2008 godina SAD predloìja paket namerki za nadminuvawe na krizata -” Akt za vonredna ekonomska stabi-lizacija vo 2008 god. “, so odvojuvawe na 700 miljardi dolari od buxetotza otkupuvawe na nelikvidnite aktivi na bankite. Ovoj plan prvi~nobe{e otfrlen od strana na Kongresot na SAD, za da vo oktomvri bideodobrena vtorata varijanta za spas na amerikanskite banki, vo vrednostod 700 miljardi dolari.

Efektite na krizata vrz globalnite pazari na hartii od vrednostbile dramati~ni. Od 1 januari do 11 oktomvri 2008, sopstvenicite naakcii vo amerikanski korporacii imale zagubi od 8 trilioni$, zatoa{to vrednosta na nivnite imoti (vo akcii) se namalila od 20 na 12 tril-ioni $. Zagubite na pazarite na hartii od vrednost i namaluvaweto nacenite na domuvaweto stavaat dodaten pritisok vrz potro{uva~ko tro-{ewe, klu~en ekonomski motor. Liderite na pogolemiot razvoj i novitenacii se sretnaa vo noemvri 2008 godina za da formuliraat strategii zaspravuvaweto so krizata.

Analiziraj}i gi nastanatite problemi od aspekt na kreditniotrizik i upravuvaweto so nego, aktuelnata svetska finansiska kriza voSAD bi moèlo da se protolkuva na sledniov na~in. Imeno kreditenrizik se pojavuva, zatoa {to zaemobaratel ima opcija da ne go isplatuvazaemot {to go dolì. Tradicionalno, zaemodavatelite (koi se primarno{tedlivi) go podnesuvale kreditniot rizik za hipotekite {to gi dava-le. Vo poslednive 60 godini, niza finansiski inovacii postepeno imovozmoìle na kreditorite da go prodadat pravoto na dobivawe isplatipokrieni so hipoteki, preku proces nare~en sekuritacija. Hartiite odvrednost {to od toa proizleguvaat, se narekuvaat hartii od vrednostpotkrepeni so hipoteki (morguage back securities -MBS) i kolateralizira-ni dolgovni obvrznici (colaterilised debt obligation -CDO). Pove}eto ameri-kanski hipoteki denes se dràt vo hipotekarni pulovi, generi~ki ter-min za MBS i CDO. Od $10,6 trilioni amerikanski rezidencijalni spor-ni hipoteki do sredinata na 2008 godina, $6,6 trilioni se dràt vohipotekarni pulovi, a $3,4 trilioni vo tradicionalni depozitarni in-stitucii.

Ovoj model na „generiraj za da distribuira{” zna~i deka investi-torite koi dràt MBS i CDO nosat i nekolku vida rizici, a ova nosiniza posledici. Ima ~etiri primarni vidovi rizik:

1. Krediten rizik - rizikot deka sopstvenikot na ìveali{tetoili zaemobaratelot nema da bidat vo mo`nost ili nema da sakaatda go vratat zaemot;

76


2. Pazaren rizik- rizikot deka }e padne vrednosta na hartijata odvrednost (vo ovoj slu~aj MBS), a toa }e rezultira vo finansiskizagubi;

3. Likvidnosen rizik- rizikot deka eden deloven subjekt }e bidenesposoben da dobie finansirawe, kako od pazarot na komerci-jalni hartii;

4. Rizik na drugata strana- rizikot deka drugata dogovorna stra-na nema da bide vo mo`nost ili nema da saka da gi ispolni svoiteobvrski.

Agregatnite efekti od ovie i drugi rizici neodamna bea nare~enisistemski rizici, a se odnesuva na toa koga prethodno nepovrzanite ri-zici se prefrlaat i stanuvaat visoko-povrzani, so {to mu nanesuvaat{teta na celiot finansiski sistem.

4.1.2. Kreditniot rizik vo komercijalnite banki na razvienite zemji na Evropa

Golemata finansiska kriza povrzana so amerikanskite neprimer-ni hipoteki ima{e efekti vrz Evropa, re~isi, vedna{ po nejzinoto iz-bivawe vo avgust 2007 godina, pri {to predizvika kreditni zagubi kajdel od najgolemite evropski banki koi do denes iznesuvaat nad 320 mili-jardi $. 59)

Pri~inata za ranlivosta na Evropa ima koreni ne samo vo ameri-kanskite neprimerni hipoteki, tuku vo va`nosta na bankite za vkupnataevropska ekonomija. Vo SAD krizata moè{e duri i da se zadrì samovo ramkite na finansiskiot sektor, no vo Evropa, tesnite vrski me|ubankite i industrijata dovedoa do mnogu po{iroko rasprostranuvawe nakrizata.

Imeno, finasiraweto i investiciite vo Evropa sekoga{ bile vogolema koordinacija i sorabotka na bankite so realniot sektor,60) ipoddràni od vladite, so toa {to industriskata modernizacija bilapredvodena od dràvata, za razlika od SAD kade ovoj proces se odvivalspontano i na privatna inicijativa.Vo taa smisla izvr{nite direktorina evropskite banki sekoga{ sedele vo bordot na najgolemite industriskigiganti i obratno, najgolemite evropski industrijalci bile ~lenovi nabordovite na bankite, obezbeduvaj}i na toj na~in deka }e ima dovolnokapital za nivniot stabilen rast. Ottamu, vo uslovi na globalna finan-siska kriza i nedostatok na sloboden kapital, evropskite kompanii se

59) www.stratfor.com/analysis/20081012_financial_crises_europe, 13 October 2008, p.1-8.60) Poznat e primerot na tesna koordinacija pome|u germanskiot Siemens AG i

Deutsche Bank, ~ija tesna sorabotka postoi pove}e od 100 godini.

77


ostaveni bez nivniot najzna~aen izvor na finasirawe.61) Tokmu zatoa,finasiskata kriza vo Evropa se pro{iri mnogu brgu nadvor od finan-siskiot sektor, doprinesuvaj}i vo golem del za progresirawe na ekonom-skata kriza, koja go zafati realniot sektor.

Op{to zemeno, ranlivosta na evropskoto bankarstvo moè da serazloì na tri kategorii koi dovedoa do finasiskiot krah na evrop-skite banki:

• {irokiot krediten krah,• evropskite neprimerni hipoteki i krediti

• pregolemata izloènost na evropskite banki na Balkanot iBaltikot.

a) Globalniot krediten krah

Niza evropski zemji beleèle opredelena neefikasnost vo svoetorabotewe mnogu pred problemot na amerikanskite neprimerni hipotekida go predizvikaat globalniot krediten krah. Po napadite od 11 septem-vri 2001 godina, mnogumina se pla{ele deka krajot e blisku. So cel da sespravat so ova ~uvstvo, site monetarni vlasti- vklu~itelno i Evropska-ta centralna banka (ECB)- pu{tija izobilstvo pari vo sistemot. Ameri-kanskiot sistem na federalni rezervi gi namali kamatnite stapki na1% a ECB gi namali istite na 2%. Lesno dostapnite krediti imale odek ipo pridruùvaweto na pove}eto pomali i posiroma{ni ~lenki na EU.Evtinite krediti dovele do potro{uva~ki bum, koe pak bilo posilno votradicionalno kreditno-siroma{nite pomali, ekonomii. Ova vodelo nesamo kon ekspanzija vo kupuvawe na nedvi`nite imoti, tuku i do vkupenekonomski bum koj bilo pra{awe na vreme koga }e puknel, duri i da ne seefektuiral problemot so amerikanskite hipoteki.

b) Neprimerno kreditirawe vo Evropa

Od globalniot krediten krah izleguva i vtoriot problem: evrop-skata kriza na neprimernost vo kreditiraweto. Ova pra{awe e osobenoakutno vo zemjite kako [panija i Irska koi neodamna minaa niz bum napozajmuvawe, pottiknato so niskite kamatni stapki na evroto.

Prifa}aweto na evroto vo [panija, Portugalija, Italija i Irskaim ovozmoì na ovie kreditno gladni zemji koristewe na krediti soniski kamatni stapki, koi bea obi~no rezervirani za visoko razvienoto

61) Vo SAD, iako bankite pretstvauvaat zna~aen izvor na finasirawe, ameri-kanskite kompanii svoite investicii mnogu pove}e gi realiziraat prekupazarot na kapital.

78


stopanstvo so niska inflacija. Posledovatelniot bum na nedvi`-ninite62), dovede do rast na bankarskiot i grade`niot sektor. Bankitefavorizirale kreditirawe, so toa {to davale liberalni hipotekarniuslovi63)- so {to se sozdaval pul na hipoteki koj naskoro moè da stanenestabilen kako amerikanskiot pul na neprimerni hipoteki.

v) Pregolemata izloènost na evropskite bankina Balkanot i Baltikot

Posiroma{nite, pomalite i novite ~lenki EU zemale najgolem delod ovie neprimerni krediti, a nikoj ne se navlekol pove}e od balti~kitei balkanskite zemji, a toa pak dovelo do tret problem: pregolema izlo-ènost na Baltikot i Balkanot. Stapkite na rast se pribliìle do 15procenti na Baltikot, nadminuvaj}i gi duri i mo`nostite na Isto~naAzija- no seto toa vrz osnova na pozajmeni pari. Italijanskite, fran-cuskite, avstriskite, gr~kite i skandinavskite banki go pottiknuvalerazbranuvaweto. Ograni~eni od svoite lokalni doma{ni pazari, tieagresivno turkale kaj nivnite isto~ni sosedi. Skandinavskite bankiistr~ale vo balti~kite zemji, a gr~kite i avstriskite banki se fokusi-rale na Balkanot, dodeka italijanskite i francuskite isto taka oti{levo Rusija. Uni-Kredit, italijanskiot kolos so obemni operacii nizIsto~na Evropa, na 6 oktomvri najavi deka se soo~uva so kreditna kriza,koja ne e oosamen slu~aj.

Kako {to se razvivala krizata, nesoglasuvawata na nivo na zemji~lenki vedna{ stanale vidlivi, so toa {to Francija i Italija prvi~noprepora~ale predlog za spasuvawe vo cela Evropa, sli~en na amerikan-skiot plan.

Francija i Italija, obete optovareni so golemi i raste~ki buxet-ski deficiti i nacionalni dolgovi, se dvete golemi dràvi koi imaatnajgolema potreba od takva pomo{. No, Germanija i Obedinetoto Kral-stvo, kako fiskalno pozdravi dràvi od koi bi se o~ekuvalo da go pla-tat najgolemiot del od planot, brgu stavija veto na idejata.

Evropskite dràvi potoa odlu~ija da odat so komplet merki naEvropskata unija, od koj }e se rakovodat paketite za pomo{ na poedi-ne~nite zemji ~lenki. Na nivo na EU, kako edinstveni fakti~ki predlozimoàt da se navedat slednive dva ~ekori:

• {iroko namaluvawe na kamatnite stapki i

62) [panija izgradi pove}e domovi vo 2006 otkolku Germanija, Francija iObedinetoto Kralstvo zaedno.

63) Vo Irska popularen proizvod be{e 110% hipoteka bez u~estvo, a vo [panijakreditni ~ekovi ~esto bile otkaàni.

79


• zgolemuvawe na minimalniot bankarski depozit garantiran odvladata od 20 000 evra ($27 000) na 50 000 evra ($68 300).

Vredi da se odbeleì deka mnogu poedine~ni evropski zemji sega gigarantiraat site li~ni depoziti so cel da se zajakne doverbata na de-ponentite. Mnogute merki za ispomo{ i rezervni fondovi koi se plani-raat za spravuvawe so krizata na likvidnost na nivo na poedine~ni zemjii natamu }e gi naduvuvaat deficitite na mnogu evropski zemji.

Na 13 oktomvri, Germanija najavi plan za kapitalizacija na banki-te od 70 milijardi evra ($95 milijardi) i do 400 milijardi evra ($543milijardi) za me|ubankarski garancii na zaemi.

Na istiot den, Francija najavi ne{to poniski brojki- 40 milijar-di evra ($54,3 milijardi) interventen plan za bankite i do 300 milijardievra ($407,25 milijardi) za me|ubankarski garancii na zaemi.

Obedinetoto Kralstvo im dade natamo{na infuzija za likvidnostna svoite banki so toa {to i dade na Kralskata banka na [kotska 20milijardi funti ($34 milijardi) a na Lojds i HBOS, koi se spojuvaat, 17milijardi funti (29,2 milijardi). Ova dojde po najavata na germanskatavlada na 5 oktomvri za (vtor) predlog za ispomo{ na gigantot na nedvi`-nini HIPO vo iznos od 50 milijardi evra ($67,9 milijardi).

Holandija i Francija dadoa pomo{ na Fortis od 17 milijardi evra($23,3 milijardi) i 14,5 milijardi evra ($19,8 milijardi) soodvetno.

Nacionalizacijata navleze i vo Obedineto Kralstvo koe obi~none saka da se me{a, no koe na 29 septemvri najavi deka prezema kontrolavrz hipotekarniot pozajmuva~ Bradford i Bingli, prosledeno so u{tepodramati~en poteg vo koj vladata najavi deka }e potro{i 50 milijardifunti ($87,8 milijardi) za spasuvawe (delumno nacionalizirawe) napove}e banki i finansiski kompanii.64)

Za razlika od britanskata i germanskata pomo{ orientirana konbankite, [panija opredeli paket na pomo{ od 30 milijardi evra (okolu$41 milijarda) za kupuvawe na dobrata aktiva so cel da se injektiralikvidnost vo celiot sistem. [panskiot pristap se ~ini sugerira, dekaza razlika od Obedinetoto Kralstvo i Germanija, kade imalo potreba dase nacionaliziraat samo nekolku problemati~ni banki, vkupniot {pan-ski sistem moè da bide vo opasnost.

Verojatno, niedna evropska dràva ne be{e taka pogodena od kri-zata, kako Island. Ovaa zemja (koja ne samo vo bankarskiot sektor, tuku ei tehni~ki insolventna) go nacionalizira celiot svoj bankarski sek-

64) Se misli na britanskite: „Abbey“, „Barclay`s“, „HBOS“, „HSBC“, „Lloyds TSB“,„Nationwide Building Society“, „Royal Bank of Scotland“ i „Standard Chartered“.

80


tor. Malite vode~ki islandski banki kako {to se “Kaupthing” i “Lands-banki”, drasti~no naprednaa koristej}i go lesniot vlez na stranskiotpazar na kapital. Me|utoa po finansiskiot krah na svetskite berzi in-vestitorite se ispla{ija od izloènosta na rizik na islandskite ban-ki, taka {to na krajot na godinata, Dràvata otkupi 75% od “Glitnir”,tretata po golemina islandska banka, za 865 milioni dolari, za da zadrìdoverbata na akcionerite.

4.2 Kreditniot rizik vo komercijalnitebanki na zemjite vo tranzicija

Zemji vo tranzicija se onie zemji, ~ii ekonomii pretrpuvaat prome-ni, preminuvajkji od centralno planiranje, kon pazarno stopanisuvawe.Zemjite vo tranzicija vo taa smisla podleàt na ekonomska liberaliza-cija, makroekonomska stabilnost i restruktuirawe i privatizacija narealniot i finansiskiot sektor, so cel da se ovozmoì efikasno upra-vuvawe so celokupnite resursi na ovie ekonomii. Procesot na tranzicijaobi~no se karakterizira so sozdavawe na novi i promena na postoe~kiteinstitucii, promeni vo ulogata na dràvata, a so toa i sozdavawe nafundamentalno razli~ni vladini institucii i promovirawe na pazarniotmehanizam i nezavisnost na finansiskite institucii.

Spored ovie definirawa, deset zemji vo tranzicija, koi stanaa zemji~lenki na Evropska unija ( ̂ e{ka Republika, Estonija, Ungarija, Latvija,Litvanija, Polska, Slova~ka, Slovenija, Romanija i Bugarija) go kom-pletiraa ovoj proces. Sepak, ovie i ostanatite zemji koi go o~ekuvaat~lenstvoto vo EU, vo bliska ili podale~na idnina, go pominaa istiotspecifi~en pat na tranzicijata, voveduvaj}i brojni promeni vo celokup-noto ekonomsko ìveewe, a osobeno vo bankarskiot sektor.

Tretmanot na kreditniot rizik vo ovie zemji varira vo zavisnostod stepenost na razvienosta na nivnite bankarski sistemi, po~nuvaj}iod 1990, koga nedostasuvale soodvetni bankarski institucii, pa do perio-dot na izgradba na sovremeni, nezavisni bankarski sistemi so visokoprisustvo na stranski kapital, petnaesetina godini podocna.

Istoriski gledano, bankite na zemjite vo tranzicija bea opterete-ni so nenaplateni pobaruvawa, apsolutno nesenzibilni na tro{ocitena svoeto rabotewe i podlo`ni na vlijanija na politi~ki odluki, no ina vlijanija na svoite komitenti koi imale svoi sopstveni~ki udeli vobankite.

Vsu{nost, vo periodot na preminot od centralno planirawe konpazarno stopanisuvawe, ne moè da se zboruva za naso~enost na bankitekon kreditniot rizik, negovo, sledewe ili, pak, donesuvawe na kreditniodluki vo zavisnot od kreditnata sposobnost na kreditobaratelite. U{te

81


pove}e, procesot na kreditirawe i donesuvawe na kreditni odluki ne ebaziran na odnapred poznati i pi{ani proceduri i politiki, tuku kredi-tite se dodeluvale spontano so odluka na rakovodtvoto na bankite.

Imeno, ovie banki na po~etokot na tranzicioniot period i pona-tamu ostanuvaat cvrsto vrzani na organizaciona, upravuva~ka i sop-stveni~ka osnova za svoite komitenti.

Vrzanosta na bankata na svoite komitenti se manifestirala naj-malku na dva na~ina:65)

1) komitentite se prete`ni sopstvenici na bankite prekuvoobi~aenite organi na upravuvawe(sobranie na akcioneri,upravni i nadzoni odbori) taka da na toj na~in komitentite jakontroliraat bankata;

2) preku visokata kreditna aktivnost na bankite,odnosno visokakreditna koncentracija na plasmanite kaj spomnatite komiten-ti.

Zna~i namesto kreditniot potencijal na bankite da se plasira nanajpovolnite kreditobarateli, kreditite se dodeluvale naj~esto na pret-prijatija koi ~lenuvale vo upravnite organi na bankite, bez da se zemevo predvid nivnata sposobnost za otplata na kreditite, nitu pak da seanaliziraat posledicite od visokiot stepen na kreditnata izloènostna poedini banki kon opredeleni komitenti.Na toj na~in na nivo napoedine~ni banki se angaìral pogolem del od finansiskiot potenci-jal na bankata, vo vid na krediti, odobreni na mal broj komitenti (kvazisopstvenici).

Kako posledica na takvite institucionalni re{enija, ulogata nabankite se svela na kreditno poddrùvawe na svoite komitenti, kogaistite }e zapadnat vo finansiski problemi, a stopanskite organizaciiimale svoja banka koja gi kreditirala nivnite delovni potfati, bez dase zeme vo predvid mo`nosta za otplata. Pri plasiraweto na kreditite,bankite ne se vodele ni od principite na likvidnost, sigurnost i profi-tabilnost, tuku bile postojano svrteni kon svoite pretprijatija, gi sle-dele i finansiski ja sledele nivnata sudbina.

Takvoto zapostavuvawe na kreditniot rizik vo bankarskoto rabo-tewe, se pokaàlo pogubno za bankite vo uslovi na krizni sostojbi vostopanstvoto. Toga{, bankite, spasuvaj}i go maliot krug na svoite komi-tenti, koi ne moèle da gi otpla}aat svoite enormni dolgovi, samite po~-nale da tonat vo ambisot na nelikvidnosta, a potoa i na nesolventnosta.

65) Ostoji} S., “Modeli restruktuiranja bankarskih sistema u privredama u tranziciji”Privredna izgradnja, 2002, str.204

82


Vo tie uslovi, sekoj obid za osamostojuvawe na bankata od pret-prijatija, rezultiral so kolaps na bankata i so silni potresi na bankar-skite sistemi na poedini zemji vo tranzicija. Niskiot stepen na adek-vatnost na kapitalot, kako za{titen mehanizam od razornata sila naefektuiraniot krediten rizik bil samo u{te edna pri~ina za takalo{ite posledici po bankarskiot sistem na tranzicionite ekono-mii.Imeno, najgolem broj od bankite bile dekapitalizirani, no pokrajnedovolno kapital, nemale ni dovolno iskustva, ni znaewe kako da goreorganiziraat svoeto rabotewe, nitu pak ja analizirale delovnata per-spektiva na pretprijatijata koi zavisele od niv.66)

Taka, namesto efikasno finansisko posreduvawe i siguren ~uvarna depozitniot potencijal na pretprijatijata i gra|anite, bankarskiotsistem (zaedno so centralnata banka) stanal kreator na kriza na toj na~in{to:

a) gi alocirale pari~nite sredstva kon zagubarite (kvazi sopstven-ici) so {to se zgolemuval brojot na problemati~ni plasmani vobankite;

b) nenaplatenite krediti se zgolemuvale i multiplicirale;v) se zgolemuvale tro{ocite na bankite, pa toga{ prirodno tie gi

zgolemuvale cenite na svoite uslugi, odnosno aktivnite kamat-ni stapki za da gi nadoknadat zagubite;

g) dol`ni~koto lobi stanalo osobeno jako (so argumentacija dekadokolku dol`nicite ne moàt da gi vratat kreditite so poni-ski kamati, kako }e go izdràt zgolemuvaweto na kamatnite stap-ki).

Na toj na~in se zgolemuvala finansiskata nedisciplina, rastelaneefikasnosta, rapidno se namaluval kapitalot na bankite, a so toa senamaluvale nivnite mo`nosti so novi proizvodi da privle~at novi kli-enti i da se vlijae na razvojot na vkupnata ekonomija.

Brojni se primerite vo zemjite vo tranzicija koi zboruvat za pre-kumernoto kreditirawe, ne primenuvawe na principite na dobro kre-ditirawe i poradi toa donesuvawe na brojni banki do finasiski kolapskoi potamu pove}ekratno negativno se odrazile na celata ekonomija.

Vo Bugarija, na primer, problemot na likvidnosta na bankite oso-beno se projavil na krajot na 1995 godina, so javno objavuvawe deka ne-kolku banki se nesolventi, poradi naplastuvawe vo nivnite bilansi nanenaplativi i visokorizi~ni krediti. Na primer, 75% od kreditite seklasificirani kako rizi~ni plasmani, a 25% kako nenaplativi. Proce-

66) Martin Brusis, Cornelius Ochmann.(1988) “Central and Eastern Europe on the way intothe European Union”, Bertelsman Foundation Publishers, Gutersloh, str. 9-28

83


sot na nedoverba na bankarskiot sistem se pove}e rastel, {to ja inici-ralo Nacionalnata banka na Bugarija da likvidira nekolku banki kakoi da zapo~ne so sanacija na pogolemite dràvni banki preku odobruvawena krediti za likvidnost na istite. Do sredinata na 1997 godina 4 od 10dràvni banki i 14 privatni banki bile likvidirani,~ii depoziti pret-stavuvale edna tretina od vkupniot depoziten potencijal na zemjata.

Vo Rusija i drugite zemji na porane{niot Sovetski Sojuz (osvenbalti~kite zemji), najgolem del od lo{ite plasmani bile skoncentrira-ni vo pette najgolemi banki, odnosno, vo bif{ite dràvni specijal-izirani banki koi ~inele 70% od vkupniot potencijal na bankarskiotsektor vo Rusija.

Vo Romanija, tranzicijata na bankarskiot sektor e vr{ena po patna t.n. finansiki inèneri, koi od dràvnite banki zemale golemi, aslabo obezbedeni krediti, koi nikoga{ ne bile vra}ani. Vo toa pred-vodele klientite koi bile bliski do politi~kata partija na vlast. Taka,dràvnite banki stanale glaven finasier na novite politi~ki partii,a poedincite milijarderi koi se pojavile od taka spomenatite transak-cii bile poznati kako kartonski milijarderi.67)

Vakvite sostojbi nametnale potreba ovie zemji poseriozno da sezafatat so restruktuirawe i unapreduvawe na nivniot bankarski sis-tem, vo pravec na: 68)

• deregulacija na finasiskiot pazar, pottiknuvawe na konkuren-cijata i razbivawe na monopolot na univerzalnite dràvni ban-ki;

• izrabotka na novo bankarsko zakonodavstvo, smetkovodstven sis-tem i jaknewe na bankarskata supervizija;

• izgradba na sistem na za{tita i osiguruvawe na depozitite vosmisla na nivna isplata vo slu~aj na eventualen bankrot na banki-te;

• konsolidacija na bankite i privatizacija na dràvnite banki,voveduvawe na novi principi na rakovodewe so bankite;

• organizaciono i kadrovsko jaknewe na bankite, obezbeduvaj}inivna spremnost da se nosat so pazarnite kriteriumi na bankar-skoto rabotewe, koi pretpostavuvaat kontrolirawe na rizici-te i zgolemuvawe na profitabilnosta.

67) htpp://www.imf.org/ Pregled na tekstot „Financial sector problems and MonetaryPolicy in Countries in Transition”.

68) Vidi : Bo`} d-r.Radomir „Pouke i iskustva restruktuiranje banaka u zemljama u tran-ziciji” –Finansije, 1-2, 2000, str. 7.

84


Sekoja od zemjite vo tranzicija svoe oporavuvawe, glavno go ost-vari preku privatizirawe i celosno restruktuirawe na svoite banki,ovozmoùvaj}i mu na stranskiot kapital (glavno od zapadnoevropskitezemji, no i SAD) da go napravi svoeto i da se po~uvstvuvaat pozitivniteefekti od nego. Ova osobeno se odnesuva na sveìot kapital koj bilvnesen vo ovie zemji i dobrite bankarski iskustva koi se koristele, akoe ponatamu pozitivno se efektuiralo vo mo`nostite za podostapno ipopovolno kreditirawe na kompaniite i naselenieto. Vo ovaa smislabile i tendenciite za primena na Bazelskite principi na rabotewe,naso~enosta kon kreditniot rizik i negovo vklu~uvawe pri presmetkana adekvatnosta na kapitalot, vo zavisnost od rizi~no ponderiranataaktiva. 69)

Bankite na zemjite vo tranzicija, poleka, no sigurno po~aa da giprimenuvaat iskustvata na transparentno i kon rizik orientiranokreditno rabotewe, a nivnite centralni banki, bankarskata regulativada ja usoglasuvaat so Bazelskiot standard. Drasti~no zgolemenoto u~estvona stranski kapital vo bankite na zemjite vo tranzicija, na po~etokotna ovoj vek, u{te pove}e ja naglasi senzibilnosta na ovie banki, konkreditniot i drugite bankarski rizici i potrebata od nivno seopfatnoupravuvawe.

Imeno. vo periodot na 2000-2006 stranskiot kapital beleì zna~ajnadominacija vo bankite na sekoja od ovie zemji. Pregledot na u~estvo nastranski kapital vo finasiski instituci na del od zemjite vo trancizi-ja so sostojba 2005/2006 godina e prikaàn na Tabela br. 4.

Izobilstvoto na kreditni lini pod mnogu popovolni uslovi, giotvori vratite na novorestruktuiranite i privatizirani banki, taka{to istite stanaa svedoci na najgolemata kreditna ekspanzija, {to jaimale dotoga{. Paraleno so zgolemenata kreditna aktivnost na bankitena ovie zemji, nivnite regulatorni tela sozdavaa pravna ramka so kojacelosno }e se implementira Bazelskata kapitalna spogodba (Bazel 1), nopodgotvija strategii i operativni planovi za implementacija na Nova-ta kapitalna spogodba (Bazel 2). 70) So implementacijata na Bazel 2zemjite vo tranzicija vo osnova imaa za cel :

69) Iako soglasno Bazelskata kapitalna spogodba garantniot kapital vo odnosna rizi~no ponderiranata aktiva ne smee da bide poniska od 8%, golem brojna zemji vo svoite zakonodavstva go podignuvaat ovoj prag na nivo od 10%(Hrvatska) ili 12%(Srbija).

70) Srbija na krajot na 2007 godina donese Strategija i operativen plan za na-cionalna implementacija na Bazel 2, so koja se predviduva celosna imple-mentacija na Bazel 2 do januari 2011 godina.

85


• ponatamo{noto jaknewe na stabilnosta na bankarskiot sektori finansiskiot sistem;

• unapreduvawe na procesot na upravuvawe na bankarskite rizi-ci, a osobeno na kreditniot rizik kako najdominanten bankar-ski rizik;

• jaknewe na transparentnosta i pazarnata disciplina;• usoglasuvawe na raboteweto na ovie banki so uslovite na rab-

otewe na me|unarodniot finasisiski pazar;• harmonizacija na nacionalnite propisi so propisite na EU koi

zna~at implementacija na Bazel 2 ( Direktivite 48/2006 i 49/2006);

• sozdavawe na pojaka vrska pome|u kapitalnite barawa i izlo-ènosta na rizicite na nivo na banka.

Isto taka, vo ramkite na Bazel 2, centralnite banki na zemjite votranzicija zapo~naa so podgotovka i prestruktuirawe na svoite super-vizorski tela, so cel da se naglasi nivnata naso~enost kon ocenka narizicite i upravuvaweto so niv.

Iako bankite na zemjite vo tranzicija vo poslednive, pet-{est godi-ni beleàt zna~aen napredok po odnos na vospostavuvawe na zdravikreditni politiki i proceduri bazirani na procenki na kreditniot idrugite bankarski rizici, sepak, ne ostanaaa imuni na efektite od pos-lednata svetka finansiska kriza.

Imeno, iako bankite na ovie zemji nemaa plasmani vo rizi~nitedolgovni obvrznici koi gi pokrivaa subordiniranite krediti plasira-ni vo SAD, sepak, efektite od ovaa kriza dojdoa so odloèno deluvawe i

Tabela br. 4

UÊSTVO NA STRANSKIOT KAPITAL VO BANKARSKIOTSEKTOR VO 2005/06 GOD.

U~estvo na stranski kapital vo bankarskiot sektor

Zemji % na stranski kapital odvkupniot bankarski sektor

Slova~ka 97,40ê{ka 96,20Hrvatska 90,40BiH 83,30Bugarija 80,00Polska 79,60Crna Gora 78,10Romanija 70,00Latvija 67,50Srbija 60,00Ungarija 58,90Makedonija 54,00

Izvor: www.stratfor.com, Oktomvri 2008

86


so realna mo`nost da se zadràt podolgo otkolku {to toa bi se slu~ilovo razvienite zemji.

Imeno, imaj}i vo predvid deka kreditniot potecijal na ovie bankivo golem del doa|al od stranstvo, lesnoto kreditno opkruùvawe vo us-lovi na svetska finansiska kriza, potpolno kolabira, i bankite koiprethodno predvodea vo kreditiraweto, sega imaat pote{kotii da giodràt kreditnite linii na nivnite doma{ni pazari.

Ovie dràvi vo prviot nalet na problemite pobaraa pomo{ od MMFza nadminuvawe na krizata.

Taka, vo noemvri 2008 godina Ukraina dobi itna pomo{, koja treba{eda gi ublaì samo prvi~nite {okovi od finansikata kriza. Pritoa,visoki dràvni funkcioneri na ovaa dràva predviduvaat deka na Ukrai-na }e É bidat potrebni 10-14 milijardi dolari za nadminuvawe na kriza-ta i predlagaat nacionalizirawe na del od bankite na koi im se zakanu-va finasiski krah. Golemata kreditna ekspanzija predizvika dvocifre-na inflacija, kaj golem del od kaj balti~kite dràvi, a toa sega }e imote`nuva da zemaat zaemi za da gi servisiraat svoite ogromni trgovskidebalansi.

Sepak, se smeta deka Ungarija trpi najgolemi reperkusii i e prva`rtva na finasiskata kriza vo regionot. MMF ve}e É odobri 25 mili-jardi dolari, a EU u{te dopolnitelni 6,5 milijardi evra za spas na fi-nansiskiot sistem na ovaa podunavska zemja.

Sostojbata so balkanskite zemji e pomalku alarmantna, od pri~ina{to tie ne go iskusija celosniot efekt na kreditna ekspanzija proi-zlezena od Evropskata unija poradi toa {to del od niv docna dobija ~len-stvo vo EU(Bugarija i Romanija), ili sÈ u{te ne pristapile, kako {to eslu~ajot so ostanatite eks-jugoslovenski republiki.

Vo sekoj slu~aj zemjite vo tranzicija poradi svojata visoka zavis-nost od uvoz i dominantnost na stranskite banki, ~ii izvori na finan-sirawe se zna~itelno namaleni, mnogu pove}e gi ~uvstvuvaat efektitena finansiskata kriza vrz realniot sektor. Istata, povratno bi moèlada se odrazi na problemot na neredovno pla}awe ili nepla}awe na ve}edobienite krediti od strana kompaniite i naselenieto. Ova bi zna~elodeka bankite na ovie zemji bi trebalo dopolnitelno da se angaìraat vosledewe na plasiranite krediti i stepenot na nivnata rizi~nost, kako ivo prakticirawe na posoodvetni kreditni proceduri i procenka na ri-zicite pri odobruvaweto na novi krediti vo vaka rizi~ni okolnosti.

87

II Upravuvawe so kreditniot rizik

II UPRAVUVAWE SO KREDITNIOT RIZIK

1. Su{tina, potreba i zna~ewe na upravuvawetoso kreditniot rizik

Upravuvaweto so kreditniot rizik e zna~aen faktor za dolgoro~noi uspe{no rabotewe na bankite . Vo osnova, celta na upravuvaweto sokreditniot rizik od strana na bankite e maksimirawe na profitot , soparalelno odrùvawe na portfolio so prifatliva rizi~na struktura,~ie nivo na rizi~nost moè da varira vo zavisnost od strategijata nasekoja banka. Samoto soznanie deka kreditniot rizik e neraskinlivopovrzan so kreditnite aktivnosti ,( koi od svoja strana pretstvauvaatbankarsko sekojdnevie) , nametnuva deka edinstveniot na~in da se spre~irazorniot efekt na kreditniot rizik e negovo soodvetno upravuvawe.Vo taa smisla , uspe{nata bankarska praktika, po odnos na upravuvawe-to na kreditniot rizik e analizirana i podignata na nivo na nau~nadisciplina, ~ija sodrìna, potreba i zna~ewe se podetalno analizira-ni vo prodolènie na ova poglavje.

1.1. Su{tina na upravuvaweto na kreditniot rizik voramkite na sevkupnite bankarski rizici

Upravuvawe so kreditniot rizik vo osnova pretstavuva identifiku-vawe na postojnite i potencijalnite rizici, nerazdvojno vrzani za ak-tivnostite na kreditiraweto i prezemawe na soodvetni merki i aktivnos-ti, so cel negovo minimizirawe ili sveduvawe vo prifatlivi ramki.Pritoa, osnovnata cel na upravuvaweto so kreditniot rizik e sozdavawei odrùvawe na kvalitetno kreditno portfolio koe }e ovozmoì ne-pre~eno rabotewe na bankata na planiranoto nivo na likvidnost, tro-{oci i prihodi.71)

71) Blaòk M. “Uloga Interne revizije u kontroli bankovnog rizika”, Zagreb 2001, str.21-24.

88


Kakov }e bide kvalitetot na kreditnoto portfolio na bankata vogolema mera }e zavisi od toa, kolku nejziniot menaxment uspeal da ov-ladee so procesot na upravuvawe so kreditniot rizik. Vo taa smisla,neosporna e ulogata na menaxmentot koj e odgovoren za izrabotka naperiodi~nata strategija i na site zna~ajni politiki za upravuvawe sokreditniot rizik na bankata. Strategijata na bankata bi trebalo da sestremi kon odrùvawe na prifatlivo nivo na rizik i ostvaruvawe natargetiranata stapka na profitabilnost. Ponatamu, menaxmentot bitrebalo da gi definira osnovnite postavki na ~ija osnova }e se razra-botuvaat politikite na upravuvawe so kreditniot rizik. Organizaci-jata, pak, mora da bide takva, da menaxmentot redovno dobiva izve{taivrz osnova na koi }e ja oceni sostojbata na kreditnoto portfolio isproveduvaweto na postavenata strategija. Isto taka, menaxmentot edolèn organizaciski da ja razvie i da go obezbedi izveduvaweto na pro-gramata za upravuvawe na kreditniot rizik.

Implementacijata na zadadenite strategii i politiki na upravu-vawe so kreditniot rizik, mora da bide realizirana od strana na povi-sokiot menaxment, preku postojano razvivawe na postapki za indenti-fikacija, merewe, sledewe i kontrola na kreditniot rizik. Va`nostana politikata na upravuvawe so kreditniot rizik se sogleduva i prekufaktot {to kaj bankite na visokorazvienite zemji, skoro sekoga{ , vopraktika e menaxmentot da gi donesuva politikite na upravuvawe sokreditniot rizik, duri otkako za toa }e dobie soglasnost od nadzorniotodbor.72)

Glavnata cel na upravuvaweto so kreditniot rizik (odrùvawe naoptimalno kreditno portfolio) se realizira so ostvaruvawe na dve pot-celi:

Prvata cel e izbegnuvawe na nesolventnosta na bankata, osobenoimaj}i vo predvid bitno promenetoto makro-ekonomsko i institucional-no opkruùvawe vo sovremenite fazi na razvoj. Vo toa promeneto opkru-ùvawe kreditniot rizik e zna~itelno zgolemen poradi naglite i nep-redvidlivi pazarni dvièwa na koi dopolnitelno deluvaat zgolemen brojna subjekti {to samo go zgolemuvaat stepenot na nepredvidlivost i sotoa mo`nosta od nesolventnost na bankata.

72) Vo slu~ajot so makedonskite banki, soglasno Zakonot za banki (juni 2007godina) politikata za upravuvawe so rizici (vklu~uvaj}i go i kreditniotrizik) go donesuva Nadzorniot odbor na bankata, dodeka Odborot za upravu-vawe so rizici, ja vospostavuva politikata za upravuvawe so rizicite i jasledi nejzinata primena.

89


Vtorata cel na upravuvaweto na rizikot e da se maksimira stapka-ta na prinos na kapitalot koregirana za rizikot-RAROC-(risk ajusted re-turn of capital). Imeno, ako kreditniot rizik na bankata bi bil potenci-jalen, toa negativno bi vlijaelo na profitabilnosta na bankata, bidej}ivistinskite zagubi bi ja namalile stapkata na prinos na kapital podo~ekuvnoto nivo.

Op{to zemeno glavni, elementi na upravuvaweto so kreditniotrizik se:

• optimalizirawe na kreditnoto portfolio i struktuirawe naaktivata,

• postoewe na pi{ani pravila organizirawe na strukturata inejzino prilagoduvawe kon promenite,

• efikasna kontrola na kreditnoto rabotewe,• informati~ka poddr{ka,• razgovori so klientite,

• kvalifikuvani kadri.

Dokolku se saka da se vladee so procesot na upravuvawe so kreditniotrizik potrebno e da se razvie celosen sistem, {to podrazbira:

- podgotovka na kvalitetni pi{ani akti koi go opredeluvaat sis-temot na upravuvawe so rizicite voop{to i kreditniot rizikkonkretno;

- postoewe na efikasna organizaciska struktura i- efikasen nadzor nad upravuvaweto so kreditniot rizik.

Delotvornoto upravuvawe so kreditniot rizik vo praktikata nabankite imperativno bara edinstven pristap na obrabotka na site faziod kreditnoto rabotewe od strana na celiot personal vklu~en vo kredit-nite raboti na pove}e nivoa i edinstvena tehnologija na rabotata kojase temeli na pi{ani na~ela, me|u koi najva`ni se slednive dokumenti:73)

• dokumenti za kreditnata politika kako integralen del zastrate{koto upravuvawe so bankata;

• dokumenti za ovlastuvawata pri odobruvawe na krediti;• dokumenti za na~inot na obrabotkata na kreditnite raboti (od

priemot na kreditnoto barawe do negova otplata);• proceduri za identificirawe i upravuvawe so lo{ite krediti

i sl.

73) Misija, V., „Kreditni poslovi s nema~kim bankama”, Masmedia, Zagreb,1998, 67 str.

90


Poradi toa, moè da se kaè deka uspe{noto upravuvawe so kredit-niot rizik podrazbira:74)

• dobro razrabotena i jasna procedura za upravuvawe na kreditni-ot rizik;

• detalno razrabotena organizacija na upravuvaweto so kreditni-ot rizik;

• utvrdena cena na rizikot na plasiranite sredstva, preku utvr-duvawe na visinata na kamatnite stapki i bankarski provizii,imaj}i go vo predvid kvalitetot na klientite ;

• edinstven pristap vo obrabotkata na site fazi na kreditnatatransakcija;

• edinstvena kreditna terminologija i tehnologija na rabotavtemelena na:

- kreditnata politika i nejznite nasoki,- ovlastuvawata za odobruvawe na kreditite,- procedurite na obrabotka na kreditnite plasmani.

Moè da se zaklu~i deka upravuvaweto so kreditniot rizik pretsta-vuva seopfaten insitucionaliziran sistem na merki vtemeleni na utvrde-ni pi{ani na~ela koi se primenuvaat vo procesot na kreditirawe, kojzapo~nuva so ponudata na kreditot na klientite (kako celna grupa) iprodolùva so niza na fazi do finalnata otplata na kreditot.

1.2. Potreba za upravuvaweto so kreditniotrizik vo bankite

Upravuvaweto so kreditniot rizik zasluùva osobeno vnimanieporadi slednive pri~ini:75)

a) Kreditnite operacii pretstavuvaat vo mnogu slu~ai najdomi-nantna aktivnost na bankite;

b) Kreditniot rizik pretstavuva najopasen rizik za bankata;v) Vo upravuvaweto so kreditniot rizik e vklu~en najgolem broj

na vraboteni vo bankata;g) Vrz kreditniot rizik imaat golemo vlijanie sostojbite i delov-

noto opkruùvawe na bankata;

74) Jakovac, L. -Prka, B.: „Upravljanje kreditnim rizikom i cenovno vrednovanje rizika”-III Me|unarodna bankarska konferencija, Opatija 1998 god., str.7.

75) Blaòk M. “Uloga Interne revizije u kontroli bankovnog rizika”, Zagreb2001, str. 21.

91


d) Upravuvaweto na kreditniot rizik se temeli na golem broj napropisi, sledeni odluki i standardi.

a) Samiot fakt {to najgolem del od aktivata na sekoja banka (duri80%) ja so~inuvaat raznite krediti, jasno zboruva za dominantnata uloga{to ja ima kreditniot rizik vo odnos na drugite rizici i va`nosta odnegovo soodvetno upravuvawe. Upravuvaweto so kreditniot rizik indi-rektno opfa}a i upravuvawe so drugi rizici koi se svrzani so kreditni-ot proces, kako {to se operativniot, kamatniot, valutniot i drugi vi-dovi rizici.

b) Dominantnosta na kreditite vo vkupnata aktiva na bankata, kakoi razornite posledici od nesoodvetniot tretman na kreditniot rizikod strana na bankarskiot menaxment, go potencira zna~eweto na upravu-vaweto so kreditniot rizik. Imeno, otsustvoto na proceduri i tehnikiza ocenuvawe, kontrola i sledewe na kreditniot rizik i soodvetno natoa navremeno reagirawe, direktno zadira najprvin vo profitabilnos-ta, potoa vo likvidnosta i na krajot vo solventnosta na bankata, zagro-zuvaj}i ja pritoa polo`bata na deponentite, akcionerite i drugitefinansiski institucii koi imale opredelen deloven odnos so bankata.Ova, sekako, pretstavuva opasnost i za imixot na bankata kaj potenci-jalnite klienti kako i za celiot finansiski sektor vo zemjata.

v) Kreditniot rizik moàt direktno ili indirektno da go prediz-vikaat site vraboteni koi u~estvuvaat vo kreditnite operacii na bankatai nivniot broj e daleku pogolem od brojot na vraboteni vklu~eni vodrugite vidovi bankarski rizici. Toa zna~i deka upravuvaweto sokreditniot rizik treba da se prilagodi na organizaciskata strukturana bankata, na informatikata i sistemot na informirawe, na kredit-nite politiki i proceduri i sl. Seto toa pretavuva kompleksen prob-lem i bara golema energija, koordinacija i sekako pari~ni sredstva.

g) Upravuvaweto so kreditniot rizik pretpostavuva upravuvawe soaktivnostite vo ramkite na bankata, kako i sledewe na promenite vodelovnoto i politi~koto opkruùvawe na bankata, a so samoto toa ipredviduvawe na idnite dvièwa. Bankata mora brzo da reagira navoo~enite promeni vo nejzinoto opkruùvawe, menuvaj}i go sistemot naupravuvaweto so rizicite. Od svoja strana, predviduvawata na ovie sto-panski i politi~ki dvièwa pretstavuva poseben problem.

d) Upravuvaweto so kreditniot rizik podrazbira usvojuvawe isproveduvawe na niza zakonski propisi i standardi, koi voedno pretsta-vuvaat i osnovni alatki na sistemot na upravuvawe so kreditniot rizik.Tuka pred sÈ se misli na zakonite i podzakonskite akti koi go regu-liraat bankarskoto rabotewe, kako i onie koi se odensuvaat na osiguru-vawe na kreditnite plasmani. Pokraj navedenite zakoni i standardi,

92


upravuvaweto so kreditniot rizik podrazbira sozdavawe i pridrùvawekon brojnite interni akti na bankata kako {to se: politikite na rizikot,kreditnata politika, nasoki za kreditnata politika na bankata i kredit-ni proceduri.

1.3. Zna~ewe na upravuvaweto so kreditniotrizik vo bankite

Upravuvaweto so kreditniot rizik kako vo ramkite na sÈ vkupnitebankarski rizici ima osobeno zna~ewe za uspe{no realizirawe na pove}efunkcii vo ramkite na bankarskoto rabotewe i toa:76)

a) Vo implementiraweto na delovnata strategija na bankata;b) Vo razvojot na konkurentskite prednosti na bankata;v) Pri mereweto na adekvatnosta na kapitalot i solventnosta;g) Kako pomo{ vo donesuvaweto na delovni odluki;d) Kako pomo{ pri opredeluvaweto na cenata na bankarskite

proizvodi;|) Pri izvestuvawe i kontrola na rizicite;e) Za upravuvaweto na poodelnite portfolija vo bankata.

a) Upravuvaweto so kreditniot rizik kako edna odalatkite za implementacija na strategijata nabankata.

Upravuvaweto so kreditniot rizik É ovozmoùva na bankata podo-bar pregled na idninata na bankata i mo`nost najsoodvetno da ja definirasvojata delovna politika. Dene{nite rizici vsu{nost se idna realnost.Ignoriraj}i gi rizicite i prepu{taj}i se na neizvesnata idnina, bankitese izloùvaat na mo`ni zagubi.Ova moè da bide prifatlivo, samo akoproekciite na profitabilnosta se vidlivi i gi nadminuvaat mo`nitezagubi.

Vo slu~ajot na bankite, neizvesnosta e dotolku pogolema za da moèda bide zameneta samo so opredelen broj na pretpostavki. Profitot erezultat na dvièwe na kamatnite stapki i drugite pazarni parametri.Varijaciite vo zarabotkite se isto taka va`ni, kako {to e i nivoto naproektiranite zarabotki. Bez soodveten sistem na upravuvawe so kre-ditniot rizik, ne moè da ima nikakva izvesnost za goleminata na priho-dite, kako i na mo`nite promeni na profitabilnosta, nitu, pak, na bilokoj na~in moè da se kontrolira neizvesnosta na o~ekuvanite profiti.

76) Bessis J. „Risk management in banking” John Willey & Sons Ltd, BAffins Lane, Eng-land, 1998, str.24.

93


Zna~eweto na upravuvaweto so kreditniot rizik doa|a od faktotdeka bez nego implemenatcijata na strategijata na bankata }e bide limi-tirana na komercijalno vodewe, bez nikakva vizija za vlijanieto {to bigo imal predmetniot rizik vrz idniot razvoj na bankata.

b) Upravuvaweto so kreditniot rizik kakokonkurentska prednost za bankata

Sledna fundamentalna pri~ina za upravuvaweto so kreditniot rizike deka toj generira idni tro{oci koi treba na nekoj na~in da bidatvrednuvani.

Ignoriraweto na dene{nite rizici, vodi kon ignorirawe nadene{nite zagubi i zna~i odrekuvawe od prezemawe na korektivna akci-ja za da se izbegnat idnite zagubi.

Rizicite, isto kako i tro{ocite, treba da bidat na nekoj na~inkompenzirani od strana na klientite, odnosno presmetani vo cenata nabankarskite proizvodi {to ja pla}aat klientite.Ova e pri~ina, za{toupravuvaweto so kreditniot rizik e tesno povrzano so odlukite za opre-deluvawe na cenata na kreditnite proizvodi.

Soznanijata za kreditniot rizik i na site bankarski rizici voop{toe neophodno za definiraweto na soodvetnite ceni {to treba da bidatzasmetani na klientite. Isto taka, ova treba da pretstavuva alatka {toovozmoùva diferencijacija na cenite {to gi pla}aat opredeleni klien-ti vo zavisnost od rizicite. Ako vakva diferencijacija ne postoi iliako cenite ne se baziraat na rizicite moàt da nastanat mnogu nesodvet-ni efekti. Taka na nisko rizi~nite klienti }e im se presmetuvaat pov-isoki kamatni stapki vo odnos na rizikot {to tie gi nosat, a visokorizi~nite klienti }e imaat kamatni stapki mnogu pomali otkolku {totoa go zavrednuva rizikot {to tie go nosat za bankata. Toa }e gi obes-hrabri niskorizi~nite klienti, a }e gi stimulira visko rizi~nite kli-enti.

Vklu~uvaj}i go rizikot kako faktor pri opredeluvawe na cenitena kreditnite proizvodi, (t.e. opredeluvawe na cenite vrz osnova na ri-zikot {to sekoj od klientite potencijalno go nosi), bankata }e moè dagi predvidi soodvetnite tro{oci vo cenata, {to }e ja zgolemi atrak-tivnosta na bankata za niskorizi~nite klienti.

v) Upravuvaweto na kreditniot riziki solventnosta na bankata

Tradicionalniot sistem na upravuvawe so rizicite, a vo taa smis-la i na kreditniot rizik, orginerno bil razvien vrz konceptot na pro-se~nite rizici. Me|utoa, fakt e deka mnogu ~esto rizicite go nadminu-

94


vaat prosekot i toga{ nastanuvat dopolnitelni problemi, koi direkt-no go zadiraat pra{aweto na solventnosta na bankata. Moème da re~emedeka tro{ocite na rizicite se pove}e od prose~ni tro{oci, i isto takatreba da vklu~at i tro{oci na dopolnitelna za{tita za devijaciite odprosekot.

Ova potencira u{te edno pra{awe na definirawe na maksimalniizvesni zagubi i definirawe na adekvatnoto nivo na kapital, vo funkci-ja da gi apsorbira tie zagubi. Zagubite se rezultat na site rizici. Rizikotna solventniost e kraen rezultat na site rizici, kombiniran so raspolo-ìviot kapital, koj go definira nivoto na maksimalnite zagubi poslekoe moè da nastane propa|awe na bankata.

Ova podrazbira po~ituvawe na slednive principi:

• Kapitalot treba da gi pokriva devijaciite na zagubite vo skorosite slu~ai sÈ do nivoto do koe solventnosta se procenuva kakoprifatliva od strana na menaxerite i akcionerite;

• Site o~ekuvani zagubi nad iznosot na kapitalot generiraat pro-past na bankata;

• Rizikot na solventnosta e zaedni~i rezultat kako na nivoto nakapitalot na bankata taka i na nivoto na kreditniot i drugiteprezemeni bankarski rizici.

g) Upravuvaweto so kreditniot rizik i donesuvawetona delovni odluki

Upravuvaweto so kreditniot rizik moè da se smeta kako u{tepozna~aen faktor za uspeh, ako se razvie do toa nivo, da ima opredelenovlijanie vo denesuvaweto na delovnite odluki vo bankata. Toga{ upra-vuvaweto so kreditniot rizik vklu~uva i izvestuvawe i pokrivawe narizikot, koga odlukite se donesuvaat. No upravuvaweto so kreditniot idrugite bankarski rizici i soznanijata {to se dobivaat od negovite ak-tivnosti treba da se imaat vo predvid pred donesuvaaweto na odlukite.Predizvikot e da se sogleda dvièweto na rizicite vo procesot na done-suvawe na odluki, ne otkako odlukite se doneseni i koga rizicite ve}e}e nastanat.

O~igledno e deka tehnikite na upravuvaweto so kreditniot i dru-gite bankarski rizici ne moàt da go zamenat procesot na donesuvawe naodluki. Delovnite odluki trebaat da bidat doneseni bez ogled dali seima jasna slika za sega{nite i idnite rizici ili ne. Poradi toa, moèda se konstatira deka upravuvaweto so kreditniot rizik nema namera dago modelira celiot proces na donesuvawe na odluki, tuku samo da po-mogne vo toj proces.

95


d) Upravuvaweto na kreditniot rizik i utvrduvawe nacenite na kreditnite proizvodi

Poznavaweto na kreditniot rizik ovozmoùva bankite istiot vred-nosno da go ocenat i vklu~at vo cenata na bankarskite proizvodi. Akorizikot ne se vrednuva, bankata ne moè da se za{titi od evenualniteidni tro{oci i istite da gi prenese na tovar na klientite. Toa }e bidattro{oci koi nema da odgovaraat na prihodite. Statisti~kiot prosek nazagubite e vklu~en vo kamatata koja se zasmetuva od klientot, no toa ne edovolno. Tro{ocite od dopolnitelniot kapital koj {to se koristi zapokrivawe na razlikite na zagubite vo odnos na prose~nite zagubi, istotaka, treba da bidat vklu~eni. Ova sozdava na krajot, profitabilnostponiska od proektiranata, zatoa {to postojat dopolnitelni tro{oci zarizi~nite plasmani koi otstapuvaat od prose~nite.

|) Izvestuvawe i sledewe na kreditniot rizik

Bez upravuvawe ili konkretno merewe na kreditniot rizik stanu-va nevozmo`no da se sporeduvaat profitite ostvareni po odnos na po-edini transakcii, klienti i sektori. Pritoa, izvestuvaweto za kreditni-ot rizik treba da bide inkorporirano vo tradicionalnoto izvestuvaweza realiziraniot profit.

Isto taka, moè da se diskutira dali mereweto na kreditniot rizikgi obeshrabruva bankarite da prezemaat rizici, so toa {to stanuvaatsvesni za postoeweto na istite. Naprotiv, moè da se kaè deka, sledewe-to na kreditniot i drugite bankarski rizici moè da gi ohrabri banka-rite da prezemaat rizici, dokolku imaat precizni informacii za niv-nata golemina. Imeno, ako kreditnite slu`benici ne moàt da prikaàtdeka so o~ekuvanite razliki od kamatite i bankarskite provizii moàtda gi pokrijat procenetite rizici, toga{ kreditniot odbor nema da bideraspoloèn da prezeme rizik i da gi plasira takvite krediti.

Moè slobodno da se re~e deka upravuvaweto so kreditniot rizikne go beshrabruva procesot na prezemawe na rizici, tuku obezbeduva in-formacii korisni za da se spoznaat i presmetaat istite.

e) Upravuvawe so portfolioto na bankata

Upravuvaweto so portfolijata e {iroko koristeno vo pazarnitetransakcii na delovnite subjekti, bidej}i:

• efektite na diverzifikacija se o~igledni;• pokrivaweto na rizicite e o~igledno so finansiski instru-

menti;• pazarnite rizici lesno i postojano se kvantificiraat;

96


Me|utoa, iako bankite otsekoga{ gi sledele dobro poznatite prin-cipi za diverzifikacija, aktivnoto upravuvawe so bankarskite port-folija bilo prili~no ograni~eno. Taka, razvojot na upravuvaweto naportfolio na banakrskite transakcii e edno od najnovite poliwa naupravuvaweto so rizicite. Novite trendovi vo bankartvoto, specijali-zacijata i pojavata na novi bankarski proizvodi sozdadoa preduslovi zaprimena na portfolio menaxmentot. Taka, novite trendovi generiraanovi alatki za upravuvawe na rizicite.

Upravuvaweto na portfolioto se realizira preku optimizacija narizi~noto portfolio so analiza na sostavot na portfolioto i toa:

• Klasi~noto portfolio menaxment pove}e se potpira na komer-cijalnite principi i nasoki i e baziran na minimum diverzi-fikacija i /ili celi kon limitirawe na koncentracijata narizikot vo opredelena industrija odnosno opredeleni golemiklienti.

• Tehnikite na noviot portfolio menxment se fokusiraat i nadrugi dimenzii. Tie se zadrùvaat na mo`nosta za podobruvawena profilot na rizi~noto portfolio i na na~inot kako toa dase ostvari. Realokacijata na izloènosta po odnos na klientiili sektori moè da go namali rizikot bez da se ̀ rtvuva prof-itabilnosta.

2. Preduslovi i faktori za uspe{noupravuvawe so kreditniot rizik

Nestabilnoto makroekonomsko opkruùvawe pretstavuva zna~aenizvor na ranlivost na finansiskiot sistem. Bankite na zemjite vo tran-zicija imaat ograni~ena mo`nost za diverzifikacija na kreditniotrizik. Vo tie zemji istovremeno potrebno e da se podobrat makroekonom-skite uslovi na raboteweto, no i da se obezbedi ramka za zdravo i sigur-no rabotewe na bankite.

Kako klu~nite faktori za obezbeduvawe na siguren i stabilen fi-nansiski sistem se naveduvaat:77)

• Kompetentnost i nezavisnost na menaxmentot na bankata;

• Transparentnost na bankarskoto rabotewe;

77) Grupa na avtori od MMF predvodena od Folkers-Landau, D. i Lindgren C.J.“Klu~ni faktori na ramkata za vospostavuvawe na siguren i stabilen fi-nansiski sistem” 1998, str 23.

97


• Uloga na centralnata banka kako kreditor pri premostuvawena vremenata likvidnost;

• Postoeweto i ulogata na institucijata za osigurawe na {tednivlogovi;

• Kontrola na rizikot po pat na prudentno regulirawe i super-vizija na bankite;

• Jaknewe na pazarnata disciplina;• Konsolidirana supervizija na bankite.

Na sodrìnata i kvalitetot na upravuvaweto so kreditniot rizikvlijaat pove}e faktori, koi vo osnova moàt da bidat od vnatre{en ilinadvore{en karakter.

Kako najzna~ajni vnatre{ni faktori se izdvojuvaat:

• akcionerite ;• rakovodstvoto, vklu~uvaj}i go izvr{noto rakovodstvo vo

kreditniot sektor;• interniot nadzor {to se sproveduva vo ramkite na bankata po

odnos na nejzinoto kredino rabotewe.

Nadvore{nite faktori, pak, koi go determiniraat stepenot nauspe{noto upravuvawe so kreditniot rizik se ogledaat vo:

• stepenot na razvienost na pazarnata disciplina i

• efikasnosta na supervizorskiot nadzor vrz bankite od stranana regulatornoto telo za taa namena.

2.1. Vnatre{ni faktori za uspe{no upravuvaweso kreditniot rizik

a) Akcionerite kako faktor za uspe{no upravuvaweso kreditniot rizik

Sopstveni~kata i upravuva~akata struktura na bankata pretstavu-vaat pretpostavka za uspe{no rabotewe na bankata. Akcionerite prekuorganite na upravuvawe se odgovorni za utvrduvawe na strategija na banka-ta, koja treba najsoodvetno da odgovara na dadenoto ekonomsko opkru-ùvawe, da gi odobrat kreditnite proceduri i politiki i da vosposta-vat mehanizmi za kontrola na doslednata primena na istite vo praktika,{to direktno vlijae i na stepenot na uspe{nosta na upravuvaweto sorizicite (a posebno na kreditniot rizik) vo bankata.

So cel da go za{titat svojot kapital, koj go vnesuvaat vo dru{tvoto,akcionerite se motivirani aktivno da se vklu~at vo upravuvaweto sobankata. Taka, moè da se pretpostavi deka akcionirite }e bidat glavnite

98


inicijatori za vospostavuvawe na dobar sistem na upravuvawe so kreditni-ot, no i so drugite bankarski rizici.

Me|utoa, privatnata sopstvenost ne mora da bide garancija za sig-urno i stabilno rabotewe na bankata. Interesot na sopstvenicite zapogolem profit, preku barawe za pogolem povrat na vloèniot kapi-tal, moè da ja zagrozi stabilnosta na bankarskoto rabotewe. Akcione-rite bi moèle da gi upotrebat svoite sopstveni~ki prava, za da ja kori-stat bankata za finansirawe na sopstveni potrebi.

Imeno, odobruvawe na krediti na akcionerite, ~lenovite na up-ravniot i nadzorniot odbor, rakovodstvoto i so niv povrzani subjekti,glavna pri~ina e za propasta na brojni banki vo zemjite vo tranzicija.Plasmanite na spomnatata kategorija subjekti naj~esto se odobreni popopovolni uslovi od voobi~aenite, nosat pomal prinos, ne se obezbede-ni i pretstavuvaat nepo~ituvawe na temelnite postavki na bankata kakoinstitucija koja gi zadovoluva potrebite na po{irokata zaednica i gi{titi interesite na site onie koi É gi doverile svoite pari.

Ako celta na akcionerite e bankata da ja koristat za svoi li~niceli, ili ako bankata e izloèna na politi~ki pritisoci da odobruvakrediti na visoko rizi~ni i neprofitabilni klienti, toga{ enevozmo`no da se vospostavi i dosledno da se primenuva efikasen sis-tem na upravuvawe so kreditniot rizik

b) Rakovodstvoto na bankata kako faktor za uspe{noupravuvawe so kreditniot rizik.

Rakovodstvoto na bankata ima klu~na uloga vo sozdavawe naopkruùvaweto za delotvorno upravuvawe so kreditniot rizik i od negose bara visok stepen na nezavisnost, znaewe i iskustvo. Celta na menax-mentot e da ja odrùva vrednosta na bankata preku obezbeduvawe na opre-deleno nivo na kvalitet na nejzinot kreditno portfolio, koe }e obez-beduva redovno i zadovoluva~ko nivo na prihodi.

Sekoja banka treba da razviva strategija na upravuvawe so rizikotvoop{to, a posebno so kreditniot rizik, so koj }e postavi nasoki zaplasirawe na sredstvata i definirawe na kreditni politiki i procedu-ri. Menaxmentot donesuva i periodi~no ja prilagoduva strategijata naupravuvawe so kreditniot rizik, koja vklu~uva identificirawe na celni-ot pazar, kreditni proizvodi koi se o~ekuva da se ponudat i proekcijana o~ekuvanata profitabilnost.

Zada~a na rakovodstvoto na bankata e periodi~no da gi analiziradelovnite rezultati na bankata i da oceni dali e potrebno da se menuvapolitikata na kreditirawe, odnosno dali kapitalot e dovolen so ogledna stepenot na rizi~nosta na nejzinoto kreditno portfolio. Pritoa,

99


rakovodstvoto vo svoite analizi bi trebalo da gi zeme vo predvid icikli~nite aspekti vo ekonomijata i nivnoto vlijanie vrz rabotewetona klientite i kvalitetot na kreditnoto portfolio , a istite analizitreba da se vr{at na site organizacioni nivoa.

Rakovodstvoto treba da ima dovolen kapacitet da upravuva so stra-te{ki definiranite kreditni aktivnosti i da obezbedi primena na us-voenite kreditni politiki.

Operativnoto rakovodstvo vo kreditniot sektor prakti~no e odgo-vorno za sproveduvawe na strategijata za upravuvawe na kreditniot rizik.Toa vklu~uva i proverka dali kreditnite aktivnosti se vo sklad so strate-gijata i pi{anite kreditni politiki, odnosno dali tie propi{ani pro-ceduri se po~ituvaat.

v) Interniot nadzor kako faktor za uspe{noupravuvawe so kreditniot rizik

Interniot nadzor na bankata go opfa}a sistemot na vnatre{nata(inernata) kontrola i internata revizija. Vnatre{nata kontrola ne morada bide posebno organizirana edinica odvoena od drugite organizaciskidelovi na bankata, tuku treba pove}e da se sfati kako kontrolna funk-cija vgradena vo site delovi na bankarskoto rabotewe.

Taa gi opfa}a smetkovodsvenite i adminsitrativnite kontroli. Do-deka na prviot tip na kontroli zada~ata e pravovremeno voo~uvawe iotklonuvawe na opredeleni slu~ajni ili namerni gre{ki, zada~ata nadrugiot vid na kontrola e unapreduvawe na uspe{noto rabotewe i pod-drùvawe na doslednata primena na site delovni politiki na bankata.

Osnovnite celi na vnater{nata kontrola od aspekt na kreditnotorabotewe bi bile:78)

• Efikasnost i uspe{nost na raboteweto {to se postignuva sonadzor na potrebnite resursi na bankata so cel maksimirawe nazarabotkata, so istovremena za{tita od mo`nite zagubi. Vo de-lot na kreditnoto rabotewe, vnatre{nata kontrola dol`na eda obezbedi deka site vraboteni se svesni za tie celi i dekadeluvaat vo pravec na nivno ostvaruvawe;

• Verodostojnost, celosnost i to~nost na smetkovodstvenite i ad-ministrativnite informacii koi moàt da pretstavuvaat os-nova vo delovnoto odlu~uvawe, kako na rakovodstvoto i poniski-te izvr{ni strukturi, taka i na akcionerite, supervizorite i

78) Basel Committee on Banking Supervision: “Framework for Internal Control Sustems inBanking Organisations“Sept. 1998.

100


site zainteresirani korisnici. Va`no e da se naglasi deka vero-dostojnosta na finansiskite informacii po odnos na izlo-ènosta na portfolioto na krediten rizik, proizleguva odfaktot deka tie se sostaveni i prezentirani vo sosglasnost soseopfatni i dobro definirani smetkovodsveni na~ela i poli-tiki, so postoe~ki zakoni kako i so drugi proceduri i poli-tiki propi{ani od strana na bankata.

Za razlika od vnatre{nata kontrola, ~ija temelna zada~a e otkri-vawe i otstranuvawe na nedostatocite, vnatre{nata revizija e dopolni-telen nadzor koj go ispituva deluvaweto na sistemot na vnatere{natakontrola i ostvaruvawe na raboteweto vo soglasnost so postavenite celi.Procesot na vnatre{na revizija vklu~uva pribirawe na revizorski doka-zi, sostavuvawe na izve{taj za izvr{enata vnatre{na revizija, {tovklu~uva i izdavawe na merki za utvrdenite nedostatoci, kako i davawena preporaki za ponatamo{no deluvawe i proverka dali izre~enitemerki i poreporaki se realizirani.

Vo taa smisla, od aspekt na kreditnoto rabotewe vnatre{nata re-vizija opfa}a79):

• Ispituvawe i procena na adekvatnosta i efikasnosta na siste-mot na vnatre{nite kontroli;

• Ocenuvawe na primenata i efikasnosta na postapkata i metod-ologijata za procenka i upravuavawe na rizicite vo kreditnotorabotewe;

• Ocenka na sistemot na administrativni i finansiski inforam-cii, vklu~uvaj}i go i sistemot na elektronska obrabotka napodatoci;

• Ocenka na to~nosta i verodostojnosta na smetkovodstvenitedokumenti i finansiski izvestuvawa;

• Testirawe na na~inot na funkcionirawe na posebni postapkina vnatre{nata kontrola;

• Ocenka na usoglasenosta na kreditnoto rabotewe so zakonskataregulativa, so principite na upravuvawe, kako i proverka nastepenot na implementacija na usvoenite politiki i procedu-ri;

• Testirawe na doverlivosta, potpolnosta i navremenoto izvestu-vawe na regulatornata institucija

79) Vidi pove}e: “Basel Committee on Banking Supervision: “Internal Audit in BankingOrganisation and the Relationship of Supervisory Authorities with Internal and Exter-nal Auditors, Basel, 2000.

101


• Sproveduvawe na drugi posebni zada~i.

2.2. Nadvore{ni faktori za uspe{noupravuvawe so kreditniot rizik

Akcionerite i menexmentot se aktivni akteri vo kreiraweto nasistemot na upravuvaweto so kreditniot rizik. Me|utoa, pokraj niv,objektivnoto postoewe ili nepostowe na pazarnata disciplina, kako istepenot na izgradenosta i efikasnosta na bankarskata supervizija pret-stavuvaat dopolnitelni, no mnogu zna~ajni (eksterni) faktori za uspe{noizgraden sistem na upravuvawe so kreditniot rizik.

a) Pazarna disciplina

Pazarnata disciplina pomaga problemite na edna banka da ne sepro{irat na celiot bankarski i finansiski sistem. Delotvornata finan-siska disciplina bara pravovremeno objavuvawe na finansiskite infor-macii koi ovozmoùvaat vistinska slika za raboteweto na bankite.

Iako informaciite javno se objavuvaat, netransparentnosta nabankarskiot imot, ja ograni~uva mo`nosta na pazarot vo potpolnost dagi proceni informaciite. Ova, isto taka, se odnesuva i na visoko organi-zirani pazari so agencii za utvrduvawe na kreditniot rejting.

Ako kreditorite(doveritelite) ocenat deka bankata se izloùvana pogolem krediten rizik od za niv prifatliviot, moàt pred bankatada izlezat so barawe za povisoka kamatna stapka na svoite depoziti. No,ako raste opasnosta od zaguba na vloènite sredstva, sigurno e deka de-ponentite }e gi prefrlat svoite sredstva od lo{ite vo podobri banki,{to vo idnina }e zna~i eliminirawe na lo{ite banki od bankarskiotsistem.

Ako deponentite ne napravat razlika me|u problemati~nite bankii onie banki koi dobro rabotat, postoi opasnost od sistemski rizik,kako posledica na povlekuvawe na finansiki sredstva od celiot bankar-ski sistem. Kolku {to se podolgo nelikvidni bankite za vreme na niv-noto rabotewe, ne podlaboko vleguvaat vo sostojba na nesolventnost.Iskustvata pokaùvaat deka nelikvidnite / nesolventnite banki se real-no vo mnogu polo{a sostojba otkolku {to toa e prikaàno vo nivnitefinansiski izve{tai.

Golemite doveriteli kako {to se bankite, se najdelotvorni pottik-nuva~i na pazarnata disciplina, bidej}i raspolagaat so informacii koina drugite ne im se dostapni. Na tie banki ne im e vo interes nivnitepobaruvawa da stanat pogolemi od imotot na konkretnata problemati~nabanka.

102


Od malite kreditori, ne moè da se o~ekuva da ja obezbedat pazar-nata disciplina, bidej}i im nedostasuvaat site relaventni informacii,ve{tina na finansiski analiti~ar i inicijativa da go napravat toa, odpri~ina {to depozitite mnogu ~esto vo celost im se osigurani. Me|utoa,i tie moàt da pokaàt nedoverba kon raboteweto na konkretnata ban-ka i so povlekuvawe na depozitite da vlijaat na stabilnosta na celiotbankarski sistem.

Agenciite za osiguruvawe na depoziti, agenciite za krediten rej-ting, revizorite i finansiskite analiti~ari, go sledat i istraùvaatmisleweto za sigurnosta na raboteweto na bankite. Ovie informaciidoprinesuvaat kon pazarnata disciplina informiraj}i gi sega{nite ipotencijalnite akcioneri. Na agenciite za osiguruvawe na depoziti vointeres im e da ja jaknat pazarnata disciplina, bidej}i za niv toa zna~ii pomalku odliv na sredstva na ime isplata na osigurani depoziti odpropadnati banki.

Pazarniot mehanizam, bara od bankite da napravenite otstapki gisvedat vo granicite na prifatlivoto, ili da izlezat od pazarot dodekane stanale nesolventni. Kako reakcija na rizi~noto rabotewe na bankata,akcionerite odgovaraat na na~in {to gi prodavaat akciite {to vlijaena namaluvawe na vrednosta na kapitalot na bankata. Dràvata idràvnite institucii imaat, isto taka, depoziti vo delovnite banki igarantiraat za kreditite, no kako i drugite golemi kreditori moàt dagi povle~at depozitite, so {to }e vlijae na raboteweto na bankite i napazarnata disciplina. No, ako dràvata garantira za obvrskite po kre-ditite na bankata, toga{ bankata }e bide mnogu pomalku vnimatelna priprocenkata na kreditniot rizik.

Moè da se zaklu~i deka pritisokot na bankite e pogolem vo poraz-vienite zemji kade na deponentite i akcionerite im se dostapni mnogupove}e i pokvalitetni i opse`ni informacii, otkolku na pazarite kadeinformaciite od vakov karakter se strogo kontrolirani dostapni naograni~en broj lu|e.

b) Nadzor nad raboteweto na bankite

Nadzorot nad raboteweto na bankite nastojuva da go ograni~irizikot na na~in da se regulira vlezot i izlezot na finansiskite in-stitucii od pazarot, kako i da se regulira obemot na nivnoto rabotewe.Pritoa, potrebno e da se pronajde merka pome|u restriktivnata i libe-ralnata politika na zemjata za vlez na bankarskiot pazar vo zemjata,bidej}i i ednata i drugata vo svoite krajnosti pottiknuvaat na nedisci-plina vnatre vo finansiskiot sistem na zemjata. Bankarskite supervi-zori treba da se uverat deka zakonskite i podzakonskite akti se po~itu-

103


vaat, kako i deka pazarot raspolaga so verodostojni informacii za kre-ditnoto rabotewe na bankata. Navedenoto se postignuva so takanare-~eniot off-site i on-site nadzor na bankata.

Off-site nadzorot na bankata go sledi kreditnoto rabotewe na bankatavrz osnova na dostavenite propi{ani izvestuvawa a on-site supervizoriteukaùvaat na voo~enite realni problemi i otstapuvawa od utvrdenitezakonski ograni~uvawa.

On-site supervizorite treba da ja otcenat aùrnosta na bankarskiteizvestuvawa, sistemot na vrednuvawe i rangirawe na aktivata na banka-ta, odnosno da se uverat vo efikasnosta na sistemot na vnatre{nata kon-trola i revizija i slu`bata za upravuvawe so rizicite.

Za da bide zadovolitelen nadzorot nad rabotata na bankite, potrebnae stru~nost, nezavisnost i avtoritet na telata za supervizija na banki-te. Taa mora da bide sposobna da donesuva zakoni, da propi{uva odluki,da gi ocenuva sopstvenicite na bankite i nivnite delovni planovi, da japrocenuva neto-vrednosta na bankata, menaxerskata struktura i siste-mot na vnatre{nata kontrola i revizija na bankata. Teloto za supervizijatreba da ima ovlastuvawe da gi bara od bankite site podatoci koi gismeta za relevantni, da obavuva on-site nadzor, odnosno da predlaga korek-tivni merki i prezema drugi aktivnosti vrz bankata. Nezavisnosta predsÈ se odnesuva na izvorite na finansirawe i pozicionirawe na toaregulatorno telo vo finansiskiot sistem na zemjata, odnosno dali toatelo organizaciski deluva samostojno ili vo sklop na druga institucija.

Ocenkata na funkcijata na upravuvawe so krediten rizik bi treba-lo da zema predvid zaemi i site drugi dodeluvawa na krediti (bilansno ivonbilansno) za da se obezbedi slednive faktori da bidat zemeni pred-vid:80)

• nivoto, raspredelenosta i silinata na klasificiranite sred-stva;

• nivoto i sostavot na nezgolemenite, neizvr{enite, povtornodogovorenite, prefrlenite (rolled over) i so namalena stapka sred-stva;

• soodvetnosta na rezervite za procena;

• sposobnosta na upravata da gi administrira i napla}a proble-mati~nite sredstva:

• nesoodvetna koncentracija na krediti;

80) Greuning Van H.-Brajovi}-Bratanovi} S.-Analysing and Managing Banking Risk, Worldbank WP, April 2003, p.52.

104


• soodvetnosta i efektivnosta na, i pridrùvaweto kon poli-tikite za zaemi i proceduri za administrirawe na krediti;

• soodvetnosta i efektivnosta na procesot na bankata za identi-fikuvawe i nadgleduvawe na po~etnite i promenlivite nivoana rizik ili rizik povrzan so odobrena kreditna izloènost.

3. Politiki za upravuvawe so krediten rizik

Kreditniot rizik e edna od najvoobi~aenite pri~ini za propa|awena bankite i toa gi predizvikuva site regulatorni opkruùvawa dapropi{uvaat minimum standardi za upravuvawe so krediten rizik.Merkite za protivdejstvuvawe vo odnos na ovie rizici obi~no se sosto-jat od jasno definirani politiki, koi ja izrazuvaat filozofijata nabankata vo odnos na upravuvaweto so rizicite i parametrite vo koikreditniot rizik }e se kontrolira.

Specifi~nite merki za upravuvawe so krediten rizik obi~novklu~uvaat tri vidovi politiki. 81)

Prviot set od politiki gi vklu~uva onie merki koi se naso~enikon ograni~uvawe ili namaluvawe na kreditniot rizik, kako {to se:

• politiki za koncentracija i golema izloènost,• soodvetna diverzifikacija,• pozajmuvawe na povrzani strani, ili pregolema izloènost.

Vtoriot set vklu~uva politiki za klasifikacija na sredstva. Ovanaloùva periodi~na evaluacija na naplatlivosta na portfolio od zae-mi i drugi kreditni instrumenti, vklu~itelno i akumuliranata ineplatena kamata, koi ja izloùvaat bankata na krediten rizik.

Tretiot set vklu~uva politiki na rezervi za zagubi, ili obez-beduvawe nadomestoci na nivo koe moè da gi apsorbira anticipirani-te zagubi - ne samo od portfolioto na zaemi, tuku od site drugi sredstvakoi se izloì na zagubi.

Politikite na upravuvawe so kreditniot rizik treba da opfa}aati golem broj na organizacioni aspekti, vo smisla na hierarhija, nivo naodlu~uvawe, realizirawe na kreditite (imlementacija), monitoring ikontrola na celokupniot krediten proces. Imeno, jasno definiraninivoa na ovlastuvawe za odobruvawe na krediti pomaga da se osiguriodlukite da bidat vnimatelni i doneseni vo ramkite na definiraniteparametri.

81) Ibidem, p.154.

105


Vo vreme na realizacijata na kreditnata aktivnost, bankite trebada imaat vospostaveni proceduri za upravuvawe so naplatata na glavni-nata, kamatata i drugite obvrski vo soglasnost so vospostavenite usloviza otpla}awe. Treba, isto taka, da postoi i nekakov vid na mehanizam zaspravuvawe so pra{aweto na neizvr{enite zaemi, kako i mehanizmi zazajaknuvawe na pravata na kreditorite vo slu~aj na zagubeni zaemi.

Za da se ostvari uspe{en monitoring i kontrola na kreditniotproces od strana na bankarskiot menaxment, potrebno e da se vospostavikvaliteten sistem za izvestuvawe na bankata, koj treba da generira to~nii navremeni izve{tai za nejzinata kreditna izloènost, kako i da vodidetalni aùrirani informacii za zaemobaratelite kako preduslov zaprodolìtelna ocenka na rizikot.

Poradi golemoto zna~ewe {to go ima kreditniot rizik ne samo zasudbinata na sekoja poedine~na banka, tuku i za celokupniot bankarskisistem vo zemjata, potrebno e da se podgotvat soodvetni preduslovi zaeksterno obelodenuvawe na relevantnite informacii svrzani so kredi-tite kako na regulatornite, supervizorski tela, taka i na ostanatitezasegnati strani. Imeno, razlikata vo pravilata za klasifikacija nazaemi i uslovi za rezervi, kako i razli~niot priod na procenkata {togo vr{i menaxmentot na bankata okolu nejzinata kreditna izloènost,naloùvaat deka e osobeno va`no bankite da pravat soodvetni obelodenu-vawa za da se ovozmoì supervizijata i drugi zainteresirani treti stra-ni soodvetno da ja ocenat finansiskata sostojba na bankata.

Principite na obelodenuvawe povrzani so soliden krediten rizik,treba da bidat doneseni od strana na regulatorni vlasti, soglasno pre-porakata na Bazelskiot komitet za bankarska supervizija. Tie konkret-no vklu~uvaat obelodenuvawe na informacii za slednovo:

• politiki i metodi upotrebeni za davawe ot~et za zaemi i na-domestoci za o{teta (t.e. rezervi);

• politiki i praktiki na upravuvawe so rizik i kontrola;• zaemi, o{teteni zaemi, i zaemi so izminato dospevawe, vklu-

~itelno i soodvetni nadomestoci (rezervi za zagubi od zaemi) ispecifi~ni nadomestoci (rezervi) po glavni kategorii na zae-moprimateli i geografski regioni i sramnuvawe na dvièwavo nadomestocite za o{tetuvawe na zaem;

• golema izloènost i koncentracija i izloènosti vrzani zastranki;

• bilansi i drugi va`ni informacii za zaemi koi bile prestruk-turirani ili na drug na~in neregularni vo odnos na prvi~niotdogovor za zaem.

106


3.1. Politiki za limitirawe ili namaluvawena kreditniot rizik

a) Politika na koncentracija i golemi izloènosti.

Bankarskite regulatori tradicionalno posvetuvale posebno vni-manie na koncentracijata na rizikot na bankite. Celta na eden regula-tor vo upravuvaweto so krediten rizik e da spre~i bankite prekumernoda se potpiraat na pogolem kreditokorisnik ili grupa na kreditokoris-nici, no i da se onevozmoì istite da diktiraat, komu bankite moàtili ne moàt da pozajmuvaat.

Modernite pretpazlivi regulativi obi~no propi{uvaat bankiteda ne investiraat, davaat golemi zaemi, ili prodolùvaat drugi kredit-ni sredstva na poedine~en subjekt ili povrzani grupi na subjekti nadiznosot koj pretstavuva propi{an procent od kapitalot i rezervite nabankata. Vo ovaa ramka, supervizorite na bankite se vo edinstvena po-zicija da ja nadgleduvaat i kreditnata izloènost na bankarskiot sek-tor i na poedine~na banka so cel da gi za{titi interesite na depozi-torite i da bide vo mo`nost da spre~i situacii koi moàt da go stavatvo rizik bankarskiot sektor.

Pove}eto zemji nametnuvaat limit na izloènost kon eden klientod okolu 10 do 25 % od kapitalot, iako vo nekoi jurisdikcii moè dadostigne i do 30-40%. Bazelskiot komitet za bankarska supervizija pre-pora~uva maksimum od 25%, so intencija za negovo namaluvawe na 10%vedna{ {tom toa }e bide prakti~no mo`no.82 )

Pragot za koj stanuva potrebno izvestuvawe na supervizorskitevlasti bi trebalo normalno da bide postaven nekade pod maksimalniotlimit. Supervizorite toga{ moàt da posvetat posebno vnimanie naizloènostite nad pragot i da baraat od bankite da prezemat preventiv-ni merki pred koncentracijata da stane premnogu rizi~na.

Glavnata pote{kotija vo definiraweto na edna izloènost e vokvantificiraweto na obemot do koj pomalku direktnite formi na kre-ditna izloènost treba da bidat vklu~eni vo limitot na izloènost.83)

Vo princip, treba da bidat vklu~eni neizvr{enite obvrski i kredit-

82) Soglasno Odlukata za limitite na izloènost (fevruari 2008 godina),vkupnata kreditna izloènost na edno lice kaj sekoja od makedonskitebanki ne smee da nadmine 25% od sopstvenite sredstva na bankata.

83) Vo slu~ajot na Makedonija, izloènosta na bankata kon poedine~no licegi opfa}a vkupnite bilansni i vonbilansni pobaruvawa na bankata od toalice, vloùvawata vo hartii od vrednost izdadeni od toa lice i kapital-nite vloùvawa vo toa lice.

107


nite supstituti, kako garanciite, akceptite, i akreditivite, kako i id-nite obvrski, iako tretmanot na konkreten instrument moè da varira.Na primer, garancija na finansiska obvrska moè da ima razli~en tret-man sporedeno so garancija za rizik od neuspeh.

Vklu~uvaweto na kolaterala vo ocenkata na limitot na izloènoste drugo sporno pra{awe, zatoa {to procenkata na kolateralata moè dabide subjektivna. Kako pra{awe na pretpazlivost, kolateralata ne trebada se zema predvid koga se opredeluva goleminata na izloènosta.

Drugo konceptualno pra{awe e difinicijata na terminot“poedine~en klient”. Spored me|unarodnata praktika, poedine~en kliente poedinec/pravno lice ili povrzana grupa na koja bankata e izloèna.Poedine~nite klienti se me|usebno povrzani ili kontroliraat (direkt-no ili indirektno) drugi klienti, obi~no preku pravo na glas od naj-malku 15-20 %, dominanten akcioner ili kapacitet da aktivira kontro-len paket na donesuvawe na politiki i menaxment. Pokraj toa, kumula-tivnata izloènost na ovie klienti moè da pretstavuva edinstven rizikza edna banka dokolku postoi finansiska me|uzavisnost i nivnioto~ekuvan izvor za otplata e ist.

Vo prakti~na smisla, golemite izloènosti obi~no se indikacijadeka bankata poddrùva konkretni klienti. Bankite koi vleguvaat vopozajmuvawe na golemi korporativni klienti ponekoga{ ne se objektiv-ni vo ocenkata na rizicite povrzani so takviot klient.

Pra{aweto na upravuvaweto so takvi golemi izloènosti vklu~uvai dodaten aspekt:

• adekvatnost na politikite, praktikite i procedurite na bankataza identifikuvawe na zaedni~ki ili povrzani sopstvenosti,

• postoeweto na efektivna kontrola,• potpiraweto vrz zaedni~ki gotovinski tekovi.

Osobeno vo slu~aj na golemi klienti, bankite mora da obrnat vni-manie na kompletnosta i soodvetnosta na informaciite za dol`nikot.Bankarskite kreditni slu`benici treba da gi sledat nastanite koi vli-jaat vrz golemite dol`nici i nivnite rezultati i toa na prodolìtelnaosnova, bez ogled na toa dali dol`nikot si gi izvr{uva svoite obvrskiili ne. Koga nadvore{nite nastani pretstavuvaat pri~ina za zagriènost,kreditnite slu`benici bi trebalo da pobaraat dodatni informacii oddol`nikot. Dokolku ima nekakvo somnevawe deka dol`nikot imapote{kotii vo ispolnuvaweto na svoite obvrski kon bankata, vakvatazagriènost treba da bide prenesena na povisoko nivo vo hierarhijatana upravuvawe so rizici i treba da se razvie rezerven plan za toa kakoda se re{i toa pra{awe.

108


Druga dimenzija na koncentracijata na rizikot e izloènosta nabankata na eden sektor na stopanstvoto ili na tesna geografska ob-last. Ova ja pravi bankata ranliva na slabost vo opredelena konrektnaindustrija ili region i pretstavuva rizik koj moè da dovede da gi trpiposledicite od ednovremen neuspeh na nekolku klienti od isti pri~ini.Ovaa zagriènost e osobeno relevantna za regionalnite i specijalizira-ni banki ili bankite vo mali zemji so tesni stopanski profili, kakoonie koi imaat stopanstva bazirani na zemjodelie ili izvoznici na ednastoka.

êsto e te{ko da se oceni izloènosta na bankite vo razli~ni sek-tori na stopanstvoto, zatoa {to pove}eto sistemi za izvestuvawe na ban-kite ne proizveduvaat takvi informacii. Na primer, zaem na holdingkompanija na golema, raznovidna grupa moè da se upotrebi za finansi-rawe na proekti vo razli~nite industrii vo koi taa kompanija raboti.Sepak, bankite, koi po priroda se izloèni na sektorski rizici, trebada imaat dobro razvien sistem za nadgleduvawe na takvite rizici i zaocenka na efektot na negativnite trendovi vrz kvalitetot na nivnotoportfolio na zaemi i drugi prihodni izve{tai. Takvite banki treba daimaat i institucionalizirani mehanizmi za spravuvawe so zgolemen ri-zik.

b) Politika na diverzifikacija

Bankata po pat na svojata kreditna politika utvrduva poèlna di-verzifikacija na kreditniot rizik. So cel namaluvawe na negativnotovlijanie na kreditniot rizik vrz raboteweto na bankata, potrebno e dase izvr{i diverzifikacija na kreditniot rizik spored slednive krite-riumi:

• diverzifikacija na kreditniot rizik po klienti (celni grupi,stopanski granki);

• diverzifikacija spored kreditniot plasman(spored vidovi inameni na kreditnite plasmani, spored vidovi na kreditno osi-guruvawe, po strukturi na kamatna stapka i sl) ;

• diverzifikacija spored ro~nosta na plasmanite (kratkoro~ni,dolgoro~ni plasmani, reprogramirani krediti,) ;

• regionalna diverzifikacija.

v) Politika na pozajmuvawe na povrzani strani.

Pozajmuvaweto na povrzani strani e osobeno opasna forma na iz-loènost na krediten rizik. Povrzanite strani obi~no vklu~uvaat ban-ka-roditel, glavni akcioneri, podru`nici, zdruèni kompanii, direk-tori i izvr{ni funkcioneri. Ovaa vrska vklu~uva sposobnost da se vr{i

109


kontrola ili da se vlijae vrz politikata i procesot na donesuvawe naodluki na bankata, osobeno vo vrska so kreditnite odluki.

Sposobnosta na edna banka sistematski da gi identifikuva i slediodlukite za prodolùvawata na rokovite za otplata na kreditite se smetaod klu~no zna~ewe. Pra{aweto e vo toa, dali kreditnite odluki sepravat na racionalna osnova spored politikite i procedurite na banka-ta. Dodatna zagriènost e i toa, dali kreditot se zasnovuva na pazarniuslovi ili e daden pod uslovi koi se popogodni vo odnos na iznosot,dospevaweto, stapkata i kolateralata, od onie koi im se dava op{to nadrugite.

Pove}eto regulatori vospostavuvaat limiti za agregatno pozajmu-vawe na povrzani strani, obi~no so propi{uvawe deka vkupnoto pozaj-muvawe na povrzani strani ne moè da nadmine opredelen procent odosnovniot kapital na bankata ili vkupniot garanten kapital. Dokolkune e opredelen takov limit so prudentna regulativa, od bankata }e seo~ekuva da odrùva takov limit kako del od politika na bordot. Ednapretpazliva bankarska praktika bara site zaemi na povrzani strani dabidat odobreni od strana na bordot.

3.2. Politiki za klasifikacija na sredstva

Klasifikacijata na sredstvata e proces vo koj na sredstvoto mu senazna~uva stepen na krediten rizik koj se opredeluva spored verojatnos-ta i dolgovnite obvrski da bidat servisirani i dolgot likvidiran, so-glasno uslovite na dogovorot.Obi~no, site sredstva za koi bankata preze-ma rizik treba da bidat klasificirani, vklu~itelno i zaemite i avan-site, pobaruvawata, investiciite, u~estvata vo glavnina i neizvr{eniteobvrski.

Klasifikacijata na sredstvata e klu~na alatka na upravuvaweto sorizik. Sredstvata se klasificiraat koga se pojavuvaat i potoa se pravipregled i ako e potrebno se reklasificiraat (soglasno stepenot nakrediten rizik) po nekolku pati godi{no. Pregledot treba da gi zemepredvid rezultatite od servisiraweto na zaemot i finansiskata sostoj-ba na zaemoprimatelot. Ekonomskite trendovi i optovaruvawata na sood-vetnite pazari i cenata na stokite, isto taka, vlijaat vrz procenkata naotplatata na zaemot.

Procenkata na opredeleni vidovi na mali zaemi, pak, moàt da sezasnovuvaat samo vrz rezultatite od otplatata, osobeno mali potro{u-va~ki krediti kako rezidualni hipoteki, zaemi na rati, i kreditni kar-ti~ki. Sredstva klasificirani kako “preodno” ili “pazi” obi~no se pre-gleduvaat dvapati godi{no, dodeka kriti~nite sredstva se pregleduvaatnajmalku sekoj kvartal.

110


Samite banki gi opredeluvaat klasifikaciite, no vo toa sledatstandardi koi obi~no gi opredeluvaat regulatornite vlasti. Sporedme|unarodnite standardi, sredstvata obi~no se klasificiraat vo sled-nive kategorii:

• Standard, ili preodni. Koga kapacitetot za servisirawe na dolgse smeta da bide nad sekakvo somnevawe. Op{to, zaemi i drugisredstva koi se celosno obezbedeni (vklu~itelno i glavninatai kamatata) so gotovina ili zamena za gotovina (na pr. bankar-ski sertifikati za depoziti i blagajni~ki zapisi i menici)obi~no se klasificirat kako standardni bez ogled na zaostanu-vawata ili drugi negativni kreditni faktori.

• Za vnimavawe. Sredstva so potencijalna slabost koja moè, akone se proveruva ili korigira, da go oslabi sredstvoto kako ce-lina ili potencijalno vo idnina da ja vlo{i sposobnosta nazaemoprimatelot za otplata. Ovde se vklu~eni, na primer, kredi-ti dadeni preku nesoodveten dogovor za zaem, nedostig na kon-trola vrz kolateralata, ili bez soodvetna dokumentacija. Zae-mi na zaemoprimateli koi rabotat vo ekonomski i pazarni us-lovi koi moàt negativno da povlijaat vrz zaemoprimatelot, zavo idnina da ja dobijat ovaa klasifikacija. Ova isto taka seodnesuva i na zaemoprimateli so negativen trend vo nivnotorabotewe ili neizbalansirana pozicija vo bilansot na sostoj-ba, no koi ne dostignale to~ka vo koja otplatata e stavena voopasnost.

• Substanardni. Ovaa klasifikacija ukaùva dobro definiranakreditna slabost koja ja doveduva vo opasnost sposobnosta zaservisirawe na dolgot, osobeno koga primarnite izvori za ot-plata ne se dovolni i bankata mora da bara sekundarni izvoriza otplata, kako {to e kolaterala, proda`ba na osnovni sredst-va, refinansirawe, ili sve` kapital. Substandardnite sredstvaobi~no imaat forma na terminski krediti na zaemoprimateli~ij gotovinski tek moè da bide nedovolen za zadovoluvawe nadolgovite ili zaemite koi vo toa vreme dospevaat, i avansi nazaemoprimateli koi se zna~itelno pod-kapitalizirani. Tie,isto taka, moàt da gi vklu~uvaat i kratkoro~nite zaemi i avansina zaemoprimateli za koi ciklusot zalihi-do-gotovina e nedovo-len za otplata na dolgot pri dospevawe. Neizvr{enite sredstvakoi se barem 90 dena dospeani, a ne naplateni, obi~no se kla-sificiraat kako potstandardni, kako i zaemite i avansite koibile povtorno pregovarani, a za koi zaemoprimatelot platilzatezna kamata od sopstveni sredstva pred po~etokot na povtor-

111


noto pregovarawe i dodeka da se postigne odr`livi rezultatipod realna programa za otplata.

• Somnitelni. Takvite sredstva imaat opredelena slabost kakopotstandardni sredstva, no nivnata celosna naplata e pod znakpra{awe vrz osnova na postojnite fakti. Prisutna e mo`nostaza zaguba, no opredeleni faktori koi moàt da go zajaknat sred-stvoto ja odlagaat nivnata klasifikacija kako zaguba dodeka dase opredeli poprecizen status. Neizvr{enite sredstva koi, sedospeani najmalku 180 dena, a se nenaplateni, isto taka se kla-sificiraat kako somnitelni, osven vo slu~aite koga tie se do-volno obezbedeni.

• Zaguba. Opredeleni sredstva se smetaat za nenaplativi ili sotolku mala vrednost, {to prodolìtelnoto nivno definirawekako sredstva koi moàt bankarski da se obrabotuvaat, ne eopravdana. Ovaa klasifikacija ne zna~i deka sredstvoto ne moèapsolutno da se povrati ili spasi vrednost, tuku deka ne e nituprakti~no nitu poèlno da se odloùva procesot na negovootpi{uvawe, iako vo idnina da bide mo`no delumno povra}awe.Neizvr{enite sredstva koi se barem edna godina dospeani, aneizvr{eni, isto taka, se klasificiraat kako zagubi, osven voslu~aj tie sredstva da se dobro obezbedeni.

Glavniot akcent vo ovie pravila e staven vrz sposobnosta ipodgotvenosta na zaemoprimatelot da go otpla}a dolgot, vklu~itelno ikamatata i glavninata, od mo`ni operativni gotovinski tekovi. Nekoijurisdikcii baraat site krediti dadeni na poedine~en kreditokorisnik(ili na povrzana grupa na zaemoprimateli) da dobijat ista klasifikaci-ja na rizik, dodeka razlikite vo klasifikacijata treba da bidat poseb-no notirani i opravdani. Drugi jurisdikcii prepora~uvaat sekoe sred-stvo da bide ocenuvano spored rizikot {to go nosi. Vo slu~ai kade sred-stvata moàt da bidat razli~no klasificirani zavisno od toa dali seupotrebeni subjektivni ili objektivni kriteriumi, obi~no treba da sedade postrogata klasifikacija. Dokolku supervizorskite vlasti, a vomnogu slu~ai nadvore{nite revizori, dadat postroga klasifikacijaotkolku samata banka, od bankata se o~ekuva klasifikacijata da ja pri-lagodi.

Vo nekoi napredni bankarski sistemi, bankite upotrebuvaat pove}enivoa na rejting za sredstvata vo kategorijata “preodni”. Celta na ovaapraktika e da se podobri kvalitetot na analizata na portfolioto i anali-zata na trendot so cel podobro da se pravi razlika me|u razli~nite vi-

112


dovi krediti, i da se podobri razbiraweto na vrskata me|u profitabil-nosta i nivoto na rejting.84)

Koga agregatnite sredstva rangirani kako substandardni, somnitel-ni i zagubi iznesuvaat 50 ili poveke procenti od kapitalot na bankata,postoi golema verojatnost solventnosta i profitabilnosta na bankatada bidat staveni vo pra{awe. Takvata banka supervizorite najverojatno}e ja smetaat za problemati~na banka, iako moraat da se zemat vo predvidi drugi faktori.

Ovie vklu~uvaat sposobnost ili tekoven rezultat na menaxmentotda gi zajakne ili naplati problemati~nite sredstva i cvrstinata na kla-sificiranite sredstva. Na primer, banka so sredstva koi se klasificira-ni kako somnitelni ili zaguba }e imaat poseriozni problemi od oniekoi imaat sli~en iznos na problemati~ni sredstva vo substandardnatakategorija. Dodatni sogleduvawa se stabilnosta na izvorot na finan-sirawe i pristapot na bankata do nov kapital.

3.3. Politika na rezervirawe na zaguba od krediti(rezervacii na krediti)

Klasifikacijata na sredstvata obezbeduva osnova za opredeluvawesoodvetno nivo na rezervi za mo`ni zagubi od krediti. Takvite rezerva-cii, zaedno so op{tite rezervi po krediti koi ne se nameneti na konk-retni sredstva, pretstavuvaat osnova za opredeluvawe na kapacitetot nabankata da apsorbira zagubi. Vo opredeluvaweto na soodvetna rezervatreba da se zemat predvid site zna~ajni faktori koi vlijaat vrz naplat-livosta na portfolioto na zaemi.

Ovie faktori vklu~uvaat:85 )

• kvalitet na kreditni politiki i proceduri,• prethodni iskustva so zagubi,

• rast na krediti,• kvalitet na upravuvaweto na poleto na zaemi,• praktiki za naplata na zaemi i povrat,• promeni vo nacionalnite i lokalnite delovni uslovi, i• op{tite ekonomski trendovi.

84) Vo Makedonija, golemite banki, koi imaat iskustvo vo upravuvaweto sokreditni rizici, imaat napraveno interna klasifikacija na kreditite,kade podobrite kategorii A i B se razgranuvaat na 2-3 podkategorii.

85) Greuning Van H.-Brajovi}-Bratanovi} S.-Analysing and Managing Banking Risk, Worldbank WP, April 2003, p.154.

113


Politikite za rezervi za zagubi od zaemi odat od zadolìtelni dodiskrecioni, zavisno od bankarskite sistemi. Vo nekoi visoko razvienizemji im se ostava na bankite da go opredelat potrebnoto nivo na rezer-vi. Iako ima pogodnost vo procenkata na potencijalot za zagubi od slu~ajdo slu~aj, osobeno kaj golemi kreditokorisnici, moèbi e poprakti~noda se opredeli nivo na potrebni rezervi vrz osnova na sekoja kategorijana klasifikacija. Vo mnogu zemji, osobeno onie so krevki stopanstva,regulatorite imat vospostaveno zadolìtelni nivoa na rezervacii koise povrzani so klasifikacijata na sredstvata.

Vospostavenoto nivo na zadolìtelni rezervacii normalno se opre-deluva preku opredeleni statistiki. Vo zemjite vo koi pravnata ramkaza povrat na dolg e visoko razviena, kako {to e SAD, studiite pokaàledeka okolu 10% na substandardni sredstva obi~no opa|aat vo zaguba.Procentite na klasifikacii pod somnitelni i zagubi se okolu 50% i100%, soodvetno. Vo zemjite vo razvoj kade pravnata ramka i tradicijatana naplata na dolg e pomalku efektivna, rezervi od 20 do 25% od sub-standardni sredstva moàt da bidat porealna procenka na potencijalotza zagubi.86)

Postojat dva priodi za spravuvawe so zagubeni sredstva.

• Edniot priod se zalaga da se zadrì zagubenoto sredstvo voknigite dodeka ne se iscrpat site sredstva za naplata. Ova etipi~no za bankarskite sistemi zasnovani vrz britanskatatradicija; vo takov slu~aj, nivoto na rezervi za zagubi moè daizgleda nevoobi~aeno golemo.

• Vtoriot priod bara site zagubeni sredstva vedna{ da bidatotpi{ani od rezervite, t.e., da se otstranat od knigite. Ovojpristap e tipi~en za amerikanskata tradicija i e pokonzerva-tiven vo toa {to zagubenite sredstva se smetaat za sredstva koine moàt bankarski da se obrabotat, no nema i nu`no da bidatnepovratlivi. So neposrednoto otpi{uvawe na zagubenite sred-stva, nivoto na rezervi se pojavuva kako pomalo vo odnos na port-folioto na neizvr{eni zaemi.

Pri ocenkata na nivoto na rezervi opredeleno od strana na banka-ta, analiti~arot mora jasno da razbere dali bankata agresivno giotpi{uva svoite zagubi ili ednostavno predviduva obezbeduvawe za niv.Pristapot {to se koristi vo opredelena zemja ~esto zavisi od odano-~uvaweto {to fiskalnite vlasti go primenuvaat za rezervite.

86) Ibidem, p. 155.

114


Procenkite na potrebnoto nivo na rezervi za zagubi od zaemi nu`novklu~uvaat i stepen na subjektivnost. No, diskrecionoto pravo na upra-vata treba da se sproveduva vo soglasnost so vospostavenite politiki iproceduri.

Vo slu~ajot na Makedonija, soglasno Odlukata za upravuvawe sokreditniot rizik (Sl. Vesnik br. 17/2008), vrz osnova na sega{nata vred-nost na aktivnite bilansni i vonbilansni pobaruvawa, bankata izdvoju-va posebna rezerva, vo ramkite na slednive granici:

- od 0% do 10% od izloènosta na krediten rizik klasificiranavo kategorijata na rizik A;

- nad 10% do 25% od izloènosta na krediten rizik klasificira-na vo kategorijata na rizik B;

- nad 25% do 50% od izloènosta na krediten rizik klasificira-na vo kategorijata na rizik V;

- nad 50% do 75% od izloènosta na krediten rizik klasificira-na vo kategorijata na rizik G;

- nad 75% do 100% od izloènosta na krediten rizik klasificira-na vo kategorijata na rizik D.

4. Sodrìna na upravuvaweto so kreditniot rizik

Upravuvaweto so kreditniot rizik e sostaven del na sovremenotobankarsko rabotewe. Pritoa, op{to sfateno, upravuvaweto so bankar-skiot rizik zna~i optimalizirawe na odnosite me|u rizikot i prino-sot. Ova sekako, podrazbira potreba za utvduvawe na nivoto na rizi~nostkoe bankata moè da go prifati bez negativni posledici po nea, kako ida ja definira nejzinata politika vo smisla na agresivna ili tradi-cionalna bankarska odnosno,kreditna politika. Imaj}i vo predvid dekakreditniot rizik pretstavuva sÈ u{te najdominanten rizik vo grupatana bankarski rizici, slobodno moème da re~eme deka govorej}i zasodrìnata na upravuvaweto na bankarskite rizici, podrazbirame isodrìna na upravuvawe na kreditniot rizik.

Vo literaturata, a i praktikata, postojat pove}e poimawa za sodrì-nata na aktivnostite, politikite i merkite koi se potrebni da gi prezemebankata, so cel uspe{no da bide upravuvaweto na bankarskite rizicivoop{to, a so toa i na kreditniot rizik. Imeno, se sre}avaat mislewadeka upravuvaweto so rizicite pretstavuva proces na kontinuirano iden-tifikuvawe, merewe, limitirawe, monitoring i kontrola na site vi-dovi rizici koi moàt da se pojavat vo izvr{uvaweto na operativniteaktivnosti na edna banka, no i prezemawe na korektivni merki na pro-cesot na upravuvaweto.

115


Mnogu sli~na e podelbata kade upravuvaweto so rizicite (kako ina kreditniot rizik) se sproveduva preku nivna (negova) identifikaci-ja, merewe, kontrola i sledewe.

Upravuvaweto na rizikot spored Kolmanoviot model87) pretstavu-va edna od najva`nite funkcii vo dejnosta na sovremeniot tip na bankar-ska organizacija. Pritoa, pod upravuvawe so rizicite podrazbira: pro-cenka, kontrola, finansirawe i administrirawe na rizikot.

Postojat i drugi razmisluvawa za sodrìnata na upravuvaweto sobankarskite rizici88) spored koi upravuvaweto so bankarskite rizicipretavuva zbir na aktivnosti i fazi koi moàt da se podelat kako:

• Identifikacija na rizikot koja pretstavuva zbir od analiti~nitehniki so koi moàt da se utvrdat elementite na neizvesnostkoi go sledat vr{eweto na opredeleni bankarski operacii izagubi kako niven potncijalen rezultat. Ovaa faza sodrì iopredeleni potfazi i toa: poimawe na rizikot klasificirawena rizikot, merewe na rizikot i sledewe na rizikot.

• Kontrolata na rizikot pretstavuva vtora faza na upravuvawe-to na rizikot i podrazbira prezemawe na takvi merki i aktivnos-ti {to zna~at otstranuvawe, namaluvawe ili prifa}awe narizikot vo raboteweto. Za kakvi merki i aktivnosti }e se opre-deli stru~noto rakovodstvo zavisi od karakterot na rizikot.Dokolku rizikot nosi golema dobivka za smetka na nastanatata{teta, najpogodno re{enie e negovo prifa}awe. Vo sprotivnoaktivnostite treba da se naso~at kon negovo namaluvawe.

• Otstranuvawe na rizikot podrazbira zbir na proceduri za fi-nansirawe na nastanatiot rizik, so cel negovo vklopuvawe vonatamo{ite pozitivni aktivnosti. Za taa cel bankata pribeg-nuva da go finansira onoj rizik koj so svoeto nivo na rentabil-nost nema da gi spre~i pozitivnite aktivnosti, a toa go vr{i odrezervite od osnova~kiot kapital na bankata.

Vo osnova site ovie mislewa, sodrìnski opfa}aat isti ili sli~nipodelbi. Vo ponatamo{niot tekst }e bidat razraboteni pet sodrìnskifazi na upravuvaweto so kreditniot rizik kako najzna~aen del od vkup-nite bankarski rizici koi celosno ja iscrpuvaat i pretstavuvaat sodr-ìnata na upravuvaweto so kreditniot rizik i toa: identifikacija,merewe, kontrola, sledewe i otstranuvawe na kreditniot rizik.

87) Arsovski d-r D., „ Rizici vo bankarskoto rabotewe „Economy Press“, Skopje,1998 str. 239.

88) Vasiqevi}, B. -„Pristup analizi rizika u bankarskom poslovawu„-Vesnikbr. 385/89, str.2.

116


Pritoa treba da se spomene deka ne moè da se utvdi proces na up-ravuvawe so kreditniot rizik koj moè da bide primenliv za site banki.Sekoja banka treba da razvie sopstven sistem za upravuvawe so rizicitei na kreditniot rizik posebno, {to }e bide soodveten na nejzinite celi,potrebi i uslovi na rabotewe.

4.1 Identifikacija na kreditniot rizik

Identifikacijata na kreditniot rizik vo bankata, pretpostavuvainicijalna analiza na postoe~koto kreditno portfolio, za da moè vonego da se prepoznaat postoe~kite rizici, kako solidna osnova za sogledu-vawe na potencijalnite rizici.

Se raboti za faza, vo koja stru~nite slu`bi i lica vo bankata vr{atidentifikacija i otkrivawe na mo`nata pojava na kreditniot rizik ivo zavisnot od negovoto poimawe i dimenzionirawe davaat natamo{nisignali i prezemaat ~ekori so koi }e se pristapi kon realizacija naostanatite fazi vo procesot na upravuvawe so kreditniot rizik.

Celta na identifikacijata (prepoznavaweto) na kreditniot rizikpretstavuva kontinuirano utvrduvawe na potencijalnite interni i ek-sterni vlijanija i sostojbi koi moàt da dovedat do realizirawe nakreditniot rizik. Pritoa, identifikacijata na eksternite kreditnirizici podrazbira89):

• utvrduvawe na momentalnata sostojba i uslovi na rabotewe nastopanskite subjekti vo opredeleni granki i

• proekcija na vlijanieto na politikite, zakonskite predlozi,svetskite stopanski i politi~ki dvièwa vrz sostojbata na opre-deleni stopanski granki i subjekti.

Identifikacijata na internite rizici prozleguvaat od analizitena postoe~koto kreditno portfolio. So analizata na kreditnoto port-folio se vuo~uvaat postoe~kite rizici postaveni so kreditnata strate-gija i politika na bankata90)

Indentifikacijata na kreditniot rizik vo kreditnoto portfo-lio na bankata se vr{i na nekolku nivoa i toa:

89) Blaòk M. “Uloga interne revizije u kontroli bankovnog rizika” –Ekonomski fakultetZagreb, 2001, str.24-25.

90) Tuka pred sÈ se misli na opredeluvawe na celnite pazari i granki nakreditirawe, postapkata za obrabotka na kreditnite barawa, postapka naodobruvawe i obezbeduvawe na kreditnite plasmani, kako i postapkata nasledewe na kreditite.

117


- Kolku i kako se pokaàla rizi~na otplatata na plasmanite popoedini stopanski granki;

- Kolku i kako se pokaàla rizi~na otplatata na plasmanite popoedni vidovi na bankarski proizvodi;

- Kolku i kako se pokaàla rizi~na otplatata na plasmanite popoedini regioni na zemjata (ili po poedini zemji) ;

- Kolku i kako se pokaàla rizi~na otplatata na plasmanite popoedinii nivoa na ovlastuvawe za odobruvawe na krediti vobankata;

- Kolku i kako se pokaàla rizi~na otplatata na plasmanite popoedini dol`nici, ili grupa dol`nici koi se kapitalno povr-zani.91)

Vrz osnova na voo~enite dotoga{ni kreditni rizici se definiraati planiraat potencijalnite/idni rizici.

Identifikacijata na kreditnite rizici ovozmoùva pravovremenoprezemawe na korektivni merki za otklonuvawe na postoe~kite i poten-cijalni rizici, naj~esto preku promena na kreditnite politiki i pro-ceduri.

Pokraj iznesenite nivoa na indentifikacija na rizikot, bankatamoè da napravi poinakvo grupirawe so cel posoodvetno identifici-rawe na postoe~kite i potencijalnite kreditni rizici.

Koga edna{ e definiran i procenet kreditniot rizik vo ramkitena kreditnoto portfolio, se prio|a kon definirawe i planirawe napotencijalnite rizici. Kolku i kakvi kreditni rizici bankata e spremnada prifati zavisi od pove}e faktori, kako {to se:

- targetiranoto u~estvo na pazarot, odnosno se trga od postoe~kotou~estvo na bankata na pazarot kako i u~estvoto {to taa planirada go postigne soglasno nejzinata strategija;

- procenkata za potrebata od probiv ili dominacija kaj oprede-leni segmenti na pazarot;

- planiranata dobivka koja treba da se ostvari, koja }e go oprede-li nivoto na rizik {to bankata e spremna da go prifati i da gopodnese vo svoeto rabotewe, a pritoa da ne ja zagrozi minimal-no prifatlivata stapka na profitabilnost.

Fazata na identifikacija na kreditniot rizik e tesno povrzana sopostapkata za ocenka na istiot. Nekoi avtori ovie dve postapki gi smetaatkako poedine~ni fazi, a nekoi kako edna celina vo koja identifikaci-

91) Mr. Bakija K., „Upravljanje kreditnim rizikom banaka” Racunovodstvo i finansije”–Zagreb, 4/2000, str.78 .

118


jata na rizikot e samo prvi~en pristap po koj sledi istovremeno ocenkana kreditniot rizik.

Vo na{ata klasifikacija postapkata na ocenka na kreditniot rizikja smestivme vo fazata na identifikacija, od pri~ini {to samoto iden-tifikuvawe ne moè precizno da bide opredeleno bez istovremeno da seoceni deka intenzitetot na negovoto javuvawe e von granicite na pri-fatliv krediten rizik koj bankata e spremna da go prifati ili toleri-ra, soglasno nejzinata kreditna politika i delovna strategija.

Ocenkata na kreditniot rizik ima za cel donesuvawe na objektiv-ni re{enija na raboteweto zasnovani na fakti~kite tro{oci. Pove}etozada~i od ocenkata na kreditniot rizik, vklu~uvaat vo sebe mnogubrojnizaemno svrzani elementi, kako na primer:

- ocenka na tekovnite finansiski uslovi na rabotewe;- ocenka na prethodnite finansiski rezultati;- ocenka na doverbata vo klu~nite lu|e;- ocenka na mo`nosta za idni zaemni delovni odnosi itn.

Ocenkata na kreditniot rizik ima i eksteren karakter. Toa pod-razbira i postojano sledewe na potrebite na pazarot od finansiski sred-stva, koj opfa}a nekolku dimenzii na ocenka na: 92 )

• globalniot svetski pazar;• pazarot vo koj bankata investira(plasira);

• valutata so koja se vr{i investiraweto(plasmanot);• korporaciski rizik na globalniot pazar;• konkretnite akcii vo koi se vr{i investiraweto;• o~ekuvana kamata;• prednost na kreditiraweto vo funkcija na zadrùvawe na pos-

tojnata pozicija.

4.2 Merewe na kreditniot rizik

Mereweto na kreditniot rizik e najsloèna faza vo procesot naupravuvawe so nego. Bez negovo kvantitativno opredeluvawe ne e mo`nokotrolirawe na rizikot i postavuvawe na limiti za negovata golemina,so cel istiot da se drì vo za bankata prifatlivi ramki.

Celta na mereweto na kreditniot rizik e preku analiza na kredit-noto portfolio da se utvrdi izloènosta na bankata na krediten rizik

92) Arsovski d-r D., „Rizici vo bankarskoto rabotewe” Economy Press, Skopje,1998 str. 246.

119


i iznosot na potencijalnite zagubi. Analizata na kreditnoto portfo-lio za potrebite na mereweto na kreditniot rizik vklu~uva93):

a) analiza na finansiskata sostojba i stabilnosta na kreditniotdol`nik;

b) iznosi na kreditnite pobaruvawa, so cel diverzifikacija narizikot;

v) upotreba na indikatorite na kreditniot rizik.

a) So pregledot na finansiskata sostojba i stabilnosta na po-ediniot krediten dol`nik, so ocenuvaweto na urednosta na otplatatana dospeanite pobaruvawa i ocenka na kreditnoto obezbeduvawe, banka-ta ja ocenuva rizi~nosta na sekoe poodelno pobaruvawe. Vrz osnova napoodelnata rizi~nost se vr{i klasifikacija na rizi~nosta na kredit-nite dol`nici vo rizi~ni grupi (A, B, V, G i D).

Za site kreditni dol`nici, odnosno krediti, klasificirana vogrupite B, V, G i D, bankata e dol`na da formira posebna rezerva zaidentifikuvani potencijalni zagubi. So drugi zborovi, bankata so ovaapostapka utvrduva mo`nost i stapka na naplativost na svoite bilansnii vonbilansni kreditni pobaruvawa. Izmerenoto nivo na krediten rizik,pretstavuva identifikuvawe i kvantificirawe na potencijalnite za-gubi za bankata.

Ocenkata na rizi~nosta na kreditnite dol`nici treba da se vr{ivo {to pokratok vremenski interval (pr. mese~no), a pri evidentirawena izve{taite ili naplatata istovremeno treba da se odvojuvaat poseb-ni rezervacii za kreditnite dol`nici klasificirani vo B, V, G i D,odnosno vonbilansno da se kniàt kamatnite prihodi dobieni so napla-ta od rizi~nite grupi klasificirani pod V, G i D. Na ovoj na~in sevr{i t.n. tekovna rezervacija {to ovozmoùva poefikasno upravuvaweso kreditniot rizik.

b) Zna~ajna informacija za potrebite od upravuvawe so kreditni-ot rizik e nivoto na izloènosta na bankata na krediten rizik soogled na baraweto za diverzifikacija. Bankata po pat na svojata kreditnapolitika utvrduva poèlna diverzifikacija na kreditniot rizik.

So cel namaluvawe na negativnoto vlijanie na kreditniot rizikvrz raboteweto na bankata, potrebno e da se izvr{i analiza na stepenotna diverzifikacija na kreditniot rizik spored slednive kriteriumi:

- po klienti (celni grupi, stopanski granki);

93) Blaòk M. “Uloga interne revizije u kontroli bankovnog rizika” –Ekonomski fakultetZagreb, 2001, str.26.

120


- spored kreditni plasmani(spored vidovi i nameni na kredit-nite plasmani, spored vidovi na kreditno osiguruvawe, po struk-turi na kamatna stapka i sl) ;

- spored ro~nost na plasmanite (kratkoro~ni, dolgoro~ni plas-mani, reprogramirani krediti,);

- spored regioni.94)

v) Indikatorite za kreditniot rizik davaat kvalitativni infor-macii za nivoto na kreditniot rizik.

Naj~esto koristeni indikatori se:

• odnos na aktivata koja verojatno nema da bide vratena i vkupni-ot iznos na krediti;

• odnos na neto-otpisot na krediti i vkupnite krediti;• odnosot na rezervacii za zagubite po krediti i vkupniot iznos

na krediti/ akcionerski kapital;• odnosot na ispravka na vrednosta za zagubite po krediti i

vkupniot iznos na krediti/akcionerski kapital.

Za razlika od drugite kreditni rizici (pazarniot, valutniot, ope-rativniot i dr) kade mnogu brzo se razvija brojni sofisticirani mate-mati~ki modeli za nivno merewe, mereweto na kreditniot rizik podolgovreme ostana vo sferata na t.n. tradicionalen sistem na merewe, kadeiskustvoto i kvalitativnite pokazateli imaat dominanten karakter.

Sepak, denes pri mereweto na kreditniot rizik prisutni se brojnimatemati~ki modeli koi imaat tendencija objektivno da gi izmerat pri-fatlivite golemini na kreditniot rizik, kako negovoto menuvawe priopredeleni nepredvidlivi situacii.

Spored Joel Bessis95) koj gi prou~uva upravuvaweto so bankarskiterizici vo celina, mereweto na rizicite, a so toa i indikatorite {toprozleguvaat od tie merewa, moàt da se grupiraat vo tri kategorii:

• Merewa ili indikatori na senzitivnosta na varijablite {tose predmet na opservacija predizvikani od dvièwata na edini-ca pazaren parametar. Pritoa, kako parametar pri merewe nakreditniot rizik moè da se zeme brojot na nepla}awa za opre-delen vremenski period ili stapka na nepla}awe (default rate)96 ).

94) Isto, 26 str.95) Bessis J. “ Risk management in banking”John Wiley&Sons, England 1999, str. 51.96) Stapkata na nepla}awe e zemena kako odnos me|u brojot na nepla}awa (izno-

sot na nenaplaten kredit) i brojot na krediti (iznosot na kreditnoto port-folio).

121


Imeno, moè da se meri osetlivosta na zarabotkata na bankatapreku merewe kolkava e zagubata na bankata, poradi promena nastapkata na nepla}awe za 1%.Pritoa, ako kreditnata izloènost e 1000 edinici, pri prome-na na stapkata na nepla}awe od 1%, senzitivnosta (promenata)na zarabotkata bi bila 10 edinici (1000 h1 %).

• Merewe ili indikatori na promenlivosta na varijablite, {topretstavuva merewe na varijaciite na opredelena opserviranavarijabla ili parametar okolu nejziniot opredelen prosek ilisredna vrednost. Ova merewe go pretpostavuva kreditniot rizik(i drugite rizici) kako verojatnost za otstapuvawe od o~eku-vanite vrednosti, odnosno rizikot nastapuva koga negovoto nivoe pogolemo od ona o~ekuvanoto ili predvidenoto. Vo {irokatateoretska i prakti~na primena za merewe na takvata distri-bucija na oscilacii okolu odredna o~ekuvana ili sredna vred-nost se zema varijansa, koja matemati~ki moè da se izrazi kakoponderirana suma na kvadratnite otstapuvawa na poedinite slu-~ai od o~ekuvanta golemina na varijablata koja e predmet naopservacija.

• Merewa ili indikatori na rizik na opa|a~ki trend (downsiderisk), {to pretstavuva magnituda na sprotivni efekti {to neiz-vesnite parametri gi imaat vrz varijablite {to se nabquduvaat.Ovie merewa se opi{uvat kako vrednost vo “najlo{ slu~aj” nanekoja nabquduvana varijabla. Merewata na downside risk se sme-taat za naj sÈ opfatni merewa i gi integriraat senzitivnosta ipromenlivosta so sprotiven efekt na neizvesnosta. Na ovaa kate-gorija merewa pripa|a i mnogu popularnata i mnogu primenuvanametoda vrednost pod rizik (VAR -value at risk).

VAR e mera na rizicite na bankata {to ja pretstavuva maksimalna-ta zaguba na bankata {to moè da se pojavi pri dadeno nivo na toleran-cija.97) VAR osobeno se koristi pri merewe na neo~ekuvanite zagubi.Vsu{nost, koga nivoto na tolerancija e dadeno, neo~ekuvanite zagubistanuvaat identi~ni so iznosot od VAR. So pomo{ na kvantitativnotoopredeluvawe na VAR, bankite moàt da go opredelat i adekvatnoto nivona kapitalot, t.e. kapitalot pod rizik CAR (Capital at risk). CAR e mera napotencijalnite zagubi na celokupnoto portfolio na bankata, odnosnogo kvantificira kapitalot neophoden za pokrivawe na neo~ekuvanitezagubi. Za razlika od VAR, nivoto na tolerancija kaj CAR e povisoko,

97) Ako nivoto na tolerancija e 1%, toga{ presmetanata VAR }e otstapuva samovo 1% od slu~aite (odnosno }e vaì za 89% od slu~aite).

122


bidej}i istiot se odnesuva koga e vo pra{awe solventnosta na bankata.Spored toa, mereweto na kreditniot rizik bi moèl da se svede na pres-metuvawe na goleminata na vrednosta pod rizik (VAR), za da vrz taa osno-va se opredeli adekvatniot iznos na kapitalot pod rizik (CAR), kakokrajna za{tita od nesolventnost na bankata. Sepak, spomenatite meri(VAR i CAR) najprvo se kreirani i osobeno se koristat pri merewe napazarniot i valutniot rizik (kade promenite i devijaciite nastanuvaat~esto, brzo i vo neo~ekuvani razmeri) a pomalku i podocna kaj merewetona kreditniot rizik.

Vo 1997 godina, prvpat e publikuvan modelot vrz osnova na koj moèda se meri kreditniot rizik od po{irok obem, proizleguvaj}i od port-folio teorijata i VAR metodologijata. Se raboti za modelot na CreditMetrics koj go publikuvala bankata J.P. Morgan, a raboten e vo sorabotkaso Bank of America, BZW, Deutsche Morgan Grenfell, Swiss Bank Corporation,Union Bank of Switzerland i KMV Corporation98).

Su{tinata na ovoj model e da se dade kvantitativna ramka za sogledu-vawe na promenite na kreditnite rejtinzi kako i promenite na nepla-}aweto na kreditnite obvrski. Za razlika od modelot na tradicionalnaanaliza (Z-scoring modelot) koj samo dava verojatnost na izvr{uvawe /neizvr{uvawe na kreditnite obvrski na dol`nikot, Credit metrics davapremanentna rekalkulacija na promenite na kvalitetot na bankarskitekrediti, kako i pazarnata vrednost na celokupnoto portfolio.

Modelite za kvantitativno merewe na pazarnata vrednost na bankar-skite krediti, nastanale mnogu podocna od soodvetnite modeli za merewena vrednosta na pazarnite finansiski instrumenti (obvrznici), poradifaktot {to kreditite (osven vo opredeleni isklu~oci) ne pretstavu-vaat klasi~ni pazarni instrumenti.

Toj problem e nadminat na na~in {to site bankarski krediti segraduirani na skala na krediten rejting na od strana poznati rejtingagencii. Se raboti vsu{nost za rejting na kompanii, koj se bazira kakona obvrznicite koi tie kompanii gi emitiraat taka i na krediti koitie kompanii gi dobile od bankite.

Ako kreditniot rejting na nekoja kompanija koja dobila bankarskikredit bide namalen, toga{ taa kompanija bi trebalo da plati zgoleme-na kamatna stapka, bidej}i vlegla vo klasa so zgolemen krediten rizik.

98) J.P. Morgan, „Introduction of Credit metrics“ New York, J.P. Morgan Securities, April1997.Modelot e interpretiran vo knigata Cornett /Saunders „Fundamentals of Finan-cial Institutions Management“ Boston 1999.

123


Me|utoa, ako kompanijata dobila bankarski kredit po fiksna kamatnastapka, toga{ tekovniot prinos treba da se reflektira vo povisoka dis-kontna stapka koja }e se primenuva na pari~nite tekovi, dodeka toj kreditbide vraten. Koga na nominalnite pari~ni tekovi na kreditot se prime-ni povisoka diskonta stapka, toga{ se dobiva namalena sega{na pazarnavrednost na kreditot. Obratno, ako kompanijata dobie povisok kreditenrejting, toga{ pazarnata vrednost na nejziniot kredit vo sega{nosta sezgolemuva.

Credit metrics gi procenuva individualnite i portfolio vrednostipod rizik (VAR). Pritoa, ovoj model najnapred go opredeluva profilotna izloènosta na rizokot za sekoja pozicija od kreditnoto portfolio.Potoa se presmetuva promenata od srednata vrednost za sekoja pozicijaporadi zgolemeniot ili namalen krediten rejting na kompaniiite zakreditite koi gi zemale, a ne gi otplatile. Sekoja promena na rejtingotse konvertira vo promena na pazarnata vrednost na kreditite na kom-panijata. So agregirawe promenlivosta(volatilnosta) na individualnitekreditni instrumenti se dobiva portfolio na volatilnosta.

Me|utoa, spomenatiot model moè da se primeni na kreditno port-folio koe sodrì krediti na kompanii koi imaat ve}e verifikuvankrediten rejting od strana na rejting-agencii. Najpovolno e ako tie kom-panii imaat, isto taka, emitirani obvrznici na finansiskiot Pazar,bidej}i na toj na~in moàt da go sporeduvaat pazarnite ceni naobvrznicite so rejtingot na profesionalnite agencii. Problem e kogabankarskite krediti nemaat nitu krediten rejting na profesionalniinstitucii, nitu emitirani obvrznici. Vo toj slu~aj ostanuva da se ko-ristat internite rejting procenki na samata banka ili nekoi uprostenivarijanti koi se zasnovaat na portfolio teorijata.

4.3 Kontrola na kreditniot rizik

Kontrolata na kreditniot rizik vo bankarskoto rabotewe pret-stavuva faza od upravuvaweto so kreditniot rizik vo koi sÈ primenu-vaat najrazli~ni supervizorski standardi na koi se podveduva rabotewetona bankite, so cel da ne se slu~at negativni posledici pri eventualnapojava na rizikot koi bi ja dovele bankata da gi zagrozi osnovnite prin-cipi na svoeto rabotewe.

Kontrolata na kreditniot rizik e instrument na menaxmentot nabankata, a zna~i usvojuvawe na kreditnite proceduri vrz osnova na na-~elata na kreditnata politika i nivna dosledna primena. So kontrola-ta se ovozmoùva pravovremena reakcija na menaxmentot na promenite

124


na eksternite i internite faktori, koi vlijaat na nivoto na kreditni-ot rizik vo portfolioto na bankata

Kontrolata na kreditniot rizik pretpostavuva postoewe na nizapi{ani ograni~uvawa (limiti) i postapki vo vkupnoto kreditno rabo-tewe na bankata so cel ublaùvawe ili minimizirawe na kreditniotrizik. So kontrolata na kreditniot rizik se vr{i sporedba na realnatasostojba so postavenite standardi so namera da se prezeme korektivnaakcija za namaluvawe na rizikot.Imeno, vo ramkite na svoite delovnipolitiki, standardi i proceduri, bankata utvrduvaj}i kontrolni limi-ti, merki i aktivnosti nastojuva da go otstrani, namali ili go prifatikreditniot rizik. Ovie limiti ili ograni~uvawa gi postavuva samatabanka, no minimalnite standardi se postaveni od regulatornite tela inaj~esto se odnesuvaat na:kreditnata koncentracija, rizikot na zemjata,deviznite pozicii i drugi ograni~uvawa vo portfolioto.

Kontrolata se odviva kontinuirano i zapo~nuva u{te so samatakreditna analiza i prodolùva vo site fazi na kreditniot proces, sÈdo celosnata otplata na kreditot. Taa, mnogu ~esto se poistovetuva socelokupniot proces na upravuvaweto so kreditniot rizik, so samiot fakt{to kontrolirawe na kreditniot rizik zna~i negovo drèwe vo kontro-lirani ramki.

Pritoa, kontrolata na kreditniot rizik se sproveduva na tri nivoai toa99):

• kontrola na kreditnoto portfolio,• kontrola na kreditniot dol`nik,• kontrola na kreditniot proces.

4.3.1.Kontrola na kreditnoto portfolio

Kontrolata na kreditniot rizik na nivo na kreditno portfolioima za cel da obezbedi diverzifikacija na rizikot {to se postignuva sodisperzija na rizikot, a koja ovozmoùva od svoja strana pokvalitetnoupravuvawe so kreditniot rizik i voedno minimizirawe na potencijal-nite i realni zagubi. Na toj na~in bankata se {titi od prekumernatakoncentracija na bankarskoto portfolio.

Namaluvaweto na koncentracijata na bankata na kreditniot rizik,se sproveduva so propi{uvawe na ograni~uvawa(limiti) na izloùvawena bankata po:

99) Blaòk M. “Uloga interne revizije u kontroli bankovnog rizika” –Ekonomski fakultetZagreb, 2001, str.27.

125


• poedini stopanski granki,• poodelni regioni,• vidovi, namena i obezbeduvawe na kreditnite prozvodi,• ro~nost na kreditnite plasmani,• strukturata na kamatata,

• poodelen dol`nik i povrzani subjekti.

Za sekoe navedeno podra~je potrebno e da se opredelat gorni gra-nici ili limiti na izloènost na bankata. Na toj na~in, ako eventual-nite potencijalni rizici postanat realni, nivnoto vlijanie vrz delovni-ot rezultat na bankata }e bide pomalku zna~ajno.

4.3.2. Kontrola na kreditniot dol`nik

Kontrolata na kreditniot rizik na nivo na krediten dol`nik enajzna~aen del od upravuvaweto so kreditniot rizik. Celta na ovaapostapka e opredeluvawena verojatnosta na kreditnata zaguba, zagubatazaradi docnewe na otplatata na kreditniot plasman, odnosno, opredelu-vawe na stapkata na rizi~nost na kreditniot dol`nik.

Kontrolata na kreditniot dol`nik se propi{uva i se sproveduvaniz:

a) utvrduvawe na namenata na kreditniot plasman ib) ocenka na bonitetot na kreditobaratelot.

a) Utvrduvawe na namenata na kreditniot plasman

Od osobeno zna~ewe za krajniot ishod na naplatata, odnosno otsus-tvo na naplata na kreditot, (a so toa efektuirawe na kreditniot rizik)e kontrolata na realnata pozadina za baraweto za kredit, odnosno nego-vata namena. Ova od pri~ina {to namenata i otplatata me|usebno se is-prepletuvaat, imaj}i go vo predvid faktot deka plasmanite za opredele-na namena moàt da ja garantiraat ili onevozmoàt redovnata otplatana kreditot od strana na kreditokorisnikot.

Zna~i, mnogu va`no e utvrduvawe na stvarnata namena na kreditni-ot plasman, za {to porealna ocenka na kreditna sposobnost, a so toa iminimizirawe na kreditniot rizik.

Pokraj namenata na kerditot, osobeno e va`no da se opredeli stvar-nata potreba za dopolnitelni sredstva koi investitorot moè da gi do-bie na kredit. Poradi toa, do zgolemen krediten rizik moè da dojdeporadi pogre{no utvrdenata namena na kreditot, pogre{na visina nakreditot ili nenamensko koristewe na sredstvata od strana na kredi-tokorisnikot.

126


Zna~eweto na utvrduvaweto na to~nata namena na kreditot, moèda se potvrdi so faktot, {to eden od kriteriumite pri donesuvawe naodluka za odobruvawe kreditniot plasman e procenka na finansiskiteefekti {to }e gi ovozmoàt opredeleni plasmani realizirani za nekojkonkreten potfat ili namena.

b) Kontrola na bonitetot na dol`nikot

Bonitetot e izraz koj pretstavuva delovna i kreditna sposobnost ispremnost na kreditokorisnikot da gi po~ituva i dosledno ispolnuvadovorenite obvrski po kreditniot plasman. Vsu{nost, bonitetot vklu-~uva objektivni i subjektivni karakteristiki na kreditokorisnikot.

Edna{ ocenetiot bonitet na kreditobaratelite e podloèn napromeni i poradi toa e potrebna postojana negova kontrola niz celiotproces na kreditiraweto. Vsu{nost, samata kontrola zapo~nuva so utvr-duvawe na bonitetot na kreditobaratelot u{te vo fazata na odobru-vawe na kreditot pri {to se sporeduvaat bonitetnite performansi nakreditobaratelot so onie koi bankata gi ocenila kako prifatlivi, noprodolùva vo postojanoto kotrolirawe dali opredeleniot bonitet iponatamu se zadrùva na postoe~koto nivo koe e oceneto kako prifatlivoza bankata.

Pri ocenkata i kontrolata na bonitetot se razgleduvaat:

• Op{tite karakteristiki na klientot;• Finansiskite karakteristiki;• Kapitalot;• Kolateralot (kako instrument na obezbeduvawe);• Uslovite na stopanisuvawe.- Op{tite karakteristiki na klientot ja pokaùvaat sprem-

nosta na klientot da gi po~ituva obvrskite od kreditniot dogo-vor. Za taa cel prvi~no se utvrduva i kontroliraat karakteris-tikite na menaxmentot (odgovornost, stru~nost, uspe{nost, imixi ugled i sl.), kako i karakteristikite na kompanijata (kvali-tetot na proizvodite i uslugite, organizacija na raboteweto,kvalitetot na upravuvaweto, i sl).

- Finansiskite karakteristiki na klientot pretstavuvaat ne-gova objektivna sposobnost da go otpla}a kreditot soglasno dog-ovorenite uslovi. Zaradi toa se koristat kvantitativni infor-macii i indikatori (stapka na likvidnost profitabilnost, ste-pen na zadolènost) koi se dobivat vrz osnova na finansiskiteizve{tai kako {to se: bilansot na sostojba, bilansot na uspe-hot, izve{tajot za pari~nite tekovi i sl. Krajnata cel na vak-

127


vata analiza i kontrola e da se utvrdi stepenot na sigurnost iuspe{nost na kompanijata, odnosno da se indentifikuvaat opre-deleni potencijalni rizici za otplata na kreditot.

- Kapitalot so koj raspolagaat klientite pretstavuva dopol-nitelna sigurnost deka kreditot }e bide navremeno otplatuvan,bidej}i negovata golemina zboruva za imotnata sostojba (sila)na klientot. Me|utoa, sposobnosta na klientot treba da se utvrdiso sporedba na kapitalot so negovata vkupna zadolènost, vkup-nata pasiva i aktiva, neto-dobivkata i neto-pari~nite tekovi.Na ova treba da se nadovrze kontrolata na sopstveni~kata struk-tura na kapitalot so cel utvrduvawe na glavnite akcioneri inivnata povrzanost so ve}e postoe~kite dol`nici na bankata.

- Kolateralot kako instrument za obezbeduvawe na kreditotpretstavuva eden vid ublùvawe na kreditniot rizik na banka-ta. Me|utoa, u{te vo postapkata na ukniùvawe, a i podocna voprocesot na otplatata, potebno e da se utvrdi i da se kontrolirapravnata sigurnost na kolateralot, verodostojnosta na fina-siskite izve{tai vrz osnova na koi e dobiena informacijata zakolateralot, negovata momentalna pazarna vrednost, odnosot napazarnata vrednost na kolateralot i iznosot na kreditot koj seobezbeduva, postapkite i procedurite za realizacija (vpari~u-vawe) na kolateralot i sl. Sekoja od navedenite karakteris-tiki na kolateralot moè vo tekot na otplatata da se promeni(pr. da se namali pazarnata vrednost pod vrednosta na odobreni-ot kredit), taka {to e potrebno da se kontrolira dali spomena-tite performansi se vo ramkite na limitite postaveni od banka-ta so koi kreditniot rizik se “drì” vo sakanite ramki.

Ako kreditnata sposobnost ja smetame za primaren izvor na otpla-tata, kolateralot pretstavuva sekundaren izvor na otplata. Pritoa,mnogu bitno e da se postavat limiti koi treba da se kontroliraat poodnos na kolateralot. Ako trgneme od faktot deka kolatralot moè voosnova da se podeli na li~no kreditno obezbeduvawe (garancija, kreditennalog i sl) i stvarno kreditno obezbeduvawe (zalo`no pravo na dvièni nedvièn imot, sopstveni~ki prava na hartii od vrednost, prenos nasopstvenost, otstapuvawe na pobaruvawe, zalihi, polisi na osiguruvawei sl.), toga{ moème da kaème deka vo procedurite na bankata moàt dase postavat opredeleni nasoki za kakov vid na krediti, kakov vid nakolateral da se pobara i istoto da bide predmet na kontrola.

-Uslovite na raboteweto podrazbiraat utvrduvawe na momental-nata sostojba i perspektivite na stopanskata granka vo koja raboti klien-tot.

128


Pri ocenkata na momentalnata sostojba na stopanskata grankapotrebno e da se utvrdi mo`noto vlijanie na politikata, finansikatasostojba na grankata i nejziniot ciklus (od aspekt na rast, stagnacijaili pad), glavni konkurenti i konkurentnosta vo stopanskata granka isl., kako i mo`nite perspektivi za eventualni promeni na tekovnitekarakteristiki vo idnina.

4.3.3. Kontrola na kreditniot proces

Kontrolata na kreditniot proces se sproveduva so pridrùvawe nakreditnite proceduri koi propi{uvaat postapki, obvrski, odgovornosti ovlastuvawa, niz celiot krediten proces.

Pritoa, kreditniot proces moè da se podeli na ~etiri osnovnidela:

• opredeluvawe na celnite pazari i stopanski granki;• postapka za obrabotka na kreditnite barawa i obezbeduvaweto

na plasmanite;• postapka za odobruvawe na kreditnite plasmani ;• tekoven nadzor na kreditnite plasmani i kreditnoto obezbedu-

vawe.

Kreditnata procedura podrazbira postoewe na niza pravilnici iupatstva so jasen opis na postapkite i obvrskite za sekoj del od kreditniotproces.

Vo kreditnata dokumentacija moraat da bidat vidlivi site preze-meni aktivnosti vo site delovi na kreditniot proces. Kreditnata doku-menatcija voedno obezbeduva sledewe i kontrola na kreditniot dol`niki utvrduvawe na odgovornost na poedinci vo vkupniot krediten proces.

Kontrolata na kreditniot proces se realizira kako od strana nainternite strukturi vo bankata (interna kontrola), taka i od strana nanadvore{ni kompanii i institucii (eksterna kontrola).

4.3.3.1. Interna i eksterna kontrola nakreditniot rizik

Celta na kontrolata za sledewe i procenka na rizikot vo kreditno-to rabotewe e da se ograni~i rizikot, taka da pravovremeno se identifi-cira se proceni i se sledi. Za taa cel e potrebno da se vospostavi sistemna vnatre{ni kontroli, po~nuvaj}i od samite kreditni slu`benici,kreditni analiti~ari i povisoki nivoa na menaxment kako i formirawena konkretna organizaciona edinica za kontrola i revizija.

Vnatre{nata kontrola, na kvalitetot na plasmanite i na celotokreditno rabotewe na menaxmentot }e mu dade pojasna slika za stepenot

129


na po~ituvawe na kreditnite politiki i proceduri, uspe{nosta na sis-temot za identifikacija na problemati~nite krediti i adekvatnosta iefikasnosta na sistemot na vnatre{ni kontroli.

Pokraj vnatre{nata kontrola, od golemo zna~ewe pri kontrolatana kreditniot rizik, odnosno kontrolata na prudentnoto kreditirawee kontrolata na bankarskata supervizija kako institucija zadolèna zasledewe na sigurnosta na bankite i usoglasenosta so zakonskite odred-bi.

4.3.1.1.1 Vospostavuvawe na sistem na vnatre{nakontrola vo ramkite na kreditnotorabotewe

Celta na na vnatre{nata kontrola e da se vgradi sistem na kontro-la vo procesot na kreditirawe. Zna~i, zada~ata na vnatre{nata kontro-la bi bila:

- da obezbedi konzistentnost na raboteweto,- da go kontrolira po~ituvaweto na usvoenite kreditni politiki

i postapki,- da bezbedi uspe{no i sigurno rabotewe,- da go za{titi imotot na bankata (vo vid na plasirani sredstva),- da gi minimizira slu~ajnite gre{ki i propusti pri krediti-

raweto.

Kontrolata nad raboteweto vo kreditniot oddel se sproveduva:- preku jasno definirani kreditni politiki i postapki na

kreditiraweto,- preku jasna podelba na dol`nosta me|u krediniot slu`benik,

onosno kreditniot analiti~ar i licata od edinicata za smetk-ovodstveno evidentirawe na delovnite promeni,

- niz jasno definiran sistem na ovlastuvawa i odgovornosti.

Organizaciski gledano vnatre{nata kontrola na kreditnoto rabo-tewe na bankata moè da se odviva vo t.n. krediten kontroling edinica,no i da bide dopolnitelno pokriena i so aktivnostite na internata re-vizija.

Vnatre{na kontrola na kreditite(krediten kontroling)

Vnatre{niot nadzor i kontrola na plasmanite -krediten kontro-ling- moè da bide organiziran kako posebna organizaciona edinicaili vo ramkite na kreditniot oddel. Funkcijata na kreditniot kontro-ling e nezavisno da se oceni i kontinuirano da se preocenuva kvalitetotna kreditnoto portfolio, so cel da se uo~at znacite na negovoto vlo-

130


{uvawe, da se utvrdat pri~inite i da se prezemat aktivnosti {to bivodele do odrùvawe na nivoto na kreditniot rizik vo o~ekuvanite ram-ki. Vnatre{niot nadzor i kontrola na kreditite se va`ni za navremenoidentifikuvawe na problemati~nite krediti, koi nastanale od raznipri~ini a pred sÈ poradi nepo~ituvawe na kreditnite politiki i pro-ceduri. Dokolku postojat takvi otstapuvawa, potrebno e da se utvrdinivnata za~estenost, vid i zna~ajnost i da se navedat korektivni merki,kako i da se kontrolira nivnata dosledna primena.

Vnatre{na revizija vo delot na kreditnotorabotewe na bankata

Funkcijata na vnatre{nata revizija e da se namali kreditniot rizikkoi moè da nastane poradi slabostite na sistemot na vnatre{nite kon-troli, nepo~ituvawe na usvoenite poltiki i postapki, odnosno zaradipronevera ili zloupotreba na polo`bata na opredeleni lica vo banka-ta.

Postapkite na bankarskata vnatre{na revizija treba da vklu~at:

• Ocenka na sistemot na vnatre{nite kontroli vo delot na kre-ditiraweto

• Ocenka na to~nosta i soodvetnosta na finansiskite izve{tai iinformacii ({to vklu~uva i testirawe na presmetkata na ka-miatite)

• Ocenka na usoglasenosta na kreditnoto rabotewe vo bankata sozakonskite i podzakonskite akti, kako i stepenot na po~ituvawena usvoenite politiki i proceduri;

• Kontrola na kreditnoto portfolio vrz osnova na izbranprimerok (za da se utvrdi dali kreditnoto dosie ja sodrì ce-lokupnata dokumentacija i dali plasiranite sredstva namenskise koristat);

• Proverka na instrumentite na obezbeduvawe i na izvr{eniteprocenki na imotot zemen kako kolateral;

• Procenka na adekvatnosta na izvr{enite rezervacii za identi-fikuvanite zagubi po plasmanite.

Vrz osnova na naprvenata kontrola, slu`bata na vnatre{na revizijasostavuva i prezentira izve{taj vo koj se naveduvaa naodite, i preporaki-te za otklonuvawe na nedostatocite. Me|utoa, celta na ovoj proces e dase kontrolira i doslednoto ispolnuvawe na preporakite.

131


4.3.1.1.2 Ulogata na suprevizijata na bankite voprocenka na upravuvawe so kreditniotoportfolio od strana na bankite

Celta na suprevizijata vo smisla na procenka na soodvetnoto upra-vuvawe so kreditnoto portfolio e:

• da se utvrdi stapkata na rizi~nost na kreditnoto portfolio odstrana na bankata;

• da se proceni adekvatnosta i efikasnosta na kreditnata poli-tika i proceduri kako i sistemot na vnatre{ni kontroli;

• da se utvrdi dali se odviva raboteweto na bankata vo soglasnostso utvrdenite politiki i proceduri;

• da se utvrdi adekvatnosta i efektivnosta na kreditniot kon-troling, kako i na sistemot na raspredeluvawe na plasmanitespored nivnata rizi~nost;

• da se utvrdi obemot i adekvantnosta na vnatre{nata revizija;• da se naloàt merki za podobruvawe na sostojbata vo slu~ai na

nesoodvetni kreditni politiki i proceduri ili nivno nedols-edno po~ituvawe i primena kako i nepo~ituvawe na zakonskitepropisi.

Preku supervizorskiot izve{taj mo`no e da se sogledaat:

• dvièwata vo aktivata na bankata,• kvalitetot na kreditite,• stepenot na izloènost na bankata na kreditniot rizik,• adekvantnosta na izvr{enite rezervacii realnite identi-

ficirani zagubi.

Vakvata procenka na kvalitetot na kreditnoto portfolio na banka-ta dava direkten uvid na raboteweto na bankata, odnosno, mo`nost da sesogleda dali e vospostaven celokupen sistem za upravuvawe so kreditni-ot rizik i odrùvawe na istiot vo kontrolirani i za bankata prifatliviramki.

4.4 Sledewe na kreditniot rizik

Kako del na upravuvaweto so kreditnioit rizik, sledeweto nakreditniot rizik se odnesuva na:

a) Sledewe na kreditnoto portfolio;b) Sledewe na kreditniot dol`nik;a) Sledewe na krednoto portfolio se pravi so cel da se sporedat:

132


- tekovnata i sakanata struktura na kreditnoto portfolio kakoi

- prethodno utvrdenata struktura so tekovnata struktura.

Sporeduvawe na tekovnata i sakanata struktura se vr{i zaradi preze-mawe korektivni merki, so cel utvrdenite otstapuvawa da se minimal-ni. Istovremeno sporeduvaweto so prethodno utvrdenata struktura e vofunkcija na ocenka na korektivnite merki koi se prezemale vo prethodni-ot period, a koi bile naso~eni kon podobruvawe na opredeleni bilans-ni pozicii. Na toj na~in se vr{i kontinuirana kontrola na kvalitetotna kreditnoto portfolio i kreditniot proces.

b) Sledeweto na kreditniot dol`nik, tekovniot nadzorna kreditnite plasmani i kreditnoto obezbeduvaweima ednakva funkcija i zna~ewe kako i ocenkata nabonitetot na klientot, a taa e minimizirawe nakreditniot rizik.

Iako kvalitetnoto sledewe na kreditniot dol`nik retko moè daja ispravi pogre{nata ocenka na bonitetot, vlo{uvaweto na kvalitetotna kreditot moè da bide posledica na neprepoznavawe na znacite zakriza na dol`nikot {to e primarna zada~a na sledeweto na dol`nikot,odnosno negoviot kredit. Koga kreditniot plasman }e se evidentira vobilansite na bankata, po~nuva negovoto tekovno sledewe spored odnapreddefinirani postapki, zaradi potpolno to~en i aùren uvid vo kreditni-ot odnos, so cel odrùvawe na uslovite za ispolnuvawe na tekovnite iidni obvrski na dol`nikot kon bankata.

Sledeweto na kreditniot dol`nik se odnesuva na:

- ispolnuvawe na dogovornite obvrski,

- povtorna ocenka na bonitetot,

- povtornata ocenka na kreditnata dokumentacija.Sledeweto na stepenot i na~inot na ispolnuvawe na dogovornite

obvrski ovozmoùva navremeno voo~uvawe na znacite na kriza kajdol`nikot. Pokraj sledweto na naplatata (glavnica, kamata provizii isl) vo dogovorot za kredit, moàt da postojat klauzuli za: minimalnoprose~no saldo, minimalni koeficienti na finansiski pokazateli,barawa za dostavuvawa na mese~ni i trimese~ni finansiski izve{tai isl. Na toj na~in so proverkata za doslednoto pridrùvawe na klauzuli-te moàt da se voo~at opredeleni nastabilnosti i problemi vo rabotewe-to na dol`nikot.

Povtornata ocenka na bonitetot proizleguva od faktot {toutvrdeniot bonitet vo tekot na kreditnata otplata se menuva. Izvorite

133


na informacii za povtorna ocenka na bonitetot se: ocenka na ispolnu-vawe na dogovornite obvrski, dostavenite finansiski izve{tai, dover-itelite na dol`nikot i samiot dol`nik. Sledeweto na kreditniotdol`nik so povremeno posetuvawe na negovite rabotni prostorii pre-tavuva vaèn izvor na informacii. Za vreme na posetite i intervjuataso menaxmentot so obikoluvawe na postrojkite, pogonite i delovniteprostorii, se sobiraat va`ni podatoci se koi se proveruva kvalitetot ito~nosta na dostavenite finansiski informacii, kako i proverka nasostojbata na zaloènata aktiva.

Kreditnata dokumentacija mora da bida potpolna i hronolo{kivodena i aùrna. Najzna~ajniot del na dokumentacijata e potpolnosta iispravnosta (to~nosta). Osobeno zna~ewe vo sledeweto na kreditniotrizik treba da se posveti na dol`nicite za koi se utvrden vlo{uvawa nastabilnosta i efikasnosta na raboteweto. Zaradi toa, potrebno e da seutvrdat posebni proceduri so koi takvite kreditni plasmani se stavaatpod poseben nadzor.

4.5. Namaluvawe (neutralizirawe)na kreditniot rizik

Vo zavisnost od intenzitetot na rizikot i promenlivosta na uslo-vite vo raboteweto, bankata moè da se opredeli za razli~ni vidovimerki i aktivnosti za negovo otstranuvawe, namaluvawe ili pak pri-fa}awe. Ako zagubite od efektuiraweto na kreditniot rizik e pomalaod korista {to moè da se dobie od nego, bankata najverojatno }e goprifati toj rizik (na pr. namaluvawe na proviziite na opredeleni uslu-gi so cel da se zgolemi brojot na deponentite na bankata) i obratno.

Menaxerite primenuvaat razli~ni strategii, so cel namaluvawe iza{tita od kreditniot rizik:100)

Prvo, bankite vr{at selekcija na kreditnite barawa so {to delu-vaat vo pravec na minimizirawe na kreditniot rizik.

Pri selekcijata na kreditnite barawa bankite koristat internirejting sistemi. So toa se utvrduva stepenot na kreditnata sposobnost,odnosno bonitetot na dol`nikot, a so toa i stepenot na kreditniot rizik.

Dokolku dol`nikot spa|a vo kategorija na povisok stepen na rizikod nego se bara da plati pogolema kamatna stapka, kako kompenzacija nakreditniot rizik.

100) ]irovi} M., „Bankarstvo“ Beograd, 2001 godina, str.334.

134


Vtoro, bankite primenuvaat za{titni klauzuli (covenants) so koise spre~uva takvo delovno odnesuvawe na dol`nikot so koe bi se vlo{ilanegovata kreditna sposobnost za vreme na traewe na otplatata na kredi-tot. Dokolku dol`nicite bi prekr{ile nekoja od za{titnite klauzuli,bankata ima pravo da go otkaè ponatamo{noto koristewe na kreditot.Bankata po pravilo, gi koristi ovie klauzuli, da izvr{at pritisok vrzdol`nicite, svoeto odnesuvawe da go uskladat so opredelbite odza{titnite klauzuli i so toa da go odrùvaat kreditniot rizik na saka-noto nivo.

Treto, bankite moàt za svoite kreditni pobaruvawa od dol`nikotda baraat kolateral ili garancija.

êtvrto, bankite primenuvaat sistem na limiti po osnov na:

• maksimalen iznos na odobreni krediti po individualen dol`nikvo odnos na kapitalot na bankata;

• maksimalen iznos pome|u rizi~nata i vkupnata aktiva;• minimalen iznos (ili procent) na likvidnata aktiva vo odnos

na vkupnata aktiva.

Peto, bankite vr{at diverzifikacija na svojata kreditna aktivaso {to se smaluva nivniot portfolio rizik.Veke be{e spomenato dekavakvata diverzifikacija bankite ja vr{at po pove}e kriteriumi, kako{to se:

• po klienti (celni grupi, stopanski granki);• spored vidovi i nameni na kreditni plasmani;• spored vidovi na kreditno osiguruvawe;• po strukturi na kamatna stapka i sl) ;• spored ro~nost na plasmanite;

• spored regioni i sl.

Na takov na~in odnapred se ograni~uva obemot na kreditniot rizikkoj bi nastanal pri opredeleni nepredvideni nastani vo opredeleni,regioni, stopa

nski granki, grupi na naselenie, nameni na krediti sli~no.

135

III Informativniot krediten sistem i kreditnoto rangirawe - osnova za kvalitetno ...

III. INFORMATIVNIOT KREDITEN SISTEM IKREDITNOTO RANGIRAWE - OSNOVAZA KVALITETNO UPRAVUVAWESO KREDITNIOT RIZIK

1. Poim i su{tina na informativniot krediten sistem

Vo svetot na asimetri~nost na informacii, soznanijata za finan-siskata disciplina na potencijalnite kreditobarateli i nivnata sposob-nost da go otpla}aat kreditot, se klu~ni promenlivi vo analizata narizikot i donesuvaweto na odluki za dodeluvawe na krediti. Vsu{nostvo sovremeni uslovi koga verodostojnite i navremeni informacii seklu~ na donesuvawe na vistinskite delovni, pa vo taa smisla, i kreditniodluki, fenomenot na asimetri~ni informacii e sÈ po~esto aktuelen.

Fenomenot na asimetri~nost na informacii101)- situacija koja sejavuva koga nedovolnite soznanija na ednata strana za drugata strana in-volvirana vo transakcii pridonesuva da bide nevozmo`no da se donesu-vaat precizni odluki vo sproveduvaweto na transakcii- e vaèn aspektna finansiskite pazari. Na primer, menaxerite na edna korporacija znaatdali se ~esni ili dali imaat podobri informacii za toa kolku dobro seodviva nivniot biznis otkolku akcionerite.

Asimetri~nosta na informaciite rezultira so opredeleni prob-lemi na negativna selekcija i moralen hazard koi se javuvaat pred i podonesenata odluka i/ili izvr{ena transakcija.

Negativnata selekcija e problem na asimetri~ni informacii kojse javuva pred transakcijata: potencijalnite lo{i kreditni rizici seonie koi najaktivno baraat zaemi. Taka, stranite kaj koi ima najgolemaverojatnost da predizvikaat nepoèlen ishod, se onie koi najverojatnobi sakale da vlezat vo transakcijata. Na primer, onie koi prezemaatgolemi rizici ili direktnite izmamnici moàt da bidat premnogu ̀ elni

101) Mishkin S. F., Eakins, G. S., „Financial Markets and Institutions“, Pearson PrenticeHall, USA, p.370-371.

136


da zemat zaem, zatoa {to znaat deka nema da go vratat. Imaj}i predviddeka nepovolniot izbor gi zgolemuva {anskite zaemot da stane lo{krediten rizik, zaemodavatelite moàt da odlu~at da ne davaat zaemi,iako ima dobri kreditni rizici na pazarot.

Moralen hazard se javuva otkako }e se slu~i transakcijata. Zaemo-davatelot e izloèn na rizik zaemobaratelot da se angaìra vo aktivnos-ti koi ne se poèlni od gledna to~ka na zaemodavatelot, zatoa {to pra-vat vra}aweto na zaemot da bide pomalku verojatno. Na primer, otkakozaemobaratelite }e dobijat zaem, tie moàt da prezemat golemi rizici(koi nudat pogolem povrat na sredstva, no isto taka se izloèni i napogolem rizik od neizvr{uvawe) zatoa {to pla}aat so pari na nekoj drug.Imaj}i predvid deka moralniot hazard ja namaluva verojatnosta, zaemotda bide vraten, zaemodavatelite moàt da odlu~at da pretpo~itaat da nego odobrat zaemot.

Analizata na toa kako problemite na asimetri~ni informaciivlijaat vrz ekonomskoto odnesuvawe, se narekuva posredni~ka (agencis-ka) teorija. Ova teorija prakti~no zapo~nala da se primenuva so cel dase zgolemi op{tata transparentnost so {to }e se namalat negativniteimplikacii od fenomenot na asimetri~nost na informacii.

Imeno, teoretskite analizi od 70-tite i 80-tite godini pokaùvaatdeka te{kotiite so koi se soo~uvale kreditorite pri ex-ante identifi-kacija na rizicite na proektite za finansirawe, zavr{uvaat kako feno-men na kantitativno kreditno rezonirawe. Vsu{nost, kredit ne im seodobruva na opredeleni novi barateli na zaemi duri i koga navistinaimaat potreba od nego i se spremni da ja platat cenata {to e pobarana.Poop{to gledano, koga transparentnosta na u~esnicite na kreditniotpazar ne e celosna, a mehanizite za realizirawe na kreditnite dogovorine se sovr{eni (koe doveduva do moralni hazardi), nekoi imateli na poten-cijalni profitabilni investicioni proekti ne uspevaat da obezbedatnivno finansirawe.

Pod ovie uslovi, kompaniite moàt da bidat zainteresirani da imsoop{tat na potencijalnite kreditori, informacii za sebe i za svoetorabotewe. Ova od pri~ina {to moè da se pretpostavi deka firmitekoi objavuvaat celosni informacii za svoite aktivnosti, moàt podo-bro da bidat prifateni od nivnite kreditori i, taka, moàt da dobijatpopogodni finansiski uslovi.

Bankite, kako imateli na smetki, imaat na raspolagawe zna~itelnokoli~estvo informacii za aktivnosta na svoite klienti. Za da odobratkrediti, tie nu`no gi verifikuvaat informaciite obezbedeni od stra-na na potencijalnite zaemobarateli. Na ovoj na~in tie se steknuvaat soekspertiza na poleto na upravuvawe so informacii. Vo zavisnost od go-

137


leminata i portfolioto na bankite, tie se podobro postaveni na finan-siskiot pazar vo pogled na raspolagawe so informacii za svoite tekov-ni (i potencijalni) klienti, a se podobro postaveni i za analiza i upravu-vawe so rizicite.

No, eden klient moè da koristi uslugi od nekolku banki, a sekojaod niv ima na raspolagawe samo delumni informacii za aktivnosta napotencijalniot zaemoprimatel. Ova e u{te pove}e to~no koga se rabotiza mali banki, slabo koncentrirani ili stanuva zbor za nedovolno razvi-eni bankarski sistemi.

Vo takvi slu~ai, strogo privatnata priroda na informaciite sokoi raspolaga sekoj poedine~en kreditor, a koe e od su{tinsko zna~ewevo odnos na konkurentnata prednost na bankite, moè da go namali obe-mot na dodeluvawe na krediti. Imeno , na ovoj na~in se ote`nuva real-nata procenka na kreditniot rizik i gi tera bankite da dejstvuvaat sokrajna pretpazlivost pri odobruvawe na krediti. Vo takva edna situacija,sorabotkata me|u kreditorite na poleto na spodeluvawe na informaciiima pozitivni efekti vrz distribucijata na kreditite. So namaluvawena informaciskite asimetrii, se ograni~uva prezadolènosta koja proiz-leguva od prekumerno pozajmuvawe od pove}e razli~ni kreditori. Spode-luvaweto na informacii me|u zaemodavatelite ovozmoùva podobra kon-trola na kreditite i sistemskite rizici vo celina.

Ova nametnuva potreba od kreirawe na informativen sistem za kre-ditnoto odnesuvawe na fizi~kite i pravni lica, koi se dol`nici porazli~ni osnovi i kaj razli~ni kreditori (institucii i banki). Vo taasmisla, kreditnite informativni sistemi igraat uloga na brokeri(posrednici) so {to se zgolemuva transparentnosta na kreditnite pa-zari.

Kreditnite informativni sistemi vklu~uvaat brojni funkcii -sobirawe, analiza i distribucija na informacii za toa kako fizi~kitelica i biznisite, mali i golemi, gi izvr{uvaat svoite kreditni obvr-ski. Tie moàt da obezbedat vredni informacii za ocenka na rizikotpovrzan so vra}aweto na kreditot, verojatnata profitabilnost na smet-kite, naplata na dolg, marketing, skrining na vrabotuvawa, skrining nazakupci, analiza na pobaruvawa, osiguritelno emstvo, istraùvawe napazar i ekonomski trendovi. Zna~i informativniot krediten sistemovozmoùva postoewe na baza na istoriski podatoci, informacii,izve{tai, analizi i drugi formi na pokazateli so koi se pomaga da seizgradi realna slika za kreditnoto odnesuvawe na fizi~kite i pravnilica kon site(ili najgolem broj i najzna~ajni) kreditori.

Ovoj vid informacii se pokaàl kako efektivna alatka za raznovid-ni celi, vklu~itelno i procenka na rizikot so koj se soo~uvaat kredito-

138


davatelite, imaj}i predvid deka minatoto iskustvo vo pla}awata e silenpokazatel za idnite rezultati. Kreditnite informativni sistemiovozmoùvaat, isto taka, empiriski da se proceni koi faktori se po-predvidlivi, vo odnos na drugi, so {to se ovozmoùvaat rafiniranikreditni odluki.

Kako rezultat na toa, kreditodavatelite moàt posoodvetno da giprocenat odlukite za kreditni plasmani sprema potro{uva~ite ibiznisite, a so toa da ovozmoàt kontinuitet na kreditniot i ekonom-skiot razvoj vo zemjite vo koi istite rabotat. So toa, kreditorite se ivo podobra pozicija da razvijat brojni kreditni ponudi osmisleni soglas-no rizikot {to go prezentiraat edinstvenite kreditni istorii na niv-nite potencijalni i sega{ni klineti.

Postojat tri razli~ni mo`ni nivoa na spodeluvawe na informa-cii me|u instituciite, pri {to sekoe od niv vlijae na razli~en na~invrz kreditniot pazar102):

Najniskoto nivo, sekako, e nulto nivo na spodeluvawe na infor-macii. Vo takvo opkruùvawe, finansiskite institucii imaat ekskluziv-no poznavawe na nivnata baza na klienti. Ova pridonesuva na kredito-baratelot da mu bide te{ko da obezbedi najdobri uslovi kaj kreditorite,osobeno za onie, koi nemaat da ponudat zalog. Kreditorot, od kogo kre-ditobaratelot nikoga{ prethodno ne zemal kredit, nema na~in prekukoj da go proceni rizikot povrzan so nego, Za kreditorot, davaweto zae-mi na zaemobarateli bez da bide toa prosledno so negoviot ugled zna~izgolemuvawe na nivoto na rizik, zatoa {to ima mnogu malku mo`nosti dase utvrdi kvalitetot na zaemot.

Slednoto nivo na spodeluvawe na informacii e razmena, me|uzaemodavatelite, na negativni informacii, vo vrska so neizvr{uvawatai zaostanatite isplati na zaemobaratelot. Sozdavaweto samo na javna“crna lista” dava dva pozitivni rezultati: pomaga da se is~istat port-folijata na kreditorite od klienti so prethodni problemi vo otpla-tite i da se proizvede t.n. skrining efekt(efekt na selekcija), koj ginamaluva problemite vrzani za nepogoden izbor. Pokraj toa, faktot {tozaemobaratelite sakaat da izbegnat da bidat na crnata lista sozdavaefekt na pottik (na otplata na kreditite), koj pomaga da se namaliproblemot na moralen hazar vo vra}aweto na zaemite.

Najsofisiticiranite aran`mani za spodeluvawe na informacii,sepak, vklu~uvaat, pokraj negativni, i pozitivni podatoci za zaemo-

102) Jill Luoto, Craig McIntosh,Bruce Wydick “ Credit information Systems in Less-Devel-oped Countries: Recent History and Test” Sept.2004 str. 8.

139


baratelot. Pozitivnite podatoci, ili”belata lista”, moè da ja vklu~uvavkupnata izloènost na zaemi i garanciite na dol`nikot, podatoci odminatata kreditna istorija razli~ni od neizvr{enite i zaostanatitepla}awa i karakteristiki za dol`nikot kako vrabotenost, prihod ilidelovna granka. Spodeluvaweto na pozitivni informacii mu ovozmoùvana dol`nikot da sozdade “zaloèn ugled” ~esto vo forma na kreditnobodirawe, a toa moè da obezbedi vredni informacii na kreditniotpazar i da im ja prenese na golem pul na zaemodavateli poedine~natakreditosposobnost na zaemobaratelot. Spodeluvaweto na pozitivni in-formacii pomaga da se namali prezadolènosta na zaemobaratelot, daima poniski stapki na neizvr{eni pla}awa na sevkupniot krediten pa-zar i (vo konkurencija) da gi namali ramnote`nite kamatni stapki.

Mekinto{ i Vajdik velat deka efektite od kreditnite informa-tivni sistemi moàt da se razloàt na dva razli~ni i odvoeni efektivrz stapkite na neizvr{uvawe.103)

Prviot od ovie efekti e “skrining efektot”, sposobnosta na edenkrediten informativen sistem da gi namali stapkite na neizvr{uvawepreku otstranuvawe na rizi~nite zaemobarateli od portfolioto. Imaj}ipredvid deka kreditnata istorija i podatocite za tekovnata zadolènostna sekoj nov podnositel na barawe se proveruva pred da se odobri zae-mot, zaemobaratelite koi imaat visok prethoden dolg se izzemaat od port-folioto, so {to ostanuva so pomalku zadolèni, pomalku rizi~ni zaemo-barateli, a toa po zavr{uvaweto na prviot ciklus na zaemi, }e zapo~neda gi namaluva stapkite na neizvr{uvawe.

Vtoriot efekt e “efektot na pottik”. Nekoi zaemobarateli,onie na rabot da prezemat bezbedno ili rizi~no investiciono odnesu-vawe, se naveduvaat kon bezbedno odnesuvawe so toa {to podobrenatacirkulacija na informacii vo eden kreditno informativen sistem gizgolemuva negativnite implikacii na neizvr{uvawata. Jasno e deka epotrebno da se znae za postoeweto na kreditniot informativen sistemza da dojde do “efektot na pottik”.

1.1. Sodrìnata na kreditniot informativen sistem

Za sodrìnata i strukturata na kreditniot informativen sistemvo teorijata i praktikata ne postojat usoglaseni mislewa. Nekoi smetaatdeka osnovnata sodrìna na kreditniot informativen sistem ja pret-

103) Vidi pove}e: McIntosh, Craig and Bruce Wydick. 2004b. “A Decomposition of In-centive and Screening Effects in Credit Market Information Systems.” Working Paper,University of California at San Diego/University of San Francisco.

140


stavuvaat dvata institucionalni oblika, javniot i privatniot kreditenregistar, koi vo praktikata na opredeleni zemji niz svetot moàt da seisklu~uvaat ili nadopolnuvaat.

Imeno, se smeta deka privatnite kreditni biroa i javnite kredit-ni registri zaedno pretstavuvaat dva vida na formalni mehanizmi zarazmena na informacii me|u zaemodavatelite na finansiskite pazari.Primarnata razlika me|u ovie dva aran`mana e vo toa {to u~estvoto vojavniot krediten register e obvrzno i nametnato so regulativa, dodekaprivatnite kreditni biroa sobiraat informacii od ~lenovite- zaemo-davateli, vrz dobrovolna osnova. Dvata rabotat na principot na zaemnarazmena na informacii: Instituciite obezbeduvaat informacii vo ba-zata na podatoci za nivnite klienti vo zamena za pristap do ostatokotod bazata na podatoci.

Miler, naprotiv, dava mnogu po{iroka definicija i sodrìna nakreditniot informativen sistem, pritoa naveduvaj}i deka istiot pret-stavuva generalna institucionalna ramka koja go pomaga kreditnotoinformirawe(izvestuvawe) vo edna ekonomija.

Spored nego kreditniot informativniot sistem sodrì 7 elemen-ti:104)

1. Kreditni registri: toa se bazi na podatoci za zaemobaratelite(pretprijatija i/ili doma}instva). Tie sodràt informacii zaminatite i sega{nite krediti na sekoj klient, od site kredito-ri i ja formiraat negovata kreditna istorija. Pri toa se razli-kuva:

- javen krediten register (upravuvan od Vladata ili Central-nata banka),

- privatni kreditni registri ili kreditni biroa (baza na po-datoci so informacii vrzani za kreditosposobnosta upravu-vani od privatni firmi, stopanski komori, bankarski zdru-ènija, drugi profitni ili neprofitni institucii).

2. Zakonska ramka za kreditno izvestuvawe;3. Zakonska ramka za za{tita na privatnosta;4. Regulatorna ramka vrzana za kreditno izvestuvawe;5. Drugi informacii na raspolagawe vo dadena ekonomija za kvali-

tetot na zaemobaratelite (sudska arhiva, itn);

104) Dorbec. A. “ Credit information systems -Theoretical and comparative analysis” –AED”AttractivitÈ Economiqie du Droid”-Economic University of Paris;Sept.2006, p.10.

141


6. Upotreba na kreditnite izve{tai vo ekonomijata (konkretno,upotrebata na metodi za rejting i boduvawe od strana na zaemo-davatelite);

7. Kulturen kontekst: slednata to~ka na op{testvoto vo odnos naspodeluvaweto na privatni informacii, va`nosta na “reputa-ciskiot zalog”, itn.

Ova sekako pretstavuva poseopfatno sodrìnsko poimawe nainformativniot krediten sistem, pretpostavuvaj}i go kako ramka nalegislativa i institucii za izvestuvawe, razmena i nepre~eno koris-tewe na kreditni i drugi relevantni informacii, imaj}i go vo predvidi kulturniot aspekt na otkrivawe na privatni, doverlivi i drugi infor-macii koi se odnesuvaat na ugledot na pravnite i fizi~ki lica. Sporednego, isto taka, privatnite kreditni biroa imaat mnogu po{iroka de-finicija, pa vo kreditniot informativen sistem gi vklu~uva i agen-ciite za krediten rejting, agencii za kreditno izvestuvawe, agenciiteza osiguruvawe na krediti i drugi agencii i organizacii koi davaat vred-ni informacii za kreditosposobnosta na privatnite i fizi~kite licakako tekovni ili potencijalni kreditokorisnici.

Ova ne e slu~aj so tolkuvaweto na Jappeli i Pagano koi davaat potesnadefinicija za kreditnite biroa: Razmenata na informacii me|u zaemo-davatelite e ona {to gi razlikuva kreditnite biroa od drugite agenciikoi sobiraat i obrabotuvaat vredni informacii od javni izbori iliprivatni istraùva~i”105) ne vklu~uvaj}i gi rejting-agenciite i na nivsli~ite institucii vo kreditniot informativen sistem.

Zabeleùvame deka ovaa definicija gi isklu~uva opredeleni kom-panii koi nudat informacii za kreditosposobnost. Vo taa smisla, ova epotesna definicija i sodrìnsko poimawe na kreditno informativni-ot sistem.

Izve{tatie na “Doing Bussiness” na Svetskata banka (2004), (2005),(2006) se ~ini deka se vodat od logikata na {irokata definicija dadenaod Miler so toa {to predlagaat ~etiri pod-indeksi vo letokot “Do-bivawe kredit”:106)

1. Indeks za sproveduvawe na zakonskite prava;2. Dlabo~inata na kreditno informativniot indeks;3. Pokrienost so javen krediten register;4. Pokrienost so privatni kreditni biroa.

105) Vidi pove}e: Jappelli T., Pagano M. (2000-b) „Information Sharing in Credit Markets:The European Experience“ CSEF Working paper, N°35, March 2000.

106) Vidi pove}e: http://www.doingbusiness.org/Methodology/GettingCredit.aspx

142


Sepak, definiciite za privatno kreditno biro vo “Doing Bussiness”i kaj Miler (2000) ne se identi~ni. Konkretno, kompaniite ~ija glavnacel ne e olesnuvawe na razmena na informacii me|u zaemodavatelite seisklu~eni od definicijata vo Doing Bussiness. Definicijata na privatnokreditno biro zemena vo izve{taite, spored toa, e pobliska do tesnatadefinicija na Jappelli i Pagano (2000), (2002). No ponatamu se zabeleùvadeka pod-indikatorite 2 i 4 (dlabo~ina na kreditno informativniotindeks i pokrienost so privatni kreditni biroa) go opi{uvaat kredit-niot informativen sistem vo negovata tesna smisla i deka vo nekoi slu-~ai upotrebata na takvi “tesni” indikatori dava necelosna procenka zakreditniot informativen sistem.

Moè slobodno da se kaè deka iako potesnoto poimawe na kreditni-ot informativen sistem najdirektno go tretira kreditnoto odnesuvawena tekovnite i potencijalni kreditokorisnici, sepak, informaciitekoi gi nudat ostanatite institucii kako {to se agenciite za kreditenrejting, isto taka moàt da bidat dragoceni pri ocenkata na kreditnatasposobnost i so toa i na kreditniot rizik na sega{nite i idni kredito-korisnici.

[to se odnesuva do ostanatite aspekti navedeni vo ramkata na kre-ditniot informativen sistem bi moèle da pretstavuvaat preduslovi zagradewe na efikasen informativen sistem, odnosno za nepre~eno formi-rawe i rabotewe na organizacionite formi (instituciite) na kreditnotoinformirawe.

Me|utoa, fakt e deka site tie aspekti treba soodvetno da bidatregulirani i od toa }e zavisi sekupnata konfiguracija, struktura iuspe{no funkcionirawe na kreditniot informativen sistem.

Se razbira, {irinata, dlabo~inata i op{tata efikasnost na kredit-nite informativni sistemi zna~itelno se razlikuvaat od zemja vo zemja.Kreditnoto izvestuvawe, na opredeleno nivo, e kriti~en del od finan-siskiot sistem na najrazvienite ekonomii,a vo zemjite vo razvoj toa e~esto mnogu poslabo ili voop{to ne postoi. Ova e taka zatoa {to disci-plinata za vra}awe na kreditite obi~no se odviva preku ~esto repro-gramirawe na kreditite ili opomeni do klientot od strana na eden poz-nat kreditor (banka), dodeka potticite za vra}awe na kreditite vo raz-vienite zemji, proizleguvaat od nastojuvaweto da se odrì opredelenonivo na krediten rejting koj kako podatok bi bil dostapen za site kredi-tori, preku informativniot krediten sistem.

143


2. Vlijanieto na kreditnite informativni sistemivrz pazarot na krediti i kreditniot rizik

2.1. Pridobivkite od informaciite nakreditnoinformativnite sistemi vrznivoto na kreditniot rizik

Analizata na postojnite teoretski i empiriski materijali ovozmo-ùva da se izdvojat slu~ai vo koi spodeluvaweto na kreditnite infor-macii pome|u kreditorite pozitivno deluva vrz kreditniot rizik, odnos-no rizici koi neposredno vlijaat na kreditniot rizik. Vo taa smisla sospodeluvaweto na informacii vo ramkite na kreditniot informativensistem se pomaga da se ograni~i:107)

a) Ex-ante moralen hazard:

Kreditobaratelite moàt da smetaat deka e popogodno da ne im gisoop{tat site informacii na potencijalnite kreditori, osobeno kogatakvite informacii se negativni. Spodeluvaweto na informacii zaprethodni neizvr{uvawa vo ramkite na kreditnoinformativniot sis-tem, vo toj slu~aj pretstavuva neophoden ~ekor za namaluvawe na ovoj vidna moralen hazard. Na toj na~in se nosat porelevantni kreditni odlukiod strana na kreditorite, se zgolemuva ponudata na krediti na makroe-konomsko nivo. i se namaluva rizikot prezemen od strana na bankarski-ot sistem kako celina.

b) Ex-post moralen hazard:

Klientot koj e finasiski sposoben da go vrati svojot dolg moè dapokaè nedovolna volja i disciplina vo otplatata na kreditite ili daizbere da prezema aktivnosti so porizi~en karakter od ona {to mu eprezentirana na kreditorot. Spodeluvaweto na negativni informaciiza prethodni neizvr{uvawa ima disciplinski efekt vrz zaemobara-telite. Spodeluvaweto moè da gi navede da vloàt dovolno napori daobezbedat nepre~eno rabotewe na nivnite proekti i disciplina pri ot-plata na kreditite. Miler go upotrebuva poimot „zaloèn ugled”: kogazaemobaratelot e svesen za faktot deka negativnite podatoci za nego-vite neizvr{uvawa na isplati }e im bidat poznati na site zaemodavate-li i so toa }e bide staven vo pra{awe i negoviot deloven ugled, toga{ima dovolen pottik da vloì napori da gi ispo~ituva svoite kreditniobvrski.

107) Dorbec. A. „Credit information systems -Theoretical and comparative analysis“ –AED„Attractivitè Economiqie du Droid“-Economic University of Paris, p.6.

144


v) Negativna selekcija:

Neinformiran kreditor ima pomalku doverba vo nepoznato pret-prijatie (klient) za razlika od dolgoro~en klient, nezavisno od anti-cipiranata profitabilnost na proektot {to treba da se finansira.Modelot na Pagano i Jappelli 108) pokaùva deka razmenata na informaciiza karakteristikite na zaemobaratelite ovozmoùva namaluvawe na ovojfenomen.

g) Zadràna ili informativna provizija na bankite:

Mnogu banki svojata lojalnost kon dolgoro~nite i postojani kli-enti ja prezentiraat preku gradewe na preferencijalenn tretman konniv, a nametnuvawe na dopolnitelni tro{oci ili ograni~uva~ki usloviza zaemi na novi klienti. So toa bankite im nametnuvaat na svoite kli-enti dodatni tro{oci i si obezbeduvaat ekonomski neopravdan prihod.Pod ovie uslovi, od korporativna gledna to~ka gledano, se smeta oso-beno e korisna razmenata na celosni informacii za karakteristikitena zaemobaratelite. So toa se ovozmoùva zgolemuvawe na kreditnataponuda i se namaluvaat tro{ocite za opredeleni zaemobarateli.

Razmenata na informacii vo ramkite na kreditniot informativensistem ima pogodnosti i za zaemodavatelite: so pozajmuvawe na kvalitet-ni klienti si go zgolemuvaat svojot profit.

d) Prezadolènost:

Spodeluvaweto na informacii za vkupnite krediti (ili kreditnilinii) dadeni na sekoj poedine~en zaemobaratel ovozmoùva da se namaliproblemot vrzan za podobro sledewe na rizikot {to go prezemaat zaemo-baratelite. Spored Brown and Zehnder 109) koga zaemobaratelite moàt dagi menuvaat zaemodavatelite za sekoj zaem, otsustvoto na kreditni regis-tri moè da dovede do kolaps na kreditniot pazar. Ovaa eksperimental-na studija otkriva deka javen krediten register so pozitivni i negativ-ni informacii moè toa da go spre~i.

|) Sistemski rizici:

Raspoloìvosta na informacii za kvalitetot na zaemobaratelitene gi namaluva samo rizicite na mikro-ekonomsko nivo, tuku zna~i i

108) Jappelli, Tullio, and Marco Pagano. 1993. “Information sharing in Credit Markets.”Journal of Finance 48 (5) (December): p 1693-1718.

109) Vidi pove}e: Brown M., Zehnder C. „Credit Registries, Relationship Banking and LoanRepayment“ Institute for Empirical Research in Economics University of Zurich Work-ing Paper Series, N°240, May2005.

145


kontrola na prezemaweto na rizici od strana na site kreditori. Raspolo-ìvosta na informacii za kreditnite rizici mu ovozmoùva na upravi-telot na bankata podobro da gi sledi sistemskite rizici.

2.2 Negativni implikacii od postoeweto na organiziranikreditni informativni sistemi

Teoretskite i empiriskite studii pokaùvaat deka sozdavaweto nazaedni~ka baza na podatoci {to sodrì informacii za zaemobaratelitemoè da ima i negativni posledici vrz funkcioniraweto na kreditniotpazar.

a) Zaguba na informativna prednostna „povrzani banki”.

Sozdavaweto na zaedni~ki dosieja, so celosni informacii za kredi-tobaratelite, e ednovremeno nepogodno za povrzanoto bankarstvo. Vsu{-nost, ova sozdavawe pravi bankite da ja izgubat svojata informativnaprednost. Koga vrskite me|u bankite i nivnite klienti se povtoruvaat ikoga promenata na banka se pokaùva skapa za klientot, klientot morada go zadrì dobriot ugled kaj svojata banka, a toa dejstvuva kako pottikza odrùvawe na soodvetna disciplina na pla}awe kon taa banka. Kogase povtoruvaat vrskite me|u bankite i zaemobaratelite, funkcionirawe-to na pazarot na krediti moè da bide zadovolitelno duri i bez kakov ida e krediten register. Povtorlivosta na vrskite me|u zaemodavatelot izaemobaratelot moàt, spored toa, da se gledaat kako „dogovor” koj gitera kreditokorisnicite da vloàt dovolen napor da si gi platat svoitedolgovi.

Taka, potrebata od kreditni informativnia sistemi koi imaat sil-no prisustvo na takanare~enite povrzani banki e kontroverzna.

Prvo, efektot na „ugledot” moè da se pokaè kako dovolen za dis-ciplinirawe na zaemobaratelite.

Vtoro, kako {to pokaùvaat empiriskite studii, vo opredelenisegmenti na kreditniot pazar (i osobeno za malite i sredni pretprijatijakoi ne se vo pozicija na podnesat tro{oci na signalizirawe potrebniza obezbeduvawe na finansii od drugi izvori), postoeweto na povrzanibanki moè da go podobri nivniot pristap do nadvore{ni finansii.

Ponudata i pobaruva~kata za uslugite na kreditniot informati-ven sistem moè da bide nedovolna za takvite sistemi spontano da sepojavat. Imaj}i go predvid faktot deka spodeluvaaweto na informaciiostanuva pogodno od gledna to~ka na namaluvawe na sistemskite rizici,moè da bide potrebna javna intervencija vo sledeweto na rizicite namakroekonomsko nivo.

146


b) Problemot na „sledewe na drugite/liderot”

Problemot na „sledewe na drugite” e termin koj podrazbira ko-ristewe na opredeleni zaedni~ki koristi od strana na nekoe lice, grupaili kompanija bez voop{to ili soodvetno za toa da vloì napor ili daplati.

Ovoj problem e osobeno vaèn pri spodeluvaweto na pozitivniinformacii. Nekoi kreditori moàt da smetaat deka e poeftino da gikoristat informaciite sobrani od drugi, namesto samite da vloàt konk-retni napori za da dojdat do opredeleni informacii za kreditokoris-nicte i soodvetno da gi distribuiraat istite do informativnata baza.Kako {to Jappelli i Pagano istaknuvaat, „fer” cenata za upotreba na in-formaciite (soglasno koli~estvoto na informacii {to bankata gi obez-beduva vo zaedni~kata baza na podatoci), no i slobodata na izbor vo odnosna vidot na informacii {to se spodeluvaat, moè da go namali ovojfenomen.

v) Ekspertizata na kreditorot za ocenka na rizikotne e ve}e potrebna.

Teoretskite dela110) pokaùvaat deka postoeweto na zaedni~kikreditni registri, kako i prisustvoto na pretprijatija koi se specijali-zirale vo proizvodstvo na informacii (kako {to se rejting agenciite)moàt da imaat negativno vlijanie vrz aktivnosta na kreditorite poodnos na ocenka na rizikot. Taka, lesno dostapna “pozitivna” baza napodatoci go namaluva pottikot na zaemodavatelite da tragaat po infor-macii za zaemodavatelite i da ja razvivaat svojata sopstvena informa-ciska ekspertiza. Moème da odbeleìme deka rejting-uslugite {to ginudat kreditnite registri (privatni ili javni), kako i od drugite pret-prijatija, konkuriraat so sopstvenata ocenka na rizikot na bankata.

Pretprijatijata specijalizirani za sobirawe na informacii, a koiimaat na raspolagawe zna~itelen primerok na firmi, logi~no razvivaatsvoja sopstvena informaciska ekspertiza, isto kako {to toa go pravatzaemodavatelite. Ovie aktivnosti moàt da bidat i komplementarni.Treba, isto taka, da odbeleìme deka toa {to kreditorite dobivaat in-formaciskata ekspertiza od nadvor e to~ka povrzana so konfiguraci-jata na bankarskata industrija. Vlijanieto {to ova go ima vrz dodeluva-weto na krediti na ekonomijata ostanuva da se dokaè.

110) Dorbec. A. „Credit information systems -Theoretical and comparative analysis“ –ED„AttractivitÈ Economiqie du Droid“ - Economic University of Paris, 7-9 str.

147


Re{enieto {to ~esto se nudi se sostoi od ograni~eni javni dosiejana negativnite informacii ili crni listi, pri {to na privatniot sek-tor mu se ostava potragata i vospostavuvaweto na cenite za pozitivniteinformacii.

g) Gre{ki vo podatocite

Ugledot (izgraden preku odnosite me|u klientot i negovata bankaili preku informacii od privatnite ili javnite kreditni registri)igra re{ava~ka uloga vo kreditnite odnosi. Ovaa zabele{ka go pokrenuvaproblemot vrzan za obrabotkata na gre{kite vo podatocite. Studijatana Miller111) pokaùva deka zaemodavatelite, kako klienti na informaci-ite od kreditnite biroa, ~esto javuvaat za nepreciznost na podatocite.Hunt112) vo studijata, sprovedena za kreditnite biroa specijalizirani zakrediti na doma}instva vo SAD, pokaùva deka pazarniot pottik ne edovolen za da se vloì dovolno napor za da se kontroliraat gre{kite ,tuku toa se pravi preku potrebnata javna regulativa na ova pole.

Zakonodavstvoto obi~no go {titi poedinecot so toa {to mu ovoz-moùva pristap do site podatoci za nego i mo`nost za ispravka na gre{-kite {to moàt da se javat. No, gre{kite vo dosieja i te{kotiite isti-te da se ispravat moàt da sozdadat pre~ki za dobivawe na kredit (kakoi vo pristap do opredeleni drugi uslugi) kaj opredeleni zaemobaratelii toa kako rezultat na “nezasluèn” lo{ ugled.

d) Za{tita na privatnosta

Obelodenuvaweto na informacii za zaemobaratelite, osobeno kogatie ne se dobrovolni, nu`no go pokrenuva i problemot na privatnosta ispored toa i na poedine~nata sloboda. Iako ekonomski studii otkrivaatdeka spodeluvaweto na finansiski informacii moè da ima pozitivnovlijanie vrz razvivawe na kredit, nekoi informacii moàt da bidatiskoristeni za drugi celi. Osobeno moè da go zajakne isklu~uvawetona nekoi kategorii na naselenie od opredeleni prava, a toa moè odsocijalna gledna to~ka da bide negativno. Spored toa, konkretna regula-tiva za protokot na finansiski informacii e imperativ, osobeno kogase raboti za poedinci.

111) Vidi pove}e: Miller M. „Credit reporting Systems Around the Globe: The State of theArt in Public and Private Credit Registries“, World Bank Policy Research Working paper3443, June,2000.

112) Vidi pove}e: Hunt R. „ The Development and Regulation of Consumer Credit Re-porting in America ” Federal Reserve Bank of Philadelphia Working paper 02-21, No-vember,2002.

148


3. Preduslovi za efikasen krediteninformativen sistem

Imaj}i gi vo predvid negativnite pojavi. kako i prepreki {tomoàt da se ispravat pred sistemot na kontinuirani razmena na kredit-ni informacii, potrebno e da se imaat vo predvid pove}e aspekti koitreba da bidat realizirani i uslovi koi treba da bidat ispolneti, socel izgradeniot informativen sistem da moè nepre~eno da se kreira iuspe{no i efikasno da funkcionira. Vo taa smisla gi izdvojuvame sled-nive preduslovi koi voedno pretstvauvaat i del od po{irokoto poimawena kreditno informativen sistem113):

a) Zakonska ramka kako osnova za rabota na kreditniinformativni sistemi.

Zakonskoto opkruùvawe ne treba da gi spre~uva, a vo idealenslu~aj, treba da ja obezbedi ramkata za sozdavawe i funkcionirawe naefektivni kreditni informativni sistemi. Imeno, vospostavuvaweto ifunkcioniraweto na kreditnite informativni sistemi moè da bidepopre~eno od strana na zakonski zabrani ili nejasnosti vo odnos na pri-menata na zakonite vo vrska so sobiraweto, obelodenuvaweto i upotrebatana finansiski informacii. Na primer, zakonite za tajnost na bankitemoè da se sogleduvaat kako zakoni koi im zabranuvaat na bankite daspodeluvaat informacii za smetkite i kreditnite istorii na svoiteklienti preku krediten informativen sistem. Postoeweto na takvi za-koni moè da go uspori ili onevozmoì sozdavaweto i funkcionirawe-to na kreditnite informativni sistemi.

Faktot deka mnogu kreditni informativni sistemi se razvile spon-tano, (dokolku se razbira postojnite zakoni ne go spre~ile nivnoto funk-cionirawe) ja nametnuva konstatacijata deka za pojava i razvoj na kreditniinformativni sistemi ne e potrebna specijalna legislativa koja }e gipredvidi i poddrì istite. Sepak, griàta za soodvetna upotreba nainformaciite dovela do donesuvawe na zakoni koi go ovlastuva i regu-lira postoeweto na kreditni informativni sistemi. Donesuvaweto nasoodvetna regulativa go otstranuva somneòt za zakonskata sposobnostza rabota na takvite subjekti, a voedno moè da gi ohrabri novodojdeni-te na pazarot na kreditni informativni sistemi. Imaj}i predvid dekato~nosta na dadenite inforacii e va`na vrednost, kreditnite informa-tivni sistemi treba da imaat dovolna zakonska za{tita za da se ohrabrat

113) Vidi: www.iadb.org ” Credit nformation Systems”,/ usidocs 4781095v3, Sept.2008 p.1-8.

149


nivnite aktivnosti bez da se eliminira pottikot za odrùvawe na vi-soki nivoa na to~nost. Informaciite koi se vodat vo kreditnite in-formativni sistemi se od takov vid {to moàt lesno da na{tetat narenometo na liceto ili kompanijata dokolku se iznesat vo javnosta. Tieinformacii moàt da vklu~uvaat nepla}awe na smetki ili vpi{uvawena bankarot.

Dokolku kreditnite informativni sistemi treba da se ohrabrat daodrùvaat visoki standardi na to~nost, potencijalnoto izloùvawe nadejstvija na kleveta- duri i koga se rezultat na gre{ki od nebre`nost-moàt da go obeshrabrat nivnoto rabotewe ili da stanat nevolni da dava-at informacii, osven dokolku e nesporna nivnata to~nost. Duri i sonajdobri nameri, moè da bide te{ko da se razvie sigurnost vo odnos nato~nosta na dadenite informacii. Soodvetno na toa, opredelena za{titaod kleveta ili sli~ni dejstvija moàt da bidat od klu~no zna~ewe zapostoeweto na seopfatni kreditni informativni sistemi. Takvite za{-titi ne treba da gi oslobodat kreditnite informativni sistemi od odgo-vornosta da obezbeduvaat razumno to~ni informacii. Namesto toa, trebada bidat zameneti standardi koi pove}e se naso~eni kon predizvicitepri raboteweto so kreditni informativni sistemi.

b) Merki za nepre~eno i efikasno funkcionirawe nakreditniot informativen sistem

Potrebno e da se predvidat i jasno definiraat ograni~uvawata naupotreba i objavuvawe na informaciite od kreditniot informativensistem.

Treba jasno da bidat opi{ani dozvolivite upotrebi na informa-cii od kreditnite informativni sistemi, osobeno informaciite zapoedinci. Kreditnite informativni sistemi sobiraat bogatstvo od in-formacii za poedinci i biznisi. Golem del od tie informacii imaatseriozno vlijanie vrz renomeata i finansiskite pozicii. Informacii-te moàt da bidat upotrebeni vo negativni i potencijalno {tetni na-soki, kako {to e upotrebata so cel za ucena ili dojavi do krivi~nitevlasti za izbegnuvawe na danok. Od druga strana, dokolku informaciitese koristat za legitimni, podobni celi, postoeweto na kreditnite infor-mativni sistemi moàt da bidat prifateni od javnosta. Zakonski namet-nati ograni~uvawa na upotrebata moè da gi re{i ovie problemi. Votaa smisla treba:

• Da se primenat merki za za{tita na informaciite sodrànivo kreditnite informativni sistemi. Imaj}i ja predvid ~uv-stvitelnosta na informaciite vo kreditniot informativensistem, a za da se izbegnat ograni~uvawa na upotrebata koi moàtda go potkopat sistemot, takvite sistemi treba da upotrebuvaat

150


razumni metodi za da se za{titi bezbednosta na takvite infor-macii. Soodvetno na toa, ovie metodi moàt da vklu~uvaat fi-zi~ki, elektronski i proceduralni obezbeduvawa kako za{titaod nesoodveten pristap do informaciite.

• Da se obezbedi to~nost, sigurnost i navremenost na informa-ciite. Edno solidno opkruùvawe za upravuvawe so kreditni ilikvidni rizici bara razumen pristap do to~ni, sigurni i tek-ovni kreditni informacii za zaemobaratelite koi davaat sood-vetna za{tita i obezbeduvawe na privatnosta na zaemobaratelitei koi se upravuvani spored op{tite pravila na dostoen proces.

• Da se obezbedi transparentna procedura koja sodrì potticiza sobirawe i izdavawe na informacii.

• Da im se obezbedi pristap na informacii na firmi angaìranivo kreditni aktivnosti i neograni~en pristap na opredelenvid na subjekti, t.e. banki. Iako moè da ima argumenti za toada se ograni~i pristapot na firmi koi davaat informacii vokreditnite informativni slu`bi, ova moè nesoodvetno da giograni~i potencijalnite pozitivni korisnici, osobeno fir-mite koi samo {to zapo~nuvaat da rabotat i koi moàt sÈ u{teda nemaat zna~itelni koli~estva na informacii. Transparent-nosta i dobroto korporativno upravuvawe se osnova na edenzdrav sistem na kreditirawe. Transparentnost postoi koga in-formaciite se sobiraat i se stavaat na raspolagawe na drugistrani, a koga e kombinirano so dobro odnesuvawe na komitent-ite, se sozdava informirano i komunikativno opkruùvawe,spremno za pogolema sorabotka me|u site strani. Transparent-nosta i korporativnoto upravuvawe se osobeno va`ni vo novitepazari, koi se po~uvstvitelni na frekvencijata i dvièwetona nadvore{ni faktori. Bez transparentnost ima pogolemaverojatnost cenata na zaemite da ne gi odrazat postojnite rizi-ci, koe vodi kon povisoki kamatni stapki i drugi optovaruvawa.

• Da postojat merki za da se odrì integritetot na bazata napodatoci. Kreditnite informativni sistemi moàt da se ko-ristat na niza na~ini. Nekoi upotrebi, kako {to e ocenkata nakrediten rizik, se potpiraat vrz baza na podatoci koja sodrìistoriski podatoci za {to e mo`no pogolem broj na potenci-jalni zaemobarateli. Drugi upotrebi moàt da ne baraat odr-ùvawe na bazata na podatoci za podolgi vremenski periodi.Edna od tie upotrebi moè da bide kako sredstvo za sobirawena minati dospeani obvrski preku ohrabruvawe na vra}awetona dolgot so otstranuvawe na imeto od listata.

151


Vo toj kontekst, moèbi ima smisla da se otstrani imeto na dol`-nikot od bazata na podatoci otkako obvrskata }e bide podmirena. No,dokolku bazata na podatoci se koristi za pravewe na idni procenki narizik, otstranuvaweto na takvite informacii moè da ja potkopa spo-sobnosta da se identifikuvaat zaemobaratelite koi zaostanale vo vra}awena dolg vo minatoto. Dokolku bazata na podatoci se koristi, duri i de-lumno, vo procenka na krediten rizik, treba da ima vospostaveno pottikza ~uvawe na podatocite vo sistemot duri i otkako zaemite na opredelenkreditor bile vrateni.

• Da postojat merki koi ovozmoùvaat kreditnite informa-tivnite servisi da sobiraat i odrùvaat {irok opseg na in-formacii za zna~itelen del od naselenieto. Kreditnite in-formativni sistemi se mnogu efektivni i go zajaknuvaat pred-viduvaweto na rizicite dokolku sodràt podatoci za golem seg-ment od naselenieto. Kolku e poseopfaten nivniot opseg, tolkupodobro moàt da im posluàt na finansiskite institucii voocenkata na podnositelite na barawe za kredit. Mnogu postoj-ni kreditni sistemi rabotat efektivno preku dobrovolno dava-we na podatoci od strana na kreditorite koi sogleduvaat deka evo niven interes da dadat informacii za svoite klienti.Dokolku dobrovolno dadenite informacii se neefektivni vosozdavaweto na robusten krediten informativen sistem, na kre-ditorite moè da im se nametne zakonsko barawe za davawe nainformacii. Takvite barawa moàt da go odbegnat problemotna golemite pozicionirani kreditori koi moàt da re{at dane davaat informacii zaradi zagriènosta deka izvestuvawetomoè da im olesni na kreditorite da konkuriraat za nivnitepostojni klienti.

Eden od na~inite da se zgolemi pobaruva~kata na kreditnite in-formativni sistemi bi bil da se o~ekuva od kreditorite i potro{uva~kii komercijalni, kako del od svoeto sobirawe na informacii da ja raz-gledaat i kreditnata istorija na zaemobaratelot. Ova bi ja zadovolilodvojnata cel da se podobri kontrolata na rizikot na firmite i da sesozdade potreben pazar za kreditnite informativni sistemi.

v) Kreditno informativniot sistemvo funkcija na javnata politika

Kontrolata vrz upotrebata na informaciite sobrani od strana nakreditnite informativni sistemi, moàt da se upotrebat za unapredu-vawe na celite na javnata politika. Ovie celi na javnata politika ~estomoàt da bidat vo tenzija so funkciite na procenka na rizikot na kredit-nite informativni sistemi. Vo teorijata, ovie sistemi sobiraat maksi-

152


mum informacii {to moàt efikasno da gi soberat i da gi upotrebuvaatza da gi predvidat rizicite. Dokolku ne im bide dozvoleno da upotrebu-vaat opredeleni vidovi informacii zaradi interesite na javnata poli-tika, moè da bide namalena sposobnosta da se predvidi rizikot vrz os-nova na raspoloìvite podatoci. Poradi toa, treba da se obezbedi javno-politi~kite celi vo kontinuitet da ne go zagrozat nepre~enoto funk-cionirawe na kreditniot informativen sistem.

Anti-diskriminacija.

Zakonskite kontroli vrz vidot na informacii {to se sobiraat idistribuiraat od strana na kreditnite informativni sistemi moè dase upotrebat za borba protiv opredeleni vidovi na socijalna diskrimi-nacija, kako {to e diskriminacijata vrz osnova na rasa, pol, nacional-no poteklo, bra~en status, politi~ka pripadnost, ili sindikalno ~len-stvo. êsto ima legitimni socijalni vrednosti koi baraat procenka nakrediten rizik, poedine~en ili deloven, samo vrz osnova na prethodnokreditno iskustvo, kako metod na izedna~en tretman na zaemobaratelite.

No od druga strana zalagaweto na anti-diskriminacionata politi-ka {to treba da ja vodi sekoja zemja vo osnova leì vo baraweto za ogra-ni~uvawe vo sobiraweto na podatoci i prezentiraweto na opredeleniinformacii po odnos na opredelena etni~ka, starosna, socijalna, obra-zovna i drug vid pripadnost. Namesto da se isklu~at informacii koi seodnesuvaat na za{titeni karakteristiki, vo nekoi slu~ai, od zaemoda-vatelite moè da se pobara da sobiraat takvi podatoci.

Zastarenost.

Opredeleni vidovi informacii vo kreditno dosie imaat seriozenpotencijal da ja popre~at sposobnosta na biznisite ili poedincite dadobijat kredit. Eden takov primer e podnesuvaweto na barawe za ste~aj,drug e serija na nevra}awa na zaemi. Soznanieto deka poedinec ili kom-panija bile prinudeni da odat vo ste~aj zaradi obvrskite koi gi nadmi-nale nivnite sredstva moè da dovede do toa kreditorite vo idnina daodbijat da im odobrat kredit. Iako ova e dosta racionalno, posledicamoè da bide doìvotno ekonomsko uni{tuvawe na poedinecot ili kom-panijata. Vo takvi slu~ai, vladata moè da se najde optovarena so obez-beduvawe pomo{. No, vo mnogu slu~ai, docneweto vo pla}awata ili durii ste~ajnite postapki se predizvikani od pri~ini koi se nadvor od in-dividualnata kontrola, kako {to se prirodni katastrofi, neo~ekuvanimedicinski tro{oci, ili zaguba na rabotno mesto ili dogovor. Toa nemora da zna~i trajna nesposobnost da se upravuva so finansiskite rabo-ti. Kako rezultat na toa moè da ima ̀ elba da im se dozvoli na zaemoba-ratelite koi vo opredeleno vreme neuspeale da gi ispolnat svoite finan-

153


siski obvrski, povtorno da gi izgradat svoite kreditni istorii prekuposledovatelno dobro odnesuvawe.

Kreditnite informativni servisi moàt da ja potkopaat ovaa celpreku natamo{no vremenski neograni~eno izvestuvawe za postoewetona negativni informacii. Kako rezultat na toa, moè da ima va`ni po-liti~ki pri~ini da se spre~i izvestuvaweto na opredeleni vidovi nanegativni informacii, na primer, docnewa vo pla}awa, sudski presudi,dano~ni prava na zadrùvawe ili ste~ai, po opredelen razumen vremen-ski period, kako {to e period od pet g ili sedum godini. Sprotivno, natoa moè da ima drugi vidovi negativni informacii, na primer: pre-sudi za seriozni krivi~ni dela za koi e vo interes na op{testvoto da seizvestuva vo tekot na podolgi vremenski periodi ili duri vremenskineograni~eno. Mo`no e da se osmisli regulativa za praktikata na izves-tuvawe od strana na kreditnite informativni servisi koja bi gi opfa-tila i voedna~ila ovie politi~ki zagriènosti.

g) Zapazuvawe na pravoto na privatnost i spre~uvawevo kreditniot informativen sistem

Pravo na izvestuvawe proizleguva od faktot {to subjektite zakoi postojat informacii vo kreditnite informativni sistemi treba daznaat za postoeweto na takvite sistemi, a osobeno, treba da bidat izves-teni koga informaciite od takvite sistemi se koristat za donesuvawena nepovolni odluki za niv. Gra|anite na edna zemja ~esto se voznemire-ni zaradi postoeweto na tajni, skrieni bazi na podatoci koi sodràtinformacii za niv, bez ogled na toa dali ovie bazi na podatoci gi vodivladata ili privatni firmi. Legitimnosta na kreditnite informativ-ni sistemi }e bide zajaknata, a stravot na javnosta namalen, dokolku imatransparentnost vo odnos na nivnoto postoewe i rabota.

Postojat i razmisluvawa spored koi treba kreditniot informa-tiven sistem da sobira ili koristi samo informacii za koi subjektot napodatocite dal soglasnost. Sepak, ovaa ideja vo praktika se odbiva bidej}ina takov na~in se rizikuva da im se dozvoli na poedinci ili biznisi soslaba kreditosposobnost da se isklu~at sebesi ili da ograni~at pristapdo nivnata kompletna kreditna istorija. Ova se tokmu onie lu|e ilisubjekti za koi kreditorite imaat najmnogu potreba od informacii vr-zani za kreditniot rizik.

Pravo na pristap do informacii e nametnato od potrebata sub-jektite za koi postojat informacii vo kreditnite informativni siste-mi da imaat pristap do informaciite {to se ~uvaat za niv vo kreditnoinformativnite servisi.

154


Pristapot do podatocite od strana na subjektite moè da posluìza opredelen broj na va`ni celi:

Prvo, pogolemata transparentnost za toa kako funkcionira bazatana podatoci i za vidot na informacii koi se vodat moè da ja zajaknejavnata doverba;

Vtoro, subjektite na podatocite protiv koi bile prezemeni nepo-volni dejstvija vrz osnova na podatocite vo servisot moàt samo sopristap da opredelat dali podatocite se gre{ni;

Treto, vo slu~aj na pretprijatija vo nevolja, moàt da pomognatsamo ako se ima jasni zakoni i proceduri koi baraat obelodenuvawe na,ili pristap do navremeni i to~ni finansiski informacii za pretpri-jatijata vo nevolja.

Ova moè da ohrabri plasirawe za realizacija na investiciskizafati ili rekapitalizacija na pretprijatija vo nevolja koi moàt dapreìveat. Toa isto taka pomaga da se poddrì {irok opseg na aktivnos-ti za prestrukturirawe, kako {to e otpi{uvawe na dolg, reprogramira-we, prestrukturirawe i pretvorawe na dolg vo akcionerski kapital ida se obezbedi pogoden ili neutralen dano~en tretman za prestrukturi-rawata.

Pokraj toa, principite i nasokite za sistemi za efektivna nesol-ventnost i kreditorski prava iziskuvaat zakoni koi baraat obezbedu-vawe na relevantni informacii za dol`nikot koi moàt da bidat obez-bedeni preku kreditnite informativni servisi. Ovie principi navedu-vaat deka korporativnite treninzi i prestruktuirawa treba da bidatpoddràni od pogodno opkruùvawe koe gi ohrabruva u~esnicite da sezafatat so konsensualni aran`mani naso~eni da go zazdravat pretpri-jatieto do finansiska sposobnost za ìvot. Pogodnoto opkruùvawevklu~uva zakoni i proceduri koi baraat obelodenuvawe na/ili obezbedu-vawe pristap do navremeni, sigurni i to~ni finansiski informacii zapretprijatieto vo nevolja; ohrabruvaat pozajmnuvawe na, investirawevo ili rekapitalizacija na finansiski sposobni za ̀ ivot pretprijati-ja vo nevolja, kako {to se: otpi{uvawe na dolg, reprogramirawe, pre-strukturirawe i pretvorawe na dolg vo akcionerski kapital; i obez-beduvaat pogoden ili neutralen dano~en tretman za prestrukturirawa-ta. Efikasen krediten informativen sistem moè da gi unapredi ovieceli.

Prava na osporuvawe pretstavuva mo`nost subjektite za koi pos-tojat informacii vo kreditnite informativni sistemi da gi osporatneto~nite ili necelosnite informacii treba da postojat mehanizmitakvite osporuvawa da bidat istraèni a gre{kite popraveni. Samiot~in so koj subjektot na podatocite stanuva svesen deka pogre{nite in-

155


formacii od kreditniot informativen sistem posluìle kako osnovaza nepovolni dejstvija vo vrska so niv ima ograni~ena vrednost. So celovaa informacija da stane korisna, mora da postojat mehanizmi, ili do-brovolni ili naloèni, so koi takvite osporuvawa }e bidat istraènii, dokolku se utvrdi deka informaciite se pogre{ni, tie informaciida bidat koregirani.

êsto se javuva zagriènost vo odnos na navremenosta vo re{avawetona osporuvaweto na informacii, moèbi zatoa {to opredelen biznisima potreba od finansiska posvetenost so cel da potpi{e zakup ilipotro{uva~ da kupi nov dom koj bi oti{ol kaj drug potencijalen kupu-va~ dokolku ne moè da se dogovori finansiraweto. Spored toa, ~estomoè da bide od kriti~ko zna~ewe da se postavi opredeleno barawe voodnos na navremenoto razgleduvawe na osporuvawata za takvoto pravo naosporuvawe da ima zna~ewe.

Sli~no, povr{no razgleduvawe na osporuvawe, bez realen napor dase istraì i da se doznae to~nata informacija, moè da posluì pravo-to na osporuvawe da izgubi sekakvo zna~ewe. Vo nekoi slu~ai, gre{katamoè da bide lesno voo~liva, kako {to e datum na ra|awe na dete koe mupripa|a na postar gra|anin. Vo drugi slu~ai, moè da ima potreba da sekontaktira so obezbeduva~ot na informacijata, se so cel da se verifikuvanejzinata to~nost. Vo mnogu slu~ai opsegot na istragata }e bide deter-miniran od prirodata na osporuvaweto.

d) Merki za efikasna primena na kreditnoinformativniot sistem

Efektivni sistemi na primena- sistemite za primena treba daobezbedat efikasni, evtini, transparentni i predvidlivi metodi za re-{avawe na sporovi povrzani so raboteweto na kreditnite informativ-ni sistemi. Vo svetlinata na va`nite finansiski interesi i privatnos-ta, vklu~eni vo izvestuvaweto na kreditni informacii, ima potreba odmehanizam za razre{uvawe na sporovi povrzani so to~nosta i soodvet-noto obelodenuvawe. Ovoj mehanizam moè da postoi vo sudovite, prekuadministrativni procesi, vladin nadzor, ili samo-regulatorni organ-izacii.

Proporcionalni kazni - kaznite za kr{ewe na zakonite koi gi reg-uliraat kreditnite informativni sistemi treba da bidat dovolno stro-gi za da ohrabrat pridrùvawe do niv, no ne tolku strogi za da go obes-hrabrat raboteweto na takvite sistemi. Imeno, iako potticite za” pri-drùvawe kon pravilata” igraat vredna uloga vo odrùvaweto na integri-tetot na eden krediten informativen sistem, postoi rizik od prezastra-{eno odnesuvawe dokolku kaznite za prekr{uvawata se premnogu visoki.

156


Vo krajna linija, toa bi moèlo da go odvrati raboteweto na takviteservisi.

4. Intitucionalen aspekt na kreditniotinformativen sistem

Empiriskite studii fokusirani vrz osmisluvawe na kreditniinformativni sistemi otkrivaat edna golema raznovidnost na takviorganizacii vo svetot. Ovie razliki se objasnuvaat so zna~itelen brojna faktori me|u koi nie moème da razlikuvame pravni i institucional-ni faktori (pravnite tradicii vo zemjata, efektivnosta na sudovite popra{awe na povrat na dolg, nivoto na za{tita na kreditorksite prava,vladeeweto na pravoto), kulturni tradicii, no isto taka i makro-ekonom-ski faktori (rast i/ili nivo na BDP).

Zboruvaj}i za kreditno informativniot sistem, prethodno spom-navme deka teorijata ne e edinstvena po odnos na pra{aweto za sodrìnatai strukturata na istiot. Imeno, pokraj organizacionite (institucional-nite) formi koi se naveduvaat kako sostaven del na krediten informa-tivniot sistem, opredeleni tolkuvawa pretpostavuvaat postoewe na le-galna ramka za kreditno informirawe i izvestuvawe, legalna ramka zaza{tita na privatnosta, kapacitet i posvetenost na dràvnite organida obezbedat dosledna primena na ovie zakoni, dostapnost na soodvetnikreditni informacii od relevantni institucii, kako i kulturniot as-pekt na koristewe i razmena na informacii za kreditnata sposobnostna fizi~kite i pravni lica-potencijalni i sega{ni kreditokorisnici.Teorijata i praktikata ne e edinstvna ni po odnos na institucionaln-ite oblici na kreditno informativniot sistem. Dodeka edni predim-stvo im davaat na javnite kreditni registri, opravduvaj}i go nivnotoedinstveno postoewe so specifi~nosta na informaciite koi se razmen-uvaat i ~ie obelodenuvawe moè da go naru{i ugledot na licata ilikompaniite, drugi se zalagaat za dominantnost na privatno organizira-nite kreditni registri (biroa) koi bi davale ponavremeni i poseopfat-ni podatoci, so {to bi se opravdalo nivnoto postoewe i rabotewe.

Me|utoa, praktikata pokaàla deka vo ramkite na kreditno infor-mativniot sistem na edna zemja moè paralelno da postojat i javni iprivatni kreditni registri, kako komplementarni formi koi }e go zbo-gatat istiot i }e ovozmoàt donesuvawe na posofisticirani odluki voprocesot na kreditiraweto.

U{te pove}e, vo razvienite zemji na EU i SAD kade na finansiskitepazari se prisutni cela redica na finasiski/bankarski proizvodi i go-

157


lem broj na u~esnici, sÈ pozna~ajna uloga dobivaat i informaciite voforma na kreditni izve{tai, krediten rejting, boduvawe i drugi poka-zateli dobieni kako rezultat na pribrani seopfatni podatoci i upotrebana sofisticirani analizi i matemati~ki modeli.

Ova bilo pri~inata da se pro{iri obemot na prizvodi koi gi nu-dat kreditnite biroa i pojava na po{irok obem na agencii koi se zani-mavaat so nudewe na kreditni i drugi soodvetni informacii, kako {tose agenciite za krediten rejting, agenciite za kreditno boduvawe, agenci-ite za kreditno izvestuvawe i sl. Duri i Novata kapitalna spogodba ginaveduva rejting agenciite i drugite eksterni agencii za kreditno ran-girawe kako soodvetni za ocenka na kreditniot rizik.

Poradi toa, moè da se kaè deka kreditnite registri (bilo javni,privatni ili kombinirano) treba da pretstavuvaat osnovno i prvobitnojadro na kreditno informativniot sistem vo potesna smnisla na zborot,a rejting agenciite i drugite sli~ni institucii da pretstavuvaat negovkomplementaren institucionalen del so cel sozdavawe na porealna ipo{iroka osnova za ocenka na kreditniot rizik na kreditobaratelite.

4.1. Kreditni registri

Terminot “krediten informativen register” se odnesuva na baza napodatoci za informacii vo vrska so zaemobarateli vo opredelen finan-siski sistem. Informaciite vo ovie registri im e na raspolagawe napoedine~ni potro{uva~i i/ili firmi. Jadroto na ovie podatoci e mi-natata istorija na isplati od strana na zaemodavatelot. Raspoloìvitepodatoci moàt da bidat samo negativni (informacii za docnewe vo pla-}awe, neizvr{uvawa i drugi neregularnosti) ili moàt da sodràt ipozitivni informacii kako {to e navremeno pla}awe na krediti i zae-mi.

Registrite moàt da sodràt i drugi vidovi na informacii, vklu-~itelno i li~ni informacii kako {to se adresa i datum na ra|awe, kakoi informacii od sudska evidencija ili drugi javni ili vladini izvorikoi moàt da imaat vlijanie vrz kreditosposobnosta.

Primarnata razlika me|u ovie dva aran`mani e vo toa {to u~estvotovo javen krediten register e obligatornoo i nametnato so regulativa,dodeka privatnite kreditni biroa sobiraat informacii od ~lenovi za-emodavateli, na dobrovolna osnova. Dvata vida funkcioniraat vrz prin-cipot na zaemna razmena na informacii: instituciite obezbeduvaat in-formacii za svoite klienti vo bazata na podatoci vo zamena za pristapdo ostanatata baza na podatoci.

158


Miler dava sli~na definicija za kreditnite registri. Spored negokreditnite registri:114) se bazi na podatoci za zaemobaratelite (pret-prijatija i/ili doma}instva). Tie sodràt informacii za minati isega{ni zaemi na sekoj zaemobaratel dogovoreni so site zaemodavateli ipretstavuvaat negova kreditna istorija. Raspoloìvite podatoci moàtda bidat samo negativni (neizvr{uvawa i docnewe vo pla}awa), no i pozi-tivni (i vklu~uvaat, na primer, vkupna zadolènost). Registrite moàtda sodràt i drugi informacii povrzani so kreditosposobnosta (adresa,golemina, personal, sila, sudski postapki, itn.) obezbedeni od sudoviili drugi javno dostapni bazi na podatoci.

Pritoa, se razlikuvaat:

• Javen krediten register (upravuvan od Vladata ili Centralna-ta banka)

• Privatni kreditni registri ili kreditni biroa (bazi na poda-toci so informacii povrzni so kreditosposobnosta, a koi seupravuvani od privatni firmi, stopanski komori, bankarskizdruènija i drugi profitni ili neprofitni institucii)

Postojnite nau~ni dokazi ne ni davaat edinstven zaklu~ok vo vrskaso superiornosta na javniot ili privatniot registar kako osnoven ele-ment na kreditniot informativen sistem. Vo mnogu zemji, koga konkuren-cijata me|u bankite e slaba i povrzanite banki se dominantni, bankitene se sekoga{ raspoloèni za spodeluvaweto na svoite informacii.

Toga{ bankite se ohrabruvaat da gi spodeluvaat svoite informa-cii samo dokolku op{toto nivo na informaciska asimetrija e relativnonisko. Vo eden koncentriran bankarski pazar, opredelena banka ve}eposeduva relativno vaèn del od informaciite preku svoite sopstveniklienti. Taka, pojavata na kreditni biroa (privatni) koi gi sobiraatinformaciite od pove}e kreditori e poverojatna vo edno opkruùvawekoi se karakterizira so golem broj na mali kreditori i spored toa, imaniska koncentracija na kreditniot pazar.

Natamu, voveduvaweto na javni registri, so obligatorno spodelu-vawe na opredeleni informacii, moè da se gleda kako mehanizam zazajaknuvawe na konkurencijata na kreditniot pazar, na ist na~in kako iantimonopolskite zakoni. Iako na poedine~no nivo prisustvoto na pri-vatni pretprijatija na pazarot na kreditni informacii se ~ini pogod-no za namaluvawe na finansiskite ograni~uvawa, kako i za razvojot na

114) Miller M. „ Credit reporting Systems Around the Globe: The State of the Art in Publicand Private Credit Registries ”, World Bank Policy Research Working paper 3443, June,str 4.

159


bankarskoto finansirawe, ovaa vrska ne e potvrdena na makroekonom-sko nivo.

Zemaj}i gi predvid specifi~nostite na zemjite (kako {to e efek-tivnosta na nivnite institucii, ili nivnata pravna tradicija) da pret-postavime postoewe na dva modela. Nivnata efektivnost e sporedliva i,vo site slu~ai, superiornosta na sekoj model ostanuva da se dokaè.

Prviot e zasnovan vrz privatno upravuvan tek na informacii,poslaba za{tita na privatnosta vrzano so visoko za{titeni prava nakreditorite.

Drugiot se zasnovuva vrz postoeweto na javni registri koi sodràt{irok opseg na kreditni podatoci, visoko nadgleduvan tek na informa-cii, no relativno ograni~eni kreditorski prava. Me{aniot model sojavni i privatni kreditni registri, najprisutniot denes vo svetot, se~ini isto taka dostojno re{enie.

Taka, ”optimalnite” re{enija vo odnos na organizacijata na kredit-nite informativni sistemi zavisat od pravnite tradicii.

Za zemjite na op{toto (obi~ajno) pravo, politikata na silni kredi-torski prava se ~ini deka e isto tolku efektivna kako i zajaknuvawetona kreditnite informativni sistemi za zemjite so gra|ansko pravo.Spored toa, pravnata tradicija ne e fatalnost: javni kreditni registrikoi dobro funkcioniraat moàt da kompenziraat za nedovolnata za{titana kreditorskite prava.

Kreditnite registri povolno vlijaat vrz site subjekti vo kreditni-ot proces, pa i vrz ekonomijata na edna zemja vo celina. Pritoa, oso-beno pogodnosti se zabeleùvaat kaj kreditorite, kreditobaratelite idol`nicite regulatorite i ekonomijata vo celost:115 )

a) Pogodnosti za zaemodavateli/kreditori

• Eden Krediten register im za{teduva na zaemodavatelite vreme/pari preku ponudata do zaemodavatelite na eden po{irok opsegna podatoci za zaemobaratelot od onoj {to tie bi moèle sa-mostojno da go razvijat.

• Raspoloìvosta na podatoci vo realno vreme i on-line gonamaluva vremeto potrebno za obrabotka na zaem, go namaluvarizikot eden ~len da dade premnogu zaemi na eden subjekt i japodobruva efikasnosta na donesuvaweto na odluki;

115) Macedonia Financial Sector Strenghtening Project” A study on the Prosppects for aCredit Information Registry” 24 June 2003, Apendix C, p.45.

160


• Zaemodavatelite moàt da izbegnat da im dadat zaemi na viso-korizi~ni poedinci/kompanii, so {to se namaluvaat neizvr-{uvawata i se podobruva profitabilnosta;

• Negativnite i pozitivnite informacii za pla}awa pomagaatvo ocenkata na kreditot, opredeluvawe na cenata na pozajmuva-weto i vo upravuvaweto so portfolio;

• Negativnite i pozitivnite informacii za pla}awa im pomagaatna biznisite da upravuvaat so pobaruvawata;

• Postoeweto na Krediten register ima pozitiven disciplinskiefekt vrz odnesuvaweto na zaemobaratelot so toa {to go ohra-bruva vra}aweto na zaemot, zatoa {to zaemobaratelot mora davodi smetka za svojot ugled.

b) Pogodnosti za zaemobaratelite/dol`nicite

• Podatocite za pla}awa na dol`nici, koga se spodeluvaat so sitezaemodavateli, pomaga da se pravi razlika me|u zaemobaratelite,a so toa se namaluva rizikot dobrite zaemobarateli da bidatizloèni na povisoki stapki;

• Kreditniot register obezbeduva pottici za zaemobaratelite davr{at navremeni pla}awa i da go ~uvaat negibnat svojot ugled,t.e. se steknat so li~en kredibilitet ;

• Spodeluvaweto na informacii me|u kreditorite so tekot navremeto ja stimulira konkurencijata za dobri zaemobarateli sotoa {to im nudi na zaemobaratelite izbor na zaemodavateli imoèbi i poniski kamatni stapki;

• Kreditniot register obezbeduva centralna lokacija za pop-ravawe na gre{ki vo dosie.

v) Pogodnosti za regulatorite

• So toa {to kreditnite istorii na site zaemobarateli im se naraspolagawe na potencijalnite zaemodavateli, se namaluvaatasimetri~nite informacii na pazarot, a so toa i rizikot napozajmuvaweto i izmamata;

• Bankarskite supervizorski vlasti moàt podobro da go anali-ziraat kreditnoto portfolio na edna finansiska institucijai da dobijat rano predupreduvawe za neregularnosti vo pozajmu-vaweto ili obezbeduvaweto;

• Edna treta strana, nezavisna od Kreditniot register ima dvoj-ni ulogi: klirin{ka ku}a za informacii i ”sproveduva~” nadogovorni obvrski, a toa go podma~kuva finansiskiot sistem;

161


• Krediten register ja podobruva slikata za bankarskiot sektorvo javnosta a so toa i doverbata, namaluvaj}i go rizikot od nava-la na depoziti.

g) Pogodnosti za lokalnata ekonomija

• Informaciite na Kreditniot register se katalizatori na ras-tot. Pobrzoto donesuvawe na finansiski odluki od strana nazaemodavatelite go podobruva upravuvaweto so gotovinata, gozgolemuva obemot na transakcii, gi ohrabruva potro{uva~kitekreditni proizvodi i ja zgolemuva brzinata/obrtot na pari, aseto toa generira investicii i pogolema ekonomska aktivnost;

• Informaciite {to slobodno te~at pridonesuvaat za trudovamobilnost i ekonomska fleksibilnost;

• Podobren e kvalitetot na kreditni podatoci koi im se na raspo-lagaawe na celiot finansiski sektor;

• Stranskite investitori znaat deka moàt da najdat mo`nostiza investicii so solidni lokalni partneri;

• Kreditniot register pomaga da se namali izbegnuvaweto nadanokot, zatoa {to sredstvata, garanciite i gotovinskite teko-vi na site akteri vo finansiskiot sistem se staveni na raspola-gawe, sinhronizirani i pojasneti;

• Pravnite firmi i agenciite za naplata dobivaat pove}e ispla-ti na pobaruvawa/dolgovi i pobrzi isplati.

4.1.1. Javni (Dràvni) kreditni registri

Javen krediten register se definira kako baza na podatoci upravu-vana od strana na javniot sektor, obi~no centralna banka ili druga odstrana na Vladata opredelena institucija koja sobira informacii zakreditosposobnosta na zaemobaratelite (lica ili biznisi) vo finan-siskiot sistem i im gi stava na raspolagawe na finansiskite insti-tucii.”116)

Javnite kreditni registri spodeluvaat osnovna ramka, vo smisla nanivnite institucionalni aran`mani, vidot na podatoci {to se sobirai tipi~nite politiki vo odnos na distribucijata na kreditnite podato-ci na finansiskite institucii {to u~estvuvaat vo nego.

Pove}eto javni kreditni registri ( koi gi vodi Centralnata ban-ka/Bankarskiot supervizor ili finansiski institucii koi tie gi nadg-

116) „Doing Business“- http://www.doingbusiness.org/Methodology/Getting Credit.aspx-2006 p.83.

162


leduvaat) go temelat svoeto rabotewe preku postoewe na odreden zakonili regulativa. Kako rezultat na toa, najgolemiot izvor na podatoci zapove}eto javni kreditni registri e komercijalniot bankarski sektor.

Od instituciite se bara da izvestuvaat na redovna osnova, naj~estomese~no, i obi~no i za nivnite komercijalni i potro{uva~ki zaemoba-rateli. Vo pove}eto slu~ai, se bara informacii za zaemobaratelite bezogled na nivnata pozicija- ne se sobiraat samo negativni podatoci zadocnewe vo pla}awa ili neizvr{uvawa, tuku i pozitivni informaciiza kreditnata izloènost vo dobri ili normalni uslovi. Ovie infor-macii se koristat kako del od procesot na supervizija i se distribuiraatnazad do finansikite institucii koi gi obezbedile podatocite.

Pristapot do podatocite e obi~no ograni~en, vrz osnova na kon-cept na reciprocitet, taka {to samo instituciite koi obezbeduvaatpodatoci imaat pristap, a niv retko im se naplatuva. Kako odgovor nazagriènosta na instituciite koi izvestuvaat vo odnos na doverlivosta,vkupnata kreditna izloènost ~esto e agregirana, a imiwata na instituci-ite-zaemodavateli ne se spomnuvaat (se ispu{teni ) pri nivnata dis-tribucija.

Vo mnogu zemji podatocite od javnite kreditni registri funk-cioniraat kako eden vid negativna lista ili alatka za izvr{uvawe, za-toa {to podatocite za neizvr{uvawa ili zaostanati isplati se bri{atotkako }e bidat plateni. Iako javnite registri ne distribuiraat istoris-ki podatoci, tie gi sobiraat. Vo pove}eto zemji podatocite od javnitekreditni registri se ~uvaat za period od nad 10 godini. Samo vo mal brojzemji tie se uni{tuvaat po dve godini ili pomalku.

Edna od celite na javnite kreditni registri e da im obezbedat nasupervizorite podatoci za analiza na kreditnoto portfolio na finan-siskata institucija, ili celoto portfolio ili zna~aen del od portfo-lioto. Javnite kreditni registri, spored toa, gi prinuduvaat institucii-te da obezbeduvaat informacii za celiot niven register na kreditoba-rateli, bez ogled dali se potro{uva~ki ili komercijalni klienti, vklu-~itelno i za onie koi imaat dobar rejting, kako i za onie so opredelenineregularnosti, docnewa vo pla}awa ili neizvr{uvawa.

Iako ova e sporno pra{awe, argumentite koi ja smestuvaat bana-karskata supervizija vo ramkite na Centralnata banka(zaradi ugled,sposobnost za pridrùvawe kon pravilata, kontrola na likvidnosta nasistemot i monetarnata nezavisnost), davaat mo`nost i pravo na bankar-skite supervizori na ovie zemji da vospostavat javnite kreditni regis-tri, bez ogled dali postojat vospostaveni kreditni registri vo privatni-ot sektor.

163


Pri~inite, koi go opravduvaat javniot register, moàt da bidat:otsustvo na kvaliteten privatenot register, pogolem kapacitet za namet-nuvawe na minimum standardi za pridrùvawe i vlijanie koe gi opfa}asite institucii koi go so~inuvaat bankarskiot sistem.

Isto taka, koga sopstvenosta i/ili upravuvaweto so kreditnite re-gistri e vo racete na bankarskite supervizori , polesno e kreditniotregistar da se koristi kako instrument za zajaknuvawe na finansiskatastabilnost na zemjata.

Ova ne ja isklu~uva mo`nosta supervizorite da bidat vo mo`nostda gi koristat privatnite registri, osobeno vo onie zemji vo koi nemajavni registri.

Op{to zemeno, moè da se re~e deka prisustvoto na mehanizmite zarazmena na informacii za krediti odobreni od strana na bankite e{iroko rasprostraneto vo golem broj zemji. Ova ja zgolemuva prakti~natamo`nost da se koristat javni kreditni registri kako alatka za odewe vo~ekor so napredokot {to neodamna e postignat vo identifikacijata, kon-trolata, mereweto i upravuvaweto so kreditniot rizik.

Posledovatelno, javnite kreditni registri moàt da se gledaat ikako klu~en element za analiza na portfolijata na zaemi na bankite ikako tie se menuvaat so tekot na vremeto. Taka, javni kreditni registrimoàt da se smetaat kako optimalen faktor koj }e im pomogne na supervi-zorite da go sproveduvaat Bazel 2, i vo razvienite zemji i vo zemjite vorazvoj.

Sepak, ostanuvaat glavnite zabele{ki po odnos na osnovaweto irabotata na javnite kreditni registri i toa:

• informaciite se sobiraat i koristat pove}e za celi na supre-vizijata, a pomalku kako alatka vo ocenka na kreditniot rizikod strana na bankite i ostanatite kreditori;

• informaciite se dostavuvaat na opredelen period, kvartalno(ili naj~esto mese~no) so {to aùrnosta i od toj aspekt rele-vantnosta na informaciite e namalena;

• vo dvata bazata na javnite kreditni registri se dràt ograni~enbroj na informacii za tekovnite kreditokorisnici i istite seprete`no kompanii,a mnogu pomalku fizi~ki lica;

• vo bazata na podatoci na javnite kreditni registri postoi lim-itiran pristap.

[to se odnesuva do javnite kreditni registri, jasno e deka tie ne sezamena za registri vo privatniot sektor, tuku, nadopolnuvawe. Isto taka,se ~ini deka vo nekoi slu~ai ima dvoumewe vo odnos na toa dali regis-

164


terot treba glavno da se koristi kako pomo{ vo supervizijata, ili kakoizvor na dodatni podatoci za finansiskiot sektor.

Me|utoa, so cel najcelishodno da se iskoristat informaciite odjavnite kreditni registri, treba da se imaat vo predvid nekolku momen-ti:

a) Opredeluvawe na minimum golemina na krediti koi }ebidat opfateni vo javnite kreditni registri

Za efikasno funkcionirawe na Javniot krediten register potreb-no e opredeluvawe na minimalen iznos na krediti za koj bi se informai-ralo i bi bile del od datotekata na registarot. Opfa}aweto na apsolut-no site krediti bez ogled na nivniot minimalen iznos bi go optovarilJavniot krediten registar i ne bi bil vo funkcija na negovoto postoewe.Imeno, dokolku organiziraweto na Javniot registar e za supervizorskiceli toga{ sosem mali iznosi na krediti bi bile apsolutno nepotrebnina supervizijata, bidej}i malite krediti ne bi imale vlijanie vrz sta-bilnosta na bankarskiot sistem. Limitite vo osnova treba da bidat povr-zani so opredeluvawe na goleminata na zaemi kaj koi sistemskite rizicimoàt da bidat problem i treba da bide najmalku sodràtel na prihodotpo glava na ìtel vo zemjata.

Duri i koga Javniot krediten registar e vospostaven za da se podo-bri kvalitetot na raspoloìivte podatoci vo finansiskiot sistem, iza podobro donesuvawe na kreditni odluki od strana na bankite i dru-gite kreditori, mudro e da se vklu~i minimalen iznos na zaem za da seograni~i mo`nosta od gre{ki vo podatocite.

b) Distribucija na informacii i kreditni rangirawaod strana na javnite kreditni registri

Distribucijata na rejtinzite na zaemobaratelite od strana najavnite kreditni registri treba, isto taka, vnimatelno da se razgleduva,za da se obezbedi tie da ne ohrabruvaat presvrti vo kreditniot pazarili da ne obeshrabruvaat razvoj na nezavisna procenka na rizik od stra-na na finansiskite institucii. Javnite banki ili onie vo sopstvenostna vladata, isto taka, da bidat vklu~eni vo ova pra{aawe, osobeno vozemjite kade {to tie pretstavuvaat zna~aen del od bankarskata industri-ja.

v) Tip na informacii koi se distribuiraatpreku javnite kreditni registri

Bi trebalo da se bara od javnite banki da izvesuvaat barem za nivnitenegativni informacii i vo javnite i vo privatnite registri. Kreatoritena politikite treba isto taka da ja razgledaat pravnata i regulatornata

165


ramka za kreditno izvestuvawe, so cel da opredelat dali zakonite zaprivatnost, zakonite za tajnost na bankite i drugi pravni pra{awa gospre~uvaat razvojot na registri vo privatniot sektor. Regulatornataramka bi trebalo da obezbedi osnova za za{tita na potro{uva~kite pravai da obezbedi pridrùvawe do relevantnite zakoni.

g) Komunikacija na javniot so privatniot sektor

Efikasnoto funkcionirawe na javniot krediten registar naloùvaostvaruvawe na potesen dijalog me|u privatniot i javniot sektor. Bitrebalo da se pobara i mislewe od zaemodavatelite i privatnite firmiza kreditno izvestuvawe vo vrska so ulogata na javniot register vo finan-siskiot sektor, kako i za potrebata od pravna i regulatorna reforma,no da se pobara i mislewe od potro{uva~kite grupi. Natamu, tvorcitena politikite bi moèle da razmislat za toa kako tie moàt, zaedno sozainteresiranite akteri vo privatniot sektor, da ja educiraat javnostaza pogodnostite od eden odgovorno upravuvan sistem na kreditno izves-tuvawe i za trampata me|u privatnosta i tro{ocite i pristapot do kredit.

4.1.2. Privatni kreditni registri(kreditni biroa)

Privatno kreditno biro se definira kako privatna firma ili ne-profitna organizacija koja odrùva baza na podatoci za kreditosposob-nosta na zaemobarateli (lica ili biznisi) vo finansiskiot sistem i jaolesnuva razmena na kreditnite informacii me|u bankite i finansiskiteinstitucii.

Kreditnite istra`ni biroa i kreditni izvestuva~ki firmi koidirektno ne olesnuvaat razmena na informacii me|u finansiskite in-stitucii ne se zemeni predvid.117) Jappelli i Pagano davaat druga definici-ja za privatnite kreditni biroa:

“... brokeri na informacii koi vo opredeleni slu~ai se vospostave-ni i vo sopstvenost na samite zaemodavateli, a vo drugi slu~ai se vodeniod strana na treti lica so cel ostvaruvawe profit. Kreditorite go snab-duvaat biroto so podatoci za svoite klienti. Biroto gi potvrduva ovieinformacii so podatocite od drugi izvori (sudovi, javni registri, da-no~ni vlasti, itn) i sostavuvaat dosie za sekoj zaemobaratel. Kreditoritekoi davaat podatoci moàt podocna da dobijat povratni konsolidiraniinformacii preku dostavuvawe na “krediten izve{taj” od biroto.

117) Doing Business -http://www.doingbusiness.org/Methodology/GettingCredit.aspx,2006 p.83.

166


(...). Razmena na informacii me|u kreditorite e ona {to go raz-likuva kreditnoto biro od drugite agencii koi sobiraat i obrabotu-vaat vredni informacii od javni izvori i privati informatori”.118 )

Va`no e da se odbeleì deka definiciite za kreditnite biroasodràni vo citiranite materijali ne se identi~ni, a toa ja pravi de-likatna direktnata sporedba na dobienite empiriski rezultati. Em-piriskite rezultati na Jappelli i Pagano, koi ne pokaùvaat zna~ajni raz-liki vo efikasnosta na privatnite i javnite kreditni biroa na agregat-no nivo (pri {to vlijanieto na kreditot e pozitivno za obete), se zasno-vuvaat vrz tesnata definicija na privatnite kreditni biroa i sporedtoa isklu~uvaat opredeleni izvori na informacii koi verojatno bi “japotencirale razlikata”.119)

Izve{taite vo „Doing Business” na Svetskata banka, delumno posvetenina olesnuvawe za dobivawe kredit (indikator za “Dobivawe kredit”) ima-at ne{to porazli~no gledi{te. So predlogot za indikatori na pokrie-nost od strana na javni i privatni kreditni registri, izve{taite se~ini ja spodeluvaat logikata na komplementarnost na dvata elementi.No, ~itaweto na izve{taite ni ovozmoùva da go sogledame izborotnapraven vo polza na privatnite aran`mani. Kako {to naveduva iz-ve{tajot od 2004: “privatnite biroa sobiraat informacii od po{irokopseg na izvori, kako {to se trgovski kreditori, maloproda`ba, sudovii drugi javni evidencii. Tie distribuiraat podolgi istoriski podatocii imaat pove}e vidovi na podatoci, imaat pomalku ograni~uvawa napristapot i obezbeduvaat i drugi uslugi kako {to e kreditno bodirawe,monitoring na zaemobaratelite, detekcija na izmama,a ponekoga{ durii naplata na dolg”.120)

Analizata na Love i Mylenko121) pokaùva deka najgolemata efikas-nost na privatnite kreditni biroa nasproti javnite registri se zasno-vuva vrz po{irokata definicija na kreditnite biroa (blisku do onaa naMiler od 2000 i 2003).

118) Vidi pove}e: Jappelli, Tullio, and Marco Pagano. 2002. “Information Sharing, Lend-ing and Defaults: Cross-Country Evidence.” Journal of Banking and Finance 26 (10)October 2002, p.2017-2045.

119) Ibidem, p. 2023.120) Doing Business -http://www.doingbusiness.org/Methodology/GettingCredit.aspx,

(2004) p.83.121) Vidi pove}e: Love I. Mylenko N. „ Credit Reporting and Financing Constraints ”

World Bank Policy Research Working Paper 3142, October 2003

167


Vo praktikata na visokorazvienite zemji (SAD i ObedinetotoKralstvo) kade kreditniot informativen sistem beleì dolga istori-ja, kreditno biro (SAD) ili kreditna referentna agencija (Obedineto-to Kralstvo) podrazbiraat kompanija koja sobira informacii odrazli~ni izvori i obezbeduva kreditni informacii za klientite zarazli~ni upotrebi. Ova im pomaga na kreditorite da ja procenat sposob-nosta kreditobaratelite da gi otpla}aat svoite obvrski i soodvetno natoa da gi kreiraat uslovite za otplata na idnite krediti. Imeno, kamat-nata stapka ne e ednakva za site kreditobarateli, tuku prestavuva cenana kreditot zasnovana vrz rizik, forma na cenovna diskriminacija zas-novana vrz razli~ni o~ekuvani rizici za razli~ni kreditobarateli, kako{to e postaveno vo nivniot krediten rejting. Potro{uva~ite so slabaistorija na pla}awe na kredit ili so sudski presudeni dolgovni obvrskikako zadrùvawe na danok ili ste~ai }e platat povisoka godi{na kama-ta otkolku potro{uva~ite koi gi nemaat ovie problemi.

Vo SAD, kreditnite biroa sobiraat i sreduvaat li~ni informa-cii i finansiski podatoci za poedinci od niza izvori nare~eni“obezbeduva~i na podatoci” so koi biroata sorabotuvaat. Obezbeduva~itena podatoci se obi~no kreditori, zaemodavateli, komunalii, agencii zanaplata na dolg i sudovite (t.e. javna evidencija) so koi potro{uva~otstapil vo nekakvi dolgovni odnosi. Obezbeduva~ite na podatoci gi iz-vestuvaat kreditnite biroa za svoeto iskustvo so pla}aweto od stranana potro{uva~ot. Podatocite dostaveni od strana na obezbeduva~ite,kako i onie sobrani od biroata potoa se sintetiziraat i skladiraat vobazata na podatoci ili vo dosijeata na kreditnoto biro. Informacijata{to od toa }e proizleze, im se stava na raspolagawe na klientite nakreditnoto biro vrz osnova na nivno barawe, a so cel procenka na kredit,kreditno bodirawe ili za drugi celi.

Iako kreditnite biroa se rasprostraneti {irum svetot, najgolemnapredok i razli~ni formi beleàt kreditnite biroa vo SAD. Kredit-nite biroa vo SAD imaat ve}e internacionalen karakter i nivnite in-formacii se dostapni vo golem broj zemji vo svetot. Tie kreditni biroase specijalizirale za sobirawe na kreditni informacii samo za poed-inci (naselenie) ili samo za pravni lica, no najgolemite kreditni bi-roa sodràt ekstenzivna baza na podatoci i za naselenieto i kompani-ite na teritorijata na SAD i po{iroko. Vo prodolènie se prezenti-rani iskustvata na kreditnite biroa vo SAD koi se zanimavaat so sobi-rawe i distribucija na kreditni informacii za individualni kredi-tokorisnici i pravni lica.

168


4.1.3 Kreditni informacii za fizi~ki licakako kreditobarateli

Imaj}i go predvid golemiot broj na individualni kreditobarate-li, ovie kreditni boduvawa imaat tendencija da bidat mehani~ki. Za dago poednostavat analiti~kiot proces za nivnite klienti, razli~nitekreditni biroa moàt da primenat matemati~ki algoritam za da obezbe-dat bodirawe, koe klientot moè da go koristi, za brzo da ja proceniverojatnosta poedinecot da go vrati dolgot spored dadenata za~estenostna neizvr{uvawe od strana na drugi poedinci vo sli~ni situacii.Godi{nite kreditni izve{tai koi kreditnite biroa gi izgotvuvaat,bitrebalo da im se stavat na raspolagawe na gra|anite kreditokorisniciza da se osigurat i dvete strani od eventualni gre{ki vo podatocite. VoSAD godi{noto revidirawe i uvid vo kreditnite izve{tai za poedincipretstavuva zakonska obvrska i potro{uva~ite moàt toa da go napravatbez nikakvi tro{oci. Tie imaat pravo na besplaten godi{en kreditenizve{taj od sekoja od trite nacionalni agencii za potro{uva~ko izves-tuvawe: Equifax, Experian i TransUnion.

Vo prodolènie se prezentirani i osnovnite informacii, ak-tivnosti i proizvodi na ovie renomirani internacionalni kreditnibiroa /agencii za kreditno izvestuvawe:

• EQUIFAX INC (Ekvifaks Ink)122)

Equifax Inc e agencija za kreditno izvestuvawe za klienti vo SAD ise smeta se edna od golemite tri amerikanski kreditni agencii zaedno seExperian i TransUnion. Osnovana vo 1899 godina, Ekvifaks e najstarata odtrite agencii i sobira i ~uva informacii za nad 400 milioni imatelina krediti niz svetot. So sedi{te vo Atlanta, Xorxija, Ekvifaks e glo-balen obezbeduva~ na uslugi so godi{en prihod od USD $1.5 milijardi inad 7 000 vraboteni vo 14 zemji.

Vo tekot na pogolemiot del od svoeto postoewe Ekvifaks rabotelglavno vo sektorot biznis-za-biznis, prodavaj}i potro{uva~ki kredit-ni izve{tai i so toa povrzani analitiki na biznisi vo niza industrii.Delovnite klienti vklu~uvaat maloproda`ba, osiguritelni firmi, da-vateli na zdravstveni uslugi, komunalni firmi, vladini agencii, kakoi banki i drugi finansiski institucii.

Ekvifaks prodava delovni kreditni izve{tai, analitika, demograf-ski podatoci i softver. Kreditnite izve{tai davaat detalni informa-cii za li~ni istorii na krediti i pla}awa na poedinci, vo koi se ukaùva

122) http://www.equifax.com/shareholders/2009/2008AnnualReport.pdf, Feb. 2009, p.9.

169


kako tie gi po~ituvale svoite finansiski obvrski, kako {to e pla}awena smetki ili vra}awe na zaemi. Potoa, biznisite gi koristat ovie in-formacii za da re{at kakov vid na proizvodi ili uslugi da im ponudatna svoite klienti i pod koi uslovi.

So po~etok vo 1999 godina, Ekvifaks po~na da nudi proizvodi koiim pomagaat na lu|eto da ja sledat svojata kreditna istorija, vklu~itelnoi izvestuvawe na potro{uva~ite za mo`nost da bidat ̀ rtva na kreditnaizmama ili kra`ba na identitet. Takvi proizvodi se: kreditniot nad-zor, povrzan so krediten klu~ kreditnoto bodirawe.

• Credit Watch (krediten nadzor)

Ekvifaks isto taka prodava i on-lajn izve{tai i pretplatni~kiuslugi za kreditno sledewe. Registriranite ~lenovi se logiraat na veb-sajtot na Credit Watch i dobivaat izve{tai, postavuvaat preferenci zaizvestuvawe i upravuvaat so Credit Lock (Krediten klu~) lozinki.

• Credit Lock (Krediten klu~)

Ekvifakst nudi i uslugi na krediten klu~ koj spre~uva ili ogra-ni~uva raspra{uvawa vo kreditnite izve{tai na pretplatnicite. Pret-platnicite na uslugata Krediten klu~ moàt da opredelat preferencivo odnos na pristapot do nivniot krediten izve{taj. Moè da bide posta-ven taka, da dozvoluva pristap za site raspra{uvawa za navedeno vreme-traewe ili da se postavi taka {to da ima selektiven pristap za konkret-ni organizacii so upotreba na PIN sistem.

• Credit scoring (Kreditno bodirawe)

Iako ne e del od kreditniot izve{taj, edna od uslugite na ova kre-ditno biro e kreditnoto bodirawe, koj e matemati~ki model {to se ko-risti da se predvidi verojatnosta edno lice da vrati zaem. Bodirawetose zasnovuva vrz informacii vo li~niot krediten izve{taj. Ovie infor-macii se dobivaat od davatelite na krediti od koi potro{uva~ite pozaj-muvale vo minatoto. Equifax e agencija koja sobira informacii koi moàtda gi koristat davatelite na krediti za da re{at dali opredelen bara-tel na zaem e dovolno siguren za da se kvalifikuva za zaem.

• EXPERIAN PLC (Eksperian PLC)123)

Experian Plc e globalna kreditno informativna grupa, osnovana vo1980 godina vo Notingam, Velika Britanija, so operacii vo 36 zemji i 15500 vraboteni. Najgolemata operacija na kompanijata e Eksperian SevernaAmerika, no ima operacii i vo pove}eto evropski zemji, Argentina,Brazil, île, Ju`na Afrika, Kina, Japonija i Avstralija.

123) http://www.experian.com/corporate/experian-profile.html/ Jan. 2009.

170


Glavnite delovni linii na Ekspreian se kreditni uslugi, marke-ting re{enija, analitiki za donesuvawe odluki i interaktivni uslugi.Kompanijata sobira informacii za lu|e, biznisi, motorni vozila i osi-guruvawe. Sobira i podatoci za “ìvoten stil” preku “on-line” i “off-line”anketi. Pristapot do golem del od informaciite {to gi ima Experian epredmet na regulatorna kontrola, zavisno od regulativata vo sekoja od-delna zemja vo koja raboti.

Bazata na podatoci na Experian sodrì kreditni informacii za 215milioni lu|e vo SAD u 450 milioni motorni vozila, vklu~itelno titu-lar i registraciski podatoci. Eksperian obezbeduva i kreditni izve{taiza biznisi.

• TRANS UNION LLC (TransUnion)124)

Transunion e agencija za potro{uva~ko kreditno izvestuvawe, sesmeta za edna od “golemite tri” agencii vo SAD. Kako kreditno biro,TransUnion nudi informacii vrzani za krediti na potencijalni kredi-tori. Kako i negovite glavni konkurentni, Eksperian i Ekvifaks, giprava svoite kreditni izve{tai direktno na potro{uva~i.

Kako rezultat na “Zakonot za fer kreditno izvestuvawe”, od kredit-nite biroa se bara da istraùvaat neto~ni informacii. Sli~no na proce-site na drugite kreditni biroa, potro{uva~ite moàt da osporat stavkivo nivnoto on-lajn kreditno dosie vo TransUnion, preku po{ta i prekutelefon.

4.1.4. Kreditni informacii za pravni lica(kompanii) kako kreditobarateli

Vo SAD ima tri delovni i komercijalni biroa depozitari: Dun &Bradstreet, Experian Business, and Equifax Small Business Financial Exchange (SBFE)(Dan i Bradstrit, Eksperian biznis i Ekvifaks Finansiska razmena namali biznisi).

Pove}eto banki i drugi organizacii koi davaat krediti, se pret-platuvat na edna ili pove}e od ovie organizacii za da obezbedat kvali-tet vo nivnoto pozajmuvawe. Ova vklu~uva kompanii koi prodavaat stokiili uslugi na kredit, kako {to se izdava~ite na kreditni kartici, komu-nalnite kompanii i prodavnici {to izdavaat svoi kartici. Organiza-ciite pretplatnici se o~ekuva da gi obezbedat relevantnite podatociza da se odrùva zaedni~ki pul na podatoci.

124) http://www.transunion.com/corporate/aboutUs/aboutUs.page, Jan. 2009.

171


• Dun & Bradstreet (Dan i Bradstrit)125)

Dan i Bradstrit korporacijata, (Dun & Bradstreet Corporation), soglavno sedi{te vo Wu Xersi, SAD, e vode~ki obezbeduva~ na kreditniinformacii za biznisi i korporacii. êsto se imenuva samo so DiB.Kompanijata e moèbi najdobro poznata po svoite D-U-N-S (Data UniversalNumbering System-Univerzalen sistem za numerirawe na podatoci) iden-tifikatori dodeleni na nad 100 milioni globalni kompanii.

D-U-N-S broevite naD & B se koristat za identifikacija na bizni-si niz svetot. Niv gi baraat za mnogu transakcii na federalnata vladana SAD, {to zna~i deka se vo {iroka upotreba i mnogu nazna~uvani. Tie~esto se koristat i za korporativno istraùvawe.

Najgolemite oddeli na Dun & Bradstreet se Re{enija za upravuvaweso rizik, Proda`ba i marketing re{enija, Re{enija za upravuvawe sonabavki, i Re{enija za E-biznis.

Najpopularniot proizvod na D & B e DNBi, baza na podatoci kojaim ovozmoùva na pretplatnicite da prebaruvaat informacii vrzani zakrediti za drugi kompanii. Ova ~esto go koristat kompaniite za Upra-vuvawe so rizik.

Postojat i komercijalni kreditni izve{tai koi moàt da se koris-tat da se oceni verojatnosta opredelen biznis da im pla}a na kreditorite.Vo Dun & Bradstreet takov sistem na bodirawe e nare~en Paydex (Pejdeks) avo Experian - Intelliscore (Intelskor)

• Paydex (Pejdeks) e termin {to se koristi vo delovnoto rabotewe,za numeri~ko bodirawe {to go dava Dun & Bradstreet na biznisikako kreditno bodirawe vo odnos na navremenosta na pla}awatana kreditori. Paydex bodiraweto odi vo opseg od 0 do 100 (najdo-bar). Eden Paydex od 75 ili povisoko se smeta za zna~itelno zdravoza kompanijata. Bodiraweto ukaùva dali edna kompanija na-vreme gi pla}a svoite dobavuva~i i prodava~i, pred dospevawe,ili po dospevawe.

• Intelliscore (Inteliskor) go dava Experian, koja e edna od najgo-lemite Agencii za kreditno izvesuvawe vo SAD. Toa e terminkoj se koristi vo delovnoto rabotewe, za numeri~ko bodirawena biznisi kako kreditno bodirawe vo odnos na navremenostana nivnite pla}ana kon kreditorite. Intelliscore se koristi zakomercijalni organizacii na sli~en na~in kako {to se koris-ti FICO za poedinci. Kolku e povisoko bodiraweto, tolkue pogo-

125) http://investor.dnb.com/, Dun & Bradstreet -Annual report 2008, 28.01.2009, p.7.

172


lema verojatnosta kompanijata da gi ispla}a navreme svoitedobavuva~i i prodava~i.

Ima duzina drugi sli~ni sobira~i na informacii i firmi za iz-vestuvawe koi analiziraat i prodavaat informacii za potro{uva~i zadrugi celi, vklu~itelno i onie koi sobiraat kreditni podatoci od raz-li~ni izvori i im obezbeduvaat na zaemodavatelite so nara~ani ana-liti~ki alatki.

4.2. Odnosot na javnite i privatnitekreditni registri

Iako sobiraweto i distribucijata na relevantni kreditni infor-macii za kreditokorisnicite, pretstavuva predmet na rabota i na javnitei na privatnite kreditni registri(biroa), sepak, tie se razlikuvaat poopredeleni specifiki i koi samo ja potenciraat nivnata komplemen-tarnost i potrebata od paralelno postoewe na dvata vida registri.

Imeno, javnite i privatnite kreditni registri se razlikuvaat potipot i obemot na informacii {to gi sobiraat i distribuiraat, po iz-vorite na podatocite, formatot i na~inot na prezentirawe na infor-maciite, stepenot na aùriraweto na podatocite, tretmanot po odnosna prigovori za to~nosta na informaciite i sl.

a) Tip na informacii

Razli~nite celi na javnite kreditni registri i privatnite firmiza kreditno izvestuvawe se o~igledni preku razli~nite vidovi na in-formacii {to gi sobiraat. Glavna cel na eden javen register e da imobezbedi na supervizorite na bankite informacii za rizikot vo kredit-noto portfolio na institucijata. Podatocite koi se korisni za ovaazada~a vklu~uvaat i izloènost na institucijata na poedine~ni zaemo-davateli (iznos na zaemi), rejting na zaemi i vrednosta na zalogot zazaemite. Bankite i drugite kreditori, zainteresirani da ja opredelatkreditosposobnosta na nekoj potro{uva~ ili firma, se zainteresiraniza drugi informacii, vklu~itelno i adresa (koja ~esto tesno se vrzuva soodnesuvawe vo pla}awata), dano~en identifikacionen broj (za da se osi-gurat deka se sledi kreditnata istorija na to~noto lice), a za komerci-jalni krediti, imeto na sopstvenikot na biznisot (zatoa {to nivnatakreditna istorija e mnogu indikativna za odnesuvaweto na firmata kajmalite firmi) i drugi relevantni informacii.

Javnite registri moàt da bidat i obeshrabreni da sobiraat pode-talni ili li~ni podatoci za potro{uva~ite ili firmite od politi~kipri~ini ili zaradi privatnosta, vladite moè da smetaat deka toa bibilo prekora~uvawe na nivnite granici, duri i koga toa e zakonski

173


mo`no. Privatnite firmi za kreditno informirawe, koi rabotat podpomal javen nadzor, moàt da ne bidat tolku ograni~eni.

b) opseg na informacii

Najgolem del (90% ili pove}e) od podatocite sobrani od javniteregistri se: ime na firma, ime na izvesuva~kata kompanija, iznos na zaemi vid na zaem. Kaj potro{uva~kite podatoci, javnite registri pove}esobiraat podatoci za zalog i za rejtingot na zaemot. Privatnite izves-tuva~ki firmi pove}e sobiraat podetalni podatoci za biznisot, vklu-~itelno i imeto na sopstvenikot (sopstvenicite), podatoci za delovna-ta grupa ili konglomerat, podatoci od bilans na sostojba i bilans nauspeh i dano~ni informacii.

Podatocite vo javnite kreditni registri naj~esto se distribuiraatdo finansiski institucii vklu~uvat i iznos na neplateni zaemi ilidolgovi za zaemobaratelot, rejting ili klasifikacija na zaemobarate-lot ili informacii za zalog ili drugi garancii i informacii za vklu-~enosta na zaemobaratelot vo firmi ili drugi zaemi. Samo nekoi javnikreditni registri obezbeduvaat podatoci za dospevawe na kredit, a mnoguretko (Litvanija na primer) obezbeduva informacii za kamatni stapki.

Privatnite registri obi~no gi prodavaat site podatoci {to gisobiraat, vo edna ili vo druga forma.

v) Izvori na podatoci/informacii

Javnite kreditni registri i privatnite firmi za kreditno izves-tuvawe sobiraat informacii od banki. Izvorite na informacii za pri-vatnite firmi se daleku poraznovidni.

g) Forma za prezentirawe na informaciite

Naj~esto upotrebuvanata forma za prezentirawe na podatocite odjavnite kreditni registri na finansiskite institucii e sobirawe nasite zaemi na zaemobaratelot, zna~i ima samo eden vlez po lice ili fir-ma, namesto oddelni vlezovi za sekoj neisplaten zaem ili za sekoj zaemo-davatel koj izvestil.

Privatnite firmi za kreditno izvestuvawe, od druga strana, obez-beduvaat detalni informacii za sekoja kreditna linija {to zaemoba-ratelot ja ima so sekoja institucija {to izvestuva.

Podatocite od javnite kreditni registri obi~no im se dis-tribuiraat na finansiskite institucii vo elektronska forma prekumodemi ili posebni telefonski linii ili preku kompjuterski diskoviili CD-rom. Mnogu retko internetot e dominanten na~in za distribuci-ja na podatoci od javnite kreditni registri do finansiskite institucii.

174


Vo privatniot sektor, elektronskata vrska e imperativ i privat-nite firmi za kreditno izvestuvawe ukaùvaat deka tie imaat kapaci-tet da usluàt vo realno vreme, on-lajn konsultacii za nivnata baza napodatoci.

d) Aùrirawe na podatocite

Javnite kreditni registri gi pribiraat svoite podatoci vrz osno-va na opredeleni odluki koi im gi nametnuvaa na instituciite -„dostavuva~i na podatoci” koi se reguliraat so zakon i vo koi japropi{uvaat sodrìnata i dinamikata na dostavuvawe na baranite po-datoci. Toa zna~i deka podatocite se aùriraat vo opredelen vremenskiperiod (kvartalno ili mese~no), a ne koga nastanuvaat promenite poodnos na kreditokorosnicite. Podatocite do privatnite registri sedostavuvat dobrovolno, vo realno vreme na nastanuvawe na promenata iod toj aspekt se mnogu poaùrni i porelevantni za donesuvawe na kreditniodluki.

|) Poplaki na potro{uva~ite

Pove}eto privatni firmi za izvestuvawe imaat vospostaveno poli-tika da rabotat so potro{uva~i. Golem del od niv imaat poseben oddelza poplaki, nekoi od niv rabotat na poplaki preku telefon, a nekoiimaat vospostaveni protokoli za korekcija na informaciite. Nekoiprivatni kreditni registri imaat besplaten telefonski broj za pri-mawe na poplaki ili obezbeduvawe na informacii.

Javnite kreditni registri se mnogu poslabo opremeni za spravu-vawe so poplakite od potro{uva~ite ili za da obezbedat drug vid navnimanie kon potro{uva~ite. Samo mal broj na javni kreditni registriimaat vospostaveno politika za rabota so potro{uva~ite i imaat tele-fonski broj za primawe na poplaki ili vospostaven protokol za korek-cija na informaciite

`) Vlijanie vrz procesot na kreditirawe

Lav i Milenko gi sporeduvaat podatocite za prisustvoto na pri-vatni ili javni kreditni registri vo primerok na zemji so percepcijatana firmite za nivnite finansiski ograni~uvawa, kako i za nivoto nanivnata bankovna zadolènost. So opfat na primerok od 5 000 firmi od51 zemja, studijata pokaùva deka samo prisustvoto na privatnite kreditniregistri ({iroko definirani) ima pozitiven efekt vrz razvojot nakreditite.

Postoeweto na javen register se ~ini deka ima mnogu malku vlija-nie vrz kreditite: iako go podobruva pristapot do krediti za novi fir-mi (na linija so tezata za namaluvawe na negativnata selekcija), negovo-

175


to vkupno vlijanie ostanuva malku zna~ajno. Taka, spored avtorite, pri-vatnite kreditni registri se poefikasni za olesnuvawe na pristapot nafirmite do nadvore{ni finansii, pri {to bankarskata supervizija os-tanuva glavna funkcija na javnite registri. 126)

Avtorite priznavaat deka dobienata evidencija ne e dovolna da seproceni ulogata na javniot krediten register, kako element na razvojna-ta kreditna politika.

5. Poim i su{ina na kreditniot rejting

Krediten rejting e numeri~ka ocenka na kreditosposobnosta na edenpoedinec, korporacija, ili na edna zemja. Kreditnite rejtinzi se pres-metuvaat vrz osnova na finansiskata istorija i tekovnite sredstva iobvrski i im ukaùvaat na kreditorite i investitorite za verojatnostaopredelen subjekt (predmet na rejtingot) da moè da go vrati zaemot. No,vo poslednive godini, kreditnite rejtinzi se koristat i za prilagodu-vawe na osiguritelnite premii, za opredeluvawe na kvalifikuvanost zavrabotuvawe, i za opredeluvawe na iznosot na lizing-depozit.

Slabiot krediten rejting ukaùva na visok rizik od neizvr{uvawena zaemot i taka vodi kon povisoki kamatni stapki ili do odbivawe nazaem od strana na kreditor. Vo zavisnost dali se raboti za naselenie,kompanii ili zemja, razlikuvame li~en(personalen), korporativen ilisuveren krediten rejting.

5.1. Li~ni kreditni rejtinzi

Li~nite kreditni rejtinzi gi prigotvuvaat obi~no kreditnite bi-roa koi vo svojata baza na podatoci gi imaat kreditnite istorii na po-edinci. Kreditosposobnosta obi~no se opredeluva preku statisti~kaanaliza na raspoloìvite kreditni podatoci, vrz osnova na koja se iden-tifikuvaat relevantni kriteriumi koi ponatamu vrednosno se merat inumeri~ki izrazuvaat. Obi~no op{ta forma na ovaa analiza e kreditnobodirawe od nekolku brojki, obezbeden od strana na nezavisna kompani-ja za finansiski uslugi, kako {to e na primer FICO kreditnoto bodira-we vovedeno vo SAD.127).

126) Love I. Mylenko N. (2003) „ Credit Reporting and Financing Constraints ” World BankPolicy Research Working Paper 3142, October 2003, p. 32.

127) Terminot, FICO- doa|a od Fair Isaac Corporation, -SAD, koja pionerski go vovedekonceptot na krediten rejting vo docnite 1950-ti.

176


Vo Kanada, na primer, najvoobi~aenite se rejtinzite na “North Amer-ican Standard Account Ratings” ili popoznati kako R-rejtinzi koi se vo ob-seg od 0-9, pri {to R-1 upatuva na navremeni pla}awa, R-9 se odnesuva naneneplateni dolgovi, a R-0 za novi klienti za koi se nema kreditna is-torija.

Faktorite koi moàt da vlijaat vrz li~niot krediten rejting se:128)

• sposobnost da se vrati zaemot ,

• kamata,• iznos na upotreben kredit,• {emi na {tedewe ,• {emi na tro{ewe,• dolg .

Kreditno bodirawe na poedinec, zaedno so negoviot kreditenizve{taj, vlijae vrz negovata sposobnost da pozajmat pari preku finan-siski institucii kako {to se bankite.

a) Opredeluvawe na personalen krediten rejting

Li~nite kreditni rejtinzi vo sekoja zemja razli~no se opredelu-vaat, no faktorite se sli~ni, i moàt da vklu~uvaat129 ):

• Evidencija na pla}awa- evidencija na zadocneti smetki.• Kontrola na dolg- zaemodavatelite sakaat da vidat dali zaemo-

baratelite ìveat nad svoite mo`nosti. Ekspertite procenu-vaat deka mese~nite bez-hipotekarnite kreditni pla}awa netreba da nadminuvaat 15 procenti od prihodot na zaemobarate-lot po odano~uvawe.

• Znaci na odgovornost i stabilnost- zaemodavatelite sogledu-vaat ne{ta kako dolgove~nost vo domot na zaemobaratelot irabota (najmalku dve godini) kako znak na stabilnost.

• Obnovena kreditna istorija- Kreditnata istorija povtorno sepi{uva i se dava nov po~etok na taa konkretna smekta. Ova moèdramati~no da go podobri kreditnoto bodirawe.

• Kreditno pre~ekoruvawe. Zaemodavatelite ne sakaat da vidatdeka se dolì krediten iznos koj doa|a blisku do kreditniotlimit na karticata. Se prepora~uva kreditokorisnicite da sedol`ni ne pove}e od edna tretina od nivniot vkupen kreditenlimit na kreditna kartica.

128) Vidi: http://en.wikipedia.org/wiki/Credit_rating str 4.129) http://en.wikipedia.org/wiki/Credit_history, Noemvri 2008

177


• Kreditni ispituvawa- Ispituvawe e zabele{ka na dosie zakreditna istorija. Ima nekolku vida zabele{ki koi moàt iline da imaat negativen efekt vrz kreditnoto bodirawe. Odr-ùvaweto na kreditnite ispituvawa na minimum moè da po-mogne vo kreditniot rejting na opredeleno lice. Zaemodavate-lot moè da gi sogleduva mnogu ispituvawa vo kratok vremenskiperiod vo izve{tajot na opredeleno lice kako signal deka toalice ima finansiski problemi i bara zaemi i moè da go smetatoa lice kako lo{ krediten rizik.

• Neupotreba na kreditni kartici- Iako se veruva deka imawe-to premnogu kreditni kartici moè da ima negativen efekt vrzkreditnoto bodirawe, zatvoraweto na ovie kreditni linii nemada go podobri kreditniot rejting na kreditobaratelite. For-mulata za krediten rejting ja gleda razlikata me|u iznosot nakredit {to edno lice go ima i iznosot {to se koristi, pa spo-red toa zatvoraweto na edna ili pove}e smetki }e go namalivkupniot iznos na raspoloìv kredit.

5.2. Korporativni kreditni rejtinzi

Kreditniot rejting na edna korporacija e finansiski indikatorpodgotven od agencija za krediten rejting i namenet za potencijalniteinvestitori na hartii od vrednost za stepenot na zadolènost na nejziniotsopstvenik/emituva~. Toj ja meri verojatnosta za navremeno vra}awe naglavninata i kamatata na edna obvrznica. Op{to, visok krediten rej-ting bi dovel do popogodni efekti pri proda`bata na obvrznicata.

Simbolite za krediten rejting obi~no se ozna~uvaat so “trojno A”kako najvisok i “trojno B” (ili Baa) kako najnizok vo investiciona ocen-ka. SÈ {to e pod trojno B obi~no e poznato kako “|ubre obvrznica”.130)

AAA (Aaa) Obvrznici rangirani so AAA imaat najvisok rejtingdodelen od rejting-agencii. Tie nosat najmal stepen na investicionenrizik. Sposobnosta na izdava~ot da ja plati kamatata i glavnicata e mnogusilna.

AA (Aa) Obvrznici rangirani so AA se smetaat, po site standardi,so visok kvalitet. Tie se razlikuvaat od najvisoko rangiranirte (AAA)obvrznici samo vo mal stepen. Mnogu e silna sposobnosta na izdava~otda ja plati kamatata i glavninata.

130) Vidi: www.investopedia.com/articles/03/102203.asp” What is a corporate credit rat-ing”-Reem Heakal, pg 2.

178


A Obvrznici rangirani so A imaat silna sposobnost da ja platatkamatata i da ja vratat glavninata iako se ne{to po~uvstvitelni na nega-tivnite efekti od promenite vo okolnostite i vo ekonomskite usloviod obvrznicite rangirani vo povisokite kategorii.

BBB (Baa) Obvrznicite rangirani BBB se smetaat za obvrski odsreden stepen. Tie nitu se visoko za{titeni nitu slabo obezbedeni.Pla}aweto na kamatata i glavninata se smetaat za soodvetni vo se-ga{nosta, no moè da nedostasuvaat ili da bidat nesigurni opredeleniza{titni elementi so tek na vreme. Ovie obvrznici nemaat sporni va`nikarakteristiki, a imaat i {pekulativni karakteristiki.

Eden krediten rejting sodrì mnogu raznovidni informacii koitreba da se znaat za kreditosposobnosta na izdava~ot na obvrznica i opre-deleni drugi finansiski instrumenti.

Va`nosta na regulativa zasnovana vrz rejting e osobeno vidliva voSAD, kade taa moè da se sledi nazad do 1930 godina. Ovie regulativi nevlijaat samo na bankite, tuku i na osiguritelnite kompanii, penziskitefondovi, zaedni~kite fondovi i brokeri, preku restrikcii ili zabraniza kupuvawe na obvrznici so “nizok” rejting. Iako regulativi zasnovanivrz rejting se pomalku voobi~aeni vo Evropa, tie se del od novata Di-rektiva za kapitalni barawa vo EU kade }e se sproveduva Bazel 2.

Imeno, spored Standardiziraniot pristap kon krediten rizik naNovata kapitalna spogodba- Bazel 2 se vospostavuvaat ponderi nakrediten rizik za sekoja supervizorska kategorija koja se potpira vrz“procenka na navore{na agencija”.

5.3 Suveren krediten rejting

Suveren krediten rejting e krediten rejting na suveren subjekt, t.e.dràva. Suvereniot krediten rejting go pokaùva nivoto na rizik nainvesticionoto opkruùvawe vo opredelena zemja i go koristat inves-titorite koi baraat da investiraat vo stranstvo. Go zema predvid ipoliti~kiot rizik.

Tabelata pokaùva deset najmalku rizi~ni zemji za investirawe,vo mart 2008 godina. Rejtinzite se natamu razloèni na komponenti, vklu-~uvaj}i go politi~kiot rizik, ekonomskiot rizik. Dvegodi{niot in-deks na rizik za zemjata na Euromoney “Anketa za rizik na zemjata” jasledi politi~kata i ekonomskata stabilnost na 185 suvereni zemji. Re-zultatite se fokusiraat glavno vrz ekonomijata, konkretno suvereniotrizik od neizvr{uvawe i/ili rizikot od nepla}awe za izvoznici (“trgov-ski” krediten rizik).

179


5.4. Upotreba na rejtinzi

Kreditnite rejtinzi gi koristat investotori, izdava~i, investi-cioni banki, brokeri-dileri, i vladi. Za investitorite, agenciite zakrediten rejting go zgolemuvaat opsegot na investicioni alternativi iobezbeduvaat nezavisni, lesno upotreblivi merewa na relativen kreditenrizik.Ova op{to ja zgolemuva efikasnosta na pazarot i gi namaluvatro{ocite i za zaemobaratelite i za zaemodavatelite. Ponatamu, ja zgo-lemuva vkupnata ponuda na rizi~en kapital vo ekonomijata, a toa vodikon posilen rast. Na toj na~in se otvoraat i novi kapitalni pazari zakategorii na zaemobarateli koi inaku bi moèle celosno da bidatisklu~eni: mali vladi, novi kompanii, bolnici i univerziteti.

a) Upotreba na rejtinzi od stranana izdava~i na obvrznici

Izdava~ite se potpiraat vrz kreditni rejtinzi kako nezavisna veri-fikacija na sopstvenata kreditosposobnost i rezultira~kata vrednostna instrumentite {to gi izdavaat. Vo pove}eto slu~ai, edno izdavawena obvrznici mora da ima barem eden rejting od respektirana agencija zakrediten rejting za da bide uspe{no (bez takov rejting izdavaweto moèda bide nedovolno vpi{ano ili cenata ponudena od investitorite dabide premnogu niska za celite na izdava~ot). Op{ta praktika stanuva,institucionalnite investitori, pri izdavawe na obvrznica da imaatbarem tri rejtinzi. Izdava~ite gi koristat kreditnite rejtinzi i vo

Tabela br. 5

RANGIRAWE NA RIZICITE NA ZEMJATA

R.br. Zemja Vkupno bodirawedo 100 Rang

1 Luksemburg 99.88 12 Norve{ka 97.47 23 [vajcarija 96.21 34 Danska 93.39 45 [vedska 92.96 56 Irska 92.36 67 Avstrija 92.25 108 Finska 91.95 99 Holandija 91.95 810 SAD 91.27 7

Izvor: Rizik na zemjite na Euromoney, mart 2008131 )

131) www.treasurer.ca.gov/ratings/process.asp: Bill Lockyer ”The Credit Rating Process”pg 5

180


opredeleni strukturirani finansiski transakcii. Na primer, kompanijaso mnogu visok krediten rejting koja saka da prezeme opredelen rizi~enistraùva~ki proekt moè da sozdade pravno oddelen subjekt so oprede-leni sredstva koj bi ja poseduval i sproveduval istraùva~kata rabota.Ovoj “subjekt za specijalna cel” potoa go prezema celiot istraùva~kirizik i izdava svoi sopstveni dolgovni hartii od vrednost za finan-sirawe na istraùvaweto.

“Subjektot za specijalna cel “ moè da bide vo sopstvenost na edenili pove}e drugi subjekti, a opredeleni pravni sistemi moàt da baraatsopstvenost na opredeleni strani vo konkretni procenti. ̂ esto e va`noovoj “Subjekt za specijalna cel” da ne bide vo sopstvenost na instituci-ja/kompanija vo ~ie ime toj se vospostavuva (sponzor). Na primer, vo kon-tekst na sekuritizacijata na zaemi, dokolku sredstvoto za sekuritizaci-ja na “Subjektot za specijalna cel e vo sopstvenost ili kontrolirano odstrana na bankata ~ii zaemi se obezbeduvaat, “Subjektot za specijalnacel” toga{ bi bil konsolidiran so ostatokot od bankarskata grupa zaregulatorni, smetkovodstveni i ste~ajni celi, a toa bi ja onepravdalacelata postapka za sekuritizacija.

“Subjektite za specijalni celi” bea edna od glavnite alatki {to gikoristea direktorite na Enron, so koi gi krieja zagubite i fabrikuvaazarabotka, {to rezultira vo skandalot Enron vo 2001 godina.

b) Rejtinzi koristeni od strana na investicionibanki i brokeri-dileri

Investicionite banki i brokeri-dileri isto taka gi koristatkreditnite rejtinzi vo presmetuvaweto na sopstvenite portfolija narizik (imeno, kolektiven rizik za site nivni investicii). Pogolemitebanki i brokeri-dileri sproveduvaat sopstena presmetka na rizik, no sepotpiraat na agencija za krediten rejting za “proverka” (i za dvojna ilitrojna proverka) vo odnos na sopstvenite analizi.

v) Upotreba na rejtinzi od stranana vladini regulatorni tela

Regulatorite, isto taka, gi koristat kreditnite rejtinzi, ili doz-voluvaat ovie rejtinzi da bidat upotrebeni za regulatorni celi. Na pri-mer, spored Bazel2 dogovorot na Bazelskiot komitet za bankarska super-vizija, bankarskite regulatori moàt da im dozvolat na bankite da ko-ristat kreditni rejtinzi od opredeleni odobreni agencii za kreditenrejting nare~eni “Institucii za nadvore{na procenka na krediti” kogagi presmetuvaat svoite barawa za neto-kapitalni rezervi.

Vo SAD, Komisijata za hartii od vrednost i berza im dozvoluva nainvesticionite banki i na brokeri-dileri da gi koristat kreditnite

181


rejtinzi od “nacionalno priznaeni organizacii za statisti~ki rejting”za sli~ni celi. Idejata e deka bankite i drugite finansiski instituciine bi trebalo da imaat potreba da ~uvaat vo rezerva opredelen iznos nakapital da ja za{titat institucijata od (na primer) navala vo banka zapovlekuvawe na depoziti, dokolku finansiskite sredstva na bankata sezna~ajno investirani vo visoko likvidni i mnogu “bezbedni” hartii odvrednost (kako {to se obvrznici na vladata na SAD ili kratkoro~nikomercijalni hartii od mnogu stabilni kompanii).

Va`no e da se odbeleì deka i spored Bazel 2, ne moè da se koris-ti rejting na bilo koja agencija za krediten rejting za regulatorni celi.Dokolku bi bilo taka, toa bi pretstavuvalo o~igleden moralen hazard,zatoa {to izdava~ot, osiguritelna kompanija, ili investiciona bankabi imala silen pottik da bara agencija za krediten rejting so najlabavistandardi, so potencijalno kobni posledici za vkupnata finansiska sta-bilnost. Namesto toa, nasokite na Bazel 2 opi{uvaat opredeleni krite-riumi {to bankarskite regulatori bi trebalo da gi zemaat predvid kogadozvoluvaat da se koristat rejtinzi od konkretna agencija za kreditenrejting. Tie vklu~uvaat “objektivnost”, “nezavisnost”, “transparentnost”,i drugi.

g) Upotreba na rejtinzi vo strukturirani finansii

Agenciite za krediten rejting moàt, isto taka, da igraat klu~nauloga i vo strukturirani finansiski transakcii. Za razlika odklasi~niot kredit ili izdavawe na obvrznica, kade zaemobaratelot nudida plati opredelen povrat na kreditot, strukturiranite finansiski tran-sakcii moàt da se gledaat ili kako serija krediti so razli~ni karak-teristiki, ili kako opredelen broj na mali krediti od sli~en vid spa-kuvani zaedno vo serija. Kreditnite rejtinzi ~esto ja opredeluvaat kamat-nata stapka ili cenata pripi{ana na opredelena tran{a, vrz osnova nakvalitetot na zaemot ili kvalitetot na sredstvata sodràni vo ramkitena toa grupirawe.

5.5. Agencii za krediten rejting

Funkcioniraweto na agenciite za rejting vo ravienite pazarnistopanstva e vrzano so razvojot i {iraweto na finansiskiot pazar, so{to se postavuvaat novi barawa za za{tita na interesot na {irokiotkrug individualni kreditori i investitori, vo smisla na indentifiku-vawe na profitabilni i kreditosposobni firmi i nivno difernciraweod onie so pomal kredibilitet. Poradi toa, se pojavile mo}ni kompe-tentni i profesionalni agencii za krediten rejting koi go procenuvaatrejtingot i kreditniot rizik na kompaniite ~ii hartii od vrednost se

182


nao|aat na finansiskiot pazar i stanale edna od bitnite komponenti napazarot na kapital.

Agenciite za krediten rejting se kompanii koi dodeluvaat kredit-ni rejtinzi na izdava~i na opredeleni vidovi na hartii od vrednost kakoi na samite hartii od vrednost.132) Vo pove}eto slu~ai, izdava~ite nahartii od vrednost se kompanii, subjekti za posebni celi, dràvni ililokalni vlasti, neprofitni organizacii, ili nacionalni vladi koiizdavaat hartii od vrednost (t.e. obvrznici) so koi moè da se trguva nasekundaren pazar. Pritoa, opredeleniot krediten rejting ja pokaùvakreditosposobnosta na izdava~ot (t.e. negovata sposobnost da go vratizaemot), i vlijae vrz kamatnata stapka {to se primenuva na konkrentatahartija od vrednost {to se izdava.133)

Taka, agenciite za krediten rejting pridonesuvaat kon re{avawena glavnite problemi na kreditorite”da ja probijat maglata od asi-metri~ni informacii {to lebdi nad odnosite vo pozajmuvaweto, a impomaga na zaemobaratelite da izlezat od taa ista magla”.

Koga sloènosta na finanasiskite pazari i raznovidnosta na ak-terite so tekot na vremeto se zgolemila, sÈ pove}e rastela doverbata nainvestitorite i regulatorite vo sudot na agenciite za krediten rejting.

Imeno, korisnici na uslugite na rejting organizaciite se:134)

• investitori (penziski i investicioni fondovi) koi nemaat svojaslu`ba za kreditna analiza;

• kreditori-banki;• brokerski /dilerski ku}i;

• investicioni fondovi;• finasiski menaxeri na finansiski korporacii;• naj{irokata javnost, koja preku specijalizirana finansiska

{tampa se informira za dvièwata vo stopanstvoto.

Agenciite za krediten rejting istaknuvaat deka nivnite rejtinzipretstavuvaat mislewa. Tie ne se preporaka da se kupi, prodade ili drìopredelena hartija od vrednost i ne ja opfa}aat pogodnosta na investici-

132) Estrella. Arturo., “Credit ratings and complementary sources of credit quality informa-tion” BCBS, WP No.3,August 2000 p.11-13.

133) Za razlika od agencija za krediten rejting, kompanijata {to izdava kredit-ni bodirawa za poedine~na kreditosposobnosta obi~no se narekuva kredit-no biro ili agencija na potro{uva~ko kreditno izvestuvawe.

134) Mr. Tatjana Mrvic “Revizija i rejting” Korak ka smanjenju rizika na fiannsiskomtr•ištu”Jugoslovensko bankarstvo 9-10/2001, str. 41.

183


jata za opredelen investitor. Rejtinzite imaat vlijanie vrz izdava~itepreku razli~ni regulatorni {emi so koi se opredeluvaat uslovite itro{ocite pod koi tie pristapuvaat vo dolgovnite pazari. Regulatoriteprefrlile vrz agenciite za krediten rejting, golem del od odgovor-nosta za procenka na rizik od neisplata na glavnicata i kamatata naodnosnata hartija od vrednost. Za investitorite, rejtinzite se alatkakoja vlijae vrz sostavot na nivnite portfolija, kako i na nivnite inves-ticioni odluki.

Procesite i metodite {to se koristat za opredeluvawe na kredit-ni rejtinzi se razlikuvaat me|u samite agencii za krediten rejting.Obi~no, agenciite za krediten rejting se potpiraat vrz proces zasnovanvrz kvantitativna i kvalitativna procenka napravna i finaliziranaod strana na komitet za rejting. Od neodamna sÈ pove}e se potpiraat vrzkvantitativni statisti~ki modeli zasnovani vrz javno dostapni podato-ci, a rezultat na toa e {to procesot na procenka stanuva pomehani~ki ivklu~uva pomalku potpirawe vrz doverlini informacii. Nitu eden mo-del ne se istaknuva nad drugite. Rezultatite na opredelen model tesnozavisat od okolnostite.

Sepak, generalno moè da se poso~i deka metodologijata koja jakoristat agenciite za krediten rejting vo osnova gi vklu~uva sledniveelementi:135)

a) Kvalitativna analiza:- pazarna polo`ba na emitentot;- kvalitet na menaxmentot;- strategija na razvojot.

b) Kvantitativna analiza:- analiza na finanasiskite indikatori;- analiza na cash-flow;- predviduvawe na verojatnosta od bankrot.

v) Analiza na karakterot na obezbeduvawe na rejtingot;- kompletirawe na analizata so mislewe na analiti~arite;- sledewe na aktivnostite na emitentite i sledewe na os-

cilaciite na kreditniot rejting na hartiite od vrednost zaopredelen podolg period.

Rejting-agenciite gi zanovaat svoite rangirawa na kvalitativni ikvantitativni procenki za pretprijatijata so razumna to~nost. Dode-leniot rejting, moè da bide prosleden so soodvetna interpretacija i

135) Isto, str.42 .

184


analiza i prvo se soop{tuva na emitentot i garantot, a potoa na po-{irokata javnost.

Rejting-organizaciite moàt da izdadat rejting vrz osnova nabarawe ili samo incijativno(dokolku sakaat da go pokaàt svoeto ne-soglasuvawe so rejtinzite na nekoi drugi takvi agencii).

Izrazuvaweto na rejtinzite od razli~ni agencija moè da biderazli~no, odnosno da se koristat, bukvi, brojki ili miks od dvata simbo-la na izrazuvawe na rizikot na izvr{uvawe na finansiskite obvrski imoàt kako zna~ewe da se dviàt vo raspon od osobeno siguren do visoko{pekulativen.

Imeno, kreditnite rejtinzi se dodeluvaat i pretstavuvaat:

• rejtinzi za investicionen kvalitet: najvisok kvaliett, visokkvalitet, postojana sposobnost na pla}awe, dovolna sposobnostna pla}awe,

• rejtinzi od {pekulativen karakter- verojatno }e gi izvr{uvaobvrskite i visoko rizi{ni obvrski.

Najgolemite agencii za krediten rejting (koi imaat tendencija darabotat niz svetot) se Moody`s, Standard and Poor`s i Fitch Ratings.

5.5.1 Proces na rangirawe od strana na agenciiteza krediten rejting

Procesot na rangirawe zapo~nuva so barawe do agenciite za rej-ting od izdava~ot ili negoviot agent, preku telefonski povik ili vopismena forma. 136). Baraweto za rejting obi~no se podnesuva nekolkusedmici pred izdavaweto na obvrznicite za da im se dade vreme na agen-ciite za ocenuvawe na kreditnata sposobnost da napravat pregled i anali-za.

Obi~no na agenciite za krediten rejting, {to e mo`no pobrzo imse podnesuvaat slednive dokumenti:137)

• Preliminaren oficijalen izve{taj;• Posledni revidirani ili nerevidirani finansiski izve{tai;• Poslednata buxetska informacija, vklu~uvaj}i gi i ekonomskite

pretpostavki i trendovi;

136) Dràvata Kalifornija ve}e so decenii gi angaìra Standard & Poor`s,Moody`s and Fitch za rangirawe na site nejzinite dolgovni instrumenti.

137) “Report on the activities of credit rating agencies “ Technical Committee of the Interna-tional Organisation of Securities Commissions”, September 2003 http://www.iosco.org,p.3.

185


• Planovi za kapitalni izdatoci;• Mislewe na sovetot za obvrznici upateno do vlasta i statusot

na izzemenost od denot na izdavaweto na obvrznicite;• Site pravni dokumenti povrzani so obezbeduvaweto na obvrzni-

cite;• Kakvi i da e drugi dokumenti koi mo‚e da se odnesuvaat na izda-

vaweto na obvrznicite na barawe na agenciite za rejting.

Po ova, se zaka‚uva sostanok vo agenciajta za rejting ili vo kance-larijata na izdava~ot za da se prezentira kreditosposobnosta. Kreditniotanaliti~ar podgotvuva krediten izve{taj vo koj se diskutiraat klu~niteanaliti~ki faktori. Kreditniot analiti~ar go prezentira kreditot za„zavr{uvawe” kaj vi{iot analiti~ar i dava preporaka za rejtingot.Kreditniot analiti~ar dava prezentacija pred komitetot za rejtingsostaven od vi{i analiti~ari. Na krajot, rejtingot mu se dostavuva naizdava~ot, potoa na telegrafska agencija, potoa se objavuva celiotkrediten izve{taj.

Agenciite za krediten rejting vo osnova gi analiziraat slednivefaktori koi opredeluvaat eden krediten rejting:138)

• Ekonomski faktori- Ocenka na istoriski i tekovni ekonomski faktori,- Ekonomska raznovidnost,- Senzitivnost na delovniot ciklus,- Ekonomsko prestrukturirawe,- Procenka na kvalitetot na ìvot vo dadena oblast,- Struktura na dolg/izdavawe,- Ekonomska izvedlivost i potreba od proektot,- Dolìna na dospevaweto na obvrznicata, kratkoro~no fin-

ansirawe na dolg,- Zaloèna garancija i drugi za{tita na imatelot na obvrzni-

cata,- Proekcii:: plan za podobruvawe na kapitalot.

• Finansiski faktori- Dovolno akumulirani resursi za da se re{at nepredvideni

rashodi i barawa za likvidnost,- Tekovni operacii se finansiraat so povratni prihodi.

138) www.treasurer.ca.gov/ratings/process.asp:”The Credit Rating Process”, September2008, p. 2.

186


• Faktori na upravuvawe/struktura- Organizacija na vladeewe i upravuvawe,- Danoci i dano~ni limiti,- Jasno ocrtuvawe na finansiskite i buxetskite odgovornos-

ti.• Pro{ireni analiti~ki temi

- Investicioni politiki i praktiki,- Sostav na portfolio- krediten rizik, diverzifikacija, i

pazaren rizik- U~estvo na dolgovite vo vkupniot kapital (leverix)- zgole-

muvawe na sredstvata za da se podobri prinosot,- Upravuvawe so likvidnosta-profil na dospevawe na port-

folioto koe odgovara na gotovinskiot tek- Infrastrukturni potrebi ,- Spremnost za pla}awe,- Efektiven i navremen buxetski odgovor.

• Spremnost da se izbalansira buxetot i sepak da se plati dolg,

• Spremnost da se izvr{i pla}awe,• Prodolùvawe na obelodenuvawe.

Od priloènoto moè da se zaklu~i deka rejting-agenciite spro-veduvaat navistina, opse`na analiza , so koja so golema verojatnost moèda se utvrdi kreditnata sposobnost na subjektite koi se predmet nakreditno rangirawe . Toa e pri~ina za{to kreditnite rejtinzi za sub-jektite (i/ili nivnite hartii obvrznici) pretstavuvaat zna~aen poka-zatel vo donesuvaweto na kreditni/investicioni odluki na poedinci,banki i drugi finasiski institucii. Se razbira , verodostojnosta napodatocite so koi raspolagaat rejting-agenciite, stru~nosta na ana-liti~arite , kako i sklonosta za podobro prikaùvawe ( povisko ran-girawe) na subjektite koi se voedno i nara~ateli na opredelen kreditenrejting, moàt da dovedat do „iskrivuvawe na slikata” za realnata sos-tojba i kreditosposobnosta na opredeleni subjekti i donesuvawe napokre{ni kreditni/investicioni odluki.

5.5.2. Verodostojnost na rejtinzite na agenciiteza krediten rejting

Poradi zna~eweto {to kreditniot rejting moè da go ima vrz kredi-bilitetot i ugledot na kompanijata na finasiskiot pazar i vo ekonomi-jata voop{to, neophodno e da se sprovede za{tita za to~nost na podatocitekoi gi plasira rejting agencijata.Ovaa za{tita treba da ja obezbedatkako agenciite za krediten rejting, taka i investitorite.

187


Visokiot stepen na verodostojnost na podatocite na koj se baziraatizdadenite rejtinzi se va`ni za rejting agenciite,od pri~ina {toneto~niot krediten rejting }e go naru{i imixot na taa rejting agencijai na krajot nejzinoto ekonomsko postoewe(poradi nezainteresiranostana emitentite i javnosta da gi koristat rejtinzite na odnosnata agenci-ja).

To~nosta na podatocite e osobeno pak va`na za investitorite odpri~ina {to treba da bidat do visok stepen sigurni vo to~nosta na re-jtingot poradi sredstvata koi bi gi vloìle vo opredeleni hartii odvrednost. Mnogu ~esto od ovaa pri~ina investitorite baraat mislewe-krediten rejting na najmalku dve rejting agencii. Ova e razbirlivo iporadi faktot {to sekoja od agenciite razli~no vrednuva (rangira) opre-deleni aspekti na hariite od vrednost i nejzinite emitenti. Vo ovaasmisla i nebarani rejtinzi isto taka moàt da posluàt kako korisnaforma na pazarna disciplina na najmenata agencija vo slu~ai koga ista-ta e premnogu velikodu{na vo ocenkata na krediten rejting na nekojsubjekt ili negovite hartii od verednost.

Ekonomskata validnost na agenciite za rejting moè da bide zajak-nata preku sopstveni~ki sistemi za pretvorawe na informacii vo rej-tinzi. Vo pove}eto slu~ai ovie vklu~uvaat kombinacija na kvalitativ-ni i kvantitativni sudovi, iako nekoi od novite opredeluva~i na rej-ting, zasnovani vrz pretplata koristat metodi koi se re~isi celosnokvantitativni.

Ulogata na agenciite za krediten rejting se pro{iri so finan-siskata globalizacija i dobi dodatno zasiluvawe so Bazel 2 koj givklu~uva rejtinzite na agencija za krediten rejting vo pravilata za opre-deluvawe na ponderi za krediten rizik.139) Vo sostavuvaweto na ovie re-jtinzi, agencija za krediten rejting gi analiziraat javnite i nejavnitefinansiski i smetkovodstveni podatoci, kako i informaciite za ekonom-skite i politi~kite faktori koi moàt da vlijaat vrz sposobnosta ispremnosta na vladata ili na firmite, so cel navreme da gi ispolnuvaatsvoite obvrski. No, na agenciite za krediten rejting im nedostiga trans-parentnost i ne obezbeduvaat jasni informacii za nivnite metodologii.

Spored toa agenciite za krediten rejting se podloèni na sled-nive kritiki:140)

139) Estrella. Arturo., “Credit ratings and complementary sources of credit quality informa-tion” BCBS, WP No.3,August 2000 p.15.

140) Report on the activities of credit rating agencies “ Technical Committee of the Interna-tional Organisation of Securities Commissions”, September 2003 http://www.iosco.org,p 14.

188


• Agenciite za krediten rejting ne gi stavaat kompaniite dovol-no brzo vo poniska kategorija. Na primer, rejtingot na ” En-ron” ostanal na ”ivesticionen ” stepen, ~etiri dena pred kom-panijata da bankrotira, i pokraj faktot deka agenciite zakrediten rejting ve}e so meseci bile svesni za problemite nakompanijata:141)

· Nekoi finansiski nau~nici dokumentiraat, vo empiriski stu-dii, deka kako {to se namaluva kvalitetot na kreditot, opsegotna prinos na korporativni obvrznici zapo~nuva da se zgolemu-va, pa duri potoa se slu~uva simnuvawe na obvrznicata na poni-zok stepen na rejting. Seto toa implicira deka agenciite sevodat od indikaciite na pazarot i deka toj ~esto doprinesuva zasimnuvaweto na ponizok stepen na rejting, {to ja stavaat podznak pra{awe informativnata vrednost na kreditnite rejtin-zi. Zatoa se sugerira, finansiskite regulatori da baraat odbankite, brokerite-dileri i osiguritelnite firmi i drugikreditori koga go presmetuvaat rizikot vo nivnoto portfolio,da se koristat so indikatorot za krediten obem (credit spread),namesto da se potpiraat vrz rejtinzite na agencija za kreditenrejting.

• Golemite agencii za korporativen rejting se kritikuvani dekaimaat premnogu bliski vrski so upravata na kompaniite za koidavaat krediten rejting, otvoraj}i se taka na vlijanie na tiekompanii i pogre{no naveduvawe pri opredeluvaweto na rej-tingot. Ovie agencii ~esto li~no se sre}avaat so upravite namnogu kompanii i davaat soveti za dejstvija {to kompanijatatreba da gi prezeme za da odrì opredelen rejting.

• Imaj}i predvid deka informaciite za promeni na rejtinzite odgolemite agencii za krediten rejting moàt brzo da se {irat,golemite agencii za krediten rejting im naplatuvat na izdava~itena obvrznici, a ne na investitorite za nivnite rejtinzi. Ovaima dovedeno do obvinenija deka ovie agenciii za krediten rej-ting go imaat problemot na ”konflikt” na interesi koi moàtda gi inhibiraat vo obezbeduvaweto na to~ni i ~esni rejtinzi.Ovie obvinenija ne se celosno konzistentni: od edna strana,pogolemite agencija za krediten rejting se obivneti deka prem-nogu se „bliski” so kompaniite koi gi rangiraat, a od druga stra-na se obvineti deka se premnogu fokusirani vrz analiza na os-novnite parametri na kompanijata {to ja rangiraat i ne se

141) Stulz, M. R., “ Risk Management and Derivatives” –“South Western, Ohio, 2003 p.597.

189


spremni da gi soslu{aat objasnuvawata za opredeleni nejzinidejstvija.

• Namaluvaweto na kreditnoto bodirawe od strana na agencija zakrediten rejting moè da sozdade magi~en krug, zatoa {to nemada se poka~at samo kamatnite stapki za tie kompanii, tuku idrugite dogovori so finansiskite institucii moàt da trpatnegativni efekti i da predizvikaat zgolemuvawe na tro{ocitei dovedat do namaluvawe na nivnata kreditosposobnost.

Imeno, vo nekoi slu~ai, dogovorite za golemi krediti na kompaniisodràt klauzula so koja kreditot celosno }e dospee dokolku kreditni-ot rejting na kompanijata se namali pod opredeleno nivo (na pr. Ob-vrznica so ”{pekulativen” ili ”lo{” rejting). Celta na ovie ”referent-ni rejtinzi” e da obezbedat bankata da bide vo mo`nost da gi naplaticelokupnite pobaruvawa od poslabite kompanii vo slu~aj na najlo{oscenario, odnsono, pred kompanijata da objavi bankrot i se nazna~i ste~aenupravnik za da gi podeli pobaruvawata od kompanijata. Efektot navakvite referentni rejtinzi, pak, moàt da bidat razurnuva~ki: vo slu~ajna najlo{to scenario, otkako dolgot na kompaniajta e simnat na poni-sko nivo od strana na agencija za krediten rejting, zaemite na kompani-jata celosno dospevaat, imaj}i predvid deka kompanijata so problemiverojatno ne e vo mo`nost da gi plati site tie zaemi, celosno i odedna{,i vo toj slu~aj e prinudena da objavi bankrot (takanare~ena ”spirala nasmrtta”). Vo taa smisla:

• Agenciite ponekoga{ se obvineti deka se oligopolisti zatoa{to barierite za vlez na pazarot se mnogu visoki i biznisot naagenciite za rejting i samiot se zasnovuva na ugled (a finan-siskata industrija posvetuva malku vnimanie na rejting koj ne ena{iroko priznaen). Od golemite agencii, samo Moody e oddel-na javna korporacija koja gi obelodenuva svoite finansiskirezultati bez bri{ewe na biznisite {to ne se so rejting. Vi-sokiot profit od prihodite na Moody, koi se konzistentni sovisokite barieri za vlez, ne pravat ni{to da gi otstranat stra-vuvawata na pazarot za monopolsko opredeluvawe na ceni.

• Agenciite za krediten rejting imaat napraveno gre{ki vo pro-cenka na rejting strukturirani proizvodi, osobeno pri dodelu-vawe na AAA rejting na strukturiran dolg, koj vo pogolem brojna slu~ai posledovatelno bil simnat na ponisko nivo ilineizvr{en. Ova im ima sozdadeno problemi na niza banki ~iikapitalni barawa zavisat od rejtingot na strukturiranite sred-stva {to gi dràt i ima sozdadeno golemi zagubi vo bankarskataindustrija.

190


6. Zna~eweto na kreditnite registri i rejting agenciite priupravuvaweto so kreditniot rizik

6.1. Uloga i zna~ewe na kreditnite registri(javni iprivatni) pri upravuvawe so kreditniot rizik

Upotrebite na Kreditnite registri imaat dobieno razli~no vnima-nie vo teoretskata i empiriskata literatura. Teoretskata literaturavo osnova go analizira pozitivniot efekt na kreditnite registri vrz„nepovolniot izbor” za dodeluvawe na krediti i pra{awata vrzani zamoralniot hazar. Empiriskata literature pak, koja e i poslabo razvi-ena, e fokusirana vrz toa dali kreditnite registri go olesnuvaat prista-pot do kredit, dali vlijaat vrz kamatnite stapki i dali ovozmoùvaatnamaluvawe na kreditniot rizik.

Zemaj}i ja kako referenca pri~inata zaradi koja se osmislenikreditnite registri (kompilacija na najrelevanti kreditni informa-cii), razmenata na informacii me|u kreditnite institucii pomaga da senamalat problemite vrzani za „nepovolniot izbor”, a toa rezultira vonamalen broj odobreni „somnitelni” zaemi. Ponatamu poniskiot kre-diten rizik ovozmoùva odobruvawe na poniski kamatni stapki, a raz-menata na informacii me|u zaemodavatelite ima tendencija da ja namaliprovizijata za informacii {to ja baraat od svoite odnosi so klientite.

Padiqa i Pagano142) pokaùvaat deka razmenata na informacii zanesposobnosta celosno da se platat obvrskite ima disciplinski efektvrz zaemobaratelite. Imeno, nastan na neizvr{uvawe stanuva signal zakrediten kvalitet, koj, pak, podrazbira pogolemi finansiski tro{oci.

Koga bankite spodeluvaat informacii, koli~estvoto na somnitel-ni zaemi se namaluva, zatoa {to onie zaemobarateli koi se zagrièni zasvojot ugled (i finansiki tro{oci) pravat pogolemi napori da gi vratatzaemite. Dokolku razmenata na informacii go vklu~uva i kreditniotvolumen na sekoja institucija, se postignuva dodaten disciplinski efekt{to go ograni~uva nivoto na zadolènost na zaemobaratelot i pomaga dase namali koli~estvoto na somnitelni zaemi i ja zajaknuva stabilnostana bankarskiot sistem.

142) Padilla, Jorge A., and Marco Pagano. 2000. “Sharing Default Information as a BorrowerDiscipline Device.” European Economic Review 44 (10) (December 2000,p.13.

191


Xapeli i Pagano143) empiriski go analiziraat pridonesot na kredit-nite registri (privatni i javni) vrz kreditniot pazar i nao|aat pozi-tiven efekt vrz volumenot na bankarskoto kreditirawe (kako procentna BDP) i namaluvawe na kreditniot rizik, bez ogled na privatnata ilijavnata priroda na mehanizmot za spodeluvawe na informacii. Galindoi Miler 144) isto taka pokaùvaa deka postoeweto na kreditnite regis-tri imaat pozitiven efekt vrz pristapot do kredit.

Kalberg i Udel145) nao|aat deka razmenata na informacii prekuprivaten mehanizam ima pozitiven pridones koga se raboti za presmetu-vawe na verojatnosta za propa|awe na biznisot. Sevkupno, teoretskite iempiriskite analizi pokaùvat deka razmenata me|u bankite na infor-macii za zaemobaratelite pomaga da se namalat efektite na nepovolni-ot izbor i na moralniot hazard, go namaluva kreditniot rizik, go oles-nuva pristapot do kreditniot pazar i ja zgolemuva stablinosta na bankar-skiot sistem.

Spored toa, moème da re~eme deka pridonesot na kreditnite regis-tri e pove}ekraten i toa:

1. Kreditnite registri se sredstvo za da se pomogne nametnuvawetona finasiskata disciplina kaj zaemobaratelite. Konkretno, tie moàtda ja ograni~at prezadolènosta i da pridonesat kon zgolemuvawe nanaporite za servisirawe na dolgovite, zatoa {to ugledot na zaemoba-ratelot, razbran kako nezavisen od negoviot kapacitet da gi ispolnisvoite finansiski obvrski i im stanuva poznat na site institucii.

2. Preku obezbeduvawe na realni soznanija za kreditniot kvalitetna sekoj zaemobaratel i preku olesnuvawe na soodvetna analiza na niv-nata kreditosposobnost, kreditnite registri ja zajaknuvaat transparent-nosta i fer-konkurencijata me|u bankite, kamatni stapki se pove}e nalinija na realnite prezemeni rizici, odnosno, se ovozmoùva polesenpristap do kreditniot pazar i toa pod podobri uslovi.

3. Iako glaven fokus na kreditnite registri e da im se ovozmoìna finansiskite institucii da go procenat rizikot na zaemobaratelite,ovie sistemi obezbeduvaat vredni alatki za supervizijata na bankarskitei drugite finansiski institucii od strana na regulatorite. Kredit-

143) Jappelli T., Pagano M., „Information Sharing in Credit Markets: A Survey“ CSEF Work-ing Paper N°36, March,2000.

144) Miller M. „ Credit reporting Systems Around the Globe: The State of the Art in Publicand Private Credit Registries“, World Bank Policy Research Working paper 3443, June,2000, p. 6

145) Ibidem, p.6.

192


nite registri im ovozmoùva na supervizorite da go sledat kreditniotrizik vo celiot bankarski (finansiski) sistem, a na sekoja poedine~nabanka to~no da go proceni kvalitetot na svoite kreditni sredstva i to~noda ja oceni koncentracijata na svojata izloènost na rizik (sektorski,geografski, po poedine~en klient, itn). So pomo{ na kreditnite re-gistri se ovozmoùva sistematska analiza na kreditnoto portfolio naopredelena finansiska institucija, vklu~itelno i negovata golemina,raznovidnost i nivoata na rizik za odereden period.

4. Od makro-finansiska gledna to~na, postoeweto na kreditni reg-istri pridonesuva kon zgolemuvawe na stabilnosta na finansiskiot sis-tem kako celina i pottiknuva na analiza i istraùvawe naso~eni konporealna procenka na kreditniot rizik na bankarskiot sistem.

5. Kreditnite registri ja podobruvaat efikasnosta na finansiskitesistemi preku podobruvawe na procenkata na rizikot na baratelite nazaem, a toa pak, go podobruva kvalitetot na portfolioto, {to pak ginamaluva stapkite na zaostanatite pla}awa. Na eden konkurentenkrediten pazar, ovie efikasnosti im se prenesuvaat na zaemobaratelitevo forma na poniska cena na kapitalot. Podobrenite tekovi na infor-macii taka ja zajaknuvaat efikasnosta i stabilnosta na vkupniot finan-siski sistem.

6. Kreditnite informativni sistemi promoviraat konkurencijame|u zaemodavatelite, a so toa gi namaluvaat kreditnite tro{oci.Vsu{nost, takvite sistemi moàt, isto taka, i da ja zgolemat mo`nostaza privlekuvawe na stranski investicionen kapital so toa {to na stran-skite kreditori }e im obezbedat racionalna osnova vrz koja }e go ocenu-vaat kreditniot rizik.

Zna~i informaciite od kreditnite registri se pokaàle kakoefektivna alatka za raznovidni celi, vklu~itelno i upravuvawe sorizikot so koj se soo~uvaat kreditodavatelite, imaj}i predvid deka mi-natoto iskustvo vo pla}awata e silen pokazatel za idnite rezultati.Kreditnite registri ovozmoùvaat empiriski da se proceni koi fak-tori se popredvidlivi so {to se ovozmoùva rafinirani kreditni od-luki. Kako rezultat na toa, kreditodavatelite moàt posoodvetno da giprocenat odlukite za kreditni plasmani sprema potro{uva~ite ibiznisite, a so toa da ovozmoàt kontinuitet na kreditniot i ekonom-skiot razvoj vo zemjite vo koi istite rabotat. Kreditorite se i vo podo-bra pozicija da razvijat brojni kreditni ponudi osmisleni soglasnorizikot {to go prezentiraat edinstvenite kreditni istorii na zaemo-baratelite.

193


6.2. Pridonesot na agenciite za krediten rejtingpri upravuvawe so kreditniot rizik

Koga edna firma so cel da dojde do sve` kapital, plasira dol`ni~kiobvrznici na pazarot na kapital, moè na potencijalnite imateli naobvrznici, da im bide te{ko da go procenat rizikot od neizvr{uvawe odstrana na firmata emituva~ na ovie obvrznici, zatoa {to tro{ocite zasoodvetna kreditna analiza moàt da bidat golemi , a znaeweto na inves-titorite ograni~eno.

Vo takvi okolnosti, agenciite za krediten rejting moàt da igraatkorisna uloga preku sobirawe na informacii za opredelena firma inivno spodeluvawe so golem broj na investitori. Imaj}i vo predvid dekaverodostojnosta na kreditnite rejtinzi e vo tesna zavisnost od ras-poloìvite informacii za firmite koi emituvaat hartii od vrednost ,razbirlivi se barawata na regulatorite za soodvetno finansisko obe-lodenuvawe od strana na firmi, so {to se pomaga da se zajakne protokotna sigurni informacii do investitorite.

Takvi barawa za obelodenuvawa moàt samo da vodat kon podobru-vawe na kvalitetot na raspoloìvite informacii do agenciite za rej-ting, duri i koga imaat i pristap do nejavni podatoci. Taka, agenciiteza krediten rejting i barawata za obelodenuvawa, go namaluvaat prob-lemot kreiran od fenomenot na asimetri~nost na informacii i se vofunkcija na finansirawe na onie plasmani koi se profitabilni i sigur-ni za investitorite , odnosno otkaùvawe od premnogu rizi~ni inves-ticii koi moàt da dovedat do golemi zagubi.

Agenciite za krediten rejting nikako ne gi zamenuvaat kreditniteanalizi so koi se utvrduva kreditnata sposobnost na kreditobaratelite.Tie pretstavuvaat samo dopolnitelna, no mnogu zna~ajna alatka na kredi-torite koja vlijae vrz sostavot na nivnite portfolija, kako i na nivniteinvesticioni odluki.

Vo taa smisla , agenciite za krediten rejting go zgolemuvaat opse-got na investicioni alternativi i obezbeduvaat nezavisni, lesnoupotre-blivi merewa na relativen krediten rizik; ova op{to ja zgolemuvaefikasnosta na pazarot, gi namaluva tro{ocite i za zaemobaratelite iza zaemodavatelite.

Od tie pri~ini, vo praktika vrz agenciite za krediten rejting eprefrlen golem del od odgovornosta za procenka na rizikot od neispla-ta na glavnicata i kamatata na odnosnata hartija od vrednost.

Zna~i osnovniot pridones na rejting, agenciite vo uslovi na ne-mo`nost ( nemawe vreme, pari , znaewe) da se izvr{i detalna kreditnaprocenka e za{tita na interesot na {irokiot krug individualni kredi-

194


tori i investitori, vo smisla na indentifikuvawe na profitabilni ikreditosposobni firmi i nivno diferencirawe od onie so pomal kredi-bilitet.

Me|utoa, ulogata na rejting-agenciite i nivnite rangirawa, se pro-tega mnogu podaleku od momentot na donesuvawe na odluka za plasman odstrana na kreditorite/investitorite. Imeno, mnogu ~esto dogovorite zagolemi krediti na kompanii sodràt klauzula, so koja , kreditot celos-no }e dospee dokolku kreditniot rejting na kompanijata se namali podopredeleno nivo. Celta na ovie ”referentni rejtinzi” e da obezbedatbankata da bide vo mo`nost da gi naplati celokupnite pobaruvawa odposlabite kompanii vo slu~aj na najlo{o scenario, odnosno, pred kom-panijata da objavi bankrot .

Ulogata na agenciite za krediten rejting se pro{iri so finan-siskata globalizacija i dobi dodatno zasiluvawe so Bazel 2 , koj givklu~uva rejtinzite na agencija za krediten rejting vo pravilata za opre-deluvawe na ponderi za krediten rizik. Vo sostavuvaweto na ovie rej-tinzi, agencija za krediten rejting gi analiziraat javnite i nejavnitefinansiski i smetkovodstveni podatoci, kako i informaciite za ekonom-skite i politi~kite faktori koi moàt da vlijaat vrz sposobnosta ispremnosta na vladata ili na firmite, so cel navreme da gi ispolnuvaatsvoite obvrski Regulatorite, isto taka, gi koristat kreditnite rejtin-zi, ili dozvoluvaat ovie rejtinzi da bidat upotrebeni za regulatorniceli.

Na primer, spored Bazel2 , bankarskite regulatori moàt da imdozvolat na bankite da koristat kreditni rejtinzi od opredeleni odo-breni agencija za krediten rejting nare~eni ”Institucii za nadvore{naprocenka na krediti” koga gi presmetuvaat svoite barawa za neto-kapi-talni rezervi.

Va`no e da se odbeleì deka i spored Bazel 2, ne moè da se koris-ti rejting na bilo koja agencija za krediten rejting za regulatorni celi.Dokolku bi bilo taka, toa bi pretstavuvalo o~igleden moralen hazard,zatoa {to izdava~ot, osiguritelna kompanija, ili investiciona bankabi imala silen pottik da bara agencija za krediten rejting so najlabavistandardi, so potencijalno kobni posledici za vkupnata finansiska sta-bilnost. Namesto toa, nasokite na Bazel 2 opi{uvaat opredeleni krite-riumi {to bankarskite regulatori bi trebalo da gi zemaat predvid kogadozvoluvaat da se koristat rejtinzi od konkretna agencija za kreditenrejting. Tie vklu~uvaat ”objektivnost”, ”nezavisnost”, ”transparentnost”,i drugi.

Vo me|unaroden kontekst, kapitalnite barawa zasnovani vrz rejtingkoi se potpiraat na vakov vid sublimirana pazarna disciplina, bi bile

195


najefikasni dokolku regulatorite tesno sorabotuvaat, taka {to krite-riumite za sertifikacija da bidat harmonizirani i nadvor od granici-te. No, vo nekolku zemji so javni kreditni registri, vrz osnova na pod-nesenite informacii vladite proizveduvaat rejtinzi za zaemobaratelite.

Agenciite za krediten rejting moàt, isto taka, da igraat klu~nauloga i vo strukturirani finansiski transakcii. Za razlika od kla-si~niot kredit ili izdavawe na obvrznica, kade zaemobaratelot nudi daplati opredelen povrat na kreditot, strukturiranite finansiski tran-sakcii moàt da se gledaat ili kako serija krediti so razli~ni karak-teristiki, ili kako opredelen broj na mali krediti od sli~en vid spa-kuvani zaedno vo serija. Kreditnite rejtinzi ~esto ja opredeluvaat kamat-nata stapka ili cenata pripi{ana na opredelena tran{a, vrz osnova nakvalitetot na zaemot ili kvalitetot na sredstvata sodràni vo ramkitena toa grupirawe.

197

IV Implikacii na novata kapitalna spogodba vrz upravuvaweto so kreditniot rizik

IV IMPLIKACII NA NOVATA KAPITALNASPOGODBA VRZ UPRAVUVAWETO SOKREDITNIOT RIZIK

1. Su{tinata na Novata Kapitalnata spogodba- Bazel 2

Formalnata i sistematskata bankarska kapitalna regulativa e rela-tivno nova. Imeno, vo 1988 godina, Bazelskiot komitet za suprevizija,gi vospostavi minimalnite kapitalni barawa i osnovnite pravila zakontrola na me|unarodno aktivnite banki i gi preto~i vo forma naSpogodba za kapital (ili Kapitalna spogodba)-Bazel1 kako svoevidenstandard za kapital na bankite na me|unarodno nivo. Vo Spogodbata edadena ramka za merewe na adekvatnosta na kapitalot i na minimalnitekapitalni standardi, koi treba da se dostignat od strana na zemjite koise soglasni da ja implementiraat. Imeno, Bazel 1 postavi barawe, bankitekoi deluvaat na internacionalno nivo od ~lenki na Bazelskiot komitetza bankarska supervizija, da obezbedat kapital vo visina na 8% od vkup-nite sredstva presmetani na razli~en na~in, vo zavisnost od nivnatarizi~nost. Ovoj standard ponatamu be{e {iroko prifaten i od ostana-tite zemji, taka {to denes nao|a primena vo bankite na pove}e od stozemji vo svetot.

Me|utoa, dinami~niot razvoj na finansiskiot pazar, ukaà na potre-bata od podgotovka na nova, posofisticirana ramka za merewe na rizi-cite, taka {to vo 2004 godina e objavena Novata kapitalna spogodba-Bazel 2.

Za razlika od dotoga{nata Spogodba koja vo su{tina ima edna opcija– obezbeduvawe na adekvatnoto nivo na kapital vo funkcija na za{titaod potencijalnite rizici, Bazel 2 e daleku pokompleksen. Toj e konce-piran pred sÈ poradi namerata da se zgolemi senzitivnosta na rizik kajbankite. Imeno, iako osnovnoto definirawe na kapitalot, kako i bara-wata za minimalno potrebniot kapital vo odnos na rizikot na ponder-iranata aktiva od 8 % ostanuvaat nepromeneti, vo negovata kalkulacijapokraj kreditniot i pazarniot rizik, za prvpat se vklu~uva i operativ-niot rizik.

198


Mnogu zna~ajna novina e isto taka, mo`nosta za koristewe na pogo-lem broj posofisticirani metodologii za merewe na rizicite, mo`nostaza izbor na metodologijata, kako i noviot na~in na utvrduvawe na imen-itel za presmetuvawe na minimalno potreben kapital.

Minimalnata stapka na adekvatnost na kapital, kako postoe~kikvantitativen standard (Stolb 1), se dopolnuva so dva, isto taka, bitnielementi- supervizija na kontrolnata funkcija i pazarnata disciplina,pretstavuvaj}i gi na toj na~in vtoriot i tretiot stolb na Novata kapi-talna spogodba-Bazel 2

1.1. Potreba od reforma na Bazel I

Revizijata na Bazel 1 vo 1996 godina, so koja se inkorporira pa-zarniot rizik vo presmetkata na minimalnata stapka na potreben kapi-tal, ne be{e dovolna da ja zadrì primenata na ovaa Spogodba i vo prva-ta decenija na XXI vek.

Imeno, najgolemite bankarski institucii ja napu{tija tradici-onalnata strategija da dràt sredstva vo bilansot na sostojba i premi-naa na strategii koi ja naglasuvaat disperzijata na sredstvata (a so toa ina rizikot), odnosno preminuvaat kon t.n.r. “aktivno upravuvawe sorizik”. Ovie dramati~ni promeni vo profilot na kreditnite prtfoli-ja kaj mnogu bankarski organizacii samo se potencirani so kontinuirani-ot razvoj na mnogu, ~esto sloèni, finansiski alatki, kako {to e sekjuri-tizacijata i kreditnite derivati.

Pokraj toa, tehnikite za upravuvawe so rizik primenuvani od stra-na na bankarski institucii vo visoko razvienite zemji, prodolùvaatda se menuvaat, podobruvaat i prilagoduvaat na postojano menliviotfinansiski reljef.

Na primer, pred desetina godini operativniot rizik ne pretstavu-val del od bankarskoto razmisluvawe na poleto na upravuvawe so rizik,no denes alatkite za negovo identifikuvawe, merewe i upravuvawe ima-at sÈ pogolema va`nost vo ocenkata na sevkupniot rizik na bankata. Istotaka, koristeweto na disperzija na rizicite preku nivno plasirawe vorazli~ni formi na bankarski proizvodi predizvikuva pojava na novivarijanti na rizici za {to e potrebna primena na sofisticirani mode-li za nivno detektirawe i merewe. Na krajot, globalnata konkurencijae zna~itelno zasilena, zatoa {to e zgolemena sposobnosta na klientiteda biraat me|u raznovidnite lokalni i me|unarodni bankarski in-stitucii, no i da gi koristat uslugite na nebankarskite konkurenti.

Iako pravilata bazirani na Bazel 1 sluèa vo period na re~isidve decenii, so promenite na bankarskiot reljef, tie ednostavno ne bea

199


soodvetni za identifikuvawe i merewe na rizicite na pogolemite iposloèni bankarski organizacii. Taka, kategoriite na rizik upotrebe-ni za da se opredeli minimalniot kapital, se mnogu po{iroki i senameneti da gi opfatat “prose~nite” nivoa na rizik niz bankarskiotsistem za taa generi~na kreditna izloènost.

Golemite finansiki institucii, pak, imaat tendencija da upravu-vaat so rizikot na mnogu poproaktiven na~in i se vo sostojba da gi isko-ristat novite inovacii vo finansiskite instrumenti za pokrivawe (hedg-ing), proda`ba ili prezemawe na izloènost na rizik, so cel unapredu-vawe na svoite delovni strategii i realizirawe na zacrtanite profit-nite celi.146) Kako rezultat, tie se vo mo`nost da gi otstranat od bilan-sot na sostojba izloènostite na rizik, kade {to tie smetaat deka regu-latorniot kapital e postaven premnogu visoko i so toa go namaluvaatnivoto na potrebniot regulatoren kapital.

Iako fokusot spored Bazel 1 e staven na kreditnata izloènost nabilansot na sostojba, fakt e deka najgolemite banki imaat zna~itelnavonbilansna izloènost i ovie izloènosti na rizik treba eksplicit-no da bidat zemeni predvid vo opredeluvaweto na minimalnoto nivo naregulatoren kapital.

Golemite banki sÈ pove}e imaat tendencija da ostvaruvaat prihodiod provizii ili bankarski tro{oci i pau{alni nadomestoci. Ova sedolì na sekuritizacijata na portfolija na krediti, pri {to bankiteja zadrùvaat odgovornosta za servisirawe na kreditite, kupuvawe i pro-davawe na finansiski instrumenti za klienti, i rast vo delovnite li-nii kade bankarskite provizii i nadomestoci se generirani preku tran-sakcii ili smetkovodstveni knièwa. Ovie aktivnosti imaat malaizloènost prikaàna vo bilansot na sostojba vo opredelen vremenskiperiod, no neuspehot da se raboti so sloèni sistemi i da se pregovaraatsloèni finansiski zdelki na soliden na~in moè da dovede do golemiizloènosti na zagubi so ogled na obemot na aktivnosti koi se odvivaatvo edna banka. Tie, isto taka, koristat sofisticirani modeli za upra-vuvawe so kreditnite, pazarnite i kamatnite rizici.

Seto ovaa zboruva deka Kapitalnata spogodba- Bazel 1 ne moèlasoodvetno da odgovori na sofisticiranite potrebi na razvienite bankar-ski institucii poradi brojnite slabosti koi samo go unazaduvale proce-sot na soodvetno upravuvawe so kreditniot i drugite banakarski rizi-ci.

146) Vidi pove}e: Susan Schmidt Bies” Basel II Implementation and Revision of Basel I”Speech to the USA Senate, Washington,10Nov 2005.

200


Pritoa, kako pozna~ajni nedostatoci na Kapitalnata spogodba-Bazel 1 se pripi{uvaat slednive:147 )

Nedovolna seopfatnost na izloènosta i nedovolnapovrzanost na kapitalnite barawa, so stepenot narizik.

Spored Bazel 1, kapitalnite barawa se samo umereno povrzani soprezemaweto na rizik od strana na bankata. Baraweto za kreditnaizloènost e ista bez ogled dali kreditniot rejting na zaemobaratelote trojno A(AAA) ili trojno B (BBB). U{te pove}e, baraweto ~esto za-visi od konkretnata pravna forma na izloènosta.

Na primer, kreditot prezentiran vo bilans na sostojba na bankata,obi~no se soo~uva so povisoki kapitalni barawa otkolku vonbilansna-ta izloènost za istiot zaemobaratel, iako vo sovremeni uslovi, finan-siskiot inènering moè da gi napravi takvite distinkcii neva`ni odperspektiva na kreditniot rizik.

Nedostig od ~uvstvitelnost na rizik

Nedostigot od ~uvstvitelnost na rizik go izopa~uva ekonomskotodonesuvawe na odluki. Bankite se ohrabruvani da gi strukturiraat tran-sakciite za da gi minimiziraat regulatornite barawa, ili, vo nekoislu~ai, da prezemat transakcii ~ija glavna cel e da se namalat kapital-nite barawa bez soodvetno namaluvawe na prakti~noto prezemawe narizik. Kako primer, ne im se nazna~uva kapitalna promena na kredititeso dospevawe od pomalku od edna godina. Verojatno i ne treba da iznenadu-va faktot {to bankite sklu~uvaat kreditni dogovori so rok na otplatane{to pokratok od edna godina, taka {to takanare~enite 364-dnevnikrediti stanaa popularni. Ova go namaluva interesot za dolgoro~nokreditirawe i kreditirawe voop{to.

Nefleksibilnost

Bazel 1 ne uspeal da prepoznae mnogu od tehnikite za vistinskonamaluvawe na bankarskite rizici. So ova e povrzana zagriènosta dekaKapitalnata spogodba-Bazel 1 e stati~na i ne se prilagoduva lesno nanovite bankarski aktivnosti i tehniki za upravuvawe so rizik.

Nekoi banki nevolno investirale vo sistemi za podobro upravu-vawe so rizik, zatoa {to istite se skapi, a od druga strana ne obezbeduvaatrealni regulatorni kapitalni pogodnosti.

147) Marc Saidenberg; Til Schuermann” The New Basel Capital Accord and Questions forResearch”- “Wharton “Financial Institute Center 03-14/2004, p. 5.

201


Neefektivnost pri supervizija

Nedostigot od ~uvstvitelnost za rizik spre~uva i efektivna su-pervizija. Iako i bankite i supervizorite rabotele na podobruvawe nanivnite procenki na soodvetnosta na kapitalot, ovie procenki i pona-tamu se bazirale na sporeduvawe na tekovnite kapitalni nivoa so regu-latornite minimumi. Bankarskite supervizori prodolìle da se foku-siraat vrz ovie soodnosi, delumno zatoa {to tie se del od pravnata osno-va za prezemawe na supervizorski dejstvija. Na toj na~in, postavuvaj}igo akcentot vrz regulatornite kapitalni soodnosi, supervizorite imdavaat za pravo i na finansiskite pazari i agenciite za rejting da sefokusiraat vrz niv. Posledovatelno, vo nekoi slu~ai supervizorite, paduri i samite banki, moàt da imaat ograni~eni informacii za vkupni-ot rizik na bankata i soodvetnosta na kapitalot. Vo takvi uslovi, te{koe da se obezbedi bankite i supervizorite navremeno da odgovorat na prob-lemite {to se pojavuvaat.

Vo prakti~not rabotewe i upravuvaweto so kreditniot i drugitebankarski rizici, bankite gi identifikuvale slednive dopolnitelnislabosti na Bazel 1:148 )

Ograni~ena diferencijacija na kreditniot rizik

Spored Bazel 1 postojat pet {iroki stapki na rizik (0%, 10%, 20%,50% i 100%), koi se baziraat na 8% minimalna stapka na kapital.

Stati~ka merka za krediten rizik

Pretpostavkata deka minimalnata stapka na kapital od 8% e do-volna da gi za{titi bankite od neuspeh, ne ja zema vo predvid promenli-vata priroda na kreditniot rizik.

Neprepoznavawe na ro~nata struktura na kreditniotrizik

Kapitalnite tro{oci se postavuvat na isto nivo bez ogled na rokotna dospevawe na kreditnata izloènost.

Simplificirana presmetka na potencijalniot rizik

Potrebite za kapital soglasno Bazel 1, gi ignoriraat razli~nitenivoa na rizik, povrzan so valutniot i makroekonomskiot rizik. So drugizborovi, toj pretpostavuva zaedni~ki pazar za site u~esnici, {to e kraj-no nerealno.

148) Zaher, F., “Does the Basel Accord Strenghten Banks”, p.4. /www.investopedia.com/articles/07/BaselCapitalAccord.asp> 10.07.2008

202


Neprepoznavawe na efektite od diverzifikacijana kreditnoto portfolio

Vo realnosta, zbirot na izloènosta na individulanite rizici nee ednakva na namaluvaweto na rizikot preku diverzifikacija na kredit-noto portfolio. Ottuka, sumiraweto na site rizici, moè da dovede doneto~na procenka na rizikot, {to bi se nadminalo kako problem dokolkuse kreira interen model na krediten rizik.

1.2. Celi na Novata Kapitalnaspogodba (Bazel 2)

Op{to zemeno, celite na Bazel 2 se da iniciraat podobri i po-sistematski praktiki za upravuvawe so rizik, osobeno na poleto nakreditniot rizik, i da obezbedat podobri merki za soodvetnost na kapi-talot za supervizorski celi, no i za unapreduvawe na kreditnite proce-si. So ovaa kapitalna spogodba se nastojuva da se sozdade me|unarodenstandard, za visinata na kapitalot koj treba bankite da go imaat, a kojmoè da se primeni pri kreirawe na pravila od strana na bankarkiteregulatori, se so cel bankite da se za{titat od razli~ni vidovi bankar-ski rizici so koi se soo~uvaat vo tekot na nivnoto rabotewe.

Pritoa, ovaa Spogodba e naso~ena kon:

• obezbeduvawe deka alokacijata na kapitalot e po~uvstvitelnana rizici;

• oddeluvawe i poodelno kvantificirawe na kreditniot i opera-tivniot rizik;

• namaluvawe na prostorot za arbitraà na regulatorot prekuobid za izzedna~uvawe na ekonomskiot i regulatorniot kapi-tal.

Za ovaa cel Bazelskiot komitet razvi takanare~en trostolbenpristap kon:

(1) soodvetnosta na kapitalot vo koj se vklu~eni minimalnite kapi-talni barawa,

(2) supervizorskiot nadzor na vnatre{nite bankarski procenkina soodnosot na kapitalot i rizikot,

(3) unapreduvawe na javnoto obelodenuvawe na rizik i kapitalniinformacii dovolni za da se obezbedi zna~itelna pazarna dis-ciplina.

203


Vo taa smisla, Novata kapitalna spogodba-Bazel2 se stremi da giostvari slednive celi:149 )

a) Obezbeduvawe na finansiska stabilnost prekupogolemo prepoznavawe na rizici i sistematskovnimanie vrz niv

Ne e voop{to potrebno da se istaknuva va`nosta na bankite i ban-karskiot sistem za finansiskata i ekonomskata stabilnost. Dobro e poz-nata sposobnosta na soliden i dobro kapitaliziran bankarski sistem vopravec na za{tita na ekonomijata od nepredvideni {okovi, no i nega-tivnite posledici {to bankarskiot sistem moè da gi ima vrz celataekonomija, koga i samiot stanuva izvor na slabost i nestabilnost. Kri-ti~na potencijalna slabost na finansiskite pazari e toa {to vo mnoguslu~ai, rizicite se potceneti i ne se navremeno identificirani, a setotoa potencijalno moè da predizvika golemi posledici otkako istite}e bidat celosno sogledani. Tokmu zaradi toa, Bazelskiot komitet sezalaga za pogolemo i poseopfatno prepoznavawe na rizicite i posistemat-sko vnimanie kon istite.

b) Zgolemuvawe na ~uvstvitelnosta kon rizicite

Su{tinata na Bazel 2 e fokusirawe vrz diferencijacija na rizicitei potrebata da se zajaknat priodite i alatkite kon procenka na kredit-nite rizici. Nekoi kriti~ari smetaat deka e podobro da se potcenatrazlikite vo rizikot i navistina takviot priod moè ponekoga{ da sejavi kako najcelishodna strategija. No, iskustvoto isto taka pokaàlodeka ignoriraweto na rizicite ponatamu vodi kon pogolemi problemi.Taka, edna od klu~nite poraki na Bazel 2 e deka bankarite, supervi-zorite i drugite u~esnici na pazarot mora podobro da se usoglasat voodnos na rizikot i da bidat pove}e vo sostojba navremeno i soodvetno dadejstvuvaat vo odnos na taka procenetite rizici. Bankarskite supervi-zori mora da stanat podobri vo preventivnoto spravuvaweto so rizici-te, otkolku toa da go pravat “post-festum” koga bankata seriozno }e za-padne vo problemi.

v) Pottiknuvawe na svesnosta za razlikite nabankarskite rizici

So Bazel 2 se pottiknuva svesta kaj bankarite i supervizorite zarazli~nite rizici koi deluvaat vrz sevkupnata sigurnost na bankarsko-to rabotewe, koe se ogleda preku postavuvaweto na minimalnite kapi-

149) Saidenberg M.; Schuermann T.” The New Basel Capital Accord and Questions forResearch”- “Wharton “Financial Institute Center 03-14/2004 str 7.

204


talni barawa da se po~uvstvitelni na rizikot. Celta na predlozite e dase zgolemi akcentot vrz procenka na kreditniot i na operativniot rizikkaj finansiski institucii i kaj pazarite na kapital.

g) Stavawe akcent vrz sopstvenite procenkina rizici na bankite

So Novata kapitalna spogodba se otvora mo`nost bankite da goprocenuvaat rizikot vrz osnova na sopstveni procenki, koi mnogu pove}eodgovaraat na realnata sostojba i potrebi na bankata i nejzinoto port-folio. Na toj na~in }e se ovozmoì posoodvtna preventiva od nesakanirizici, a kapitalot na bankata }e bide {to e mo`no poza{titen i posood-vetno upotreben. Se razbira, alatkite {to bi gi koristele bankite trebada gi zadovoluvaat supervizorskite standardi i barawa, no vo sekoj slu~ajbankite }e se potpiraat na sopstveni procenki na kreditniot i drugitebankarski rizici i }e gi presmetuvaat minimalnite kapitalni barawasoglasno taka utvrdeniot rizik. Ova }e gi ohrabri bankite da usvojuvaatnovi i podobreni sistemi za upravuvawe na rizik.

d) Potencirawe na zna~ewetona supervizorskiot nadzor

Na dolg rok moèbi u{te povaèn e vtoriot stolb na Novataspogodba.

Stolb 2 bara bankite sistematski da go procenuvaat rizikot voodnos na kapitalot vo ramkite na svojata organizacija. Nadzorot na ovievnatre{ni procenki od strana na supervizorite, }e obezbedat disci-plina na upravata na bankata i poseriozen tretman na problemot sorizikot {to }e im pomogne na supervizorite kontinuirano da go zajak-nuvaat razbiraweto za rizikot kaj instituciite.

e) Jaknewe na trasparentnostai pazarnata disciplina

Tretiot stolb od Novata kapitalna spogodba obezbeduva u{te edenkomplet od potrebni proverki, so toa {to bara da se promovira pazar-nata disciplina preku zgolemena transparentnost. Obelodenuvaweto naklu~nite elementi na rizikot i kapitalot moè da obezbedi va`ni in-formacii na partnerite i investitorite na koi takvite informaciiim se potrebni, so {to bi imale posoodvetna slika za profilot na banka-ta.

Ramkata na Bazel 2 bi trebalo da ja podobri sposobnosta na super-vizorite da go razberat i sledat prezemaweto na rizikot i adekvatnostana kapitalot kaj golemite sloèni institucii, so {to bi im ovozmoìlana regulatorite poproaktivno da gi opfatat problemite {to se pojavu-

205


vaat. Isto taka, bi trebalo da ja zajakne i sposobnosta na u~esnicite napazarot, preku javno obelodenuvawe, da gi ocenat rizi~nite pozicii kajtie institucii preku obezbeduvawe na posoodvetni merki. Naprednitepristapi spored Bazel 2, koi vklu~uvaat pristap zasnovan vrz vnatre{nirejtinzi (ili A-IRB) za krediten rizik i naprednite pristapi na merewa(ili AMA) za operativen rizik, nudat podobruvawa vo smisla na~uvstvitelnost kon rizik, vklu~uvaj}i napredni procesi na upravuvaweso rizik koi ve}e denes se koristat od razvienite bankarski instituciioceneti kako sistemi na najdobri praktiki.

Se smeta deka Bazel 2 moè da pridonese vo za{titata name|unarodniot finansiski sistem od problemite koi bi moèle da proiz-lezat vo slu~aj na kolaps kaj nekoja od pogolemite banki ili grupa nabanki. Ova se nastojuva da se postigne preku postavuvawe na rigoroznibarawa za upravuvawe na rizicite i kapitalot, so {to }e se obezbedi~uvawe na kapitalni rezervi na nivo soodvetno na rizikot na koj seizloùvaat bankite vo svoeto rabotewe.

Spored istraùvawata, vodeni od strana na Bankata za me|unarodniporamnuvawa (BIS), od primenata na Bazel 2, najgolema korist }e imaatgolemite banki, onie koi rabotat so solidni klienti, so razvien sistemna kontrola kako i klientite od privatniot sektor koi imaat viskokrediten rejting150).

1.3. Klu~ni elementi na Novata kapitalnaspogodba-Bazel 2

Novata kapitalna spogodba-Bazel 2 se sostoi od tri stolba: (1) min-imalni kapitalni barawa, (2) supervizorski nadzor na soodvetnosta nakapitalot, i (3) pazarna disciplina.151 )

1.3.1 Stolb 1: Minimalni kapitalni barawa

Spored Bazel 2, regulativite koi go definiraat broitelot na kapi-talniot soodnos (i.e definicijata za regulatoren kapital) ostanuvaatnepromeneti.

Sli~no na toa i baraniot minimalen soodnos od 8% ne se menuva.

Modifikaciite, spored toa, se slu~uvaat vo definicijata na rizik-ponderiranite sredstva, odnosno vo metodite {to se koristat za merewe

150) Vidi pove}e : Poposka d-r. K. “Komercijalno bankarstvo-uspe{nost i profi-tabilnost”-Ekonomski institut –Skopje, 2008, str 278.

151) Basel Comitte of Banking Supervision “ New Basel Capital Accord” June 2004 p. 18 .

206


na rizicite so koi se soo~uvaat bankite. Novite pristapi vo presmetu-vaweto na rizik-ponderiranite sredstva treba da obezbedat podobribankarski procenki na rizikot i so toa da gi napravat u{te pozna~ajnikapitalnite soodnosi {to na toj na~in se dobivaat.

Bazel 1, vo svojata definicija na rizik-ponderiranite sredstvaeksplicitno pokriva samo dva vida na rizik: (1) krediten rizik i (2)pazaren rizik. Drugite rizici se pretpostavuva deka se implicitnopokrieni preku tretmanot na ovie dva vida glavni rizici. Tretmanot napazarniot rizik koj proizleguva od trgovskite aktivnosti be{e pred-met na Amandmanot na Kapitalnata spogodba na Bazelskiot komitet od1996, taka {to Novata Spogodba predviduva ovoj tretman da ostane ne-promenet.

Predlozite vo Stolbot 1 da se izmeni definicijata na rizik-pon-deriranite sredstva vo Noviot dogovot imaat dva primarni elementa:

(1) su{tinski izmeni vo tretmanot na kreditniot rizik vo odnosna Bazel1 i

(2) voveduvawe na ekspliciten tretman na operativniot rizik,odnosno vklu~uvawe na operativniot rizik vo imenitelot pripresmetkata na minimalnite kapitalni barawa.

Vo dvata slu~ai, golema novina na Noviot dogovor e voveduvawetona tri razli~ni opcii za presmetuvawe na krediten rizik i tri drugi zaoperativniot rizik. Komitetot veruva deka ne e izvodlivo ili poèlnoda se insistira vrz pristap “edna merka za site” pri mereweto na koj i dae od rizicite.

Trite pristapi za ocenka na kreditniot i operativniot rizik, se-koj od svoj aspekt, ja potenciraat ~uvstvitelnosta kon rizikot i imovozmoùvaat na bankite i supervizorite da go izberat pristapot koitie smetaat deka e najsoodveten na fazata na razvoj na bankarskite opera-cii i na infrastrukturata na finansiskiot pazar.

Vo prodolènie se prezentirani trite primarni pristapi koi sena raspolagawe, po vid na rizik.

Krediten rizik Operativen rizik

(1) Standardiziran pristap; (1) Pristap na osnoven indikator;

(2) Osnoven IRB pristap; (2) Standardiziran pristap;

(3) Napreden IRB pristap; (3) Napreden pristap na presmetka(AMA).

207


a) Krediten rizik

• Standardiziran pristap kon krediten rizik152 )

Standardiziraniot pristap e sli~en na pristapot vo Kapitalnataspogodba-Bazel 1, vo toa {to od bankite se bara da gi podelat svoitekreditni izloènosti na supervizorski kategorii vrz osnova na jasnoidentifikuvani karakteristiki na izloènostite. Standardiziraniotpristap vospostavuva fiksni ponderi na rizik soodvetni za sekoja odsupervizorskite kategorii i koristi nadvore{ni kreditni procenki zazajaknuvawe na ~uvstvitelnosta kon rizik. Standardiziraniot pristapsodrì upatstvo za upotreba koi im sluàt na nacionalnite supervi-zori pri opredeluvawe dali opredelen izvor na nadvore{en rejting trebada bide soodveten za upotreba od strana na bankite.

Upotrebata na nadvore{ni rejtinzi za ocenka na korporativniizloènosti, pak, se smeta za opcionalen element vo ramkata. Onamukade {to ne se primenuva nadvore{en rejting za opredelena izloènost,standardiziraniot pristap propi{uva vo pove}eto slu~ai da se koristiponderirawe na rizik od 100%, koe implicira kapitalno barawe od 8%,kako i kaj Bazel 1. Vo takvi slu~ai, supervizorite treba da go osiguraatkapitalnoto barawe da bide soodvetno na dadenoto iskustvo na ne-izvr{uvawe za vidot na izloènost za koe stanuva zbor. Edna va`na novinana standardiziraniot pristap e baraweto kreditite koi se so odminatadospeanost da bidaat ponderirani za rizik so 150%, osven koga bankatave}e ima opredeleno prag na iznos na konkretni rezervi za toj kredit.

Drug vaèn moment e pro{ireniot obem na tretmanot na zalog, ga-rancii i kreditni derivati koi bankite (koi primenuvaat standardiziranpristap) moàt da gi priznaat. Kolektivno, Bazel 2, gi imenuva ovieinstrumenti kako instrumenti za namaluvawe na krediten rizik. Standar-diziraniot pristap go pro{iruva opsegot na prifatliva garancija inadvor od zemjite na OECD, vklu~uvaj}i gi pove}eto vidovi finansiskiinstrumenti, ednovremeno postavuvaj}i nekolku pristapi za procenkana stepenot na kapitalno namaluvawe, zasnovano vrz pazaren rizik nazalo`niot instrument. Sli~no, standardiziraniot pristap go pro{iruvaobemot na priznaeni garanti, so toa {to gi vklu~uva site firmi koi goispolnuvaat pragot na nadvore{en krediten rejting.

• Pristapi zasnovani vrz vnatre{ni rejtinzi (osnoven i napre-den)

152) Basel Comitte of Banking Supervision “ Overview of the New Basel Capital Accord”April 2003 p. 2-18.

208


Eden od najinovativnite aspekti na Novata kapitalna spogodba epristapot kon kreditniot rizik zasnovan vrz vnatre{ni rejtinzi, kojvklu~uva dve varijanti: osnovna verzija i napredna verzija.

Pristapot zasnovan vrz vnatre{ni rejtinzi zna~ajno se razliku-va od standardiziraniot pristap vo toa {to vnatre{nite procenki nabankite na klu~nite dvigateli na rizik sluàt kako primarni vnesovi(inputi) vo kapitalnata presmetka, zatoa {to pristapot e zasnovan vrzvnatre{ni procenki na bankite, potencijalot za kapitalni barawa koise po~uvstvitelni na rizik e zna~itelen. No, ovoj pristap ne im doz-voluva na samite bankite da gi opredelat site elementi potrebni za pre-smetuvawe na nivnite sopstveni kapitalni barawa. Namesto toa, pon-derite na rizik i so toa kapitalnite tro{oci se opredeluvat preku kom-binacija na kvantitativni inputi obezbedeni od bankite i formuli spe-cificirani od strana na Komitetot.

Formulite, ili funkciite na ponderi na rizik, gi preveduvaatinputite na bankite vo konkretni kapitalni barawa. Tie se zasnovanivrz moderni tehniki za upravuvawe so rizik koi vklu~uvat statisti~kii spored toa kvantitativni procenki na rizik. Prodolìtelniot di-jalot so u~esnicite vo industrijata potvrduva deka upotrebata na takvimetodi pretstavuva vaèn ~ekor napred kon razvoj na sodràjni procen-ki na rizik kaj najgolemite, najsloèni bankarski organizacii nadene{niot pazar.

Pristapite zasnovani vrz vnatre{ni procenki na bankite pokrivaat{irok opseg na portfolija so tehnikata na presmetuvawe na kapitalkoja donekade varira kaj vidovite izloènost.

a) Operativen rizik

Spored Bazel 2, za presmetka na kapitalnite potrebi vo slu~aj naoperativen rizik ,postojat tri razli~ni pristapi:153)

• Pristap na osnoven indikator kade potrebniot kapital za op-erativen rizik se presmetuva so koristewe na edinstven indika-tor kako prosek na vkupnata izloènost na bankata na opera-tiven rizik. Vo ovoj slu~aj merkata e fiksen procent154) odprose~niot bruto-prihod155) na bankata vo tekot na prethodnitetri godini.

153) “International Convergence of Capital Measurment and Capital Standards”, BaselCommittee of Banking Supervision, June 2006, p.145.

154) Ovoj procent obi~no iznesuva 15%.155) Bruto-prihodot e definiran kako zbir na neto-kamaten i neto nekamaten-

prihod.

209


• Spored standardiziraniot pristap supervizorite gi oprede-luvaa konkretnite delovni linii vo bankite (kako mo`nipodra~ja za kreirawe na operativen rizik), kako i standardi-ziranite faktori na zaguba(beta) po delovna linija. Imeno,spored ovoj pristap bankarskite aktivnosti podeleni se na osumbiznis-linii: korporativno finansirawe, proda`ba, bankar-stvo na malo, komercijalno bankarstvo, pla}awa i poramnuvawe,uslugi, upravuvawe so sredstva i posredni{tvo. Potrebniotkapital za sekoja poednin~na linija se presmetuva so mnoèwena bruto-prihodot so faktor na zaguba (beta) dodelen za sekojabiznis linija. 156)

• Napredniot pristap na presmetka pretpostavuva primena nastatisti~ki modeli za presmetka. Spored ovoj pristap potrebni-ot kapital e ednakov na rizikot koj bankata go presmetuva voramkite na svoj izgraden sistem za operativen rizik, a vrz osno-va na kvalitativni i kvantitativni kriteriumi. Sekako, pri-menata na vakviot pristap bara postoewe na opredeleni predus-lovi vo odnos na iskustvoto, resursite, i seopfatno izgradeni-ot sistem na sledewe i kontrola na rizicite. Ovoj pristap, zarazlika od prethodnite dva pristapi, dozvoluva pogolem direk-ten „input” na bankata vo presmetkata na kapitalnoto optovaru-vawe za operativni rizici, no i pogolema podgotvenost na banka-ta i odgovornost na nejziniot menaxeski tim.

1.3.2. Stolb 2: Suprevizijata na kontrolnata funkcija

Suprevizijata na kontrolnata funkcija podrazbira barawe zakontrolorite (supervizorite) i delovnite banki da razvivaat internimetodi za procenuvawe na adekvatnosta na kapitalot zasnovani na temelnaprocena na rizikot, no i obvrska na kontrolorite da procenuvaat kolkuuspe{no toa bankite go pravat. Vakviot pristap podrazbira intenzivi-rawe na dijalogot me|u bankite i kontrolorite, no i posebna obuka nakontrolorite.

Supervizorski nadzor predviden vo Vtoriot stolb na Novata kapi-talna spogodba, se zasnova vrz serija na vode~ki principi, koi ukaùvaatna potrebata bankite da gi procenuvaat svoite pozicii za soodvetnostana kapitalot vo odnos na nivnite vkupni rizici, a supervizorite da vr-{at nadzor i da prezemaat soodvetni dejstvija kako odgovor na tie pro-cenki. Ovie elementi sÈ pove}e se smetaat za neophodni za ostvaruvawe

156) Faktorot na zaguba (beta) pretstavuva iskustvena vrednost za zagubi odoperativen rizik vo odredena biznis linija.

210


na efektivno upravuvawe so bankarskite organizacii i efektivnabankarska supervizija.

Procenkite za rizik i adekvantnosta na kapitalot mora da pret-stavuvaat mnogu pove}e od procenkata dali bankata se pridrùva konminimalnite kapitalni barawa ili ne. Vklu~uvaweto na elementot nasupervizorski nadzor vo Novata spogodba, spored toa, pretpostavuvapotreba za visoka osposobenost na bankite i supervizorite za procenkana rizik.

Preku supervizirskiot proces opi{an vo ramkite na Bazel 2, senastojuva ne samo da se obezbedi bankite so adekvatnoto nivo na kapitalda gi pokrijat site bankarski rizici, tuku i istite da gi ohrabri darazvivaat i primenuvaat podobri tehniki na upravuvaweto so rizicite.

Vo stolbot 2, opfateni se tri glavni oblasti:157 )

• Rizici koi se razgleduvaat vo Stolb 1, no koi ne se celosnoopfateni vo istiot (pr. koncentracionen krediten rizik);

• Faktori koi ne se zemaat vo predvid vo procesite na Stolb 1(pr. kamatniot rizik spored knigovodstvena evidencija, biznis-strategiski rizik);

• Nadvore{ni faktori na bankata (pr. efekti na ekonomskiotciklus).

Pritoa, Bazelskiot komitet za vodewe na procesot na supervizijaidentifikuva ~etiri klu~ni principi:158 )

Princip 1: Bankite treba da imaat proceduri za procenka na nivni-ot kapital vo odnos na stepenot na rizi~nosta na nivnoto portfolio,kako i strategija za odrùvawe na potrebnoto nivo na kapital;

Princip 2: Supervizorite treba da gi pregledaat i evaluiraatvnatre{nite procenki za adekvatnosta na kapitalot i stratejata za ne-govo oddrùvawe, kako i mo`nosta za nivno sledewe i pridrùvawe konregulatornite kapitalni stapki;

Princip 3: Supervizorite treba da o~ekuvaat i baraat od bankiteda rabotat so nivo na kapital koj e nad minimalnata regulatorna stapkana kapital.

Princip 4: Supervizorite treba preventivno da reagiraat vo po-ranite fazi na vlo{uvawe koe ima za posledica pad na kapitalot pod

157) „International Convergence of Capital Measurment and Capital Standards”, BaselCommittee of Banking Supervision, June 2006, p. 219-226.

158) Implementation of Basel II-Practical Consederations, Basel Committee of Banking Su-pervision, July 2004, p. 17-20.

211


nivoto koe obezbeduva pokrivawe na rizicite na edna banka i da gospre~at istoto so brzi i korektivni merki.

Vo ramkite na Stolbot 2 aùrirano e upatstvato za bankarska su-pervizija, zemaj}i vo predvid i drugi aspekti na novata ramka za adek-vatnost na kapitalot.

Eden aspekt e aùrirawe vo vrska so stres-testiraweto. Imeno,bankite koi gi prifa}aat pristapot zasnovan na vnatre{ni rejtinzi zaprocenka na krediten rizik, potrebno e da dràt adekvatno nivo na ka-pital kako za{tita od nepogodni ili nesigurni ekonomski uslovi. Odtakvite banki se bara da izvr{at zna~aen konzervativen stres-test os-mislen od nivna strana, so cel da se proceni opsegot do koj nivnite kapi-talni barawa bi moèle da se zgolemat vo tekot na edno stres-scenario.Bankite i supervizorite treba da gi koristat rezultatite od takvitetestovi kako sredstvo so koe }e osiguraat bankite da ~uvaat dovolen ka-pital za amortizacija od eventualnoto realizirawe na rizicite.

Drugi aspekti tretirani vo ovoj stolb se : poizrazen fokus vrznadzorot na bankite po odnos na koncentracijata na rizici, kako i zatretmanot na rezidualni rizici koi proizleguvaat od koristewe na zal-og, garancii i kreditni derivati.

Ponatamu, vo Stoblot 2 e razvien eden tretman na sekuritizacija,komponenta na supervizorski nadzor, koj e namenet na bankite da im obez-bedi opredelen uvid vo supervizorskite o~ekuvawa za konkretna izlo-ènost na sekuritizacija. Nekoi od opfatenite koncepti vklu~uvaatzna~itelen transfer na rizik i upotreba na odredbi za otpovikuvawe.

1.3.3. Stolb 3: Pazarna disciplina i obelodenuvawe

Pod pazarna disciplina se podrazbira preporakata na bankite daobezbedat pogolema transparentnost vo raboteweto, vo smisla na objavu-vawe na podatoci, {to bi trebalo da ja zajakne vkupnata finansiska dis-ciplina.

Imeno, celta na stolbot tri e da gi nadopolni minimalnite kapi-talni barawa od stolb eden i procesot na supervizorski pregled opfa-ten vo Stolb 2159) . Komitetot saka da ohrabri pazarna disciplina prekurazvoj na komplet od barawa za obelodenuvawe so koi }e im se ovozmoìna u~esnicite na pazarot da gi procenat klu~nite informacii za profi-lot na rizik i nivoto na kapitalizacija na opredelena banka.

159) Vidi:Basel Comitte of Banking Supervision “ The New Basel Capital Accord” April2003,p. 154-157.

212


Javnoto obelodenuvawe e osobeno va`no vo odnos na Novata spogod-ba kade {to potpiraweto na vnatre{ni metodologii }e im obezbedi nabankite pogolema diskrecija vo opredeluvaweto na svoite kapitalnipotrebi. Preku vospostavuvawe na pogolema pazarna disciplina prekuzajaknati obelodenuvawa, stolb tri od novata kapitalna ramka moè dadonese zna~ajni pogodnosti vo pomo{ta na bankite i supervizorite daupravuvaat so rizikot i da ja podobrat stabilnosta.

Komitetot e svesen deka supervizorite moàt da imaat na raspola-gawe razli~ni pravni pati{ta za da gi nateraat bankite da gi zadovolatbarawata za obelodenuvawe. Razli~nite sredstva moàt da vklu~uvaatjavni obelodenuvawa {to se smetaat za potrebni od gledna to~ka na sigur-nost i supervizija ili informacii koi mora da bidat obelodeneti voregulatornite izve{tai. Komitetot sogleduva deka sredstvata preku koise o~ekuva bankite javno da spodeluvaat informacii }e zavisat od prav-noto ovlastuvawe na supervizorite.

Druga va`na razmisla e potrebata od ramkata na obelodenuvawe naBazel 2 da bide na linija so nacionalnite smetkovodstveni standardi.Zna~itelni napori se napraveni za da se obezbedi barawata za obelodenu-vawa na Novata spogodba da se fokusiraat vrz adekvatnosta na kapita-lot na bankite i da ne bidat vo sudir so po{irokite smetkovodstvenistandardi na obelodenuvawe kon koi bankite mora da se pridrùvaat.Ova e postignato preku silen i kooperativen dijalot so smetkovodstve-nite vlasti. Komitetot natamu }e gleda da gi zajakne ovie vrski, imaj}ipredvid deka kontinuiranata rabota na smetkovodstvenite vlasti moèda ima implikacii vo odnos na obelodenuvawata {to se baraat so Novi-ot dogovor. [to se odnesuva do mo`nite idni izmeni na samata kapital-na ramka, Komitetot ima namera da go zeme predvid i efektot {to takvitepromeni moàt da go imaat vrz koli~estvoto na informacii koi banki-te }e mora da gi obelodenuvaat.

Vo princip, obelodenuvawata na bankite treba da bidat konzistent-ni so na~inot na koj vi{iot menaxment i bordot na direktori gi pro-cenuvaat i upravuvaat rizicite na bankata. Pod Stolb 1, bankite kori-stat specificirani pristapi/metodologii za merewe na razli~nite ri-zici so koi se soo~uvaat i kapitalnite barawa koi od niv proizleguva-at. Se o~ekuva obelodenuvawata koi se zasnovani na ovaa zaedni~ka ram-ka da bidat efektivno sredstvo za informirawe na pazarot za izloè-nosta na bankata na tie rizici i da obezbeduva konzistentna i razbirli-va ramka na obelodenuvawa koja ja zajaknuva sporedlivosta.

Pazarnata disciplina moè da pridonese za bezbedno i solidnobankarsko opkruùvwe, a supervizorite baraat od firmite da rabotatna bezbeden i soliden na~in. Vrz osnova na bezbednosta i solidnosta

213


supervizorite moàt da baraat od bankite da obelodenuvaat informa-cii. Alternativno, supervizorite imaat ovlastuvawe da baraat od bankiteda obezbedat informacii vo regulatornite izve{tai. Nekoi od super-vizorite bi moèle javno da gi napravat dostapni nekoi ili site in-formacii vo ovie izve{tai. Natamu, ima brojni postojni mehanizmiso koi supervizorite moàt da gi sprovedat barawata. Tie se razliku-vaat od zemja do zemja i se dviàt od ”moralno ubeduvawe” preku dijalogso upravata na bankata (so cel da se izmeni nejzinoto odnesuvawe), doukori ili finansiski kazni. Prirodata na vistinskite primeneti merki}e zavisi od pravnata mo} na supervizorot i serioznosta na defektot voobelodenuvawata. Sepak, ne e namera direktnite dodatni kapitalnibarawa da bidat odgovor na neobelodenuvawe, osven kako {to e podoluukaàno.

Komitetot ja sogleduva potrebata za ramka na obelodenuvawa voStolb 3 koj ne e vo sudir so barawata spored smetkovodstvenite standar-di, koi se po{iroki vo opseg. Komitetot ima vloèno zna~itelni na-pori da obezbedi potesniot fokus na Stolb 3, koj e naso~en kon obe-lodenuvawe na soodvetnosta na kapitalot na bankata, da ne bide vo sudirso po{irokite smetkovodstveni barawa.

Menaxmentot na bankite treba po svoja diskrecija da go opredelisoodvetniot medium i lokacija na obelodenuvaweto. Vo situacii kogaobelodenuvawata se pravat spored smetkovodstveni barawa ili se pra-vat za da se zadovolat barawata za listing objaveni od strana na regula-torite na hartii od vrednost, bankite moàt da se potprat na niv za dagi ispolnat primenlivite o~ekuvawa vo Stolb 3. Vo takvi situacii,bankite bi trebalo da gi objasnat materijalnite razliki me|u smetkovo-dstveno i drugo obelodenuvawe i supervizorskata osnova na obelodenu-vaweto.

Obelodenuvawata navedeni vo Stolb 3 treba da bidat napraveni napolugodi{na osnova, so opredeleni isklu~oci i kvartalno. Imeno, kvali-tativni obelodenuvawa koi obezbeduvaat op{to rezime na celite i poli-tikite na upravuvaweto so rizik na bankata, sistemot na izvestuvawe idefiniciite moàt da bidat objavuvani na godi{na osnova. Vo priz-nanie na zgolemenata ~uvstvitelnost na rizik na Ramkata i op{tiot trendkon po~esto izvestuvawe kaj kapitalnite pazari, golemi me|unarodnoaktivni banki i drugi zna~ajni banki (i podru`nici na zna~ajni banki)mora da go obelodenuvat svojot garanten kapital i vkupnite soodnosi naadekvatnost na kapitalot i nivnite komponenti, na kvartalna osnova.Natamu, dokolku informaciite za izloènost na rizik ili drugi stavkise podlo`ni na brzi promeni, toga{ bankite bi trebalo, isto taka, daobelodenuvaat informacii na kvartalna osnova. Vo site slu~ai, banki-

214


te bi trebalo da objavuvaat materijalni informacii vedna{ {tom e toaprakti~no mo`no i ne podocna od krajnite rokovi postaveni so odnos-nite barawa vo nacionalnite zakoni.

2. Ocenka na kreditniot rizik spored Bazel 2 160)

Imaj}i gi vo predvid op{tite novini vo Novata kapitalna spogod-ba, lesno se pretpostavuvaat i celite {to istata ima tendencija da japostigne od aspekt na mereweto i ocenkata na kreditnite rizici.

Tie nastanale kako rezultat na faktot {to od periodot na Bazel 1od 1988 godina do denes, bakarskite rizici vo celina, a so samoto toa ikreditniot rizik stanale posloèni, pa bankite postavile sopstvenimodeli za upravuvawe so rizikot. Od druga strana, primenata na takasofisticiranite modeli za procena na rizikot i utvrduvawe na mini-mum na potrebniot kapital, postaven od strana na bankite se sprotivsta-vuval na regulatornite barawa za kapitalot utvrdeni so Bazelskataspogodba od 1988 godina.

Tokmu poradi toa, celite na Novata kapitalna spogodba vo vrska sokreditniot rizik se naso~eni kon:

• ovozmoùvawe na novi opcii za merewe na kreditniot rizik imo`nost za izbor na metodologija od strana na bankite, a vofunkcija na pogolema senzitivnost na kreditnite rizici;

• pridavawe na pogolemo zna~ewe na sopstvenite, interni meto-di na bankite za ocenka na kreditnite rizici, odnosno IRBpristap (Internal Ratings Based Aproach) ;

• ovozmoùvawe na bankite da koristat uslugi na eksternite in-stitucii za ocenka na kreditnoto portfolio (privatni agen-cii).

2.1 Pristapi pri ocenka na kreditniot rizik

Po odnos na utvrduvaweto na osnovniot, kvantitativniot standard-minimum na kapital, koga e vo pra{awe kreditniot rizik, Novata spogod-ba predviduva mo`nost na izbor na razli~ni priodi za negova ocenka:

• Standarden pristap (modificirana verzija na vaè~kiotpristap po Spogodbata od 1988 godina);

160) Vidi pove}e: M-r V. Maxova „Upravuvaweto so kreditniot rizik i Bazel2”-„Ekonomija Biznis”-spisanie za teorija i praktika, Dekemvri 2003

215


• Osnoven pristap - zasnovan na internite metodi na bankite zaocenka na kreditniot rejting, a vo funkcija na ocenkata na kre-ditnata izloènost na vkupnoto portfolio na bankata (IRBpristap);

• Razvien(napreden) pristap, zasnovan na internite metodi nabankata za ocenka na kreditniot rejting na kreditokorisnicite(razvien IRB pristap).

2.1.1. Standarden pristap za ocenka na kreditniot rizik

Standardniot pristap, so izvesni modifikacii (vo pravec na zgo-lemuvawe na senzitivnosta na kreditniot rizik) i ponatamu ostanuvaosnoven metod na Novata kapitalna spogodba. Pritoa, su{tinata na mo-difikacijata na standardniot pristap e vo poprecizno merewe naizloènosta na bankite na kreditnite rizici, a ne vo podigawe na nivo-to na standardot za potrebniot minimum kapital.

Kako {to be{e ve}e ponapred kaàno, standardnata stapka na izd-vojuvawe od minimum 8% od kapitalot vo odnos na neto-rizi~nata aktivaspored Bazel 2, ostanuva nepromeneta, no varira od banka do banka, kakorezultat na zgolemenata senzitivnost na metodite za procenka narizi~noto portfolio.

Vo osnova, Standardniot pristap vo Novata spogodba kako i na onaaod 1988 godina, pri procenka na kreditniot rizik poa|a od portfoliopristapot, odnosno, ponderi na rizik se primenuvaat na opredeleni po-zicii na bilansnata i vonbilansnata aktiva.

Pritoa, za da se postigne povisok kvalitet vo ocenka na rizikot,bez preterano komlicirawe na standardniot pristap, Bazelskiot komitetpredlaga {iroka kategorizacija na korisnicite na kreditite na sto-panstvo, banki i javen sektor.

Vakvoto kategorizirawe direktno upatuva na primena na poediniponderi na rizikot. Imeno, Komitetot predviduva deka ponderite narizikot za izloènost kon banki i stopanstvo ne moàt da bidat poni-ski od ponderite koi se primenuvaat na pobaruvawata od javniot sektor.Dokolku pobaruvaweto na bankata kon opredelen stopanski subjekt ilibanka ima povisok rejting,(koj e eksterno opredelen od strana na renomi-rana rejting agencija na primer), vo odnos na rejtingot na nekoja javnainstitucija, toa pobaruvawe moè da dobie preferencijalen ponder narizikot, no ne ponizok od 20%.

Opredeluvaweto na ponderot na rizikot se zasnova na procenka narejtingot na sekoj dol`nik, proceneto od eksterna rejting-institucija,koja ispolnuva strogi standardi vo svoeto rabotewe. Pobaruvawata na

216


bankata od stopanskite subjekti koi ne dobile eksterna ocenka za kre-ditniot rejting, nosat ponder na rizikot od minimum 100 %.

Supervizorite bi moèle da go zgolemat ovoj standard na ponderotna rizik, vrz osnova na iskustveniot metod za rizikot za neizvr{uvawena obvrskite vo konkretni slu~ai, a vo ramkite na svoite ovlastuvawa.

a) Promeni vo ponderite na rizikotza poedini kategorii na kredit.

Za kreditirawe na stopanstvoto, Bazel 1 predviduva samo edna kate-gorija na ponder od 100 %, dodeka Novata spogodba sodrì ~etiri kate-gorii na ponderi na rizik: 20%, 50%, 100 % i 150% za visoki rizici. Vouslovi na koristewe na proceni za rizikot za opredeleni kreditokoris-nici od strana na eksterni rejting agencii Bazelskiot komitet, oso-beno ja naglasuvaat ulogata na nacionalnite supervizori koi ne trebada im dozvolat na bankite da dodeluvaat ponderi na rizikot zasnovanina eksterni procenki, na mehani~ki na~in.

Vo taa smisla, se istaknuva zaedni~kata odgovornost na bankite isupervizorite za izbor na instituciite za rangirawe i ocenka na metodo-logijata koja tie ja koristat pri procenkata na rizikot i rejtingot nakreditokorisnikot.

Procesot na kontrolata na eksternite institucii mora da bidejaven, a od niv se bara ispolnuvawe na slednive {est kriteriumi:

Objektivnost. Metodologiite za ocenka na kreditniot rizikmoraat da bidat rigorozni, sistemati~ni i zasnovani na istoriskoiskustvo;

Nezavisnost. Instituciite za eksterna procenka na kreditite nesmeat da bidat izloèni na politi~ki ili ekonomski pritisoci priopredeluvaweto na rejtingot na korisnicite;

Me|unaroden pristap. Poedine~nite proceni na korisnicite trebada bidat dostapni kako na doma{nite taka i na stranskite institucii,po ednakvi uslovi;

Transparentnost. Metodologijata na rabota na instituciite zaprocenka na kreditniot rizik moraat da bidat dostapni na javnosta;

Resursi. Za da se postigne visoko nivo na procenka na kreditnatasposobnost, ovie institucii moraat da imaat dovolno resursi, za da moàtvo kontinuitet da gi ostvaruvaat potrebnite kontakti so povisokite iso operativnite nivoa vo ramkite na pravniot subjekt, ~ij rejting goocenuvaat;

Kredibilitet. Ovoj vaèn atribut rejting instituciite go steknu-vaat so ispolnuvawe na pogorenavedenite kriteriumi.

217


2.1.2 Interen model za ocenka na kreditniot rizik - IRB pristap (IRB Approach)

Poseben kvalitet na Novata kapitalna spogodba e evolutivniotpristap i mo`nosta za izbor na metodot za ocenka na rizikot od stranana bankite. Skalata po~nuva so modificiranata standardna metodologijai se razviva se do osnovniot i porazvien interen model na bankite zaocenka na kreditniot rizik(osnoven i razvien IRB pristap). Ovaa mo`noste dadena, poradi faktot {to pogolemite ili podobro organizirani ban-ki imaat razvieni sopstveni metodologii za ocenka na kreditniot rizik.Osven toa, Komitetot ocenil deka interniot model na bankata za ocenana kreditniot rizik ima i opredeleni prednosti koi se ogledaat vo po-precizno prezentirawe na rizi~niot profil i potrebnoto nivo na kapi-tal za sekoja poedina banka

Va`no e da se naglasi deka ovoj pristap pretpostavuva primena navisoko sofosticirani metodologii koi gi primenuvaat razvienite ban-ki, i koi treba kako takvi da bidat prifateni od strana na suprevizor-skite institucii.

Bankite, pak, koi nemaat razviena interna metodologija za ocenkana kreditniot rizik, }e moàt da go koristat modificiraniot standar-den metod.

Bazelskiot komitet, vo sorabotka so finansiskite eksperti na naj-razvienite banki so me|unarodna reputacija, razvil svoodvetna IRB ram-ka.

Op{to zemeno, tretmanot na izloènosta kon kreditniot rizikspored ramkata na IRB pristapot se bazira na tri osnovni elementi:

• Komponenti na rizikot- bankata moè da koristi sopstveniili standardni proceni na kontrolnite organi.

• Ponderi na rizikot, koi se mnogu pove}e diverzivicirani voodnos na standardniot model, kako po odnos na visinata, taka ipo osnov na visinata na glavniot dolg(posebno za dol`nicite,posebno za vidot na transakciite).

• Zbir na minimalni barawa, koi bankata mora da gi ispolni zada bide prifatena za IRB tretman, vklu~uvaj}i obvrska za javnostna podatocite, kako i kontrola za stepenot na pridrùvawe nasekoja banka do izbranite kriteriumi.

IRB ramkata predviduva sli~en tretman na izloènost kon rizikotkoga za kreditokorisnici se javuvaat bankite, stopanskiot i javniot sek-tor, no poseben tretman koga se vo pra{awe gra|anite.

218


Koga e vo pra{awe stopanskiot sektor, javniot sektor ili banki-te, Komitetot vo posebna analiti~na ramka gi definira osnovnite kom-ponenti na rizikot:

a) Verojatnost od neizvr{uvawe na obvrskite (Probability of De-fault- PD). Ovaa komponenta podrazbira klasifikacija nadol`nicite od strana na bankata vo nekolku kategorii(sekojdol`nik ima samo eden rejting);

b) Veli~ina na mo`nite zagubi (Loss Given Defeult-LGD), koja seutvrduva vo odnos na tipot na delovnite transakcii, a ne voodnos na rejtingot na dol`nicite. Pritoa kako korektivnistavki se:vidot i kvalitetot na kolateralot, ̀ ivotniot ciklusna delovnata transakcija, redosled vo naplatata na pobaruva-wata i sl.;

v) Izloènosta na rizik pri neizvr{uvawe na obvrskite od stra-na na dol`nicite(Exposure of Default – EAD)

Ovaa komponenta e vo direktna vrska so vidot na bankarskite rabo-ti. Dokolku se vo pra{awe krediti na primer, taa isloènost e vo visi-na na nominalniot iznos na neizmirenata obvrska, a vo slu~aj na vonbi-lansni pobaruvawa na bankata, vo predvid doa|a primena na razli~nistapki na faktori na konverzija vo zavisnost od vidot na rabotite(naplativa garancija se primenuva faktor 100 %).

g) Ro~nost, kako materijalen pokrenuva~na kreditniot rizik (Maturity-M)

Iskustvoto pokaàlo deka pogolem del od bankite svojata metodo-logija za ocenka na rejtingot na dol`nicite ja zasnovaat na koristeweedna komponenta na kreditniot rizik-procena na verojatnosta odneizvr{uvawe na obvrskite od strana na dol`nicite(PD). Pritoa, samomal broj na banki e vo mo`nost da izvr{at sigurna procenka na drugitekomponenti na kreditniot rizik-golemina na mo`nite zagubi i stepenna kreditna izloènosta na bankata sprema do`nikot vo momentot naneizvr{uvawe na obvrskite.

Vo taa smisla. Noviot Dogovor naveduva na postoewe na osnoven irazvien IRB pristap.

• Osnoven IRB pristap

Spored osnovniot IRB pristap, bankite koi gi ispolnuvaat strogi-te supervizorski standardi }e imaat mo`nost da koristat svoi internimetodi za procenka na verojatnosta od neizvr{uvawe na obvrskite odstrana na dol`nicite(PD).

Ostanatite komponenti na rizikot (Golemina na mo`nite zagubii Stepen na kreditna izloènosta na bankata sprema do`nikot vo mo-

219


mentot na neizvr{uvawe na obvrskite), }e se ocenuva so primena na su-pervizorskite standardni procenki.

• Napreden IRB pristap (Advanced IRB approach).

Razvieniot IRB pristap }e bide ovozmoèn na banki koi ispolnu-vaat u{te posloèni standardi na supervizijata.

Spored ovoj pristap, porazvienite komponenti na kreditniot rizikinterno }e gi ocenuva samata banka, odnosno ponderot na kreditniotrizik }e zavisi od :

· verojatnosta na mo`nite zagubi (Probability of default -PD),· izloènosta na bankata na rizik vo uslovi na neizmiruvawe na

obvrskite od strana na dol`nikot (EAD) i· dogovoreniot rok na dospevawe (Maturity).

Poseben kvalitet na IRB pristapot zna~i e zgolementata senzi-tivnost na rizikot, koja ovozmoùva popravilna procena na potencijal-nite zagubi, a so toa i utvrduvawe na potrebniot minimalen iznos nakapital, kao osnova na sigurnost.

Elementite na IRB pristapot koi go obezbeduvaat ovoj kvalitet se:

• Obvrska za ocenuvawe na kreditniot rejting na sekoj kreditoko-risnik (prva komponetnta na rizikot vo IRB ramkata);

• Obvrska za procena na rizikot na sekoja delovna transakcijakoja bi trebalo da bide predmet na kreditirawe(vtora kompo-nenta na rizikot vo IRB ramkata);

• Po{iroka skala na ponderirawe na rizikot vo odnos na stan-dardniot pristap(posebna skala na ponderirawe na dol`niciteso dobar rejting, posebna za onie so ponizok rejting, posebna zadelovni transakcii) {to ovozmoùva i podobra diverzifikacijana rizikot;

• Uslovenost na mo`nosta bankite da koristat svoi interni mode-li za procena na rizikot, so ispolnuvawe na propi{ani mini-malni barawa za bankata od strana na Bazelskiot komitet.Beztoa ne bi moèla supervizijata da se potpre na internata pro-cenka na bankata. Toa zna~i, deka internite modeli na bankataza procenka na kreditniot rizik:

- Moraat da bidat prifateni od strana na supervizorskiteinstitucii (odnosno da ispolnuvaat strogi metodolo{kistandardi);

- Da postoi stalna kontrola na bankata od strana na kontrol-nite organi (stolb 2 na Novata spogodba), koj podrazbira nesamo kontinuirana komunikacija pome|u bankite i kon-trolorite, tuku i pome|u samite kontrolori;

220


- Da postoi transparentnost-javnost vo metodolo{kiot pristapi rezultatite (stolb 3 od Novata spogodba).

Osven navedenite prednosti, koga e vo pra{awe ocenkata na kredit-nata izloènost na bankata, IRB pristapot ima va`no mesto i vo us-pe{noto upravuvawe so aktivata i pasivata na bankata, imaj}i gi vopredvid dvostraniot efekt na vakviot princip i toa:

• Ex post vo utvrduvawe na adekvatnosta na minimalnoto nivo nakapital vo odnos na neto-rizi~nata aktiva, ;

• Ex ante vo utvrduvawe na kreditniot rejting na dol`nicite ikreditniot rizik pred donesuvawe na odlukata na bankata zaodobruvawe na kreditot.

Imaj}i ja vo predvid evolutivnata nota na primenata na ocenkitena izloènosta na krediten rizik(od standarden do osnoven i razvienIRB pristap), Komitetot o~ekuva deka prvenstveno golemite, me|unarodnoafirmirani banki i bankite so natprose~na izloènost na kreditenrizik, }e prezemat potrebni merki i }e gi ispolnat uslovite za koris-tewe na IRB pristapot, a deka nivniot pat }e go sledat i ostanatite ban-ki.

Isto taka, Komitetot upatuva povik do centralnite banki da preze-mat soodvetni ~ekori, koi ovozmoùvaat primena na IRB pristapot, predse vo oblasta na kontrolnata funkcija na raboteweto na bankite.Pritoa,se misli na pointenzivno barawe od strana na kontrolorite bankite darazvijat svoi interni metodi za ocenka na rizikot, {to voedno bara isoodvetna edukacija na supervizorite (Stolb 2 od Novata kapitalnaspogodba)..

3. Namaluvawe na krediten rizik i transferna krediten rizik spored Bazel 2

3.1. Namaluvawe na krediten rizik (Credit risk mitigation)

Bankite koristat brojni tehniki za ublaùvawe na kreditnite ri-zici na koi se izloèni. Vo osnova, izloènosta moè da bide obezbede-na, (celosno ili delumno), so gotovinski sredstva ili hartii od vred-nost, ili pak, moè da bide garantirana od treta strana i so toa da senamali kreditniot rizik so koj se soo~uva bankata.

Generalno, Bazelskiot komitet gi ima revidirano svoite stavovikoga se vo pra{awe instrumentite za namaluvawe na kreditniot rizik.

Koga e vo pra{awe kreditnoto obezbeduvawe (kolateral), Novataspogodba dava definicija za prifatlivo obezbeduvawe, vo smisla na

221


prifa}awe na po{iroka skala na instrumenti za obezbeduvawe na na-platata i vrz taa osnova, namaluvawe na kreditniot rizik. Isto taka, zaprvpat postoi obvrska, bankite da ja iskaùvaat promenata na stepenotna izloènosta kon rizik i promenata na pazarnata vrednost na soodvet-noto obezbeduvawe za opredelen kredit. Ova od pri~ina, {to mnogu ~estomoè da dojde do drasti~ni promeni (naj~esto namaluvawe) na vrednostana kreditnoto obezbeduvawe, taka {to pri realizirawe na istoto, nemoè ni pribli`no da se naplati taka obezbedenoto pobaruvawe.

Komitetot predlaga metod na haircut 161) za procenka na potrebnotomerewe na vrednosta na kreditnoto obezbeduvawe, i toa standarden hair-cut i haircut vrz osnova na procenka na bankata.

Vo pogled na sekjuritizacija na aktivata kako sovremen instru-ment na finansiskiot inènering i efikasen na~in na redistribucijana kreditniot rizik , Komitetot izrazuva zagriènost zaradi procenkatadeka bankite go koristat ovoj instrument za da go namalat nivoto napotrebniot kapital koj bankite se dol`ni da go imaat proporcionalnona nivnata izloènost kon kreditniot rizik. Za taa cel, Komitetot,isto taka, vovede standarden i pristap baziran na interna procenka nabankata za merewe na rizikot na sekjuritiziranata aktiva, no i barawavo pogled na obvrskata, bankite da obezbedat javnost na informirawe-to, koga se koristat instrumentite na finansiski inìnering.

3.1.1 Tretman na tehnikite za namaluvawena kreditniot rizik

Soglasno Novata kapitalna spogodba kako tehniki za namaluvawena kreditniot rizik se vklu~uvaat:162)

- kolateral/emstvo;

161 Haircut (od angl.) potstriùvawe .Izraz koj se korisi na pazarot na hartiiod vrednost, a koj se odnesuva na formulite koi se koristat za procenka naneto-kapitalot na brokerite, pri {to za iznost na haircut se namaluva vred-nosta na kapitalot. Ovoj iznos varira vo zavisnost od klasata na obvrzni-cata, nejziniot pazaren rizik i dostasanosta. Na primer, ke{ ekvivalenti-te i vladinite obvrznici imaat haircut 0%, akciite moàt da imaat 30%haircut, a obvrznici so dospean rok na pla}awe moàt da imaat haircut 100%.Vo slu~ajov koga obvrznicite se koristat za obezbeduvawe na plasmanite,se predviduva namaluvawe na vrednosta na obezbeduvaweto vo zavisnostod klasata na obvrznici ili dospeanosta na pobaruvawata na tie obvrzni-ci. Pritoa, iznosot za koj vrednosta }e se namali (haircut), moè da bideodnapred definiran od regulatornoto telo (standarden haircut) ili haircutnapraven vrz baza na interna procenka na bankata.

162) Vidi pove}e:Basel Comitte of Banking Supervision “ New Basel Capital Accord” April2003 str 17-38.

222


- netirawe na bilansot na sostojba;- garancii i kreditni derivati.

Iako upotrebata na ovie tehniki go namaluva kreditniot rizik,taa ednovremeno moè da gi zgolemi drugite rizici za bankata, kako {tose pravnite, operativnite, likvidnite ili pazarnite rizici. Sporedtoa, imperativ e bankite da koristat poseopfatni proceduri i procesiza da gi kontroliraat ovie rizici. Onamu kade {to vakvite rizici ne sedovolno kontrolirani, supervizorite moàt da nametnat dodatni kapi-talni barawa ili da prezemat drugi supervizorski dejstvija, predvideniso Stolbot 2.

a) Kolateralizirani transakcii

Kolateralizirana transakcija pretpostavuva postoewe na kreditnaizloènost ili potencijalna kreditna izloènost, koja e obezbedenacelosno ili delumno so kolateral , daden od dol`nikot ili treta stra-na vo ime na dol`nikot.

Koga bankite zemaat finansiski kolateral ( pari~en depozit ilihartii od vrednost) tie moàt , pri presmetuvaweto na kapitalnitebarawa , da gi namalat svoite kreditni izloènosti kon dol`nicite,zemaj}i go vo predvid efektot na namaluvawe na kreditniot rizik prekuobezbeduvawe.

Bazel 2 predviduva dva metodi za opredeluvawe na ponderi na rizikza kolateralizirani transakcii: ednostaven i seopfaten standardi-ziran pristap.

Spored ednostaveniot standardiziran pristap, (sli~no na Ba-zel1), ponderot na rizik za kolateral se zamenuva so ponderirawe narizikot na dol`nikot za kolateraliziraniot del od izloènosta. Os-ven kaj nekoi transakcii so mnogu nizok rizik, dolniot limit na pon-derot na rizik e 20%. Spored ednostavniot pristap, kolateralot moèda bide zemen vo predvid pri presmetkite na kapitalnite barawa, samodokolku istiot e daden na raspolagawe za celiot period na kreditnataizloènost i mora da bide pazarno ocenuvan na sekoi {est meseci. Oniedelovi od pobaruvawata koi se obezbedeni so kolateralot, dobivaatisti rizi~ni ponderi kako i kolateralot(zalogot).

Ednostavniot standardiziran pristap gi priznava slednivezalo`ni instrumenti:

• Gotovina (kako i sertifikati za depoziti ili sporedlivi in-strumenti izdadeni od banka) deponirana vo bankata koja ja preze-ma na sebe izloènosta na pozajmuva~ot;

• Zlato;

223


• Dolgovni hartii od vrednost, rangirani od strana na priznae-na nadvore{na institucija za ocenka na krediti a koi se izdadeniod vladi na dràvi so rejting najmalku BB- i izdadeni od drugiemitenti (vklu~uvaj}i i banki i kompanii) so krediten rejtingnajmalku BBB- ;

• Dolgovni hartii od vrednost koi ne se rangirani od priznaenanadvore{na institucija za ocenka na krediti a koi se: izdadeniod strana na banka, kotirani na oficijalna berza, se kvalifiku-vani kako postar dolg kako i hartii od vrednost za koi Super-vizorot e dovolno siguren vo nivnata pazarna likvidnost ;

• Akcii koi se vklu~eni vo glavniot berzanski indeks;• Investicii vo prenoslivi hartii od vrednost i zaedni~ki fon-

dovi.

Nasproti ova, seopfatniot pristap dozvoluva celosno prebivawena kolateralot so izloènasta, preku soodvetno namaluvawe na iznosotna izloènasta so procenetata vrednost na kolateralot.

Seopfatniot standardiziran pristap gi priznava slednive kola-teralni instrumenti:

• site instrumenti priznaeni so ednostavniot pristap;• akcii(hartii od vrednost), koi ne se vklu~eni vo glavniot ber-

zanski indeks , no kotiraat na priznaeni, oficijalni berzi;• instrumenti od zaedni~ki fondovi koi rabotat so prethodno

spomenatite akcii.

b) Netirawe (prebivawe) vo bilans na sostojba

Instrumentot “neting “ pretstavuva prebivawe na pobaruvawatataso obvrskite na opredeleni komitenti , so {to se namaluva kreditniotrizik za razlikata od dolgot i pobaruvaweto.

Koga bankite imaat “neting ”, aran`mani na krediti i depoziti naopredeleni komitenti, toga{ presemetkata na kapitalnite barawa ( capitalrequirements) se vr{i vrz osnova na neto-kreditnata izloènost, pri {tosredstvata (kreditite) se tretiraat kako izloènost, a obvrskite (de-pozitite), kako kolateral.

Pri toa, za da se realizira “prebivaweto “ bankata mora da ispol-nuva opredeleni preduslovi i toa:

- da ima cvrsto soznanie deka dogovorite za prebivawe se pri-menlivi vo relevantnite zakonodavstva na zemjite od kade po-teknuvaat klientite, bez ogled dali tie se nesolventni ilibankrotirani;

224


- da moè vo sekoe vreme da gi utvrdi sredstvata i obvskite (kredi-tite i depozitite) koi se podlo`ni na dogovor za prebivawe,kaj sekoj komitent poedine~no;

- da gi nadgleduva i da gi kontrolira svoite rizici koi se menu-vaat vo zavisnost od sostojbata na izloènasta i depozitite;

- da gi nadgleduva i kontrolira relevantnite izloènosti naneto- osnova.

v) Garancii i kreditni derivati

Koga garanciite ili kreditnite derivati se direktni, neotpo-viklivi i bezuslovni i supervizorite smetaat deka bankite gi ispolni-le minimalnite operativni uslovi vo odnos na procesite za upravuvaweso rizici, tie moàt da im dozvolat na bankite da ja zemat predvid tak-vata kreditna za{tita, koga gi presmetuvaat kapitalnite barawa.

Edna garancija (protiv-garancija) mora da pretstavuva direktnopobaruvawe od obezbeduva~ot na za{titata i mora eksplicitno da seodnesuva na konkretni izloènosti ili pul na izloènosti, za da bidejasno i nedvosmisleno definiran obemot na pokrienosta.

Pritoa, se priznava kreditna za{tita dadena od subjekti koi im-aat ponizok ponder na rizik od onoj na dol`nikot. Vo taa smisla, naj~estigarantori se vladi , dràvni instititucii i drugi subjekti so ponder narizik od 20% .

Vo tekot na devedesettite godini od XX vek, po~naa da se razvivaatu{te eden vid vonbilansni instrumenti - kreditni derivati. 163) Kredit-nite derivati pretstavuvaat finansiski dogovori, koi na bankite ( ivoop{to investitorite) im davaat za{tita , vo slu~aj na nemo`nost dase naplati kreditot i moàt da bidat korisno sredstvo vo namaluvawena izloènosta na bankata na krediten rizik. Ovie dogovori za namalu-vawe na rizikot, naj~esto se sklu~uvaat me|u dve banki ili me|u banka inebankarska finansiska institucija (kako na primer, osiguritelnikomapnii) i imaat za cel:

(1) namaluvawe na rizikot prisuten vo kreditnoto portfolio nabankata;

(2) stabilizirawe na prihodite na bankata vrz osnova na kreditii investicii;

(3) namaluvawe na tro{ocite na bankata za zemawe zaemi na fin-ansiskiot pazar.

163) Vidi pove}e: Rose, P.S., “Commercial Bank Management” IRWIN , Homewood, IL60430, Boston, USA, fifth edition 2002, p.384-388.

225


Bankarskata regulativa nao|a na~ini za prisposobuvawe na noviteuslovi na pazarot, pri {to e evidenten konzervativniot pristap vo regu-liraweto na ovaa oblast. Imeno, samo ako ovie dogovori se sosema jasnii ako obezbeduvaat re~isi celosna za{tita od rizikot na koj se izloèniaktivata, prihodite ili tro{ocite na bankata za zemawe zaemi, tie moàtda se prifatat kako na~in za namaluvawe na rizikot.

Spored Bazelskiot komitet samo “kreditnite svopovi “ i “svopoviso celosen povrat” koi obezbeduvaat kreditna za{tita ekvivalentna nagaranciite moàt da bidat predmet na priznavawe za namaluvawe nakreditniot rizik.

Kreditnite svopovi se kreditni derivati , kade {to dve strani sesoglasuvaat da izvr{at razmena na dospeanite delovi od otplatite nakrediti odobreni na nivni komitenti. Na primer, dve banki moàt danajdat diler na svopovi,( na primer golema osiguritelna kompanija), kojna dvete strani }e im ponudi dogovor za krediten svop. Ednata banka nadilerot mu ispla}a opredelen iznos na sredstva , {to taa go naplatilavrz osnova na glavnica i na kamata na kredit, odobren na nejzin komitent.Drugata banka na istiot diler, isto taka, mu ispla}a del ili cel iznosna glavnica i na kamata za kredit, odobren na nejzin komitent. Svop-dilerot na kraj }e izvr{i razmena na iznosite isplateni od strana nadogovornite strani.

Svop so celosen povrat e varijanta na dogovor {to moè da vklu~ifinansiska institucija (diler) , koja im garantira na dogovornite stra-ni od svopot to~no utvrdena stapka na povrat na nivnata kreditna akti-va. Vo ovoj slu~aj, edna banka moè da zameni povratot vrz osnova narizi~na aktiva, so povrat na sredstva po mnogu postabilna stapka, kojabazira na stapkata na dolgoro~nite dràvni obvrznici (osven ako nebankrotira svop-dilerot {to ja dava garancijata).

3.2 Transfer na krediten rizik

Vo kreditnite transakcii kreditorite go snosat rizikot vo slu~ajdol`nikot da ne go otpla}a dolgot, soglasno dogovorenite uslovi. No,kreditorot moè da se obezbedi od posledicata od nepla}awe na kredi-tot, so sklu~uvawe na dogovor so t.n. prezema~ na rizikot . So dogovorotse oddeluva rizikot od kreditnata transakcija i se prenesuva na tretastrana, so {to se prenesuva (transferira) kreditniot rizik.

Vo poslednive nekolku godini, zna~itelno e pro{iren opsegot nainstrumenti za transfer na krediten rizik i okolnostite vo koi tiemoàt da se koristat.

226


Niza faktori imaat pridoneseno kon ovoj rast, vklu~itelno:164 )

• pogolemiot fokus od strana na bankite i drugite finansiskiinstitucii vrz upravuvaweto so rizik;

• postrogiot pristap kon ocenkite za stepenot na rizik, odnos-no, mo`nosta za naplata od strana na kreditorite i investi-torite, kako i zgolemenata tendencija od strana na bankite daja gledaat svojata izloènost na krediten rizik vrz osnova naceloto portfolio;

• naporite od strana na pazarnite posrednici da generiraat pri-hod od nadomestoci i provizii za izvr{enoto posredni{tvo;

• op{toto opkruùvawe so niski kamatni stapki, koe gi ima ohra-breno firmite da ostvaruvaat prihodi preku {irewe na opseg-ot na instrumenti {to se spremni da gi dràt ;

• mo`nostite za arbitraà koi proizleguvaat od razlini regula-torni kapitalni barawa primeneti na razli~ni vidovi finan-siski firmi.

Instrumentite za transfer na krediten rizik obi~no ja menuvaatvrskata me|u kreditorite i dol`nicite i vospostavuvaat novi vrski me|ukreditorite i onie na koi tie im go prenesuvaat kreditniot rizik.

Transferot na krediten rizik ima sÈ pogolemo vlijanie vrz na~inotna koj bankite go vodat svoeto delovno rabotewe. Imeno, bankite sÈ pove}edejstvuvaat kako orginerni plasira~i (proizveduva~i) na krediti otkolkukako dolgoro~ni finansieri, prefrluvaj}i gi zaemite od nivniot bi-lans na sostojba, preku transferi na zaemi i sekjuritizacija.

3.2.1. Instrumenti i tehniki za transferna krediten rizik

Instrumentite za transfer na kreditniot rizik se diferenciraatkako :165)

• instrumenti za transfer na krediten rizik na edno ime i• instrumenti za transfer na rizik vo portfolio.

Dogovorite koi se sklu~uvaat pome|u institucijata koja se oslo-boduva od rizikot i onaa koja go prezema rizikot moàt, da predvidatobezbeduvawe na sredstva za dogovorenata transakcija, vo koj slu~aj sta-nuva zbor za finansiran transfer na rizik ili pak, ne postoi obvrskaza pla}awe , {to pretstavuva nefinasiran transfer na rizik. Zna~i ,

164) Comitte on Global Financial System “ Credit Risk Transfer” br. 20, Jan., 2003. str.1.165) Vidi pove}e: Comitte on Global Financial System “ Credit Risk Transfer” No. 20, Jan.

2003.p. 31-38.

227


razlikata me|u finansirani i nefinansirani instrumenti se pravi vozavisnost od toa, dali onoj koj se osloboduva od rizikot dobiva sredstvavo transakcijata, odnosno , dali onoj koj go prezema rizikot obezbeduvaodnapred sredstva vo transakcijata . Za nekoi instrumenti, ( kako {tose kreditnite svopovi koi se nefinansirani instrumenti ili hartiiteod vrednost pokrieni so aktiva , koi se finansirani instrumenti podvete definicii) , dvata kriteriuma se sovpa|aat. Kaj drugi instrumen-ti , mo`no e pla}awe odnapred od strana na onoj koj go prezema rizikot,iako sredstvata ne se prenesuvaat na onoj koj se osloboduva od rizikot,tuku se investiraat vo hartii od vrednost {to gi drì t.n. “subjekt zaspecijalna namena” (special purpose vehicle).

3.2.1.1. Instrumenti na edno ime

3.2.1.1.1 Nefinansiran transfer na rizik

Najkoristeni instrumenti na edno ime vo delot na nefinansirantransfer na rizik se:

a) Kreditni svopovi na neizvr{uvawe,b) Garancii iv) Osiguritelni proizvodi (garantirana obvrznica, kreditno

osiguruvawe i osiguruvawe na finansiska garancija)

a) Kreditni svopovi na neizvr{uvawe (Credit DefaultSwaps-CDS)

Krediten svop na neizvr{uvawe (Credit Default Swaps-CDS) e bilate-ralen finansiski dogovor , so koj, institucijata {to go prezema rizikotse obvrzuva da izvr{i evenualno pla}awe na institucijata {to se oslo-boduva od rizikot, vo slu~aj na nepla}awe na kreditnata obvrska –krediten nastan. Za vozvrat, toj dobiva periodi~en nadomest od institu-cijata koja se osloboduva od rizikot. Iznosot na toj nadomest zavisi odkreditniot rejting na originalniot dol`nik , uslovite na kreditniotdogovor, kreditniot rejting na prezema~ot na rizik i dr.

Strukturata na dogovorot za krediten svop na nezvr{uvawe e mnogubliska do onaa na garancijata.

Sepak, ima tri va`ni razliki:· opsegot na kreditni nastani koi predizvikuvaat pla}awe e mnogu

po{irok vo derivatnite dogovori;· od onoj koj se osloboduva od rizikot ne se bara da dokaè deka

toj samiot ima pretrpeno zaguba za da primi isplata;· razmenite na dospean nenaplaten kredit se zasnovani vrz stand-

ardizirana dokumenticija, so koja se pottiknuva trguvawe soovie instrumenti.

228


b) Garancii

Garancijata e bilateralen dogovor, pri {to, onoj koj go prezemarizikot (garant), ima obvrska da izvr{i pla}awe vo korist na onoj kojse osloboduva od rizikot (doveritel). Izvr{uvaweto e obi~no prediz-vikano od neizvr{uvawe na treta strana, (dol`nik), spored konkretendogovor me|u dol`nikot i doveritelot. Obi~no garantot e obvrzan da giispolni obvrskite na dol`nikot, dokolku toj ne moè da gi izvr{i, soiznosi za pla}awe svedeni na zagubite od osnovnata izloènost. Garan-ciite od blisku ja sledat prirodata i sodrìnata na dogovorot me|u do-veritelot i dol`nikot. Garanciite se fleksibilni instrumenti za trans-fer na rizik, zatoa {to tie moàt da bidat kreirani za da pokrijatkonkretni izloènosti ili transakcii.

v) Osiguritelni proizvodi (garantirana obvrznica,kreditno osiguruvawe i osiguruvawe na finansiskagarancija)

Garantiranite obvrznici obi~no gi davaat amerikanskite osiguri-telni kompanii kako potkrepa na izvr{uvaweto na obvrska od strana nakorisnikot, vklu~itelno i finansiski obvrski kon banki, podloènina opredeleni uslovi.

Kreditnoto osiguruvawe obi~no go obezbeduvaat specijalni osigu-ritelni kompanii kako poddr{ka na trgovski kredit i ~esto se koriste-ni od strana na korisnicite za da dobijat bankarsko finansirawe napobaruvawata za naplata.

3.2.1.1.2. Finansiran transfer na rizik

a) Trguvawe/proda`ba na krediti

Na sekundarnite pazari na krediti se prodavaat poedine~ni kredi-ti. Glavnite kupuva~i na kreditite na bankata naj~esto se drugite banki(vklu~uvaj}i gi i stranskite bankarski firmi, koi baraat na~in zau~estvo na doma{niot pazar), osiguritelni kompanii, penziski fondovi,nefinansiski korporacii, zaedni~ki fondovi (vklu~uvaj}i i fondovite-demna~i, koi go koncentriraat svoeto rabotewe vo kupuvawe na pro-blemati~ni krediti) i golemi investiciski banki.166) Kako glavniprodava~i na vakvite krediti se javuvaat bankite – doma{ni i stranski.

Kreditite {to se prodavaat od strana na bankite, naj~esto imaatu{te najmalku 90 dena do rokot na dostasuvawe i moàt da bidat novi

166) Vidi pove}e: Rose, P.S., “Commercial Bank Management” IRWIN , Homewood, IL60430, Boston, USA, fifth edition 2002, p.373-377.

229


krediti, ili krediti {to odreden vremenski period se na spisokot nabankata za krediti za proda`ba. Vo osnova, ovie krediti se obezbedeniso aktivata na kompanijata-zajmuva~ i naj~esto se dolgoro~ni, so ro~nosti do 8 godini i imaat fluktuira~ki kamatni stapki, vrzani za primarna-ta stapka ili za nekoja druga {iroko publikuvana kamatna stapka. Spro-tivno na ova, re~isi site drugi krediti za proda`ba, imaat ro~nost odnekolku sedmici ili meseci, imaat vrednost od najmalku milion dolari,odobreni se na komitenti so visok krediten rejting i imaat kamatnastapka, koja, naj~esto e povrzana so kamatnite stapki na kratkoro~nitekrediti odobreni na kompanii .

3.2.1.2. Transfer na rizik vo portfolio

Transferot na rizik vo portfolio e povrzan so sekjuritizacijatakoja se javila kako forma za kreirawe novi izvori na sredstva i za re-ducirawe na rizi~nata izloènost na bankata vo osumdesettite godinina HH-ot vek. Sekjuritizacijata na aktivata pretstavuva sozdavawe grupana krediti i vrz nivna osnova proda`ba na hartii od vrednost (finan-siski pobaruvawa) na otvoreniot pazar. So naplatata na aktivnite po-baruvawa (na primer, so pla}aweto na glavnicata i na kamatata od stra-na na kreditokorisnicite), ostvareniot prihod odi kaj imatelite naizdadenite hartii od vrednost. Kako rezultat na vakviot instrument,bankarskite krediti se transformiraat vo hartii od vrednost so koijavno se trguva na otvorenite pazari. Bankata, od svoja strana, vr{i na-plata na svoite pobaruvawa i dobiva pari~ni sredstva {to moè da gikoristi za kreirawe novi aktivni stavki ili za pokrivawe na opera-tivnite tro{oci. Vakvite grupirawa vo edno portfolio moàt ponata-mu da pretstavuvaat predmet na dogovor, so koj se transferira rizikot ,bez avansen prenos na sredstva od onoj {to go prezema rizikot ( vo slu~ajna nefinasiran transfer na rizik) , odnosno so uplata na sredstva odprezema~ot na rizik (finansiran transfer na rizik) .

3.2.1.2.1. Nefinansiran transfer na rizik

a) Nefinansirana sinteti~ka sekuritizacija (portfolio kreditni svopovi)

Sinteti~kata sekjuritizacija gi kombinira tehnikite na sekjuri-tizacija so kreditni derivati. Transferot na krediten rizik se postignu-va so razmena na grupa dospeani nenaplateni krediti (krediti svopovi)vo protfolioto, bez da se napravat promeni vo aktivata ili preku seri-ja na poedine~ni razmeni na krediti vo ramkite na portfolioto.

230


b) Nefinansirani sinteti~ki sekuritizacii (razmenina kreditni neizvr{uvawa vo ko{ni~ka-kreditnisvopovi vo ko{ni~ka)

Razmena na neizvr{uvawe vo “ko{ni~ka “ e sli~no na razmena naneizvr{uvawe na krediti (kreditni svopovi) , vo koe kreditniot nas-tan e neizvr{uvawe na nekoja kombinacija od krediti vo konkretna grupa(ko{ni~ka) na krediti. Vo slu~aj na “ko{ni~ka na prv-vo-neizvr{uvawe”toa e prviot kredit vo ko{ni~kata na referentni krediti ~ie neizvr-{uvawe predizvikuva pla}awe. Drugi formi se: “korpi na vtor-vo-neizvr{uvawe” i “tret-vo-neizvr{uvawe”, no mo`ni se pove}e kom-binacii, za da se dade forma na profilot na rizik, spored potrebitena onie koi go prezemaat rizikot i na onie koi se osloboduvaat od ri-zikot.

3.2.1.2.2. Finansiran transfer na rizik

a) Finansirana sinteti~ka sekuritizacija (menicivrzani za kredit)-Credit linked Notes (CLN)

Kreditnopovrzanite menici, pretstavuvaat spoj na voobi~aenidol`ni~kii instrumenti, kako {to se obvrznicata ili menicata ikreditnata opcija, so cel da se ovozmoì pogolema fleksibilnost zadol`nikot. Kreditnopovrzanite menici davaat mo`nost za namaluvawena iznosot za pla}awata po kreditot, vo slu~aj na promeni kaj opredelenzna~aen faktor. Me|utoa, so dogovorot za kreditnopovrzani menici epredviden i eden uslov, spored koj, ako zna~ajno se zgolemi procentot nanenaplateni sredstva po kreditite , godi{nata stapka na obvrznicite,koja ja pla}a izdava~ot, se namaluva, za istiot procent. Na toj na~in,kreditorot gi osigural svoite krediti, preku investitorite {to gi ku-pile negovite obvrznici

b) Hartii od vrednost potkrepeni so aktiva(Asset back securities-ABS)

Vo tradicionalnite strukturi na sekjuritizacija, zaemite, ob-vrznicite ili pobaruvawata za naplata se prenesuvaat od portfoliotona osnova~ot, (subjektot koj se osloboduva od rizikot) , vo subjektot zaspecijalna namena , koj istite gi drì kako zalot za da gi obezbedi har-tiite od vrednost koi gi plasira na investitorite. Kreditniot rizikna aktivata se prenesuva od osnova~ot na investitorot, a za{titata efinansirana odnapred, pri {to prihodite dobieni od izdavaweto nahartiite od vrednost se prenesuvaat na osnova~ot.

231


v) Kolateralizirani dolgovni hartii od vrednost/obvrznici( Collateralised debt obligations –CDO)

Kolateralizirani dolgovni hartii od vrednost/obvrznici ( CDO)se mnogu koristeni instrumenti za transfer na krediniot rizik na pa-zarite na obvrznici so fiksen prinos.167) CDO se poseben vid na obvrznicikoi se obezbedeni so pul na obvrznici, krediti ili drugi dol`ni~kiinstrumenti. CDO se izdavaat vo posebni tran{i ili klasi, koi se raz-likuvaat po kvalitetot od aspekt na prinosot {to go nosat i priori-tetot vo izvr{uvaweto na nivnata naplata .

Za da kreiraat CDO, finansiskite institucii ( naj~esto bankite) ,najprvo formiraat posebno pravno lice- subjekt za posebna namena ( spe-cial purpose vehicle) koe }e gi otkupi , struktuira i potoa prodade nivniteportfolija na obvrznici i krediti, vo forma na kolateralizirani dol-govni obvrznici. Ovoj subjekt e obi~no investiciona banka koja gi struk-tuira kolateraliziranite dol`ni~ki obvrznici vo opredeleni tran{i,opredeluvaj}i ja nivnata golemina , gi selektira spored prinosot {tosekoja izdadena obvrznica go nosi, vospostavuva testirawe na kvalitetotna kolateralot i raboti so kredit rejting agenciite, so cel da se postig-nat sakanite rejtinzi za sekoja od dol`ni~kite tran{i. Isto taka sub-jektot za posebna namena ja utvrduva cenata na ovie CDO obvrznici , t.e.gi kreira kuponite ( so utvrduvawe na prinosot i uslovi na otplata zasekoja od dol`ni~kite tran{i) i gi plasira obvrznicite na investi-torite.

Kolateraliziranite dolgovni hartii od vrednost/obvrznici (CDO),naj~esto moàt da se javat kako :

• hartii od vrednost/obvrznici kolateralizirani so krediti(CLO-colateralised loan obligations),

• hartii od vrednost/obvrznici kolateralizirani so hipoteki(Collateralized mortgage obligations (CMOs),

• s trukturiarano finasirani hartii od vrednost (SFCDOs –struc-ture financed CDOs) –CDO poddràni so struktuirani produkti ,kako {to se hartii od vrednost pokrieni so aktiva ili hartiiod vrednost poddràni so hipoteki ( mortgage back securities-MBS).168)

167) Vidi pove}e: Lucas, J. D., Goodman ,S.L., Fabozzi, J. F.” Collateralized Debt Obliga-tions- Structures and Analysis” –John Wiley&Sons Inc., 2006, p. 4-17.

168) Vo 2007 godina , 47% od kolateralizirani dolgovni obvrznici bea pokrieniso struktuirani produkti (SFCDO) , 45% bea pokrieni so krediti (CLO), apomalku od 10% so obvrznici so fiksen prinos.(CBO)

232


Hartii od vrednost/obvrznici pokrieni so krediti (CLO-colater-alised loan obligations) , pretstavuvaat instrument za transfer na kreditenrizik , koj voedno im pomaga na bankite vo pribirawe finansiski sred-stva. Bankarite moàt da formiraat grupa krediti, da izdadat obvrzni-ci i kako kolateral za tie obvrznici da sluàt kreditite. Za razlikaod drugite vidovi instrumenti za sekjuritizacija, koi im dozvoluvaat nabankite da gi trgnat od nivnite bilansi, ovie obvrznici, naj~esto, vobilansite na bankite se prikaùvaat kako obvrski. U{te pove}e, iakokreditite se javuvaat kako zalog po obvrznicite (vo slu~aj bankata {togi izdava obvrznicite da ne uspee da gi namiri svoite obvrski, imatelitena obvrznicite imaat prioritetno pravo za naplata na svoite pobaru-vawa za kupenite obvrznici preku naplata na kreditite), prilivot nagotovina ostvaren vrz osnova na paketot krediti ne pretstavuva edin-stveniot izvor na gotovi sredstva za pla}awe na kamatata i na glavnica-ta za obvrznicite. Bankata moè da vr{i pla}awe za obvrznicite i odprihodi nastanati po koja bilo druga osnova. Bidej}i pazarnata vred-nost na zaloènite krediti e, obi~no, pogolema od goleminata na izdad-enite obvrznici, ovie obvrznici moàt da imaat povisoki kreditni rej-tinzi od rejtingot na samata banka {to gi izdala. Hartiite od vrednostobezbedeni so krediti, imaat sli~ni karakteristiki so tradicionalni-te obvrznici, zatoa {to imaat fiksna kamatna stapka, koja se pla}amese~no, kvartalno ili polugodi{no. Ovie hartii od vrednost, ~esto,nosat i opredeleni formi na kreditni podobruvawa so koi kupuva~itedobivaat vpe~atok deka stanuva zbor za investicii so nizok rizik.

Hartiite od vrednost/obvrznici kolateralizirani so hipotekiodnosno kolateraliziranite hipotekarni obvrznici (CMO - collater-alized mortgage obligation) – se instrumenti so koi na investitorite im senudat razli~ni vidovi hartii od vrednost so razli~ni o~ekuvani prilivina gotovina.169) Ovie instrumenti se rezultat na proces sostaven odpove}e ~ekori, koj po~nuva so kreirawe paket hipotekarni krediti vrzosnova na koj se izdavaat preodni (pass-through) hartii od vrednost, kajkoi kako garant se javuva Vladinata nacionalna hipotekarna asocijaci-ja i tie moàt da bidat kupeni od strana na banka ili od drug investi-tor. Ovie hartii od vrednost ne se vklu~uvaat vo bilansot na bankata, a,vo isto vreme, moàt da bidat izdadeni nekolku razli~ni klasi na kola-teralizirani hipotekarni obvrznici so cel da se najdat novi finan-siski sredstva. Bankata, kako izdava~ na CMO, }e ostvari profit preku

169) Vidi : Rose, P.S., “Commercial Bank Management” IRWIN , Homewood, IL 60430,Boston, USA, fifth edition 2002, p.366-367.

233


grupirawe na preodnite hartii od vrednost na na~in na koj }e privle~egolem broj razli~ni investitori

Za razlika od hartiite od vrednost CMO, (collateralised mortgage obli-gations) kade {to zaemite za hipoteka se otstranuvaat od bilansot na sos-tojba, hartiite od vrednost poddràni so hipoteka (mortgage back secu-rities-MBS), kako i hipotekarnite zaemi {to gi poddrùvaat, ostanuvaatvo bilansot na sostojba na izdava~ot i nema direktna povrzanost me|uisplatite na glavninata i kamatata {to doa|aat od samite hipotekarnizaemi i isplatite za kamata i glavnina {to se dolài na MBS. Zna~i,finansiskata institucija {to gi izdava ovie obvrznici gi oddeluvahipotekarnite zaemi vo bilansot na sostojba na sopstvenikot od negova-ta druga aktiva i gi smeta kako kolateral za poddr{ka na ovie hartii odvrednost. Doveritelot {to go zastapuva sopstvenikot na hartiite odvrednost poddràni so hipoteka, gi sledi soodvetnite zaemi i periodi~-no proveruva za da se uveri dali pazarnata vrednost na zaemite e pogole-ma od taa {to se dolì so obvrznicite.

3.3 Aktuelni pra{awa vo vrskaso transferot na krediten rizik

Inovaciite vo finansiskite pazari, a vo ramkite na toa i razvojna novi finansiski instrumenti kako {to se kreditni derivati, trebaop{to da se pozdravi vo smisla na zgolemuvawe na pazarnata efikasnost,{to ovozmoùva podobra diverzifikacija na portfolijata i obezbedu-va po{irok obem na tehniki za upravuvawe so rizik. Vo taa smisla, raz-vojot na proizvodi i institucii svrzani so transferot na kreditniotrizik, moè da doprinese kon zgolemuvawe na likvidnosta na kredit-nite pazari, namaluvawe na premiite/rezervaciite za rizik i po{irokizbor na sredstva i mo`nosti za pokrivawe na rizikot.170)

Sepak, ima opredelen broj na aspekti na transferot na kreditniotrizik koi pokrenuvaat pra{awa na politika i koi, barem vo nekoi slu~ai,bi moèle da ukaàt na potrebata od pogolema usoglasenost. Nekoi odglavnite se:171)

Transparentnost- obelodenuvaweto na aktivnostite na transferna krediten rizik na finansiskite firmi ima mnogu nedore~enosti. Naeden pazar koj brzo se razviva so potencijalno zna~aen efekt vrz raspre-

170) Darrell D., “ Innovations in credit risk transfer: implications for financial stability”, BISWorking Papers No 255, July 2008, p.3.

171) Comitte on Global Financial System “ Credit Risk Transfer” br. 20, januari, 2003.p 2.

234


delbata na rizici, se nametnuva kako problem nedostigot od obelodenu-vawe. Se sugerira deka ova pra{awe bi moèlo najdobro da se re{i prekudavawe poddr{ka na postojnite inicijativi za obelodenuvawe i so is-taknuvawe na konkretnite problemi vrzani za transferot na kreditenrizik.

Agregatni podatoci- relativniot nedostig od informacii na nivona poedine~ni firmi odi paralelno so necelosnata slika za toa kakoagregatno se razvivaat pazarite za transfer na krediten rizik. Cen-tralnata banka gi istraùva mo`nostite za podobruvawe na bazata napodatoci vo vrska so instrumentite za transferot na krediten rizik,bez nametnuvawe na nepotreben tovar na izvestuvawe vrz grbot nau~esnicite na finansiskiot pazar.

Rejting agencii- za odbeleùvawe e kriti~nata uloga na rejting-agenciite na razli~ni pazari na transfer na krediten rizik i implicit-noto potpirawe vrz tehnikite za procenka na rizik {to tie gi kori-stat. Dimenzijata na transfer na krediten rizik bi trebalo da se zemepredvid vo razli~nite pregledi na aktivnostite na rejting-agenciitekoi sega se odvivaat.

Diverzifikacija i koncentracija- e eden od glavnite potencijal-ni pogodnosti na transferot na krediten rizik {to toj olesnuva po-{iroka disperzija na rizik i ovozmoùva profilite na rizik da bidatpofleksibilno prilagodeni. Ednovremeno, nekoi elementi od pazarotna transfer na krediten rizik se ~inat visoko koncentrirani, a toa bimoèlo da dovede do poremetuvawe na pazarot, dokolku firmite za koistanuva zbor bidat izloèni na pritisok.

Sodrìna i forma na dogovor- formulacijata na klauzulite zaprestrukturirawe vo kreditni derivati se ima pokaàno kako osobenoproblemati~no. Treba da se vidi dali te{kotiite moàt da bidat re{eni,ako ne, ova moè da dejstvuva kako zna~itelna ko~nica za natamo{niotrazvoj na ovoj del od pazarot na transfer na krediten rizik.

Upravuvawe so rizik- Iako vo mnogu aspekti transferot na kreditenrizik vklu~uva poznati pra{awa na upravuvawe so rizik, sepak, gi zaos-truvaat pra{awata okolku rizikot na dogovornata strana vo odnos nanefinansirani transferi na rizik, imaj}i ja predvid brzinata i opseg-ot na mo`nite promeni vo izloènostite, i pokrenuva i tehni~ki pra-{awa kako {to e sigurnosta na cenovnikot na portfolio instrumenti-te. Pokraj toa, ima opredelen broj pra{awa vrzani za dokumentacijatana koi u{te treba da se raboti. [to u{te pova`no, postoi zagriènostdeka transferot na krediten rizik bi moèl da dovede do oslabuvawe navkupnoto sledewe na kreditniot rizik dokolku onie koi na krajot }e godràt kreditniot rizik imaat pomalku informacii za zaemobaratelot

235


otkolku originalniot zaemodavatel. Pazarnata praktika, pak, ima raz-vieno niza na~ini za ublaùvawe na ovoj rizik.

Smetkovodstvo- divergenciite vo smetkovodstveni pravila imaatograni~uva~ki efekti vrz opredeleni delovi na pazarot na transfer nakrediten rizik. Kako {to kreditniot rizik (barem vo odnos na pogo-lemite zaemobarateli) stanuva ne{to {to sÈ pove}e se trguva, toa moèda ja zgolemi i tenzijata me|u knigovodstvenata vrednost i pazarnataocenka.

Regulacija- Transferot na krediten rizik ima potencijal pojasnoda gi istakne razlikite vo regulatorniot tretman na kreditniot rizikme|u razli~ni vidovi na insitucii, pa spored toa, moè da ovozmoìpointegriran pristap na regulatornite kapitalni standardi. Vsu{nostbarawata za regulatoren kapital osetliv na rizik gi podobruva napori-te za efikasen transfer na krediten rizik. Prilagoduvawata naprave-ni regulatorniot kapital da e vo koralacija so stepenot na neizvr{u-vaweto na pla}awata, sekako deka moè da ponudi ponatamo{ni podobru-vawe vo koristewe na mehanizmot za transferirawe na rizikot.

Me|utoa, supervizorite ostanuvaat zagrièni za nekolku aspektina pazarot na instrumenti za transfer na krediten rizik: negovata kom-pleksnost, likvidnost, operativniot rizik i rizikot na reputacija kakoi za drugi efekti svrzani so razvojot na ovoj pazar. Supervizirite smetaatdeka deka u~esnicite na ovoj pazar moraat podobro da ja razberat struk-turata i rizicite na instrumentite za transfer na krediten rizik vokoj tie investiraat, kako i za toa kako rejting agenciite gi sozdavaatrejtinzite na sekoj od specifi~nite instrumenti i koi okolnosti moàtda dovedat do namaluvawe na nivniot rejting.

Argument protiv transferot na krediten rizik od strana na bankitee deka deka toj vodi kon pogolemo zadrùvawe na lo{i sredstva vo port-folioto na bankite, koi se osobeno nelikvidni i moàt da imaat nega-tivno vlijanie vrz makroekonomskite iindikatori. Imeno, bankite koitransferirale zna~aen del od nivnata izloènost, imaat pomalku in-teres da go sledat dol`nikot, da go kontroliraat rizikot {to dol`nikotponatamu go prezema so svoite aktivnosti, ili navremeno da gi raskinatkreditnite odnosi. Kako rezultat, transferot na krediten rizik moèda go zgolemi vkupniot rizik na celiot finansiski sistem, {to dovedu-va do nesoodvetno deluvawe od strana na pozajmuva~ite. Krugot ponatamuprodolùva da se vrti i se sozdavaat u{te ponepovolni dol`ni~ko-do-veritelskite odnosi, na {teta na kreditorite.

Taka, nekoi od pokompleksnite instrumenti za transfer na kreditenrizik koi aktivno se primenuvaa na razvienite finasiski pazari vo peri-odot 2005-2007 godina, se proprateni so visok stepen na zagubi kaj banki-

236


te, koi od svoja strana predizvikuvaat ranlivost na delovniot ciklus nafinasiskite institucii, a potoa i na celata ekonomija.

Finansiskata kriza, koja zapo~na vo letoto 2007 godina, gi prikaàsite slabosti na instrumentite za transfer na kreditniot rizik. Sla-bite standardi na nivnoto kreirawe pridonesoa da porasnat problemitesvrzani so amerikanskiot finansiski pazar. Propi{anite standardi naamerikanskite potceneti hipotekarni krediti bea mnogu slabi. Golembroj od tie hipoteki sodrèa rizici na pove}e nivoa: kreditokorisni-ci so niska kreditosposobnost, visok koeficient na kumulativen kreditvo odnos na vrednosta na hipotekata i otsustvo na verifikacija na sos-tojbata na prihodi na kreditokorisnikot.

Kako {to cenata na ku}ite opa|a{e na krajot na 2006 i 2007 godina,stepenot na pokrienost na kreditite so vrednosta na hipotekite u{tepove}e se namaluva{e. Kreditorite imaa slaba motiviranost da storatne{to za namaluvaweto na rizicite, imaj}i vo predvid deka ovoj vid narizici bea transferirani /pokrieni so sekjuritizirani obvrznici.Imaj}i vo predvid deka ovie instrumenti se struktuirani na na~in {togi pravi krajno zavisni od rizikot na padot na cenata na nedvi`ninite,nepovolnite nastani na hipotekarniot pazar vo SAD dovede do pad nanivniot rejting.

Imeno, vo tekot na 2007 godina , rejting agencijata Moody go namalirejtingot za 31 % na site kreditni tran{i pokrieni so spomnatite in-strumenti. Nekoi investitori vlegoa na ovoj pazar i pokraj nemawetona dovolno znaewa za samostojno analizirawe na rizicite. Tie investi-tori ne pravej}i skoro nikakvi samostojni analizi, potpolno se osloni-le na rejtingot podgotven od rejting agenciite. Vsu{nost rejting-agen-ciite sekoga{ se obiduvale da ja razjasnat nivnata uloga, potenciraj}ideka nivnite rejtinzi se samo da go merat kreditniot kvalitet bez ten-dencuija da go prepoznaat rizikot koj go nosi padot na pazarnata vred-nost ili likvidnosta na instrumentot {to se rangira, i deka rejtingotne treba da se smeta kako preporaka za investirawe.

No, nekoi investitori ovie objasnuvawa ili ne gi razbraa, iliednostavno gi ignoriraa.

Vo avgust, 2007 godina, problemite na pazarot na instrumentite zatransfer na krediten rizik se reflektiraa so pogolema prisutnost nabankite na pazarot i sostojbata na nivnite balansi. Ovaa zagriènostdovede da problemite so kreditirawe prerasnat vo problemi na likvid-nost. Imeno, nekolku finansiski garantni fondovi bea staveni predkolaps, poradi izloènosta na instrumentite za transfer na kreditenrizik.

237


Isto taka, golem broj na banki i finansiski kompanii ne uspeajada gi nadminat problemite koi gi predizvikaa aktivnostite za transferna kreditniot rizik i pretrpea golemi zagubi.172).

I pokraj ova, pazarite na instrumenti za transfer na kreditniotrizik i ponatamu prodolùvaat da se razvivaat.173), a vaka strukturirani-ot krediten pazar ima osnova da preìvee, no }e ostane slab za nekojperiod. Nekoi u~esnici na ovoj pazar smetaat deka instrumentite zatransfer na krediten rizik kako {to se “obvrznicite kolateralizira-ni so krediti” imaat ekonomska smisla da prodolàt. Nivnata ocenka edeka idninata na pove}estepenata sekjuritizacija e pomalku optimisti~nai postoi op{to mislewe deka pazarot za ”hartii od vrednost potkrepeniso sredstva “ ili ke se namali ili }e iz~ezne.

4. Iskustva od primena na Novata kapitalnaspogodba-Bazel 2

Novata Kapitalna spogodba - Bazel 2, ja zapo~na svojata primenaniz svetot. Zna~itelen broj na zemji i banki ve}e gi sproveduvaat standar-diziranite i osnovnite pristapi. Vo mnogu jurisdikcii potrebnata in-frastruktura (zakonodavstvo, regulativa, supervizorsko upatstvo, itn.)za sproveduvawe na Ramkata ili e postavena, ili e vo proces na postavu-vawe, a toa ovozmoì opredelen broj na banki da pristapat kon sprovedu-vawe na naprednite pristapi na Bazel 2 vo 2008 koi }e prodolì i vonarednite godini. Ovoj napredok se slu~uva i vo zemjite ~lenki na Ba-zelskiot komitet i vo zemjite koi ne se ~lenki. Grupata za sproveduvawena Dogovorot i negovite rabotni grupi i ponatamu aktivno spodeluvaatsupervizorskite i drugi iskustva vo sproveduvaweto na Bazel 2, zaradivospostavuvawe na doslednost niz zakonodavstavata na zemjite koi goprimenuvaat ili planiraat da go primenat Bazel 2.

4.1. Primena na Bazel 2 vo zemjite-~lenki na Bazelskiotkomitet za bankarska supervizija

4.1.1 Primena na Bazel 2 vo zemjite-~lenki na Bazelskiotkomitet koi se zemji ~lenki na EU

Zemjite ~lenki na Bazelskiot komitet za bankarska supervizija (zem-jite G-10) koi se ~lenki na EU kako i drugite zemji ~lenki na EU gi

172) Amerikanskite banki “Lemon Braders” i “Meril Lin~ “ se samo del od niv.173) “Credit Risk Transfer - Developments from 2005 to 2007”, Basel Committee on Banking

Supervision, Joint Forum, July 2008, p. 14.

238


usvoija regulatornite barawa za kapital, soglasno Bazel 2, kako del nanovata legislativa predlo“ena od Evropskata komisija. Imeno, devettezemji na Bazelskiot komitet 174) koi se ~lenki na EU i ostanatite osum-naeset zemji na EU, gi prifatija pravilata na Bazel 2 kako del na novataramka za kapitalni barawa za kreditnite institucii (banki, {edilni-ci i kreditni zadrugi) i investicionite kompanii predloèna od Ev-ropskata komisija. Visokoto nivo na sofisticiranost na regulativitai bankarskata supervizija, prisutna na evropskiot finasiski opazar,nametna itna potreba Evropskata komisija da donese plan za revidiranadirektiva za novi pravila za adekvatnost na kapitalot vrz osnova naNovata kapitalna spogodba. Pri toa, sekoja zemja ~lenka gi prilagodiovie barawa vo svoite nacionalni zakonodavstva i istite pretstavuvapredmet na intrepretacija i postojana supervizija na nacionalnite re-gulatorni tela.

Specijalnata adaptacija na pravilata na Bazel 2 vo novata ramkana Evropskata Komisija ovozmoùvaat pogolema fleksibilnost po odnosna izborot na posofisticiranite priodi i opcii, poednostavni pravi-la za kapitalnite barawa za operativen rizik za nisko i sredno rizi~-nite investicioni kompanii, za pravilata na prekugrani~nata koordi-nacija me|u supervizorite, vo slu~ai koga ima neusoglasenost po odnosna validnosta na poedinite priodi i opcii.

Klu~no pra{awe vo primenata na Bazel 2 od strana na zemjite naEU e negoviot obem na primena. Imeno, Evropskata komisija prepora~uvaprimenata na Bazel 2 da ne se limitira samo na najgolemite i me|unarodnoaktivnite banki, tuku istiot da go primenuvaat site banki i opredelenifinansiski institucii.

Zemjite na EU zapo~naa so primenata na Bazel 2 od januari 2007godina. Implementacijata zapo~na so primena na standardiziraniot pris-tap vo pogled na kreditniot i operativniot rizik, dodeka primenata nanapredniot pristap zapo~na formalno vo januari 2008. Imaj}i vo pred-vid deka implementacijata na Bazel 2 (osobeno naprednite priodi zamerewe na kreditniot i operativniot rizik) bara dosta finansiski sre-dstva, znaewe i iskustvo (kako na bankarskiot personal i menaxment,taka i na supervizorite), prvi so primena na napredniot pristap bazi-ran na vnatre{ni rejtinzi zapo~naa bankite vo Evropa ~ija aktiva izne-suva nad 100 milijardi $. Za razlika od niv, najgolem del od bankite so

174) Belgija, Francija, Italija Germanija, Luksemburg, Holandija, [vedska,Obedinetoto Kralstvo i [panija (koja se priklu~i na Bazelskiot komitetna 1 Februari 2001 godina).

239


aktiva vredna nad 25 milijardi $ planiraat primana na IRB pristapotdo krajot na 2010 godina175).

4.1.2 Primena na Bazel 2 vo SAD

Poddr{kata na Novata kapitalna spogodba vo SAD leì glavno vopotrebata golemite me|unarodni aktivni amerikanski banki koi kori-stat sofisticirani i pokompleksni proizvodi, da dobijat mo`nost zaposoodvetna presmetka na regulatorniot kapital i upravuvawe so ri-zicite. Ottuka, se nametnala potreba za primena na ramka na kapitalkoja }e bide poosetliva na rizicite i }e vospostavi pogolemi barawa vopogled na obelodenuvaweto i pazarnata disciplina, kako {to e toa voslu~ajot so Bazel 2.

Iako zakonodavstvoto na SAD ja poddrùva primenata na Bazel 2,stav e deka negovata implementacijata e zadolìtelna za golemite ime|unarodno aktivni banki, a dobrovolna, za ostanatite banki koi }e seodlu~at/ili ne za primenata na Novata kapitalna spogodba. Vo slu~ajotna me|unarodno aktivnite banki, se nalaga primenata na naprednitepristapi na vnatre{en rejting za merewe na kreditniot rizik (AdvancedIRB), zanemaruvaj}i ja primenata na standardiziraniot pristap i osnovni-ot pristap na vnatre{en rejting.Isto taka, predvidena e primena samona napredniot pristap za merewe na operativniot rizik.

Me|utoa me|unarodnite banki dràt vo svoite portfolija 99% odstranskite sredstva i dve tretini od celata aktiva na site banki vo SAD.Poradi toa, iako primenata na Bazel 2 e pra{awe na izbor za ostana-tite pomali banki, se ~ini deka usoglasuvaweto na nivnoto rabotewe soprincipite na Bazel 2, so tekot na vremeto }e pretstavuva imperativ.Se razbira, istite }e moraat da gi ispolnat prethodno navedenite dvakrieteriuma, a toa e da gi primenuvaat naprednite pristapi za merewena kreditniot i operativniot rizik.

Vo fevruari 2007 godina e objaven Supervizorski vodi~ za Bazel 2,predloèn od strana na amerikanskite bankarski agencii. Ovoj vodi~ seodnesuva za potrebata od presemetka na regulatoren kapital vo zavis-nost od rizi~nosta na potrfolioto. Celta na ovoj dokument e da im po-nudi na bankite upatstva i informacii za izborot na pristapot i me-todologijata za presmetka na potrebniot kapital, kako i pomo{ vo proce-sot na supervizija na adekvatnost na kapitalot.

175) Vidi pove}e: Conford Andrew, “The global implementation of Basel II: Prospectsand outstanding problems” Working paper, http://ssrn.com/abstract=1278049, Octo-ber 2006, p. 3-6.

240


4.1.3 Primena na Bazel 2 vo ostanatite zemji naBazelskiot komitet

Ostanatite zemji, ~lenki na Bazelskiot komitet, a toa se Kanada,Japonija i [vajcarija, gi usvoija i preto~ija barawata na Bazel 2 vosvoite nacionalni zakonodavstva i se delo na nivnite regulatornitetela.

4.2 Primena na Bazel 2 vo ostanatite zemji koine se ~lenki na Bazelskiot komitetza bankarska supervizija

Iako ne postoi nikakva obligatorna ramka za primena na Bazel2od ostanatite zemjite koi ne se ~lenki na Bazelskiot komitet, sepak,globalizacijata na finansikiot pazar, prisustvoto na internacional-ni banki koi gi primenuvaat metodologii za presmetka na adekvatnostana kapitalot soglasno novata kapitalna spogodba, kako i potrebata odposoodveten tretman na upravuvaweto so rizicite, nametnuvaat serioz-ni podgotovki za primena na Bazel 2 za opredelen vremenski period.Imeno, vo vrska so vnimanieto koe se pridava na Bazel 2, poradi prisus-tvoto na stranski banki vo zemjite koi ne se ~lenki na Bazelskiotkomitet, napravenoto e istraùvawe za finansiskata liberalizacija ina pregovorite za finansiski uslugi vo ramkite na Svetskata trgovskaorganizacija.176)

Spored spomnatoto istraùvawe 32 % od bankite od evropskitedràvi koi ne se ~lenki na Bazelskiot komitet planiraat celosna pri-mena na Bazel 2, pri {to istite se finansiski kontrolirani ili posedu-vani od stranski banki koi ve}e ja implementiraat Novata kapitalnaspogodba. Vo ostantatite delovi na svetot situacijata e sli~na, odnosnose predviduva celosna primena na Bazel 2 vo bankite koi se vo sopstve-nost ili imaat dominanten kapital na stranski banki koi go imeplenti-raat Bazel 2.

Site banki ispitani~ki vo studijata od site regioni prifa}aatdeka implementacijata na Bazel 2 pretstavuva golem predizvik i baranadgradba na znaewe i ve{tini na supervizorskiot kadar vo ramkite nanacionalnite regulatorni tela. Ova se povrzuva so barawata na golembroj na supervizori za obuki za opredeleni pra{awa, svrzani so Bazel 2.

Po odnos na ~ekorite za podgotvuvawe na implementacijata na Ba-zel 2 istraùvaweto pokaùva deka 50% od ispitanite zemji od Evropa,

176) Ibidem, p. 17-18.

241


koi ne se ~lenki na Bazelskiot komitet, imaat razvieno planovi za im-plementacija na Novata kapitalna spogodba-Bazel 2.

Najgolem del od ispitanite banki od zemjite od Azija ve}e imaatpodgotveno plan za implementacija na Bazel 2 i gi pravat podgotovkiteza negova primena.

Za razlika od niv, samo 20 % od bankite ispitani~ki od LatinskaAmerika imaat razvieno plan za implementacija na Bazel 2 i istiteo~ekuvaat negova celosna primena do krajot na 2009, dodeka ostanatite80% bez podgotven plan, predviduvaat primena na novata kapitalnaspogodba vo periodot 2010-2015 godina.

Vo Afrika 13 od 22 ispitani banki nemaat razvieno plan za imple-mentacija na Bazel 2, a 6 od 7 ispitani banki od Sredniot Istok koiplaniraat da ja primenat Novata kapitalna spogodba, imaat razvienoplan za negova implementacija.

Vo Republika Makedonija, iako ne e zemja ~lenka na Bazelskiotkomitet, postoi spremnost za primena na Bazel 2. Vo taa smisla Bankar-skata supervizija vo ramkite na Narodnata banka i oragnizaciski isodrìnski se prilagoduva i go unapreduva svoeto rabotewe, tran-zitiraj}i od supervizija koja ja sledi doslednosta na impelementacijatana zakonskite odredbi, kon supervizija koja e orientirana kon nadzor narizicite, a koe e osnovnata tendencija na Stolbot 2 vo ramkite na Nova-ta kapitalna spogodba.

Imeno, Narodnata banka ve}e zapo~na so vospostavuvawe na novatametodologija za supervizija orientirana kon ocenka na rizicite, so de-talno propi{uvawe na sistemot za upravuvawe so rizicite, kako i sopropi{uvaweto na obvrskata za bankite da vospostavat interen procesza ocenka na adekvatnosta na kapitalot.

Vo taa smisla, vo 2007 godina,NBRM usvoi plan za primena na nova-ta Bazelska kapitalna spogodba-Bazel 2, koj e vo faza na realizacija, akoja se odnesuva na slednive promeni:177)

• Po odnos na Prviot stolb za minimum barawa za kapital (Pillar 1– Minimum capital requirements) se predviduva izrabotka na regula-tiva so koja }e se ovozmoì primena na standardiziraniot pri-stap za ocenka na kreditniot rizik (2009 godina) i izrabotka naregulativa so koja }e se ovozmoì primena na osnovniot pokaza-tel i/ili standardiziraniot pristap za ocenka na operativni-ot rizik (2008 godina);

177) Vidi: Izve{taj za bankarskiot sistem i bankarskata supervizija na Repub-lika Makedonija vo 2007 godina, str. 61-80.

242


• Primenata na vtoriot stolb (Pillar 2 - Supervisory review) e ve}ezapo~nata so vospostavuvawe na novata metodologija za super-vizija, orientirana kon ocenka na rizicite, so detalno pro-pi{uvawe na sistemot za upravuvawe so rizicite, kako i sopropi{uvaweto na obvrskata za bankite da vospostavat interenproces za ocenka na adekvatnosta na kapitalot;

• So donesuvaweto na Odlukata za objavuvawe izve{tai i podato-ci od strana na bankata, vo 2007 godina e ozna~en po~etokot naformalniot proces na postepena primena na barawata od tre-tiot stolb (Pillar 3 - Market Discipline) od novata Bazelska kapital-na spogodba. Usoglasuvawe na smetkovodstvenite standardi ipravila so Me|unarodnite smetkovodstveni standardi (MSS) iMe|unarodnite standardi za finansisko izvestuvawe (MSFI) eisto taka proizlezeno od potrebata za donesuvawe na metodo-logija za soodvetno klasificirawe, merewe, priznavawe i obe-lodenuvawe na sekoja bilansna pozicija, a koe e osobeno potreb-na vo ramkite na Stolbot 3 (pazarna disciplina) od Novata Ba-zelska spogodba za kapital.

Propi{uvaweto na novata smetkovodstvena ramka (koja }e se pri-menuva od 01.01.2009 godina) se o~ekuva da pridonese za zgolemuvawe narealnosta i objektivnosta na finansiskite izve{tai na bankite, a sotoa i zgolemuvawe na transparentnosta na bankarskiot sistem vo Repub-lika Makedonija i polesna sporedlivost na finansiskite izve{tai nadoma{nite banki so finansiskite izve{tai na bankite od drugite zemjikade {to se primenuvaat MSFI.

Pokraj barawata na Narodnata banka za postepeno usoglasuvawe nabankarskoto rabotewe, soglasno Novata Bazelska spogodba za kapital,opredeleni usoglasuvawa vo ovaa nasoka se pravat i avtonomno od stranana del od bankite vo Republika Makedonija, pred sÈ poradi barawata nanivnite dominantni ili mnozinski akcioneri, ~ii mati~ni banki vodràvite na Evropskata unija ve}e gi praktikuvaat barawata od Novatakapitalna spogodba.

4.3 Kritiki i problemi vo primenata na Bazel 2

Imaj}i vo predvid deka prvite ~ekori od implementacijata na No-vata kapitalna spogodba se sÈ u{te vo tek, moè da se konstatira dekanedostigaat informacii za efektite od nejzinata primena, no se ~uvst-vuvaat opredeleni problemi i potreba od soodvetni modifikacii naistata.

243


Imeno, osnovnata karakteristika spored koja Bazel 2 se razlikuvaod Bazel 1 e nejziniot sloèn i detalen karakter, na ~ija adresa se na-so~eni najbrojnite kritiki u{te na samiot start od imeplemnatacijata.Pokonktretno, so Novata kapitalna spogodba se pravat modifikacii poodnos na pristapite za rangirawe, odnosno na~inite na mereweto na ri-zicite na oddeleni sredstva. Voveduvaweto na interniot pristap na ran-girawe, osobeno napredniot, stanuva ekstremno sloèn predlog za banka-rite, a dodadenata kompleksnost sÈ u{te ne reflektira so pogolemato~nost.

Spored kriti~arite, Novata kapitalna spogodba se karakteriziraso nejasnost, {to se javuva kako rezultat na nejziniot premnogu preskrip-tiven i sloèn pristap. Imeno, golem broj sloèni detali i pra{awavo vrska so Bazel 2 treba doprva da bidat razraboteni i moè da pominedolgo vreme dodeka supervizorite od nacionalnite bankarski sistemi iBazelskiot komitet ne dojdat do dogovor i re{enija.

Bazel 2 im ostava na golema diskrecija na nacionalnite zakono-davstva, posebno vo pogled na validnosta na inernite sistemi na banki-te i javnoto obelodenuvawe na podatocite neophodni za primena na sis-temite za utvrduvawe na kapitalnite tro{oci. Vakvata diskrecija nanacionalnite zakonodavstva, moè da dovede do zanemaruvawe name|unarodnite kapitalni standardi. Vo taa smisla, Spogodbata sozdavanejasen sistem spored koj zakonodavstvata interpretiraat i primenuvaatpremnogu sloèn set na pravila, a so toa ostava mnogu otvoreni pra{awaza superviorite.

Bazel 2 gi ignorira problemite na malite ekonomii i na bankitekoi nemaat bogata lepeza na bankarski proizvodi. Isto taka, posofis-ticiranite metodi za merewe na rizikot nepravedno im davat prednostna pogolemite banki koi se vo mo`nost istite da gi primenuvaat. Od taaperspektiva zemjite vo ravoj (koi nemaat vakvi banki) se staveni vo in-feriorna polo`ba. Imeno, merkite koi se po~uvstvitelni za merewe narizici se potreba nametnata od pogolemite i posofisticirani banki.Pomalku sofisticiranite merki se polesni za presemetka kako rezul-tat na nivnata pomala ~uvstvitelnost na rizik i se predodredeni da bi-dat pokonzervativni. Spored Bazel 2 za zemjite vo razvoj se predvidenipogolemi ponderi za rezervacija (otkolku {to toa be{e slu~aj so Bazel1) i od taa strana se ograni~uva dostapnosta na me|unarodni bankarskikrediti, pravej}i gi istite poskapi.

Poserozna kritika na Bazel 2 e staveno na negoviot procikli~enkarakter. Ovaa kritika upatuva na toa deka Novata spogodba }e dovededo pogolema izrazenost na karaketristikite na opredelen ekonomskiciklus. Ova e osobeno zabele`livo vo periodi na recesija (karakteris-

244


ti~en za momentalnite uslovi na svetskata ekonomija) koga kreditniotrizik raste, so {to bankite }e gi namalat kreditirawata, dodeka vo vremena progres, }e se zgolemat. Ova bi zna~elo deka vo slu~aj na opa|awe naekonomskiot ciklus bankite }e moraat da go namalat obemot na krediti-rawe ili }e gi zajaknat uslovite za kreditirawe, pridonesuvaj}i pri-toa, za pogolem pad na ekonomijata, namesto da pretstavuvaat ublaùva~na krizata ili akcelerator na razvojot.

Primenata na Bazel 2 pretpostavuva visoko nivo na znaewe ive{tini kaj bankarskiot personal i supervizorite, visoka ekspertizavo vrska so modelite za merewe na kreditniot i operativniot rizik kakoi pri presmetka na potrebnoto nivo na kapital soglasno stepenot narizi~noto portfolio na bankata.Isto taka, pretpostavuva dobro razvi-en sistem na finansisko izvestuvawe, za kompaniite i za bankite, do-volno istoriski dolga i dobro razviena baza na podatoci.

Bazel 2 akcentot go stava na kapitalot i supervizijata (Stolb 1 iStolb 2) dodeka pazarnata disciplina se ostava nekako vo posleden plan.Naprotiv, za site, a osobeno za bankite od zemjite vo tranzicija, vos-postavuvaweto na pazarnata disciplina pretstavuva osnova za razvoj isoodvetna primena na barawata od prvite dva stolba. Sekako, fokusotna upravuvaweto so rizicite e korisen i treba da se naglasi, no potreb-no e vreme za opredeleni banki da se steknatt so znaewe i iskustvo zakoristewe na sofisticiranite tehniki na upravuavwe so istite.

Ekonomskite eksperti od ovaa oblast 178) davaat opredeleni prepo-raki za da se premostat ovie problemi, a koi osobeno se odnesuvaat naproblemite na malite i nedovolno razvieni ekonomiii i imaat nameraili ve}e zapo~nale so primenata na Bazel 2.

Vo taa smisla poistoi stav deka malite ekonomii i zemjite vo raz-voj treba da izgradat soodvetna infrastruktura za primena na Bazel 2,vo smisla na:

• soodvetna legislativa,• krediten informativen sistem,• poddr{ka na sistemot na izvestuvawe i obelodenuvawe,• formirawe na rejting-agencii,• podgotovka na celosni i detalni proceduri za upravuvawe so

rizicite i modeli za nivno merewe,

178) James Barth, Gerard Caprio, Ross Levine, “Basel II: Strengthening Market Discipline inthe Financial Sector” 2008, p 14.

245


• organizirawe na detalni obuki za bankarskiot personal i nabankarskata supervizija vo vrska so opredeleni pra{awa odBazel 2, osobeno vo delot na primenata na priodite bazirani navnatre{en rejting,

• primena na me|unarodnite smetkovodstveni standardi vo pravecna realno finansisko izvestuvawe, {to }e ja olesni finansiska-ta analiza na kreditnite analiti~ari vo bankite, a }e go oles-ni sledeweto i supervizorskiot nadzor nad bankite.

Treba da se analizira zo{to supervizijata vo opredeleni momentine ja vr{i soodvetno svojata funkcija i ponatamu se slu~uvaat nenadejnibankrotstva na banki koi bile predmet na supervizija, odnosno treba dase sogleda dali supervizijata vo taa smisla e nezavisna i ne trpi vli-janie na politikata.

Vo sekoj slu~aj, treba da se odi posporo pri implementacijata naBazel 2 kaj zemjite so pomalku razvieni finansiski pazari i poskromnaredica na bankarski proizvodi, stavaj}i pred sÈ akcent na jakneweto napazarnata disciplina, (Stolb 3),koja }e ovozmoì ponatamu posoodvetnaimplementacija na barawata za kapital i supervizija.

4.4. Progres vo implementcijata na Bazel 2

Naporite Bazelskiot komitet da gi revidira standardite koi seodnesuvaat na adekvatnosta na kapitalot na me|unarodnite aktivni ban-ki go dostigna svojot vrv vo donesuvaweto na usoglasn tekst na Novatakapitalna spogodba-Bazel 2 vo juni 2004 godina.

Vo noemvri 2005 godina Bazelskiot komitet izdade aùrirana ver-zija na revidiranata ramka, inkorporiraj}i go dopolnitelniot set napravila prezentirani vo dokumentot na Komitetot “Primenata na Ba-zel 2 vo trgovskite aktivnosti i tretmanot na efektite od nepla}awe”,179)

izdaden vo juli 2005.

Vo juli 2006 godina Bazelskiot komitet izdade seopfatna verzijana Ramkata na Bazel 2.180) Vsu{nost ovoj dokument e kompilacija na Ram-kata na Bazel 2 od juni 2004, nadopolneta so elementi na Bazel 1 koi nebea revidirani vo procesot na kreirawe na Bazel2, a toa bea: “Izmenitena Kapitalnata spogodba” od 1996 godina so koja se inkorporira

179) Vidi pove}e “The Application of Basel II to Trading Activities and the Treatment ofDouble Default Effects”, “Basel Committee of Banking Supervision, November, 2005.

180) “International Convergence of Capital Measurment and Capital Standards”, BaselCommittee of Banking Supervision, June 2006.

246


kreditniot rizik i ve}e spomenatiot dokument od 2005 “Primenata naBazel 2 vo trgovskite aktivnosti i tretmanot na efektite od nepla}awe”.

Vo oktomvri 2006 godina Bazelskiot komitet gi restruktuira{esvoite potkomiteti, so cel da se ovozmoì podobro realizirawe nastrate{kite celi na Novata kapitalna spogodba. Ovie celi se odnesu-vaat na:181 )

• promovirawe na silna kapitalna osnova kaj bankite;

• zajaknuvawe na supervizija i praktiki za upravuvawe so rizikpri brzi finansiski inovacii;

• promovirawe na razbiraweto na vrskite me|u upravuvaweto sorizik, obelodenuvaweto i smetkovodstvenite praktiki; i

• jaknewe na prisustvoto (opfatot na Bazel 2) vo zemjite koi nese ~lenki na Bazelskiot komitet, nivniot bankarski sektor idrugi subjekti.

Vo tekot na 2007 godina prezemeni se niza aktivnosti vo ramkitena trite stolba od Spogodbata vo pravec na podobruvawe ili doobjasnu-vawe na opredeleni pra{awa od Novata kapitalna spogodba, koi pret-stavuvaa propratni elementi na vaka kompleksen dokument. Imeno, votekot na 2007 godina bankite od zemjite ~lenki na Bazelskiot komitetzapo~naa so implentacijata na Stolbot 1 (Pillar 1-Minimum Capital Require-ments), najprvin so primenata na Standardiziraniot pristap, za da ve}evo 2008 godina zapo~nat so primena na pristapot baziran na vnatre{enrejting.

Mnogubrojnite zabele{ki po odnos na razli~nata ocenka na adek-vatnosta na kapitalot i tolkuvawa na opredeleni pra{awa od Spogod-bata, gi naso~ija nadle`nite vo Bazelkiot komitet da rabotat vo nasokana podobruvawe na komunikacijata i transparentnosta me|u supervi-zorite od zemjite koi se, no i ne se ~lenki na Bazelskiot komitet. Pora-di toa, se napravija napori evaluaciite za “Internata adekvatnosta nakapitalot na bankite i procesot na negova procenka”,182) napraveni odsekoja nacionalna supervizija, da bidat objaveni i dostapni na bankar-skata javnost {irum svetot.

^lenkite na Bazelskiot komitet identifikuvaa pove}e pra{awa ipredizvici, koi treba da bidat predmet na re{avawe vo naredniot peri-od:

181) Progress on Basel II implementation, new workstream and outreach ”- Basel CommitteeNewsletter No 11, May,2007 p 1 www.bis.org/publ/bcbs_nl11.htm.

182) Bank`s internal capital adequacy and assessment process (ICAAP).

247


• Spodeluvawe na informacii me|u zemjite za evaluaciite na in-terniot proces na ocenka na adekvatnosta na kapitalot kaj bank-ite;

• Spodeluvawe na priodite me|u supervizorite od razli~ni zemjiza na~inot na prakti~na primena na tie priodi na nivo na po-edini banki;

• Unapreduvawe na komunikacijata i koordinacijata so zemjitekoi ne se ~lenki na Bazelskiot komitet;

• Spodeluvawe na primeri i iskustva od internite priodi na bank-ite;

• Diskusija za validnosta na razli~nite priodi;

• Unapreduvawe na doma{nata koordinacija za primenata nanaprednite priodi na merewe na operativniot rizik ipra{awata na supervizijata vo ocenkata na primenetite metod-ologii.

Na ovoj na~in Bazelskiot komitet veruva deka }e ovozmoì zdravaramka za da obezbedi implementacija na Stolbot 2 od Spogodbata.

Tendencija za ponatamo{no zajaknuvawe na superviziskiot nadzori proceduri i praktiki za preventivno deluvawe na supervizijata. Votaa nasoka na sostanokot na Bazelskiot komitet vo mart 2008 godina,posebno e naglasen naporot {to treba da se napravi za supervizorite nanacionalnite ekonomii, da gi imaat svladano tehnikite na upravuvaweso rizik koi se razvivaat i ja zajaknuva rabotata na Stolb 2.

Kako oblasti na koi treba da se stavi akcent se naveduvaat:183)

• Novi pristapi vo merewata za krediten rizik;

• Tretmanot na efektite na diverzifikacijata;• Procenka na kreditnite rizici na dogovornata strana;• Tretmanot na rizik na kamatna stapka;• Pristapite kon validacija na vnatre{nite kapitalni procen-

ki.

Bazelskiot komitet inicira pregled na pristapite na jurisdikciitekon supervizijata i reguliraweto na finansirawe na rizikot na likvid-nost. Ova od pri~ina {to posle solidna kapitalna osnova, vospostavu-vawe na zdravi praktiki na upravuvawe so likvidnosta se klu~en ele-ment na eden elasti~en bankarski sistem. Rabotnata grupa za likvidnost

183) Progress on Basel II implementation, newe workstream and outreach ”- Basel Commit-tee Newsletter No 11, May,2007 www.bis.org/publ/bcbs_nl11.htm, p.2.

248


pri Komitetot, tekovno sproveduva anketa na regulatorni i supervizor-ski praktiki i }e gi prezentira svoite naodi pred Komitetot za negovorazgleduvawe. Anketata, isto taka, }e proceni kako se upravuva so rizikotna likvidnost pod pretpostavka na stresni pazarni uslovi. Vrz osnovana rezultatite od proektot, Bazelskiot komitet }e opredeli dali sepotrebni dejstvija i ako se, kakvi natamo{ni dejstvija se potrebni.

Rabotnata grupa za Smetkovodstvo pri Bazelskiot komitet vo pos-lednava godina se fokusira na promovirawe na me|unarodni i revizor-ski standardi, koi }e gi poddràt praktikite na upravuvawe sorizicite.Ovaa rabotna grupa e angaìrana na pove}e poliwa svrzani sosmetkovodstvenite i revizorskite standardi koi potencijalno imaatgolemo vlijanie vrz finansiskite institucii. Rabotnata grupa za smetk-ovodstvo zaedno so Grupata za upravuvawe so rizikot i modelirawe priBazelskiot komitet, rabotat na evaluacija na praktikite svrzani soprocenka na realnata vrednost na faktorite koi gi so~inuvaat model-ite za merewe na rizicite i adekvatnosta na kapitalot.

Na spomenatiot sostanok, od mart 2008 godina, Bazelskit komitetodlu~i da go pro{iri opsegot na kapitalnite tro{oci spored koj ne seopfa}aat samo rizicite od nepla}awe, tuku i edna {iroka lepeza nadopolnitelni rizici. Na ovoj na~in se o~ekuva da se podobrat interni-te VAR -modeli za pazarniot rizik i da se aùrira upatstvoto za vrednu-vawe na faktorite koi se predmet na kalkulacija na pazarniot rizik voramkite na Bazel 2. Vo taa nasoka vo juli 2008 godina, Komitetot gistavi na javna rasprava dokumentite: „Upatstvo za presmetka na kapita-lot za dopolnitelni rizici vo trgovskite knigi”,184) kako i “Predlog-izmeni na ramkata za pazaren rizik na Bazel 2”.185)

Po odnos na {ireweto na primenata na Bazel 2 nadvor od zemjite~lenki na Bazelskiot komitet, formirana e Me|unarodna grupa za vrskiso cel da obezbedi platforma za pridones na zemjite koi ne se ~lenki naBazelskiot komitet u{te vo fazata na davawe na inicijativi i predlo-zi za izmeni i doplni na Spogodbata, za pra{awa koi se od interes nazemjite ~lenki na Me|unarodnata grupa za vrski.

Ovaa grupa, na poleto na pro{iruvawe na primenata na Bazel 2, giinicira slednive aktivnosti:

• Proekt za ocenka na priodot na oddelenite regulatorni tela zanivno transformirawe vo supervizija bazirana na rizici;

184) Guidelines for Computing Capital for Incremental Risk in the Trading Book .185) Committee of Banking Supervision, Consultative document “Proposed revisions to the

Basel II market risk Framework,” June 2008 .

249


• Razmena na informacii za priodot vo legislativata vo pravecna postignuvawe na zdravi praktiki za rezervacii i rezervi

• Ocenka za mo`nosta na vklu~uvawe na mikrofinasiraweto vopostoe~kite supervizorski ramki.

Isto taka, Bazelskiot komitet e vo proces na identifikuvawe naprakti~en na~in za da se zgolemi u~estvoto na zemjite koi ne se ~lenkivo rabotata na negovite potkomiteti.

Bazelskiot komitet za bankarska supervizija na 20 Noemvri 2008godina ja najavi strategijata za spravuvawe so osnovnite slabosti de-tektirani so svetskata finansiska kriza, a svrzana so bankarskata regu-lativa, supervizijata i upravuvaweto so rizicite od strana na me|una-rodno aktivnite banki.

Pritoa, predsedava~ot na Bazelskiot komitet, g-din Nout Wellink 186),istakna deka ovaa strategija }e pomogne da se zajaknat mehanizmite zaodrùvawe na kapitalot na prifatlivo nivo i deka istata }e promovi-ra izgradba na jak sistem na upravuvawe so rizici i najdobri praktikina rakovodewe, so cel da se namali koncentracijata na rizikot kaj banki-te.

Krajnata cel na strategijata e vo su{tina da se obezbedi bankar-skiot sektor i da ja igra svojata tradicionalna uloga, so cel za namalu-vawe na pojavenite {okovi vo finansiskiot sistem, a ne da bide faktorza prenesuvawe i pro{iruvawe na rizikot me|u finansiskiot i realni-ot sektor.

Osnovniite to~ki na koi se temeli strategjata na Bazelskiot ko-mitet se slednive:

• Da se zajakne tretmanot na rizicite vo ramkata na Bazel 2 (oso-beno kaj vonbilansnata izloènost);

• Da se podobri kvalitetot na osnovniot garanten kapital (Tier1);

• Da se sozdadat dopolnitelni absobira~i na {okovi vo ramkitena Kapitalnata ramka ;

• Da se procenat potrebite za dopolnuvawe na merkite baziranina rizici (risk-based measures) so ednostavni op{ti merki na iz-loènost (gross measures of exposure), so cel da se odrì sakanotonivo na leverix vo bankarskiot sistem;

186) Comprehensive strategy to address the lessons of the banking crisis announced bythe Basel Committee” www.bis.org/press/p081120.htm, 20.November 2008.

250


• Da se zajakne supervizorskata ramka za procenka na likvidnos-ta na preku-grani~nite banki;

• Da se zajaknat praktikite i procedurite za upravuvaweto sorizici i obelodenuvaweto na bankite.

Site navedeni i drugi temi }e bidat predmet na javni konsultaciikoi }e bidat razgleduvani vo tekot na 2009 godina, a koi se odnesuvaat napreporakite dadeni od Finansiskiot forum za stabilnost od april 2008godina.

251

V Upravuvawe so kreditniot rizik vo bankarskiot sistem na Republika Makedonija

V UPRAVUVAWE SO KREDITNIOT RIZIK VOBANKARSKIOT SISTEM NA REPUBLIKAMAKEDONIJA

1. Kreditniot rizik vo komercijalnite banki na RepublikaMakedonija

Dolgogodi{nite potresi {to se slu~uvaa vo makedonskiot bankar-ski sistem, pred sÈ poradi kumuliranite nenaplateni pobaruvawa poosnov na izdadeni kratokoro~ni i dolgoro~ni krediti go nametnaa pra-{aweto na identifikacija i upravuvawe so kreditniot i drugite bankar-ski rizici. Stana jasno deka vo procesot na ostvaruvawe na glavniteceli na svoeto rabotewe, bankite moraat da gi sledat sekojdnevnite pa-zarni pulsirawa i da go naso~uvaat svoeto rabotewe kon minimizirawena rizicite, a zgolemuvawe na profitabilnosta.

Istoriski gledano, na problemot na rizicite vo bankarskoto rabo-tewe vo Makedonija dolgo ne mu se posvetuvalo soodvetno vnimanie, po-radi toa {to rizikot kako pazarna kategorija bil isklu~en od bankar-skata teorija i praktika na zemjata. Reformiraweto na vkupniot sis-tem, a vo tie ramki i na bankarskiot sistem na Republika Makedonija,vo periodot po nejzinoto monetarano osamostojuvawe, ja nametna potreba-ta od aktivirawe na negovite pazarni funkcii i so i toa go aktueliziraproblemot na bankarskite rizici i nivnoto sledewe vo ramkite nasevkupnoto bankarsko rabotewe vo zemjata.

Imaj}i gi vo predvid deka tradicionalnite depozitno-kreditniaktivnosti bea (i se u{te se) dominantni funkcii vo bankarskoto rabo-tewe vo Republika Makedonija, jasno e deka kreditniot rizik pretsta-vuva najzna~aen rizik vo makedonskite banki i istiot treba seriozno dabide tretiran kako od strana na menaxmentot, taka od strana na regula-tornoto telo za supervizija vo ramkite na Narodnata banka na Makedo-nija.Imeno, me|u najzna~ajnite problemi so koi se soo~uvaa bankite voRepublika Makedonija vo periodot, neposredno po monetarnoto osamo-stojuvawe e koncentracija na visok iznos na nefunkcionalnite plasma-ni vo nivnata aktiva, kako i visokata koncentracija na finansiska mo}

252


vo liceto na nekolku banki (osobeno na Stopanska banka AD-Skopje,kako najgolema banka vo Makedonija), {to sekako zna~i i otsustvo nazdrava konkurencija na finansiskiot pazar.

Tendenciite za liberalizacija na uslovite za otvorawe na novibanki vo Republika Makedonija (predvideni so Zakonot za banki i drugifinansiski organizacii od 1989 godina) ne samo {to ne ja zgolemijakonkurencijata, tuku i doplonitelno go aktueliziraa problemot na efek-tuirawe na kreditniot rizik.

Imeno, relativniot niski cenzus koj be{e potreben za formirawena banka (od 3, 9, a potoa i 15 milioni denari) spored spomnatiot Zakon,go zgolemi interesot za formirawe na novi banki, mnogu ~esto osnovaniod pretprijatija koi vo postoe~kite banki bea ve}e identifikuvani kakogolemi neto-dol`nici. Taka samo za edna godina, dozvola za osnovawedobija 15 banki so {to nivniot broj od porane{nite {est se zgolemi nadaveset. Na toj na~in, vo Makedonija bea osnovani golem broj na bankiso mal kapital (prose~no po 0, 5 milioni amerikanski dolari) {to negarantira{e nivno efikasno i rentabilno rabotewe. Tie banki, nitumoèa da ja razbijat monopolskata polo`ba vo bankarskiot sistem, nituda ja zgolemat konkurencija. Ovie banki bea na marginite na bankarski-ot sistem, pretstavuvaj}i servis pred sÈ na nejzinite akcioneri i ne-kolku pogolemi klienti, koi ~esto se javuvaa kako neto-dol`nici nabankata i pretstavuvaa zakana za opstojuvaweto na bankata.187)

Poradi toa, vo 1993 se donese nov Zakon za banki i {tedilnici, sokoj se postavija niza supervizorski standardi kako merka za kontrolirawena kreditniot rizik, a so cel da se podobri stabilnosta na bankarskiotsistem. Tuka pred se bi moèle da se istaknat opredelbite za klasifika-cijata na pobaruvawata spored stepenot na nivnata rizi~nost, kreditnaizloènost kon poedine~en dol`nik, izdvojuvawe rezervacii za obez-beduvawe na potencijalnite zagubi, adekvantnost na kapitalot, otvore-na devizna pozicija i sl. Isto taka, vo pravec na obezbeduvawe na sigur-nost na bankite i nivnoto rabotewe se podigna cenzusot za minimalniotkapital potreben za rabota na bankite (vo visina od 3 odnosno 9 milio-

187) Podocna del od ovie banki naj~esto pod vlijanie na nejzinite osnova~inapravija niza prekr{oci vo pogled na postavenite limiti za kreditirawe,sosema ignoriraj}i go visokoto nivo na krediten rizik na koi istite beaizloèni, taka {to zagubite po krediti go topea kapitalot na bankite {todovede do nivna insolventnost i likvidacija. Primerite na likvidacijana Almako banka ad-Skopje, vo 2000 godina, Eksport-Import banka ad-Skop-je, vo 2003/4 godina i Rado banka ad-Skopje vo 2005 godina samo se potvrdaza razornata mo} {to efektuiraniot krediten rizik ja ima{e vrz likvid-nosta i solventnosta na ovie banki.

253


ni DEM za vr{ewe na platen promet i kreditni raboti so stranstvo).Usoglasuvaweto na svoeto rabotewe so opredelbite i barawata na ovojZakon i ispolnuvaweto na spomnatite barawa bankite treba{e da gopostignat vo preoden period od dve godini.

Taka, 1995 godina stana klu~na po odnos na aktuelizacija na barawetoza ispolnuvawe na supervizorskite standardi na NBRM koi trebaa dadoprinesat za namaluvawe na kreditniot rizik vo sekojdnevnite kredit-ni raboti na bankite i negovo pouspe{no kontrolirawe. Me|utoa, vni-manieto na supervizijata kako i na menaxmentot na postoe~kite banki(posebno do 28.05.1995 godina - rok do koj mora{e da se napravi usoglasu-vaweto za kapitalot i drugite uslovi soglasno Zakonot), be{e svrtenokon obezbeduvaweto na potrebniot cenzus na minimalen kapital kakouslov za zadrùvawe na licencata za rabota kako banka, a mnogu pomalkuna izgraduvawe na sistem i proceduri za kvalitetno izvr{uvawe nakreditnite operacii, po~ituvawe na limitite za kreditna koncentracijana poedine~ni klienti, akcioneri ili golema kreditna izloènost konpoedini sektori. Pritoa, po prese~niot datum, od vkupno 19 banki, trine uspeaja da go dostignat cenzusot za potrebniot kapital, so toa {toedna od niv se transformira vo {tedilnica, a dve bea likvidirani.

Po odnos na drugite barawa, supervizijata gi konstatira sledniveneusoglasenosti: neusoglasenost so propi{anite limiti za maksimalnakreditna izloènost kon poedini komitenti, posebno kon limitite nakreditnata izloènost kon osnova~ite na bankata, neadekvatni kredit-ni proceduri, slabosti vo klasificirawe na aktivnite stavki i pres-metuvaweto na potencijalnite zagubi, (izdvojuvawe na razervacii) i sl.

Paralelno so ovie promeni vo bankarskiot sektor, zna~ajni ak-tivnosti se prezemaa i na poleto na sanirawe i rekonstruirawe na naj-golemata, no voedno i najrizi~nata banka vo zemjata Stopanska banka ad-Skopje.

Vakvata rekonstrukcija be{e potrebna zaradi dominantnata uloga,golemina i polo`ba {to gi ima{e ovaa banka vo bankarskiot sistem voRepublika Makedonija, kako i zaradi lo{ite plasmani vo aktivata vobilansot na istata.

Vo 2000 godina se donese nov Zakon za banki vo koj osobeno mesto izna~ewe im e dadeno na bankarskite rizici, a osobeno na kreditniotrizik, kako najzna~aen bankarski rizik vo Makedonija. Zakonot namet-nuval nekolku cenzusi i ograni~uvawa vo raboteweto na bankite i toa:

• minimalen iznos na osnova~ki kapital (3, 5 milioni evra, odnos-no 9 milion evra ako bankata vr{i platen promet i kreditniraboti so stranstvo);

254


• minimalen iznos na osnova~ki kapital (3, 5 milioni evra, odnos-no 9 milion evra ako bankata vr{i platen promet i kreditniraboti so stranstvo);

• stapka na adekvatnost e 8 % ( 16 % samo za Po{tenska banka);• vkupniot iznos odobreni na eden komitent e limitiran na 25 %

od vkupniot kapital na bankata;• poedine~en (golem kredit) najmnogu do 10 % od vkupniot kapi-

tal na bankata;• vkupen iznos na golemi kreditni izloènosti na bankata naj-

mnogu do osumkraten iznos na nejziniot garanten kapital;• zadolùvawe na akcionerite kaj nea, najmnogu do 10 %, a na ra-

kovodnite lica najmnogu do 3% od nejziniot garanten kapital;• primena na CAMELS metodata vo raboteweto i ocenuvaweto na

bankite. Toa zana~i deka bankite moraat da vodat smetka za adek-vatnosta na kapitalot (capital adequacy), za kvalitetot na svojataaktiva (assets), kvalitetot na menaxmentot (management), za zara-botuva~kata (earnings), za sopstvenata likvidnost (liquidity) i niv-nata osetlivost na pazarniot rizik (sensibility).

Izmenite vo pravec na unapreduvawe na bankarskiot ambient, re-zultirraa i so pove}e izmeni na ovoj zakon, taka {to vo juni 2007 godinase donese povtorno nov Zako za banki, koj be{e prosleden so donesuvawena u{te 23 podzakonski akti do sredinata na 2008 godina, najgolem del odniv nameneti vo pravec na podobro osoznavawe i upravuvawe so bankar-skite rizici, a osobeno so kreditniot rizik kako najdominanten rizikvo makedonskoto bankarstvo.

Imeno, izmenite na noviot Zakon za bankite se odnesuvaat na sled-noto:

• zajaknuvawe na kriteriumite za licencirawe na akcioneriteso kvalifikuvano u~estvo vo banka, kako i na ~lenovite na Nad-zorniot i Upravniot odbor na banka;

• zajaknuvawe na korporativnoto upravuvawe vo bankite;• postavuvawe na osnovite za primena na Novata bazelska kapi-

talna spogodba (BAZEL 2);• unapreduvawe i zajaknuvawe na sistemite na bankite za upravu-

vawe so rizicite, osobeno na upravuvaweto na kreditniot rizik,likvidnosniot

• rizik, valutniot rizik, pazarniot rizik i rizikot od koris-tewe na informaciskata tehnologija;

• unapreduvawe na na~inot na vr{ewe supervizija i nadzor;

255


• usoglasuvawe na smetkovodstvenite standardi i pravila za banki-te so Me|unarodnite smetkovodstveni standardi i Me|unarod-nite standari za finansisko izvestuvawe;

• propi{uvawe na sodrìnata na revizijata na bankite;• zajaknuvawe na korektivnite merki i zgolemuvawe na efikas-

nosta na postapkata za izlez na banka od bankarskiot sistem;• definirawe na na~inot na otvorawe i rabotewe na filijala na

stranska banka.

Zakonot za bankite voveduva jasna obvrska za bankite za vosposta-vuvawe i odrùvawe soodveten sistem za upravuvawe so rizicite, koj{totreba da gi vklu~i kreditniot rizik, likvidnosniot rizik, rizikot nakamatni stapki, valutniot rizik, pazarniot rizik, rizikot od koncen-tracija, operativniot rizik, kako i site ostanati materijalni rizicina koi se izloèni bankite vo svoeto rabotewe.

Pritoa, od osoben interes za ovaa tema se barawata koi se postave-ni so donesuvawe na Odlukata za upravuvawe so kreditniot rizik, sokoja podetalno se propi{uvaat na~inot i osnovnite kriteriumi za klasi-fikacija na aktivnite bilansni i vonbilansni stavki na bankata sporedstepenot na rizi~nost, na~inot na utvrduvawe i visinata na iznosot naispravka na vrednosta i na posebnata rezerva, kako i opfatot i sodr-ìnata na politikata i soodvetnite proceduri za upravuvawe so kre-ditniot rizik.

Pokraj prudentnite aspekti na klasifikacija na aktivata sporedvisinata na kreditniot rizik, pri utvrduvawe na nivoto na o{tetuvawena aktivata, vo Odlukata se vgradeni i soodvetnite elementi od novatasmetkovodstvena ramka, zasnovana vrz Me|unarodnite standardi za finan-sisko izvestuvawe (MSFI) i Me|unarodnite smetkovodstveni standardi(MSS).

Imeno, vo Odlukata se predviduva dvostepen pristap vo klasifikac-ijata na izloènosta na krediten rizik:

a) Supervizorski pristap, koj{to se temeli vrz klasifikacijatana rizi~nosta na izloènosta, vrz osnova na niza objektivni isubjektivni kriteriumi. Vrz osnova na ovie kriteriumi, banka-ta e dol`na da izvr{i klasifikacija na izloènosta/kredit-nata partija vo edna od pette kategorii na rizik: A, B, V, G i D.

Pritoa, so novata Odluka e predvidena mo`nost za utvrduvawe is-pravka na vrednosta, odnosno posebna rezerva vo ramkite na opredelenigranici, a ne kako fiksen procent, odnosno iznos;

b) Pristap na utvrduvawe na potrebnata ispravka na vrednosta,odnosno posebna rezerva, vo linija so MSS. Po izvr{enata klas-

256


ifikacija na izloènosta na krediten rizik vo edna od navedeni-te kategorii na rizik, bankata, dopolnitelno i poprecizno, jautvrduva visinata na ispravkata na vrednosta, odnosno posebna-ta rezerva, vo ramkite na predvidenite granici za soodvetnatakategorija na rizik, preku utvrduvawe na sega{nata vrednost naidnite pari~ni tekovi na soodvetnata izloènost.

Odlukata predviduva zadolìtelna klasifikacija, na poedine~naosnova, na sekoja poedine~no zna~ajna stavka na bankata (vkupnata izlo-ènost kon klient koja{to e povisoka od 300.000 denari, odnosno 150.000denari za {tedilnica. Ili koja{to pretstavuva pove}e od 0, 007% odvkupnata izloènost na krediten rizik na bankata). Bankata moè siteostanati izloènosti da gi klasificira na grupna osnova (portfoliona mali krediti), preku formirawe homogeni potportfolija, vrz osno-va na srodnite karakteristiki na kreditniot rizik, koj{to proizlegu-va od poedine~nite izloènosti.

Spomenative, i drugi izmeni na Zakonot za banki i podzakonskiteakti se vo funkcija na soodvetniot tretman na rizicite, a osobeno kre-ditniot rizik, ~ija razorna mo}, istoriski e mnogupati dokaàna.

Denovive makedonskoto bankarstvo e staveno pred nov predizvik:da odrì visoko nivo na likvidnost i da ja zadrì doverbata na deponen-tite koja e zagrozena poradi svetkata finasiska kriza koja pogubno delu-va{e vrz najgolemite finasiski institucii na razvienite finasiskipazari.

Iako ve}e be{e pove}epati spomnato od najvisokite avtoriteti nadràvata deka na Makedonija poradi koristeweto na tradicionalnitebankarski proizvodi i nezna~itelnoto u~estvo makedonskiot kapitalna stranskite finasiskite pazari, sepak, makedonskite banki se izloènina potencijalen rizik, imaj}i go vo predvid:

- psiholo{kiot moment na {teda~ite, koi poradi golemite zagu-bi {to gi pretrpele deponentite {irum svetot, moàt da gipovle~at svoite za{tedi ;

- visokoto u~estvo na stranski kapital vo makedonskite bankimoè da pretstavuava indirekta infiltracija na problemiteso koi se soo~eni stranskite banki koi se dominantni sopstven-ici ili imaat mnozinstvo na akcii.

Me|otoa, vo momentov, za makedonskite banki postoi mnogu pogo-lem rizik od nenavremeno ili otsustvo na pla}awe na ve}e plasiranitekrediti koi vo poslednive 2-3 godini, doìvea vistinska ekspanzija.Imeno, svetskata finasiska kriza, ve}e nekolku meseci nanazad e pro-pratena so u{te pogolemi problemi vo ralniot sektor, sozdavaj}i sos-tojba na recesija.

257


Imaj}i vo predvid deka makedonskoto stopanstvo e izvozno orien-tirano, otkaùvaweto na izvoznite aran`mani so koi ve}e se soo~i make-donskata industrija, direktno }e se odrazi na plate`nata mo} na kompa-niite, a ponatamu i na gra|anite, taka {to rizikot od nevra}awe ilinenavremeno vra}awe (kao najizrazena forma na kreditniot rizik) sosigurnost }e bide vo porast. U{te pove}e, nepovolnata ekonomska sos-tojba kaj realniot sektor, ve}e se odrazuva so zgolemeni barawa na kom-paniite (osobeno onie izvozni~ki) za davawe na dopolnitelni i popo-volni krediti, so cel da se nadmine kriznata sostojba. Toa nametnuvadopolnitelna potreba od fokusirawe na bankite na kreditnioit rizik,so cel istiot da se odrì vo prifatlivi ramki.

Od seto dosega izloènoto, moè da se sogleda golemoto zna~ewe iaktuelnost na kreditniot rizik, kako najdominanten bankarski rizik,~ija razorna mo} ne gi zaobikoluva, nitu najrazvienite bankarski siste-mi i ima presudno zna~ewe za progresot i opstanokot na bankite i bankar-skite sistemi vo celost.

2. Potreba od upravuvaweto so kreditniot rizikvo makedonskoto bankarstvo

Tretmanot na kreditniot rizik vo sovremenoto bankarstvo vo pos-lednive godini poprimi poinakva dimenzija i zna~awe. Golemata fina-siska kriza koja ja razni{a stabilnosta i integritetot na golem brojbanki od SAD i Evropa, frli novo svetlo na kreditniot rizik i na~inotna upravuvaweto so nego.

Vsu{nost, stana jasno deka globalizacijata na ekonomijata, no iinovaciiite vo upravuvaweto i transferiraweto na kreditniot rizik,kreiraa procesi koi im izlegoa od kontrola na finasiskite institucii,regulatorite, no i nositelite na ekonomskata politika na ovie visoko-razvieni zemji.

Zboruvaj}i za makedonskiot bankarski sektor moè da se kaè dekaistiot ne pretrpe direktni negativni posledici od poslednava finan-siska kriza, generirana vo SAD, imaj}i ja predvid relativno niskataizloènost kon ovaa zemja (samo 5, 7% od vkupnata izloènost na rizikna zemja), kako i otustvototo na investirawe na amerikanskiot hipo-tekaren pazar, i vo t.n. strukturirani proizvodi. Voop{to, makedon-skite banki imaat vkupni plasmani vo stranskite banki vo iznos od oko-lu 35 milijardi denari, (572 milioni evra), {to pretstavuva 14% od niv-nata vkupna aktiva. Toa, vo najgolem del, pretstavuvaat sredstva na tekov-nite smetki na korespodentnite stranski banki, zaradi obavuvawe naplatniot promet i kreditno-garanciskite raboti so stranstvo, kako i

258


kratkoro~ni depoziti. Istovremeno, postoi diverzifikacija na plasi-ranite sredstva vo stranskite banki, poradi standardite propi{ani odstrana na NBRM, za ograni~uvawe na plasmanite sprema poedine~ni sub-jekti, vklu~itelno i sprema stranski banki.

Me|utoa, Makedonija ne e izolirana ekonomija, tuku e intergrira-na so me|unarodnite finansiski i ekonomski pazari. Vo taa smisla, glo-balnata svetska kriza preku trasiranite kanali na sorabotka (platniotpromet so stranstvo, nadvore{no-trgovkata razmena, stranskite direkt-ni izvesticii i portfolio investiciite i sl.) ima zna~itelno vlijanievrz makedonskata ekonomija.

Najprvin, namaluvaweto na cenite na svetskite berzi na metali, voletoto 2008 godina, direktno gi pogodi najgolemite proizvodni kapaci-teti vo zemjava, koi nad 90% od prozvodite gi izvezuvat vo EU, Kina iSAD. Kako izvozno orientirani granki, tekstilnata i ~evlarskata in-dustrija, isto taka, se soo~ija so prvite posledici od svetskata recesijavo smisla na namaleni nara~ki za 30-40% za 2009 godina.

Imaj}i vo predvid deka makedonskata ekonomija nad 50% od svojatanadvore{no trgovska razmena (a koja po svojata visina go nadminuvagodi{niot BDP na zemjata) ja ostvaruva so zemjite od EU, makedonskiotrealen sektor e soo~en so otkaùvawe na izvoznite dogovori i prinudenda zatvori(ili ja namali angaìranosta na) del od svoite kapaciteti,trajno ili privremeno, otpu{taj}i del od svoite vraboteni. Zna~i, sos-tojbata na ekonomska recesija, mnogu podirekno i pobrzo se prelea vomakedonskata ekonomija, koja moè da se o~ekuva da ima reperkusii vrzmakedonskoto bankarstvo i rizicite {to gi nosi namalenata plate`namo} na sega{nite ili potencijalnite korisnici na krediti. Od drugastrana, relaksiranata kreditna politika karakteristi~na za poslednivedve do tri godini, dovede do naglo zgolemuvawe na kreditnata izloènost,taka {to, kreditniot rizik ostanuva vo fokusot na vnimanie na banki-te, na Narodnata banka, no i na ostanatite faktori vo nacionalnataekonomija.

Imeno vo 2008 godina e prekinat trendot na podobruvawe na kvali-tetot na kreditnoto portfolio na bankarskiot sistem, odnosno doa|aatdo izraz prvite znaci na zgolemuvawe na negovata rizi~nost. Ova vlo-{uvawe, od edna strana, se javuva vo uslovi na zabavuvawe na rastot nakreditnata izloènost, koj{to zapo~na na krajot na 2007 godina. Od drugastrana, toa e rezultat na t.n. „zreewe“ na kreditnoto portfolio formi-rano pri porelaksirani uslovi za kreditirawe, karakteristi~ni za iz-minatiot period pri kreditnata ekspanzija. Imaj}i gi predvid o~e-kuvawata za namaluvawe na vkupnata ekonomska aktivnost vo RepublikaMakedonija, kako i zaostruvaweto na kreditnata politika na bankite

259


kako razumen odgovor na efektite od svetskata finansiska kriza i sood-vetnite reakcii i merki od strana na centralnata banka, vo naredniotperiod moè da se o~ekuva natamo{no zabavuvawe na rastot na kreditna-ta izloènost, so mo`no ednovremeno vlo{uvawe na profilot narizi~nost kaj oddelnite kategorii klienti na bankite.

Vo 2008 godina, kreditnata izloènost klasificirana vokategoriite na rizik „V”, „G” i „D” zabeleà zna~itelno povisok rela-tiven porast vo sporedba so vkupnata izloènost na krediten rizik. Natoj na~in, zapre trendot zabeleàn vo izminatite godini, koga dina-mi~niot rast na vkupnata izloènost na krediten rizik be{e prosledenso ednovremeno namaluvawe na apsolutniot iznos na kreditnataizloènost so ponizok stepen na kvalitet. Kreditnata izloènost klas-ificirana vo povisokite kategorii na rizik zabeleà godi{en porastza 24,9% (ili za 3.376 milioni denari), {to e za 13,5 procentni poenipove}e vo sporedba so godi{nata stapka na porast na vkupnata kreditnaizloènost na bankite. Pritoa, najgolemo u~estvo, od 61,1% vo vkupni-ot godi{en porast na kreditnata izloènost so ponizok stepen na kvali-tet ima porastot na kreditnata izloènost klasificirana vo kategori-jata na rizik „V”.

Pri namalena ekonomska aktivnost vo zemjata, vlo{ena naplatana pobaruvawata i namalena likvidnost vo doma{nata ekonomija, pros-ledeni so zaostrenite uslovi za kreditirawe, vklu~itelno i vlo{eniteuslovi za refinansirawe na obvrskite, vo 2009 godina, prodolìja da semenuvaat vo negativna nasoka. Toa predizvika vlo{uvawe na nivnata kre-ditna sposobnost, {to neminovno se odrazi i so zgolemuvawe na ri-zi~nosta na kreditnata izloènost .

Toa rezultira{e so zgolemuvawe na vrednosta na nefunkcional-nite krediti koi bea najbrzoraste~kata komponenta na kreditnataizloènost vo prvoto polugodie na 2009 godina. Tie zabeleàa po-lugodi{en porast od 3.195 milioni denari (27,8%), so {to nivnoto u~estvovo kreditnata izloènost na 30.06.2009 godina se zgolemi za 1,2 procent-ni poena i iznesuva{e 5,6%. Rastot na nefunkcionalnite krediti e u{tepoizrazen ako se nabquduva na godi{na osnova. Imeno, godi{nata stap-ka na rast na nefunkcionalnite krediti od 41,2% e najvisokata stapkana rast vo poslednite pet godini, {to vlijae{e vo nasoka na zgolemuva-we na stepenot na rizi~nost na kreditnata izloènost

Toa zna~i deka kreditniot rizik, ne samo {to ne gubi, tuku i dobi-va na aktuelnost i vo taa smisla negovoto soodvetno upravuvawe i pona-tamu treba da ostanat vo sredi{teto na vnimanieto kako na bankite,taka i na Narodnata banka i na dràvata vo celina.

260


2.1 Ulogata na dràvata vo upravuvawetoso kreditniot rizik

Procesot na deregulacija koj e karakteristi~en za site zemji voposlednive dvaesetina godini, neminovno upatuva na faktot deka uloga-ta na dràvata vo reguliraweto na stopanskiot ìvot treba da se svedena sozdavawe na makroekonomski ambient preku pravna regulativi i soz-davawe na nezavisni institucii koi }e zna~at stabilnost i razvoj, a mnogupomalku da pretstavuva direktno intervenirawe so konkretni merki vosferata na ekonomskoto ̀ iveewe.

Pritoa, angaìraweto na dràvata treba da bide naso~eno vo pravecna ovozmoùvawe poefikasno funkcionirawe na ekonomskiot sistem voedna nacionalna ekonomija kako {to e na primer:

• sozdavawe na institucionalna infrastruktura koja }e gipoddrùva pazarnite prinicipi i konkurentnosta;

• poddr{ka za soodvetno funkcionirawe na bankarskiot sistem;• donesuvawe na regulativa i re{enija vo vrska so finansiskata

stabilnost i razvojot na ekonomijata voop{to.

Imaj}i vo predvid deka bankarskiot sistem vo vo Republika Make-donija poradi svojata dominantnost vo finansiskoto posreduvawe, imadirektni implikacii na finansiskata stabilnost, rast i razvoj na zem-jata, jasno e deka dràvata e osobeno zainteresirana za uspe{noto funk-cionirawe na bankite i drugite finansiski institucii, nezavisno odstepenot na intervencija koj go prakticira vrz ovoj sektor vo opredele-ni periodi.

Vakvata intervencija osobeno treba da bide pravilno dozirana vovreme na tranzicija, karakteristi~na za Republika Makedonija, no prak-tikata pokaùva deka i dràvite na visokorazvienite ekonomii prak-ticiraat opredelen intervencionizam vo uslovi na finansiska kriza.Pritoa, iako svetskite ekonomii poznavaat golem broj bankarski priz-vodi koi generiraat golem broj na rizici, ostanuva faktot deka kreditni-ot rizik ostanuva dominanten vo svojot osnoven ili vidoizmenet oblik.Tokmu, vo svetski ramki gledano, primenata na instrumentite za trans-fer na kreditniot rizik doprinesoa za nemo`nosta od negovo drèwevo prifatlivi ramki od strana na bankite i finasiskite institucii.Taka, starite poznati intervencionisti~ki merki na direktna pomo{na bankarskiot sistem od strana na dràvata se pokaùvaat kako edin-stveno re{enie i vo vreme na aktuelnata finansiska kriza so koja sesoo~uva svetot.

261


Imeno, denovive sme svedoci na direktna finansiska pomo{ od stra-na na dràvite na mnogu razvieni ekonomii kon nivnite bankarski sis-temi, so cel da se saniraat opredeleni banki i/ili da se zadrì doverba-ta vo bankarskiot sistem, a vo nasoka na odrùvawe na finansiskatastabilnost na ovie dràvi. Taka, SAD donesoa odluka za sanacija na ban-kite preku otkup na lo{ite plasmani vo iznos od 700 milijardi dolari.Vo Evropa, Vladite na Velika Britanija, Holandija, Belgija, Germani-ja, Island i Luksenburg izvr{ija nacionalizacija na nekolku zagrozenibanki, so istovremeno zgolemuvawe na limitite za garantiwe na depozi-tite na naselenieto na bankite. Site ovie merki imaa za cel namalu-vawe na neizvesnosta, vra}awe na doverbata i vnesuvawe na sve` kapitalvo finansiskiot sistem.

Tokmu vo ovaa sfera leì i edna od ulogite na dràvata vo vrska sostabilnosta na finasiskiot sistem (i indirektno so upravuvaweto sokreditniot rizik kako najdominanten bankarski rizik).

Spomantiot vid na intervencija e karakteristi~en i za na~inot zasanirawe na bankite vo Makedonija koga za taa cel, dràvata formiranezavisna Agencija za sanacija na bankite. Soglasno Zakonot za sanacijai za rekonstrukcija na del od bankite (Sl.vesnik 14/95), se predvide line-arno otstranuvawe na starite devizni depoziti i pobaruvawata po stran-ski krediti od bilansite na bankite, kako i otstranuvawe na lo{iteplasmani od Stopanska banka kako najgolemata banka (klasificiranivo kategoriite V-, G i D) vo iznos od nad 12 milijardi dinari i nivnoprenesuvawe na upravuvawe na Agencijata za sanacija na banka. Dràvatavo ovoj slu~aj intervenira{e i so merkata rekonstrukcija na Stopanskabanka ad- Skopje, koja be{e potrebna zaradi dominantnata uloga, goleminai polo`ba {to gi ima{e ovaa banka vo bankarskiot sistem vo RepublikaMakedonija, kako i zaradi potrebata da se inicira privatizacija i nej-zina dokapitalizacija.

Dràvata se javi i kako glaven prodava~ na ovaa banka, donesuvaj}ivo me|uvreme i odluka za nova sanacija vo 2000 godina koga 230 milioniDEM nefuncionalni krediti bea preneseni od bilansot na Stopanskabanka na Agencijata za sanacija, a koi bea plasirani samo vo ~etiripretprijatija-golemi dol`nici. Po proda`bata na ovaa banka na stran-ski strate{ki partner, Dràvata u{te vo nekolku navrati be{e vklu~enavo odlukite za sanirawe, a potoa na likvidacija na nekolku komercijal-ni banki (pr. Almako banka, Eksport-Import banka i sl) kade {to drà-vata ima{e svoj kapital ili ima{e dadeno bankarski garancii.

262


Ulogata na dràvata vo funcija na odrùvawe na bankarskata sta-bilnost, se ogleda i vo odlukata za formirawe Fond za osiguruvawe nadepoziti188), koj garantira celosno obe{tetuvawe na depozitite nafizi~kite lica vo iznos do 10.000 evra, odnosno 90 % od vrednosta nadepoziti do 20.000 evra (vo denarska protivvrednost) kaj sekoja poedine~nabanka. Imaj}i gi vo predvid dosega{nite slu~ai na uspe{no obe{tetu-vawe na bankite, koi bea likvidirani189), moè da se kaè deka Fondotigra zna~ajna uloga vo gradeweto na doverba vo makedonskiot bankarskisistem, {to e od osobeno zna~ewe pri uslovi na porast na kreditnataaktivnost na bankite vo posledive godini, koga naglo povlekuvawe nadepozitite moàt negativno da se odrazat na stabilnosta na bankite.

Vo poslednive godini, ulogata na dràvata, vo uslovi na visok ste-pen na privatiziranost na makedonskite banki e sÈ pomalku naglasena.Poslednive izmeni na Zakonot na Narodna banka 190) É dade na Narodna-ta banka dopolnitelna nezavisnot, a na Guvernerot u{te pogolemi ov-lastuvawa vo delot na izdavawe i ukinuvawe na dozvoli za osnovawe irabota na banki kako i nadzorot i merkite nad bankite.

Sepak, ostanuva obvrskata za informirawe na dràvata, taka {toza izdavawe i ukinuvawe na dozvola za osnovawe i rabotewe na banka i{tedilnica i za statusni izmeni, Narodnata banka e dol`na pismeno dago izvestuva Ministerstvoto za finansii vo rok od sedum dena od denotna kone~nosta na odlukata za izdavawe, odnosno ukinuvawe na dozvolata.Isto taka, soglasno Zakonot za banki od 2007 godina (kako osnoven zakonkoj ja regulira problematikata na raboteweto na bankite), Narodnatabanka e dol`na do Ministerstvoto za finansii da dostavuva podatoci iinformacii za:

• primena na supervizorski merki prezemeni vrz bankite i• kvartalni podatoci za performansite na bankarskiot sistem

koi se odnesuvaat na:

188) Zakonot za fondot za osiguruvawe na depoziti (Sl. vesnik 63/2000 so iz-menite i dopolni od 2003 i 2008 godina).

189) Posleden e slu~ajot so Makedonska banka ad-Skopje, a prethodno so Radobanka-Skopje (pokraj spomenatite dve: Almako banka i Eksport-Importbanka) .

190) Zakonot za Narodnata banka na Republika Makedonija, Slu`ben vesnik naRM br.3/02 i Zakonite za izmenuvawe i dopolnuvawe na Zakonot za Narod-nata banka na Republika Makedonija, Slu`ben vesnik na RM br.51/03, br.85/03, 40/04, 61/05 i 129/06).

263


- sopstveni sredstva,- kapital i adekvatnost na kapitalot,- kreditnata izloènost,- indikatori za likvidnost,- sostojba na vonbilansnite stavki,- vrednosta na vloùvawata vo kapitalot na finansiski i

nefinansiski institucii.

Ulogata na dràvata po pra{aweto za upravuvawe so kreditniotrizik e vo sferata na zakonodavnata oblast, kade preku propisite koi jareguliraat oblasta na upravuvaweto so kreditniot rizik i negovo sood-vetno sledewe i kontrola }e se ovozmoì postabilen bankarski sistem.Taka so Noviot zakon za bankite (donesen vo juni 2007 godina), se obez-beduva zna~ajno kvalitativno unapreduvawe na bankarskata regulativai supervizija vo Republika Makedonija.

Pritoa, so ovoj zakon se ovozmoùva191 ):- zajaknuvawe na korporativnoto upravuvawe vo bankite;- postavuvawe na osnovite za primena na Novata bazelska kapi-

talna spogodba (BAZEL 2);- unapreduvawe i zajaknuvawe na sistemite na bankite za upravu-

vawe so rizicite, osobeno na upravuvaweto na kreditniot rizik,likvidnosniot rizik, valutniot rizik, pazarniot rizik i ri-zikot od koristewe na informaciskata tehnologija;

- unapreduvawe na na~inot na vr{ewe supervizija i nadzor;- usoglasuvawe na smetkovodstvenite standardi i pravila za banki-

te so Me|unarodnite smetkovodstveni standardi i Me|unarod-nite standari za finansisko izvestuvawe;

- zajaknuvawe na korektivnite merki- zgolemuvawe na efikasnosta na postapkata za izlez na banka od

bankarskiot sistem i na na~inot na otvorawe i rabotewe nafilijala na stranska banka.

Vo posledniov slu~aj so Zakonot za bankite predviduva mo`nost zastranskite banki da vr{at bankarski i drugi finansiski aktivnosti nateritorijata na Republika Makedonija preku otvorawe filijali. Na tojna~in, mo`nosta za prisustvo na stranskite banki vo Republika Make-donija e pro{irena so nov organizaciski i deloven oblik, so {to sepostignuva pogolema liberalizacija na vlezot na stranskite banki i

191) Od Zakonot za banki, juni 2007, (Sl. vesnik 67/07).

264


pogolem stepen na otvorenost na bankarskiot pazar vo Republika Make-donija.192 )

Slednata uloga na Dràvata direktno ili indirektno vrzana soupravuvaweto so kreditniot rizik e vo domenot na donesuvawe na zakon-ski propisi so koi }e se ovozmoì sozdavawe na podobar ambient za na-plata i obezbeduvawe na pobaruvawata po plasirani krediti.

Vo taa smisla napraveni se brojni izmeni ili doneseni novi zako-ni so koi se za{tituvaat vo oblasta na obezbeduvaweto na kreditnitepobaruvawa preku:

- Zakonot za dogovoren zalog (Sl. Vesnik 5/03),- Zakon za obezbeduvawe na pobaruvawata (Sl. Vesnik 87/07) i- Zakonot za finasisko obezbeduvawe (Sl. Vesnik br. 84/08).

Isto taka, vo pravec na zabrzuvawe na naplatata na pobaruvawata,ve}e se doneseni Zakonot za izvr{uvawe (Sl. Vesnik br.35/05) so koj seureduvaat pravilata spored koja izvr{itelite postapuvaat pri prisil-noto izvr{uvawe na sudskite odluki kako i posledniot Zakon za ste~aj(Sl. Vesnik br. 34/2006), so koj me|u drugoto detalno se regulirapra{aweto za namiruvawe na doveritelite vo ste~ajnata postapka.

Pokraj toa, golem pridones pretstavuvaat poslednive promeni koise napraveni vo pravec na usoglasuvawe na smetkovodstvenite standardii pravila so Me|unarodnite smetkovodstveni standardi i Me|unarodnitestandardi za finansisko izvestuvawe. Propi{uvaweto na novata smetk-ovodstvena ramka se o~ekuva da pridonese za zgolemuvawe na realnosta iobjektivnosta na finansiskite izve{tai na bankite, a so toa i zgolemu-vawe na transparentnosta na bankarskiot sistem vo Republika Make-donija.

192) Vo tekot na vtorata polovina od 2007 godina “Komercijalno investicionabanka ” AD Kumanovo be{e prezemena od „Milestone“ ehf. Rejkjavik, po {toslede{e nejzino preimenuvawe vo “Stater Banka” AD Kumanovo, “Inter-nacionalna privatna banka” AD Skopje be{e prezemena od „Alfa financeholding“ Sofija, po {to slede{e nejzino preimenuvawe vo “Kapital ban-ka” AD Skopje, a vo prvata polovina od 2008 godina “Sileks banka” ADSkopje be{e prezemena od “Centralna kooperativna banka” AD Sofija. Voseptemvri 2008 godina, “ [taerska banka i {tedilnica” AD (SteiermärkischeBank und Sparkassen) od Grac, Republika Avstrija stekna 96, 1% od vkupniotbroj akcii na “Investbanka” AD Skopje, dodeka 66, 6% od vkupnite akciina “Izvozna i kreditna banka” AD Skopje bea prezemeni od strana na“Demir-Halk banka (Holandija) N.V” Roterdam (“Demir-Halk Bank (Nederland)N.V”).

265


2.2 Ulogata na Narodnata banka na Republika Makedonijavo upravuvaweto so kreditniot rizik

Narodnata banka na Republika Makedonija ima klu~na uloga vokreraweto i odrùvaweto na stabilnosta na bankarskiot sektor i votaa nasoka, vo gradeweto na sistem na upravuvawe so kreditniot rizik idrugite rizici so koe e soo~eno bankarskoto rabotewe vo na{ata zemja.

Taa nejzina uloga e utvrdena i so vnatre{nata organizacionapostavenost na Narodnata banka vo ~ii ramki e smestena supervizorkatafunkcija, so osnovna cel, sledewe na raboteweto na bankite i prezema-we merki za za{tita od predimenzioniran krediten i drug vid bankar-ski rizik.

Ulogata na Narodnata banka vo upravuvaweto so kreditniot rizikmoè da se prepoznae vo del od nejzinite osnovni funkcii predvideniso Zakonot za Narodna banka193) i toa:

a) licencirawe-izdavawe dozvola za osnovawe i rabotewe na ban-ki i {tedilnici;

b) vr{ewe supervizija na bankite i {tedilnicite;v) podgotovka na regulativa svrzana so ocenkata za upravaweto so

rizicite i soodvetno funkcionirawe na bankarskiot sistem;g) prezemawe korektivni merki i sankcii vrz bankite i {tediln-

icite so cel funkcionirawe na bankarskiot sistem soglasnoregulativata;

d) poddr{ka za pravilno funkcionirawe na kreditno informa-tiven sistem preku vospostavuvawe i vodewe na Krediten regis-ter za kreditnata izloènost na pravnite i fizi~kite licasprema bankite i {tedilnicite osnovani vo Republika Make-donija.

a) Licencirawe - izdavawe dozvoli i soglasnostina bankite i {tedilnicite

Spored Zakonot za banki, Narodnata banka izdava dozvola za osno-vawe i rabotewe na banka i {tedilnica, za statusni izmeni i gi ukinuvaizdadenite dozvoli vo slu~aite predvideni vo Zakonot.

Poa|aj}i od su{tinata na licenciraweto, {to podrazbira izdavawedozvoli i soglasnosti za vr{ewe finansiski aktivnosti za steknuvawe

193) Napraven e prikaz samo na del od funkciite na Narodna banka na Republi-ka Makedonija koi se direktno naso~eni kon pra{awata na odrùvawe nazdrav bankarski sistem i upravuvawe so bankarskite rizici.

266


status na akcioner so kvalifikuvano u~estvo ili ~len na organite nabanka, licenciraweto pretstavuva orudie na bankarskata supervizija sokoe se ostvaruva prethodno (ex ante) vlijanie vrz stabilnosta na bankar-skiot sistem na zemjata.Imeno, pri odlu~uvaweto za izdavawe soglas-nost Guvernerot ocenuva dali bankata }e bide organizirana i sposobnaza rabota, soglasno so propisite, propi{anite supervizorski standardii na~elata na transparentnost i sigurnost, dali gi ispolnuva standardi-te za korporativno upravuvawe i upravuvawe so rizici, gi ocenuva kva-lifikacijata, iskustvoto i reputacijata na predloènite ~lenovi nanadzorniot odbor, upravniot odbor i realnosta na strate{kiot i opera-tivniot plan i proekcijata na finansiskite izve{tai. Na toj na~in,u{te vo startot se te`nee da se eliminira (ili se svede na minimum)mo`nosta od involvirawe na kriminal, nekompetentnost ili drugi nega-tivni pojavi, {to }e zna~at visok rizik za bankarskiot sektor.

Vakvata pretpazlivost od strana na Narodnata banka e prisutna ivo tekot na raboteweto na bankite, preku izdavawe na soglasni za sitepozna~ajni izmeni vo raboteweto na bankata, koi moàt direktno iliindirektno da vlijaat na rizi~nosta na nejzinito rabotewe. Imeno, Na-rodnata banka izdava soglasnost vo slu~aj na:

- izmena ili dopolnuvawe na statutot na banka;- imenuvawe na ~lenovi na nadzoren i upraven odbor;- osnovawe na podru`nica, filijala ili pretstavni{tvo na ban-

ka vo stranstvo ;- vloùvawa na pove}e od 10% od vkupnit sopstveni sredstva na

bankata vo nebankarska finasiska ili nefinansiska organiza-cija;

- otvorawe pretstavni{tvo na stranska banka;- koga poedine~en akcioner ima namera da se stekne so akcii ~ij

nominalen iznos iznesuva ili nadminuva 5%, 10%, 20%, 33%, 50%i 75% od vkupniot broj na akcii, odnosno od vkupniot broj naizdadeni akcii so pravo na glas vo bankata.

b) Supervizija na bankite

Narodnata banka vr{i supervizija na bankite i {tedilnicite.

So supervizijata, Narodnata banka ja ocenuva usoglasenosta na rabo-teweto na bankite i {tedilnicite so propisite i supervizorskite stan-dardi. Supervizijata se vr{i posredno, preku permanentno vonterenskosledewe na dokumentacijata {to bankite i {tedilnicite ja dostavuvaatdo Narodnata banka i neposredno, so terenska kontrola vo samata bankai {tedilnica, preku celosna ili delumna kontrola na raboteweto nabankata i {tedilnicata.

267


Vo ramkite na terenskata supervizija, Narodnata banka pravi pro-cenka na sistemot na vnatre{na kontrola i na adekvatnosta na tehni~-kata, organizaciskata i kadrovskata ekipiranost na bankite za odgovorna predizvicite nametnata od zasilenata kreditna aktivnost na banki-te. Imaj}i ja predvid dinamikata na kreditnite plasmani, vo posledni-ot period, NBRM so posebno vnimanie, go sledi na~inot na koj bankiteupravuvaat so kreditniot rizik, osobeno vo domenot na kreditirawetona fizi~kite lica, kade kreditnata ekspanzija e osobeno naglasena.

So Zakonot za bankite e obezbedena pravna osnova za postepen pre-min od supervizija, koja{to se temeli na ocenka na usoglasenosta so pro-pisite, kon supervizija koja{to e pove}e orientirana kon ocenka narizicite i upravuvaweto so niv. Vo taa smisla, Narodnata banka ve}ezapo~na so vospostavuvawe na novata metodologija za supervizija ori-entirana kon ocenka na rizicite, so detalno propi{uvawe na sistemotza upravuvawe so rizicite, kako i so propi{uvaweto na obvrskata zabankite da vospostavat interen proces za ocenka na adekvatnosta na ka-pitalot.

Ova sekako pretstavuva direktna implementacija na Bazelskiteprincipi za efikasna bankarska supervizija, kako me|unarodno prifatenistandardi za vospostavuvawe i odrùvawe efikasen bankarski sistem ibankarska supervizija.

Narodnata banka ima pravo i obvrska za vr{ewe nadzor nad rabo-teweto na licata povrzani so bankata, na drugi lica vo bankarskata grupai na dru{tvata za pomo{ni uslugi na bankata, odnosno sproveduva kon-solidirana supervizija. Dosega{nata zakonska i podzakonska regu-lativa ovozmoùva{e sproveduvawe konsolidirana supervizija nabankarska grupa od strana na NBRM, pri {to ne bea jasno preciziraniobvrskite i odgovornostite na mati~noto lice i ~lenovite na bankar-skata grupa, kako i na oddelnite finansiski supervizorski organi.

So Odlukata za konsolidirana supervizija e ostvarena osnova zavospostavuvawe efikasni mehanizmi za sorabotka i razmena na podatocii informacii pome|u nadle`nite supervizorski organi, kako i na~inotna izvestuvawe na NBRM.

Pri toa konsolidiranata supervizija se odnesuva najmalku na:- iznosot na sopstvenite sredstva;- iznosot na golemi izloènosti;- vloùvawata vo drugi nefinansiski institucii;- sistemot na vnatre{na kontrola i upravuvaweto so rizicite.

268


v) Podgotovka na regulatornata ramka

Regulatornata ramka pretstavuva osnova za efikasna bankarska su-pervizija, a voedno i osnoven preduslov za obezbeduvawe i odrùvawe nasiguren i stabilen bankarski sistem. Po~ituvaj}i gi me|unarodnite stan-dardi, Narodnata banka donesuva odluki, propi{uva metodologii i up-atstva i prezema merki. Vo taa smisla, Sovetot na Narodnata banka ve}eizraboti i donese pove}e zakoni i podzakonski akti, so {to se zaokruìcelokupnata regulativna ramka za bankarskiot sistem i bankarskata su-pervizija, kako osnova za nejzinata orientacija na funkcionirawe - su-pervizija bazirana na ocenka na rizikot i upravuvawe so rizicite (riskbased supervision).

Guvernerot na Narodnata banka, isto taka, propi{uva podetalenna~in na vodewe na smetkovodstvo na bankite i {tedilnicite, vo soglas-nost so propisite za smetkovodstvo i op{to prifatenite smetkovodstve-ni standardi.

g) Prezemawe korektivni merki i sankcii

Dokolku so supervizijata se utvrdi nepridrùvawe na bankite,odnosno {tedilnicite kon propi{anite standardi i se konstatiraatneurednosti i nepravilnosti vo sproveduvaweto na propisite, Guverne-rot e dolèn da prezeme merki protiv bankata, odnosno {tedilnicata ida opredeli rokovi za usoglasuvawe so standardite i za otstranuvawe nautvrdenite neurednosti i nepravilnosti.

Vidot na merkite koi{to NBRM moè da gi prezeme kon banka, egolem (vo zavisnost dali se raboti za redovni ili vonredni merki) ivarira od izdavawe preporaki, predupreduvawa ili sklu~uvawe protoko-li, preku zabrana ili ograni~uvawe na opredeleni aktivnosti ili tran-sakcii, ograni~uvawe na porastot na izloènosta, do voveduvawe admini-stracija i odzemawe na dozvolata za osnovawe i rabota.

Vo ramkite na korektivnite merki, osobeno e zna~aen mehanizmotna povlekuvawe na soglasnosta (na akcioner so kvalifikuvano u~estvo,~len na nadzoren odbor, ili upraven odbor i dr.) od strana na NBRM, voslu~aite koga pove}e ne se ispolnuvaat uslovite vrz osnova na koi e iz-dadena soglasnosta. Vo vrska so prethodnoto, drug zna~aen mehanizam emo`nosta za ograni~uvawe na pravata od akciite, vo slu~aj koga akciitese steknati sprotivno na Zakonot za bankite, ili ako e povle~ena pret-hodno izdadenata soglasnost za steknuvawe akcii vo banka.

Vo slu~aj na voveduvawe administracija na banka, NBRM moè dasprovede:

269


- rehabilitacija na bankata, koja{to sodrì aktivnosti za podo-bruvawe na nejzinata finansiska sostojba, so cel taa daprodolì da raboti, ili

- dokolku ne postojat uslovi za podobruvawe na sostojbata nabankata, se predviduva mo`nost, pred da se odzeme nejzinata doz-vola za osnovawe i rabotewe, da se izvr{i prenos na del ili nasite nejzini depoziti, krediti i drug imot i obvrski vo drugabanka vo Republika Makedonija.

So ovoj mehanizam se ovozmoùva da se zgolemi efikasnosta priizlezot na bankata od bankarskiot sistem, a gra|anite i drugite ekonom-ski subjekti da moàt slobodno da raspolagaat so sopstvenite depozitii so sredstvata vrz osnova na koristenite krediti, namesto tie da bidatdoveriteli i dol`nici vo ste~ajnata ili likvidaciskata postapka nabankata.

d) Informirawe i Krediten registar

Za izvr{uvawe na funkciite, Narodnata banka pribira, obrabotu-va, objavuva i distribuira podatoci i informacii, izve{tai, anketi istudii svrzani so finasiskiot sistem i makroekononskoto opkruùvawevo zemjata.

Vo pravec na posoodvetna ocenka na kreditniot rizik od strana nabankite, za sekoj poedine~en kredit ili kreditni proizvodi, Narodnatabanka vospostavuva i vodi Registar na podatoci za kreditna izloènostna pravnite i fizi~kite lica sprema bankite i {tedilnicite osnovanivo Republika Makedonija.Bankite i {tedilnicite se dol`ni do Narodna-ta banka da dostavuvaat podatoci i informacii za vodewe na Kreditni-ot register.

Agregiranite podatoci od site banki i {tedilnici, koi gi podgot-vuva Narodnata banka, pretstavuvaat zna~ajna alatka vo ocenkata nakreditnata kreditniot rizik i upravuvaweto na kreditniot rizik vo-op{to.

2.3. Ulogata na komercijalnite bankivo upravuvaweto so kreditniot rizik

Komercijalnite banki vo Republika Makedonija razbirlivo ja imaatnajobemnata i najva`nata uloga vo upravuvaweto so kreditniot rizik isite bankarski rizici voop{to. Obemnata regulativa vo delot na ri-zicite (za koja se zboruva{e vo prethodnive poglavja) vo golema mera gonaso~uva raboteweto na bankite vo ovaa sfera, no obvrskata za prakti~-noto sproveduvawe na ovie barawa ostanuva na menaxmentot i kredit-nite slu`benici vo bankite.

270


Za taa cel, bankite gi napravija ili gi pravat poslednive podgo-tovki za kadrovski, sodrìnski i institucionalno da odgovorat na pre-dizvicite koi so spomantata regulativa im ja postavi Narodnata banka.Natoj na~in se zgolemuva ulogata i zna~eweto {to bankite ja imaat vo up-ravuvaweto so kreditniot rizik.

Spremnosta na del od bankite samoinicijativno da vovedat proce-duri, mehanizmi i alatki za uspe{no upravuvawe na kreditniot rizik(u{te pred stapuvaweto na sila na zakonskite barawa) jasno zboruvaat zaosoznaenata va`nost za primena istite, od strana na nivniot menaxment.

Ostanatite banki, pak, zabrzano rabotat na podgotovka na niza nadokumenti, proceduri i prezemaat aktivnosti za organizacisko prestruk-tuirawe, so cel naj soodvetno da ja izvr{at ulogata vo procesot na upra-vuvawe so bankarskite rizici.

Vo taa smisla, vo zavisnost od goleminata, vidot i sloènosta nabankata i finansiskite aktivnosti {to gi vr{i, bankata e dol`na danazna~i lice ili formira poseben organizaciski del za upravuvawe sobankarskite rizici zaradi:

• sproveduvawe na politikite i procedurite za upravuvawe sorizici vo bankata;

• redovno sledewe na limitite na izloènost na poedine~niterizici;

• utvrduvawe i redovno sledewe na profilot na rizi~nost nabankata i

• redovno izvestuvawe na Odborot za upravuvawe so rizici i os-tanatite organi na bankata za izloènosta na bankata na pood-delnite rizici i za nejziniot profil na rizi~nost.

Bankata, isto taka, vospostavuva politika i soodvetni proceduriza upravuvawe so kreditniot rizik, koi treba da se odnesuvaat na:

- kriteriumite i procedurite za odobruvawe krediti, kriteriu-mi za utvrduvawe i sledewe na kreditnata sposobnost na klien-tot

- kriteriumite za utvrduvawe i sledewe na vrednosta na obezbedu-vaweto.

Po~nuvaj}i od 2009 godina bankite vospostavija sistem na internoutvrduvawe i ocenka na potrebnata adekvatnost na kapitalot, vo zavis-nost od nivniot profil na rizi~nost. 194)

194) Stapkata na adekvatnost na kapitalot na nivo na bankarskiot sistem sosostojba 30.09.2008 iznesuva 15%.

271


Ulogata na bankata vo procesot na upravuvaweto so kreditniotrizik e da vospostavi jasen i transparenten proces na odobruvawe kredi-ti, identifikuvaj}i gi pritoa site zna~ajni faktori koi moàt da vli-jaat na rizi~nosta na klientot, odnosno na izloènosta na bankata konklientot. Pritoa, ne pomalku zna~aen e procesot na sledewe na kredi-tot koj vklu~uva sledewe na negovata otplata soglasno dogovornite us-lovi, kako analiza na kvalitetot na kreditnoto portfolio, {to vklu~uvai ocenka na negovite idni trendovi.

Vo pravec na poprecizno merewe na kreditniot rizik, bankitevospostavuvaat proces na klasifikacija na rizi~nosta na izloènostitena krediten rizik na poedine~na i na grupna osnova i utvrduvaat isprav-ka na vrednost i posebnata rezerva.

Bankata, isto taka, e dol`na da obezbeduva podatoci i izve{taiza:

• za strukturata na vkupnata izloènost na krediten rizik;• za finansiskata sila na klientot;• za izloènostite so povisok stepen na rizik;

• za dostasanite i nefunkcionalnite pobaruvawa;• za prolongirani i prestrukturirani pobaruvawa;• za strukturata na vkupnata izloènost na krediten rizik• spored vidot na obezbeduvaweto;• za nivoto i dvièwata na iznosot na ispravkata na vrednosta i· posebnata rezerva, na nivo na kreditnoto portfolio i sl

Site ovie izve{tai mu sluàt na menaxmentot i na Odborot za up-ravuvawe so rizici(koj sekoja banka treba da go ima) za prezemawe naodluki vo pravec na soodvetno upravuvawe so kreditniot rizik.

Aktuelnata organizaciona postavenost i sodrìnata na aktivnos-tite koi se izvr{uvaat vo ramkite na upravuvaweto so kreditniot rizikse prezentirani vo prodolènie na ova poglavje.

3. Sodrìnski i organizacioni aspekti na upravuvaweto sokreditniot rizik vo komercijalnite banki na RepublikaMakedonija.

Upravuvaweto so kreditniot rizik dobiva na aktuelnost vo pos-lednive deset godini kaj golem broj od bankite na Makedonija, kako po-radi baraweto na Narodna banka, koja so cela redica na zakoni i podza-konski akti go regulira pra{aweto so upravuvaweto so kreditniot iostanatite bakarski rizici, taka i poradi soznanieto deka vo uslovi na

272


kreditna ekspanzija i golema rizi~na izloènost, soodvetnoto upravu-vawe so kreditniot rizik e pra{awe za nivniot opstanok i prosperi-tet.

Pra{aweto na upravuvaweto so kreditniot rizik vo bankite naRepublika Makedonija moè da se razgleduva:

1. od aspekt na u~esnicite koi direktno ili indirektno se vklu-~eni vo procesot na upravuvaweto so kreditniot rizik;

2. od aspekt na organizacionata postavenost na procesot na upa-vuvaweto so krediten rizik i komunikacijata koja ja vr{� sodrugite organizaciski edinici ;

3. od aspekt na sodrìnata na aktivnostite {to se vr{at vo banka-ta, a koi se odnesuvaat na upravuvaweto so kreditniot rizik.

3.1. U~esnicite koi direktno ili indirektno se vklu~enivo procesot na upravuvaweto so kreditniot rizik

Vo procesot na upravuvawe so kreditniot rizik vo najgolem del odbankite vo Makedonija se vklu~eni slednive organi, organizacioniedinici, i lica:

- Nadzorniot odbor,- Upravniot odbor,- Odborot za upravuvawe so rizici,- Kreditniot odbor, /odbori- Kreditnite komisii,- Organizacionata edinica za upravuvawe so rizici(krediten

rizik)- Organizacionite edinici vo koi se generira kreditniot rizik

(sektorite za kreditirawe na pravni lica i naselenie/fili-jalite)

- Organizacionata edinica ili lice zadolèno za upravuvawe soproblemati~ni krediti(rizi~ni plasmani)

- Rakovoditelite na organizacionite delovi niz koi se odvivakreditiraweto, kreditnite referenti, analiti~ari i admin-stratori.

Sekoj od ovie organi, organizaciski edinici i lica ima svoja ulogavo delot na upravuvaweto so kreditniot rizik na strate{ko, makro imikro nivo i toa:

273


a) Nadzoren odbor, Odbor za upravuavawe so rizici iUpraven odbor

• Ulogata na Nadzorniot odbor najmnogu se odnesuva vo odobruva-we na strate{ite dokumenti i politikite za upravuvawe sokreditniot rizik, utvrduvawe na limiti za opredeleni izlo-ènosti i odobruvawe na krediti koi po visina na kreditnataizloènost se vo negova nadle`nost kako i drugi aktivnosti odstrate{ko za~ewe za bankata vo delot na upravuvaweto so kre-ditniot rizik.

• Odborot za upravuvawe so rizici e konstituiran kaj najgolembroj banki vo tekot na 2008 godina soglasno Zakonot za banki iOdlukata za upravuvawe so rizici. So nego pretsedava eden od~lenovite na Upravniot odbor (naj~esto prviot generalen di-rektor), a ~lenuvaat i klu~nite sektorski rakovoditeli. OvojOdbor iako raboti kratok period, ve}e ima vospostaveno svojdelokrug i ritam na rabota kaj najgolem del od bankite. Odbo-rot za upravuvawe so rizici se sostanuva edna{ sedmi~na i voosnova ja sledi i analizira rizi~nata struktura na kreditnotoportfolio preku:

- analiza na izve{taite za profilot na rizi~nosta na banka-ta ;

- rizi~nosta po poedini golemi izloènosti i drugi izve{taikoi go podgotvuva organizacionata edinica za upravuvawe sorizici na nedelna, mese~na i kvartalna osnova;

- ja sproveduva strategijata i politikite za upravuvawe sobankarskite rizici (vklu~uvaj}i go i kreditniot rizik);

- gi opredeluva i revidira limitite na kreditna izloènosti

- vr{i drugi aktivnosti vo vrska so upravuvaweto na kreditni-ot rizik.

• Upravniot odbor, (ili izvr{niot menaxment):- sproveduva proceduri za upravuvawe so krediten rizik;- obezbeduva uslovi za efikasno sproveduvawe na procesot na

upravuvawe so kreditniot rizik i koordinirawe na ovie ak-tivnosti so ostanatite organizaciski delovi kade se generi-ra kreditniot rizik;

- go informira Nadzorniot odbor, Odborot za upravuvawe sorizici i site vraboteni vo bankata vklu~eni vo procesot naupravuvawe so oddelni rizici;

- vospostavuva proceduri za voveduvawe na nov proizvod i sl.

274


b) Kreditni odbori i kreditni komisii

Kreditnite odbori i kreditni komisii imaat nadle`nost da done-suvaat odluki za kreditirawe na klientite-fizi~ki i pravni lica.Nivnite odluki se donesuvaat vrz baza na krediten predlog koj vo najgo-lem broj slu~ai go dostavuvaat kreditnite referenti od sektorite zakreditirawe, a samo vo mal broj slu~ai kreditnite predlozi za pogole-mi krediti se podgotvuvaat od organizaciskite edinici za upravuvaweso krediten rizik. Vklu~enosta na ovie tela vo upravuvaweto so kreditni-ot rizik se ogleda vo toa {to so pozitivnoto donesuvawe na opredelenakreditna odluka, nastanuva kreditno izloùvawe koe ponatamu e pred-met na sledewe i kontrola. Voedno, ovie tela, soglasno potrebite nabankarskata politika, moàt da nosat klu~na uloga vo prifa}awe iliodbivawe na kreditite koi so stepenot na procenetata rizi~nost se nagranicata na utvrdenite kreditni limitite.

Kaj del od bankite odlukite za kreditirawe gi donesuvaat kredit-ni komisiite na filijalite, odnosno kreditniot odbor, a nad opredele-no nivo odlu~uva Upravniot, odnosno Nadzorniot odbor. No mnogu ~este slu~ajot na delegirani ovlastuvawa za odobruvawa na krediti po opre-deleni nivoa na odlu~uvawe, koi se utvrdeni so kreditnite politiki nabankite. Soglasno na toa, opredeleni kreditni limiti na ovlastuvawa-ta se delegirani na nivo na organizaciski delovi, filijali, rakovodite-li, Krediten odbor, Upraven odbor i Nadzoren odbor.

v) Organizacionata edinica za upravuvaweso krediten rizik

Ovaa edinica e klu~na operativna edinica vo upravuvaweto sokreditniot rizik. Soglasno novite zakonski odredbi slu`bata za upra-vuvawe so rizici (vklu~itelno i kreditniot rizik) pretstavuva neza-visen organizacionen del na bankata, odvoen od sektorite kade se gener-ira kreditniot rizik. Vo taa smisla, vo tekot na 2008 godina, nekolkutebanki koi ne se soodvetno organizirani gi pravat poslednive podgotovkiza funkcionirawe na istite. Me|utoa, najgolem del od bankite osobenogolemite i del od srednite banki, ve}e imaat formirano nezavisna or-ganizaciona edinica za upravuvawe so rizicite, kade kreditniot rizikima dominantno mesto. Aktivnostite na ovaa edinica se sveduvaat vokontinuirano sledewe i procenka na stepenot na rizi~nosta na kredit-noto portfolio na genaralna osnova, po poedine~ni izloènosti i pokreditni proizvodi, preku niza izve{tai koristewe soodvetni alatkiza monitoring i prezemawe preventivni aktivnosti, so cel drèwe nakreditniot rizik vo prifatlivi ramki. Podetalnata sodrìna na ak-tivnostite na ovaa organizaciona edinica kako i prisutnite formi na

275


nejzino organizirawe kaj bankite vo Makedonija, }e bide prikaàna voprodolènie na ova poglavje.

g) Organizacionata edinica ili lice zadolèno zaupravuvawe so problemati~ni krediti(rizi~niplasmani)

Golem del na bankite imaat (bankarskata regulativa go predvidu-va) posebna edinica ili barem lice odgovorno za upravuvawe so pro-blemati~ni krediti. Golemite i sredni banki ve}e imaat propi{anopolitiki za upravuvawe so problemati~nite krediti soglasno koi defi-nira kriteriumi za identifikuvawe na problemati~ni krediti i postap-ka za nivno sledewe i alternativni formi na naplata.

d) Organizacioni edinici vo koi se generira kreditniotrizik (sektorite za kreditirawe na pravni lica inaselenie/filijalite)

Sektorite za kreditirawe na bankite se organizaciski edinici kade{to se generira rizikot so samiot proces na odobruvawe na kreditot.

Kreditnite referenti se prvata estanca do koja se dostavuva kredit-noto barawe, se proveruva formalno -pravnata ispravnost na kredit-noto barawe i propratnata dokumentacija. Vo naj~est slu~aj kaj na{itebanki, vo ovie organizacioni edinici, se vr{i kreditna analiza za utvr-duvawe na kreditnata sposobnost na baratelite na kreditot i se podgot-vuvaat kreditni predlozi.

Vo zavisnost od organizaciskite re{enija i kreditnite politikina bankite, kaj pove}e banki, kreditnite referenti ili rakovoditelitena sektori za kreditirawe imaat ovlastuvawe za odobruvawe na kreditivo ramkite na utvrdenite limiti. Kreditnite referenti vo ovie organi-zaciski edinica gi vodat kreditnite dosieja na sekoj od komitentite, jasledat nivata aùrnost vo otplatite i dostavuvaat pregledi za docnewena klientite do slu`bite za upravuvawe na krediten rizik. Vo golembroj slu~ai ja opredeluvaat klasifikacijata na kreditite i grupite nakrediti vrz osnova na koja organizaciskata edinica za upravuvawe nakreditniot rizik go presmetuva o{tetuvaweto (rezervaciite). Kredit-nite referenti vo sektorite za kreditirawe vrz osnova na monitorin-got na kreditite reagiaat samoinicijativno ili na preporaka na rako-vodniot tim i Odborot za upravuvawe so rizici okolu prezemawe na ak-tivnosti za naplata na dospeanite obvrski.

276


3.2. Organizacionata postavenost na procesotna upravuvaweto so krediten rizik

Organizacionite formi vo koja se odvivaat operativnite aktivnos-ti na procesot na upravuvawe so kreditniot rizik kaj bankite vo Repub-lika Makedonija beleì golema raznolikost od slu~aj do slu~aj.

Vo osnova, naj~esti se slu~aite na formirawe na posebna direkci-ja za upravuvawe so rizici vo ramkite na koi, upravuvaweto so kreditni-ot rizik ima dominantno mesto, ili postoi posebna slu`ba(oddelenie)za upravuvawe so krediten rizik. Pritoa, zna~ajno e da se napomene dekatakvata organizaciska edinica vo site slu~ai e nezavisna i smestena nad-vor od sektorite za kreditirawe i hierarhiski gledano ima direktnapopredelenost na Upravniot odbor na bankata.

Vo taa smisla se istaknuva zna~eweto na direkcijata za upravuvaweso rizici (krediten rizik) vo odnos na drugite organizaciki edinici, aosobeno so sektorot(sektorite) za kreditirawe kade vo osnova se generirakreditniot rizik, i koi ja ”hranat” ovaa direkcija so neophodni podato-ci svrzano za poedine~na i zbirna izloènost na kreditnoto portfo-lio na bankata. Obi~no, direkcijata za upravuvawe so rizici ima naj-malku dve slu`bi ili oddelenija od koi ednoto e zadolèno za upravu-vawe so krediten rizik, a drugoto za ostanatite vidovi rizici(pazaren,valuten, operativen...). Vo vakvata organizaciona edinica obi~no seangaìrani od 4-7 vraboteni.

Pokraj ovaa najzastapena organizaciska forma, pogolemite bankive}e imat sektori ili duri t.n. „centri za upravuvawe so rizici” voramkite na koi povtorno, upravuvaweto so krediten rizik pretstvauvadirekcija ili druga organizaciska edinica za upravuvawe krediten rizik.Brojnata angaìranost e nad 10 kreditni analiti~ari i rakovoditelina sektori/slu`bi (od koi najdominantna angaìranost ima vo sektorotza upravuvawe so krediten rizik).

Me|utoa, treba da se napomene deka malite banki i nekoi srednibanki na kreditniot rizik ne mu posvetuvaat (barem vo organizaciskasmisla) osobeno vnimanie, pa upravuvaweto so kreditniot rizik se tre-tira vo ramkite na organizaciskata edinica za kreditirawe, organi-ziraj}i oddelenie ili nazna~uvaj}i lice koe }e gi sledi bankarskiterizici, odnosno kreditniot rizik. Vo taa smisla kaj ovie banki, licataodgovorni za upravuvawe so krediten rizik pove}e se naso~eni kon is-polnuvawe na barawata propi{ani od Narodnata banka za dostava nasoodvetni kvartalni izve{tai povrzani so kreditnata izloènost i zapotrebite na kreditniot registar, a mnogu pomalku se zanimavaat sovistinsko sledewe na kreditniot rizik so cel negovo drèwe vo pri-fatlivi ramki.

277


Imaj}i gi vo predvid zakonskite barawa za formirawe na edinicaza upravuvawe so rizici nezavisna od sektorot za kreditirawe, ovie bankirabotat na ekipirawe i zadovoluvawa na barawata vo organizacionasmisla.

Vo sekoj slu~aj, ostanuva vpe~atokot deka i po formiraweto na ovieedinici, za realnato izvr{uvawe na aktivnostite od procesot na upra-vuvawe so kreditniot i drugite rizici sÈ u{te ne postoi podgotvenost,kako vo pogled na tretmanot na kreditniot rizik od strana na menaxmen-tot, taka i vo pogled na stru~nosta na licata koi se opredeleni da sezanimavaat so ova problematika.

3.3. Sodrìnata na aktivnostite vo procesotna upravuvaweto so kreditniot rizik vokomercijalnite banki

Raznolikosta na organizacionata postavenost na edinicata za up-ravuvawe so krediten rizik kaj bankite vo Republika Makedonija, ja slediisto takva raznolikost i vo pogled na sodrìnata na aktivnostite {tosekoj od ovie organizaciski edinici ja izvr{uva.

Oganizaciskite edinici na bankite koi go imaat kreditniot rizikvo fokusot na svoeto rabotewe (direkcii, slu`bi i sl) vo osnova gi im-aat slednive zada~i, odnosno sodrìna na aktivnosti:

• Sledewe na realizacijata na politikite i procedurite za upra-vuvawe so kreditniot rizik i pozitivnite zakonski odredbi;

• Realizacijata na proekcijata na prifatlivoto nivo na rizikpreku soodvetni pokazateli i indikatori (koeficiientot naadekvatnost na kapitalot, koeficientot na nefunkcionalnitevo odnos na vkupnite krediti, koeficientot na pokrienost nanefunkcionalnite krediti so rezervacii, koncentracija naportfolioto po industriski sektori, regioni i proizvodi);

• Vospostavawe na sistem na predupreduvawe i davawe na predlo-zi koi zna~at podobruvawe ili vlo{uawe na rizi~nata klasi-fikacija na klientite vrz baza na site dostapni informacii(finansiska sostojba, denovi na docnewe, kalitet na obezbedu-vawe) so istovremeno izdvojuvawe ili osloboduvawe na tro-{ocite za rezervacija;

• Predlagawe merki i aktivnosti za naplata na pobaruvawata koiimaat status na rizi~ni plasmani;

• Davawe predlozi za otpisi na nefunkcionalni pobaruvawa, otka-ko }e se iscrpat site mo`nosti za naplata;

278


• Sledewe na kreditnite bilansni i vonbilansni izloènostikon edno ili grupa povrzani pravni lica koi nadminuvaat 10 %od sopstvenite sredstva ;

• Sledewe na izloènosta kon vnatre{ni lica i akcioneri sokvalifikuvano u~estvo vo bankata i so niv povrzani lica;.

• Sledewe na kreditnata izloènost ;• Klasifikacijata na bonitetot na poedine~en komitent ;• Presmetka na potencijalnite zagubi i nivno proektirawe;• Sledewe na izloènosta i kategorijata na rizik na komitent-

ite na bankata vo vkuopniot bankarski sistem;• Proverka na bonitetot na stranski banki vo funkcija na vos-

postavuawe i sledewe na limitite na izloènost i prifa}awena instrumenti za obezbeduvawe ;

• Sledewe na potrebata za kapital soglasno rizi~niot profilna bankata, i proektirawe na potrebniot kapital soglasno bux-etot i delovniot plan;

• Izgotvuvawe na izve{tai za menaxmentot, Odborot za upravu-vawe so rizici, Nadzorniot odbor;

• Predlagawe na potrebnite merki i aktivnosti za podobruvawena kreditnoto portfolio vo celina i vo poedine~ni slu~ai.

• Ovaa edinica naj~esto gi podgotuva slednive izve{tai:• Struktura na devizna pozicija;• Bilansni podatoci za promena na goleminata na kreditnoto

portfolio;• Struktura i kvalitet na kreditnoto portfolio ;• Ro~na usoglasenost na aktiva i pasiva;• Kapitalna adekvantnost;• Koncentracija na kreditna izloènost (po granki, zemji, ).

Kaj golemite banki se podgotvuvaat pregledi za site klienti po vidna izloènost, vrednost na dostasani i nedostasani krediti, broj na de-novi na dostasani, a nenaplateni kreditni izloènosti, presmetana is-pravka na vrednosta (rezervacija) i drugi izve{tai od interes na menax-mentot, a vo vrska so sledeweto na kreditniot rizik.

I pokraj brojnite aktivnosti koi gi obavuva organizacionata edi-nica za upravuvawe na kreditniot rizik, postojat nekolku najsu{tinskiaktivnosti za koi postojat opredeleni otstapuvawa kaj opredeleni ban-ki, a toa se:

a) ocenka na kreditniot rizik preku ocenka na kreditnata sposob-nost vo procesot na donesuvawe na kreditni odluki,

279


b) merewe na kreditniot rizik preku opredeluvawe na rizi~naklasifikacija i presmetka na ispravka na vrednost/rezervaci-ja,

v) monitoring na kreditnata izloènost,g) kontrola i prezemawe na merki za namaluvawe na kreditniot

rizik,

a) Ocenka na kreditniot rizik preku ocenka nakreditnata sposobnost vo procesot nadonesuvawe na kreditni odluki

Analiza na kreditnata sposobnost na kreditobaratelot opfa}aanaliza na brojni kvalitativni i kvantitativni podatoci i informa-cii, koi naj~esto se slednive:

A. Kvalitativni podatoci1. Uslovi na pazarot: rizik na pazarot i konkurencija;2. Kompanija: godini na rabota i evidenten rizik;3. Menaxment: iskustvo, stabilnost i kreditna istorija;4. Izvori na sredstva-raspolo‚iv kapital i neiskoristeni

kreditni limiti.B. Finansiski podatoci za firmata

1. Golemina na firmata;2 Procent na porast na proda`ba;3. Cikli~nost na proda`bata; 4. Koeficienti na:profitabilnost, likvidnost, zadolènost

i koeficienti na koristewe na sredstva; 5. Lista na najva`ni kupuva~i i dobavuva~i ; 6. O~ekuvan pari~en priliv (gotovinski tek).

Za Investicioni proekti, dolgoro~ni krediti dopolnitelno sepravi proekcija, odnosno simualcija na prihodi, na tro{oci, na planira-na dobivka, potrebi za dopolnitelen raboten kapital, so cel da se utvr-di realnosta na vkupnite potrebi od kapital i mo`nata otplata koja japrezentira kreditobaratelot.

Analizata na kreditnata sposobnost ja vr{at kreditni referenti/analiti~ari, koi organizaciski naj~esto se smesteni vo sektorite zakreditirawe, a samo vo opredeleni slu~ai za toa e formirana posebnaedinica za pregled na krediti ili, pak, analizata na golemite krediti esmestena vo edinicata za upravuvawe so rizici.

Pri analizata se koristat iskustveni, no i softverski alatki koina kreditnite analiti~ari im pomagaat da ja utvrdat kreditosposobnos-ta na baratelot na kredit i vrz baza na negovite finansiski performan-si i kreditno odnesuvawe vo minatoto da se opredeli mo`nosta za rizi~no

280


odnesuvawe i nepla}awe ili otstapuvawe od dogovorenite uslovi na ot-plata.

b) Opredeluvawe na rizi~na klasifikacija i presmetkana rezervacija na kreditnoto portfolio(o{tetuvawe)

Bankite vr{at klasifikacija na bilansnite i vonbilnsiteizloènosti na krediten rizik. Opredeluvawe na rizi~nata klasifika-cija, kako izraz ili pokazatel za verojatnosta od nepla}awe na kreditotja utvrduvaat naj~esto kreditnite analiti~ari vo organizacionite edini-ci za upravuvawe so krediten rizik.

Me|utoa, postojat banki kade ovaa aktivnost ja vr{at kreditnitereferenti vo sektorite za kreditirawe, pri {to edinicata za upravu-vawe so krediten rizik vr{i kontinuirana proverka i revidirawe.Karakteristi~no e da se spomene deka i pokraj postoe~kite kriteriumiza klasifikacija na plasmanite vo rizi~ni kategorii A, B, V, G i D,golem broj od bankite predviduvaat interna dopolnitelna klasifikac-ija na u{te nekolku potklasi vo ramkite na sekoja klasa(pr. A1, A2, B, 1,B2, B3 isl) za koi postojat interni kriteriumi i so koja se zgolemuvasenzitivnosta na poedinie~nata i vkupnata kreditna izloènost nakreditniot rizik.

Edinicata za upravuvawe so krediten rizik ponatamu vr{i posto-jano sledewe na portfolioto i negovoto adekvanto klasificirawe popoedine~ni kreditni izloènosti i po grupi na kreditni proizvodi.Vo slu~aj na vlo{uvawe ili podobruvawe na opredeleni kreditni izlo-ènosti edinicata predviduva promena na istata.

Presmetkite na ispravkata na vrednost i na posebnata rezerva sko-ro redovno gi presmetuva edinicata za upravuvawe so krediten rizik, zakoi del od bankite imat utvrdeno svoi vrednosti na o{tetuvawe.

v) monitoring na kreditnata izloènost

Monitoringot na kreditniot rizik se vr{i na vkupnoto portfo-lio, po soodvetni kreditni proizvodi, kako i individualni izloè-nosti.

Za sledeweto na kreditniot rizik na vkupnoto portfolio, rizi~-noto organizacionite edinici za upravuvawe so krediten rizik podgot-vuvaat lista za rano predupreduvawe, so poedine~ni izloènosti, a moni-toringot po poedini klienti, voglavno go vr{at kreditnite analiti~arivo sektorite za kreditirawe.

281


g) Kontrola na kreditniot rizik i prezemawe nasoodvetni merki

Kontrolata na kreditniot rizik i prezemawe na soodvetni merki,se vr{i preku preklasifikacija vo vlo{eni plasmani, presmetka napogolema rezervacija, kako i prezemawe na merki za naplata, soglasnopolitikite za upravuvawe so lo{i plasmani.

4. Centralniot krediten registar - izvor na informacii zaupravuvawe so kreditniot rizik (prednosti i nedostatoci)

Kreditnite informacii pretstavuvaat zna~ajna alatka pri procen-ka na rizikot vo procesot na odobruvawe na krediti od strana na bank-ite i drugite kreditori, imaj}i vo predvid deka minatoto iskustvo pripla}awata na dol`nicite moè da bide silen pokazatel za nivnite odpla-ti vo idnina. Kreditnite informacii, kako takvi, moàt da bidat ko-risteni i za ponatamo{no sledewe na kreditnoto odnesuvawe na dol`ni-cite, ovozmoùvaj}i porealna procenka na kreditniot rizik vo celiotperiod na otplata i soodvetno upravuvawe so nego. Kreditnite infor-macii moàt da bidat korisni za ovaa namena, samo dokolku se seopfatni,celosni, verodostojni i navremeni. Ovie uslovi moàt da bidat ostvarenidokolku se izgradi dobar informativen krediten sistem (institucional-no organiziran vo t.n. krediten informativen registar), koj pretstavu-va baza na istoriski podatoci informacii i drugi pokazateli, so koi sepomaga da se izgradi realna slika za kreditnoto odnesuvawe na fizi~kitei pravni lica kon kreditorite.

Vo slu~ajot na Republika Makedonija, kreditniot registar (kakoinstituconalna forma na kreditniot informativen sistem) funk-cionira od 1998 godina vo ramikte na Narodna banka.Na samiot po~etok,negovoto osnovawe ne e predvideno so odredna zakonska regulativa, aprvenstveno e koristen od strana na Narodnata banka za supervizorskiceli, vo nasoka na adekvatna ocenka na kreditniot rizik na sekoj odde-len kreditokorisnik kaj bankite vo Republika Makedonija. Samiot regis-tar bil izgraden vrz osnova na podatocite {to gi dostavuvaat bankitedo Narodna banka soglasno so Odlukata za utvrduvawe na metodologijataza klasifikacija na aktivnite bilansni i vonbilansni pozicii na banki-te spored stepenot na nivnata rizi~nost.

Zaradi podobro sledewe na kreditniot rizik po oddelni banki ina nivo na celiot bankarski sistem, Narodnata banka im ovozmoìlapristap na bankite na del od informaciite sodràni vo Kreditniotregistar. Me|utoa, otsustvoto na pravna ramka za funkcionirawe na ovojregistar ne obezbeduva negova pogolema transparentnost, osobeno od as-

282


pekt na sodrìnata na podatocite, pristapot do nego, kako i na~inot naobezbeduvawe na potrebnite podatoci.

So donesuvawe na izmenite i dopolnuvawata na Zakonot za Narod-na banka na Republika Makedonija vo juni 2004 godina, se obezbeduva ipravna osnova za funkcionirawe na Registar na podatoci za kreditnataizloènost na bankite i {tedilnicite osnovani vo Republika Make-donija, sprema pravni i fizi~ki lica - Krediten registar. Vrz ovaa os-nova, vo 2004 godina Sovetot na Narodna banka donese ”Odluka za sodrì-nata i na~inot na funkcionirawe na Kreditniot registar”, a Guverne-rot na Narodna banka donese ”Upatstvo za sproveduvawe na Odlukata zasodrìnata i na~inot na funkcionirawe na Kreditniot registar”, prekudefinirawe na vidot, na~inot i rokovite za dostavuvawe na podatocitei informaciite za vodewe na Kreditniot registar i na~inot i uslovitepod koi tie moàt da se koristat od strana na korisnicite na Kreditni-ot registar.

So obezbeduvaweto na pravnata osnova za funkcionirawe naKreditniot registar195) vo Zakonot na Narodna banka na Republika Make-donija i donesuvaweto na soodvetna podzakonska regulativa, se ovozmoìpro{iruvawe na mo`nostite za unapreduvawe i usovr{uvawe na Kreditni-ot registar preku:

- zgolemuvawe na bazata na raspolo`livi podatoci i informa-cii;

- vklu~uvawe i na {tedilnicite koi steknuvaat obvrska za dosta-vuvawe na potrebnite podatoci za vodewe na Kreditniot regis-tar;

- zgolemuvawe na bazata na podatoci za kreditnata izloènost nabankite i {tedilnicite sprema fizi~kite lica;

- voveduvawe na podatoci za prete`nata dejnost na poedine~nopravno lice, valutnata struktura na kreditnata izloènostsprema poedine~no pravno i fizi~ko lice, namenata na kredit-nata izloènost sprema fizi~ki lica (stanbeni krediti, potro-{uva~ki krediti, negativni salda po tekovni smetki, kreditivrz osnova na izdadeni kreditni karti~ki i drugi krediti).

Korisnici na Kreditniot registar se samo bankite i {tedilnici-te koi imaat dozvola za osnovawe i rabota izdadena od Narodna banka naRepublika Makedonija.

195) Kreditniot registar, soglasno „Odlukata na sodrìnata i na~inot na funk-cionirawe na Kreditniot registar” se definira kako baza na podatoci iinformacii za kreditnata izloènost na bankite i {tedilnicite, osno-vani vo Republika Makedonija sprema pravni i fizi~ki lica.

283


Soglasno Odlukata minimalniot iznos - limit na kreditnataizloènost koja bankite bea dol`ni da ja prijavuvaat za svoite komiten-ti-pravni lica (banki i kompanii doma{ni i stranski) iznesuva{e500.000 denari, a za doma{nite i za stranski fizi~ki lica - 150.000 de-nari. Limitite za kreditnata izloènost na fizi~kite i pravni licakoi treba{e da gi dostavuvaat {tedilnicite iznesuva{e 50.000 denari.

Pokraj osnovnite atributi na fizi~kite i pravni lica za koi(spored zakonskite limiti e potrebno da se prezentira nivnata kreditnaizloènost), bankite i {tedilnicite soglasno Odlukata, bea dol`ni dagi navedat i slednive barawa:

- rizi~nata kategorija vo koja e klasificiran sekoj dol`nik,- iznosot na vkupnata kreditna izloènost i po struktura(redovni

krediti, kamati, nefunkcionalni krediti i kamati, vonbilan-si pobaruvawa i sl),

- vidot na kreditnata izloènost spored valutata na kreditot,- iznos na potencijalni zagubi za kreditnata izloènost sprema

pravno ili fizi~ko lice,- rizikot na zemjata,- prete`nata dejnost na pravnosto lice,- namenata na kreditite za fizi~ki lica i drugo.

Od druga strana, podatocite {to kreditniot registar im go dosta-vuva{e na raspolagawe na korisnicite, bea limitirani na:

- iznos na vkupnata kreditna izloènost na site banki i {tedil-nici sprema opredeleno pravno ili fizi~ko lice (navedeno sosite atributi),

- prose~na rizi~na kategorija na vkupnata kreditna izloènostkaj site banki i {tedilnici vo zemjata za poedine~en dol`nik,

- broj na banki i {tedilnici koi se kreditno izloèni spremapoedine~en dol`nik i

- rizik na zemjata.

Zna~i, imaj}i go vo predvid faktot {to od brojnite dostaveni poda-toci od strana na bankite do kreditniot registar, istite moàt dagledaat samo ograni~en broj na podatoci za izloènosta na opredelendol`nik na agregatna osnova, kako i poradi aùrirawe na podatociteso docnewe od najmalku eden kvartal, primarnata namena na kreditniotregistar i ponatamu ostanuva da bide vo funkcija na supervizorskiteceli na Narodnata banka, a mnogu pomalku za sledewe na kreditniot rizikod strana na bankite vrz osnova na informaciite za kreditnata izlo-ènost na nivnite komitenti.

284


Isto taka, podatocite {to se dobivaat od bankite i {tedilnicitese ~uvaat najdolgo 5 godini od nivnoto dostavuvawe {to moè da pretst-vuvaat problem pri formirawe na podolga kreditna istorija na odnesu-vawe na opredeleni pravni i fizi~ki lica.

Bankite, koi vo me|uvreme aktivno rabotea na podgotovka i im-plementirawe na kreditni proeceduri i politiki i proceduri za upra-vuvawe so kreditniot rizik, ja po~uvstvuvaa potrebata od poseopfateni so soodvetna dinamika aùriran krediten registar, so cel donesuvaweposofisticirani kreditni odluki.

Paralelno so ovie aktivnosti, Narodnata banka sprovede niza pod-gotvitelni aktivnosti za vospostavuvawe nov Krediten registar, so poso-vremeni tehni~ki karakteristiki, koj }e sodrì pogolem spektar napodatoci i }e ovozmoì po~esto aùrirawe na podatocite.

Za taa cel, se nabavi nova IT infrastruktura na Narodnata banka,kako preduslov za nabavka na nov hardver i softver za potrebite na novi-ot Krediten registar.

Vo vtorata polovina na 2007 godina, NBRM zapo~na so aktivnostiza interno razvivawe nov, unapreden Krediten registar. Taka, kon kra-jot na 2007 godina be{e izgotven detalen plan na aktivnosti i ~ekori zarealizacija na proektot Nov krediten registar na NBRM.

So Noviot krediten registar se predviduva pro{iruvawe na vidoti opfatot na podatocite {to gi sodrì Registarot, namaluvawe na pragotna poedine~na izloènost koja{to se prijavuva, skratuvawe na roko-vite za dostavuvawe i za obrabotka na podatocite, zgolemuvawe na frek-vencijata na izvestuvawe i unapreduvawe na izve{tajnite formi od regis-tarot.

Imeno, soglasno Odlukata za sodrìnata i na~inot na funk-cionirawe na Kreditniot registar (Slu`ben vesnik na RM” br.108/2008)dolniot limit na kreditna izloènost {to bankite treba da go prijavu-vat do kreditniot registar, se spu{ta na 300.000 denari za pravni lica,odnosno 5.000 denari za fizi~ki lica i lica trgovci-poedinci. [to seodnesuva do {tedilnicite, istite imaat obvrska da izvestuvaat za kre-ditna izloènost od najmalku 50.000 denari za pravni i 5.000 denari zafizi~ki lica. Ova sekako zna~i drasti~no {irewe na opfatot na dol`-nici (fizi~ki i pravni lica) koi }e bidat predmet na kreditno izvestu-vawe, odnosno, sledewe preku podatocite od Kreditniot registar.

Isto taka, postoi pogolem opseg na podatoci {to se baraat od ko-risnicite i prezentiraat na istite, vo agregatna forma po poedinidol`nici (za onie koi gi nadminuvaat spomnatite limiti na kreditna

285


izloènost, ) odnosno kako zbirna kreditna izloènost za onie podutvrdenite limiti.

Vo taa smisla pokraj osnovnite informacii koi bankite i {te-dilnicite bea obvrzani da gi dostavuvaat do kreditniot registar soglasnoOdlukata od 2004 godina, soglasno novata Odluka za sodrìnata i na~inotna funkcionirawe na Kreditniot registar, osobeno zna~ajni se sled-nive podatoci za:

- Izloènosta na sekoj dol`nik po kreditna partija (broj nakreditna partija; datum na odobruvawe; iznos na izloènosta pri odo-bruvaweto; datum na dostasuvawe; redovna i dostasana glavnica; redovnakamata, nefunkcionalna glavnica i kamata; vkupna izloènost; visinana kamatnata stapka (godi{na nominalna kamatna stapka); vid kamatnastapka; status na kreditnata izloènost; broj na prolongirawa/ restruk-turirawa; datum na dostasuvawe na izloènosta po glavnica po prolon-giraweto/restrukturiraweto; procent i vrednost na posebnata rezervaza sekoja kreditna partija; tip na kreditot ; maksimalen broj na denovina docnewe pri ispolnuvawe na obvrskite i iznosot na koj se odnesuvaova docnewe; valuta na izloènosta ; namenata na izloènosta konfizi~ki lica; vid i vrednost na obezbeduvaweto i podatoci za ìran-tot.

- Usoglasenost na deviznata pozicija na klientot;- Otpi{ani pobaruvawa;

Agregiranite podatoci, koi preku Noviot krediten registar }ebidat se dostapni za korisnicite (bankite i {tedilnicite) se po{irokipo opseg i podetalni vo sodrìna i struktura, so {to }e se ovozmoìkreditnite informacii od Registarot da bidat uspe{na alatka za ocen-ka i sledewe na kreditniot rizik na sekoj poedine~en klient i na agre-gatna osnova, so {to i }e se ovozmoì donesuvawe na porafiniranikreditni odluki za istite.

Najzna~ajnata izmena vo pogled na vidot i opfatot na podatocite{to se dostavuvaat do Kreditniot registar se odnesuva na izvestuvawetopo kreditna partija, nasproti dosega{noto izvestuvawe po klient. Pokrajtoa, vo Noviot krediten registar se vklu~eni nekolku dopolnitelnipodatoci, kako {to se: datum na odobruvawe na kreditot, iznos na kredi-tot pri odobruvawe, visina i vid na kamatnata stapka, podatoci za dos-tasanite pobaruvawa, denovi na docnewe vo otplatata na obvrskite, na~inna otplata na kreditot (ednokratna ili anuitetska otplata), status nakreditot (restrukturiran, prolongiran), usoglasenost na deviznata po-zicija na klientot i vidot i vrednosta na obezbeduvaweto.

286


Novinata se odnesuva i na frekfentnosta na aùriarwe na poda-tocite na kreditniot registar navedeni vo Upatstvoto za sproveduvawena Odlukata za sodrìnata i na~inot na funkcionirawe na Kreditniotregistar (Avgust 2008).

Spored ova Upatstvo, korisnicite se do`ni da gi dostavuvaat bara-nite podatoci najkasno 15 dena po istekot na mesecot za koj podatocitese odnesuvaat, pet dena pokasno Narodnata banka e dol`na da gi stavi naraspolagawe agregiranite podatoci navedeni so Odlukata.

So unapreduvawata vo Noviot krediten registar se o~ekuva da sepostigne pogolema efikasnost na negovata primena vo procesot na pravil-no opredeluvawe na goleminata na kreditniot rizik na koj se izloènibankite, kako i vo vr{eweto na supervizorskata funkcija od strana naNarodnata banka.

[to se odnesuva do sodrìnata na kreditniot registar, moè da sere~e deka gi zadovoluva barawata za kvalitetna alatka za ocenka i upra-vuvawe so kreditniot rizik. Edinstveno moèbi, informaciite zakreditnata izloènost, osobeno na naselenieto po osnov na drugi kredi-tori, (pred sÈ javniot sektor i trgovijata) bi ja kompletiralo slikata zarealnata kreditna sposobnost na potencijalnite dol`nici, osobeno zaonie koi dosega nemale zna~ajno kreditno zadolùvawe vo bankarskiteinstitucii.

Sekako, moè da se zaklu~i deka stanuva zbor za mnogu ambiciozenproekt na Narodnata banka , imaj}i gi vo predvid:

- Zna~itelno zgolemeniot broj na dol`nici, poradi drasti~nonamalenta granica na limitot na izloènost, koi treba da bi-dat predmet na poedine~no izvestuvawe ;

- Drasti~no zgolemuvawe na brojot na dol`nici poradi kredit-nata ekspanzija koja se slu~i vo poslednive dve godini, osobenokaj kreditiraweto na naselenieto;

- Kratkiot rok od 5 dena koj Narodnata banka go ima za agregi-rawe na podatocite od bankite i {tedilnicite.

Vo taa smisla, moè da se o~ekuva zgolemuvawe na sistemskiot rizik,kako na stranata na bankite i {etedilnicite, taka i na strana na Nar-odnata banka na Republika Makedonija, koj so tekot na vremeto bi trebaloda se namali i svede na prifatlivi ramki. Samo na toj na~in Noviotkrediten registar }e ja vr{i svojata funkcija.

287


4.1. Potreba od kreditno biro kako dopolnitelen izvor nainformacii za pokvalitetno upravuvawe sokreditniot rizik

Paralelno so procesot na unapreduvawe na Kreditniot registar,odnosno vo vreme na podgotovka na podzakonskite akti i aplikativnitere{enija za implementacija na istiot, vo ramkite za Zdruènieto zabankarstvo pri Stopanskata komora na Makedonija, se podgotvuva{e idejaza sozdavawe na kreditno biro, ~ii podatoci i nformacii bi sozdalepokompletna slika za vkupnata kreditna zadolènost na kreditoba-ratelite, ne samo kon bankarskiot sektor, tuku i kon javniot sektor,trgovijata, usiguritelnite i lizing dru{tavata i drugite pogolemi kre-ditori.

Sekako, tendencija e na ova biro da se gleda pove}e kako komple-mentarna institucija vo ramkite na informativno kreditniot sistemna Makedonija, otkolku kako konkurencija na Kreditniot registar priNarodnata banka.

Za vakviot paralelen i komplementaren pristap na egzistirawe najavni i privatni kreditni registri(biroa) zboruvaat mnogu primeri odrazvienite evropski zemji a osobeno SAD.

Ovaa inicijativa dobi svoja zakonska zavr{nica so donesuvawe naZakonot za kreditno biro (Slu`ben vesnik 81/08 od 2008 godina), so kojse ureduva osnovaweto i raboteweto na kreditno biro, obrabotkata napodatocite, vidot na podatocite i na~inot na nivno dostavuvawe dokreditnoto biro.

Soglasno Zakonot, kreditno biro moè da osnovaat banki, dru{tvaosnovani samo od banki i akcionerski dru{tva osnovani i so sedi{te voRepublika Makedonija koi gi ispolnuvaat slednive uslovi:

– da ima minimum osnovna glavnina vo pari~en iznos od 1.000.000evra vo denarska protivvrednost spored sredniot kurs na Nar-odna banka na Republika Makedonija na denot na osnovaweto nakreditno biro;

– da e osnovano najmalku tri godini pred denot na osnovaweto nakreditno biro i da ima pozitivni finansiski rezultati vo pos-lednive dve godini i

– da se zanimava so izvr{uvawe na dejnost od oblasta na osiguru-vaweto, finansiskiot lizing, telekomunikaciskite uslugi iliinformati~kata tehnologija.

Vo kreditnoto biro se dostavuvaat podatoci za lica koi se odnesu-vaat na obvrski po krediti, garancii, akreditivi, zaemi, plate`nikarti~ki, finansiski lizing, osiguruvawe, obvrski po osnov na danoci,

288


obvrski za telekomunikaciski uslugi, obvrski za uslugi od oblasta naenergetikata, komunalni dava~ki, taksi, pridonesi, kako i obvrski poosnov na koristewe na drugi uslugi.

Pri toa kako davateli na podatoci se naveduvaat:- banki, {tedilnici i drugi davateli na krediti, osiguritelni

dru{tva, dru{tva za finansiski lizing, dru{tva za rabota soplate`ni karti~ki.

- Upravata za javni prihodi, Centralniot registar na RepublikaMakedonija,

- Fond za penzisko i invalidsko osiguruvawe na Republika Make-donija, - - Gradot Skopje i edinicite na lokalnata samouprava,

- davateli na uslugi od oblasta na komunalnite dejnosti, energe-tikata, telekomunikaciite i drugi trgovski dru{tva koi dav-aat uslugi po osnov na koi nastanuvaat obvrski za pravnite ifizi~kite lica.

Davatelite na podatoci dostavuvaat podatoci {to gi steknaleisklu~ivo pri izvr{uvawe na svoite redovni raboti i istoto soglasnoovoj zakon ne se smeta za povreda na bankarska, dano~na ili delovnatajna.Pritoa e predvideno dostavuvaweto na podatocite do kreditnotobiro da se vr{i bez nadomestok.

Kako podatoci koi davatelite na podatocite gi dostavuvaat za prav-ni lica i fizi~ki lica, 196) se naveduvaat:

- vid i iznos na obvrskata za sekoj poedine~en obvrznik /dol`nik;- datum i osnov na nastanuvawe i rok na dostasuvawe na obvrska-

ta,- denovi na docnewe,- status na obvrskata,- kapitalno povrzani subjekti,- visina na anuitet ili rata i- vid na obezbeduvawe.

Davatelite na podatoci gi dostavuvaat podatocite do kreditnotobiro isklu~ivo vo elektronska forma, za{titeni na na~in, taka {to dane bidat ~itlivi pri prenosot.

Korisnici na podatoci moàt da bidat site davateli na podatociod ovoj zakon koi vo soglasnost so ovoj zakon imaat sklu~en dogovor so

196) Iako Zakonot predviduva kreditnoto biro da dava infirmaci kako za prav-ni, taka i za fizi~ki lica, vo prvi~niot period }e se sobiraat i davaatinformacii za kreditnata zadolènost i kreditnoto odnesuvawe samo nafizi~kite lica.

289


kreditnoto biro za dostavuvawe na podatoci, osven Upravata za javniprihodi, Centralniot registar na Republika Makedonija, Fondot zapenzisko i invalidsko osiguruvawe na Republika Makedonija, GradotSkopje i edinicite na lokalnata samouprava.

Ona {to od osobena va`nost da se napomene e deka kreditnoto biromoè da podgotvi i da dostavi izve{taj do korisnik na podatoci samovrz osnova na prethodna soglasnost dadena od strana na subjektot na po-datoci vo pismena forma.

Pismenata soglasnost se odnesuva isklu~ivo na podatocite koikreditnoto biro gi obrabotuva za subjektot na podatocite, a ne i za lica-ta koi se povrzani so subjektot na podatocite po kakov bilo osnov. Istotaka, subjektot na podatocite moè so pismena izjava da ja povle~e soglas-nosta za izrabotka i dostavuvawe na izve{tai od strana na kreditnotobiro, dadena na korisnicite na podatoci.

Kreditnoto biro, na barawe na subjektot na podatoci, e dol`no damu gi dostavi slednive podatoci:

- podatoci od dosieto na subjektot na podatocite,- izvorite na podatocite i identitetot na davatelite na poda-

tocite i- identitetot na sekoj korisnik na podatoci koj dobil izve{taj

za subjektot na podatocite vo tekot na edna godina pred datumotna koj e dostaveno baraweto.

Subjektot na podatocite ima pravo, otkako soodvetno }e se identi-fikuva, od kreditnoto biro da bara kopija od izve{taj koj e ve}e izgotvenza potrebite na opredelen korisnik na podatoci i moè da ja osporito~nosta ili celosnosta na koj bilo podatok sodràn vo izve{tajot i/ili dosieto.

Pri obrabotkata, ~uvaweto i prenosot na dobienite podatoci, kre-ditnoto biro, davatelite na podatoci i korisnicite na podatoci sedol`ni da obezbedat za{tita na podatocite i da vospostavat soodvetniadministrativni, tehni~ki i organizaciski merki koi }e ovozmoàtraspolo`livost, integritet i doverlivost na podatocite.

Nadzor nad sproveduvaweto na ovoj zakon vr{i Direkcijata zaza{tita na li~ni podatoci vo delot na za{titata na li~nite podatoci.

Iako Zakonot ovozmoùva osnovawe na kreditnoto biro od stranana banki, {tedilnici, no i lizing, osiguritelni i ostanati trgovskidru{tva koi gi ispolnuvaat zakonskite uslovi, sepak, vo ramkite naZdruènieto na banki e donesena odluka, kreditnoto biro da go formi-ra Klirin{kata ku}a (KIBS) koja e akcionersko dru{tvo ~ii osnova~ise petnaeset (od postojnite osumnaeset) banki vo Republika Makedonija

290


Zna~i, vo prvata faza osnova~ite se samo banki, za do vo podocne`niotperiod se planira so plasirawe na primarnata emisija na akcii od stra-na na AD” Kreditno biro na pazarot na kapital”, negovi akcioneri moàtda stanat i trgovski dru{tva koi gi ispolnuvaat zakonskite uslovi zaosnovawe na kreditno biro.

Isto taka, vo prvi~niot period kreditnoto biro }e napravi bazana podatoci za vkupnata zadolènost (kaj banki i drugi kreditori) ikreditnoto odnesuvawe samo za fizi~ki lica, za da vo podocneèn vre-menski period se opfatat i pravnite lica.

5. Primena na Bazelskite principi - preduslov za kvalitenoupravuvawe so kreditniot rizik od strana na NBRM ikomercijalnite banki vo Republika Makedonija

Primenata na principite i opredelbite definirani vo dvete Ba-zelski spogodbi za kapital (Bazel 1 i Bazel 2), opfa}aat niza na barawakoi ednakvo treba da gi ispolnuvaat, kako bankite (vo pravec na posood-vetno spravuvawe so bankarskite rizici), taka i regulatornite tela koipreku soodveten nadzor nad raboteweto na bankite imaat za celodrùvawe na sigurnost i stabilnost na bankarskiot sistem.

Primenata na bazelskite principi i barawa pretpostavuva sood-vetna podgotovka i prilagoduvawe na rabotata od sodrìnski i organi-zacionen aspekt vo bankite na Republika Makedonija, i kaj bankarskatasupervizija pri Narodnata Banka, kako nacionalno regulatorno (super-vizorsko) telo. Imeno, bazelskite principi, kako me|unarodno prifate-ni standardi za vospostavuvawe i odrùvawe efikasen bankarski sistemi bankarska supervizija, ja istaknuvaat potrebata od vospostavuvawe jas-no definirani pravila so koi se regulira funkcioniraweto na bankar-skiot sistem i vr{eweto na bankarskata supervizija.

Zaradi postignuvawe pogolema usoglasenost so ovie principi, prikrajot na 2006 godina, Narodnata banka donese nova Odluka za metod-ologijata za adekvatnost na kapitalot, so koja se vovede eksplicitnaobvrska za bankite da raspolagaat so kapital potreben za pokrivawe, nesamo na kreditniot rizik, tuku i za za{tita od razli~nite vidovi napazarni rizici, rizik od promena na kamatnite stapki, rizik od cenov-ni promeni na steknatite hartii od vrednost nameneti za trguvawe, rizikod promena na devizniot kurs, rizik od promena na cenite na stokitekoi bankite gi steknale, rizik od poramnuvawe/isporaka, rizik od dru-gata dogovorna strana).

I pokraj dominacijata na kreditniot rizik vo raboteweto na banki-te, sepak, sÈ pogolemata prisutnost na bankite vo trguvaweto so hartii

291


od vrednost na pazarot na kapital, ja nametna potrebata od donesuvawena ovaa regulativa. Voedno, so donesuvaweto na ovaa odluka, se imple-mentira vo celost Bazelskata kapitalna spogodba- Bazel 2, odnosno aman-dmanite na Bazelskata kapitalna spogodba od 1996 godina, vrz osnova nakoi pazarnite rizici se vklu~uvaat vo presmetkata na adekvatnosta nakapitalot na bankite.

Tendencijata za ponatamo{no unapreduvawe na bankarskoto rab-otewe i gradewe na zdrav i stabilen bankarski sistem, kako tekovnataprimena na Novata Bazelska kapitalna spogodba, od strana na zemjite sokoi na{iot bankarski sektor e tesno povrzan (po osnov na sopstveni~kiili delovni odnosi), ja nametnaa potrebata Narodnata banka da gi postaviosnovite za primena na ovaa Spogodba, a delovnite banki soodvetno dagi realiziraat.

Taka, vo tekot na 2007 godina bea doneseni pove}e zakoni i niza napodzakonski akti so koi poblisku se regulira materijata tretirana vonovata kapitalna spogodba. Vo taa smisla od osobeno zna~ewe e Noviotzakon za bankite (donesen vo juni 2007 godina) koj obezbeduva zna~ajnokvalitativno unapreduvawe na bankarskata regulativa i supervizija voRepublika Makedonija, a koj se bazira na opredelbite i standardite pro-pi{ani so Evropskata direktiva 2006/48 za osnovawe i rabotewe nakreditnite institucii i Evropskata direktiva 2006/49 za adekvatnostana kapitalot na investiciskite firmi i kreditnite institucii.197)

Imeno vo ovoj zakon kako pozna~ajni izmeni i unapreduvawa koi setretiraat so Bazelskite principi moàt da se spomnat opredelbite koise odnesuvaat na:

• zajaknuvawe na korporativnoto upravuvawe vo bankite;• postavuvawe na osnovite za primena na Novata bazelska kapi-

talna spogodba;• unapreduvawe i zajaknuvawe na sistemite na bankite za upravu-

vawe so rizicite, osobeno na upravuvaweto na kreditniot rizik,likvidnosniot rizik, valutniot rizik, pazarniot rizik irizikot od koristewe na informaciskata tehnologija;

• unapreduvawe na na~inot na vr{ewe supervizija i nadzor;

197) Vo mart 2008 godina od strana na zaedni~kata misija na MMF i Svetskatabanka, be{e sprovedena analiza i ocenka na usoglasenosta na supervizor-skata funkcija na NBRM so Bazelskite principi za efikasna bankarskasupervizija. Op{tata ocenka e deka so Zakonot za bankite od 2007 godinai novata regulativnata ramka donesena vrz osnova na ovoj Zakon, e napravenzna~aen napredok vo jakneweto na regulativata i supervizorskite poli-tiki, proceduri i praktiki.

292


• usoglasuvawe na smetkovodstvenite standardi i pravila za banki-te so Me|unarodnite smetkovodstveni standardi i Me|unarod-nite standari za finansisko izvestuvawe i sl.

Soglasno so Zakonot za bankite, vo tekot a 2008 godina se donesesoodvetnata podzakonska regulativa, so {to se zaokruì regulativnataramka za bankarskata supervizija. Vo taa, smisla najnapred se predvidu-va zajaknuvawe na korporativnoto upravuvawe vo bankite, a so toa vos-postavuvaweto dobri korporativni praktiki i proceduri koi se odne-suvaat na upravuvaweto so oddelnite rizici. Vo taa nasoka e donesuvawetoi na Odlukata za osnovnite na~ela i principi na korporativnoto upra-vuvawe vo banka, vo koja se vgradeni najnovite Bazelski principi zadobro korporativno upravuvawe vo bankite, od fevruari 2006 godina ikorporativnata praktika, preto~ena vo regulatornite akti na drugi zemjiod Evropskata unija.

So Odlukata se propi{uvaat kvalifikaciite i stru~nosta koi{tose baraat od ~lenovite na Nadzorniot odbor na bankata, nivnitenadle`nosti i odgovornosti, se regulira sorabotkata me|u Nadzorniotodbor i Upravniot odbor na bankata, odnosite me|u Nadzorniot odbor,Upravniot odbor, vnatre{nata revizija i nadvore{nata revizija, ulogatai delokrugot na aktivnostite na liceto/organizaciskiot del za kontro-la na usoglasenosta na raboteweto na bankata so propisite, a se defin-ira i obvrskata za transparentnost na korporativnata struktura nabankata.

Voedno, so Odlukata se propi{uva obvrskata na bankata za izrabot-ka i donesuvawe kodeks za korporativno upravuvawe, eti~ki kodeks iprograma za nagraduvawe, kako i za redovna izrabotka na izve{taj zakorporativnoto upravuvawe vo bankata, {to e sostaven del na nejziniotgodi{en izve{taj.

Imaj}i gi predvid karakteristikite na bankarskiot sistem na Re-publika Makedonija, sloènosta na aktivnostite koi{to gi vr{at banki-te i rizicite na koi se izloèni vo svoeto rabotewe, vo 2007 godina,NBRM usvoi plan za primena na novata Bazelska kapitalna spogodba,koj plan e vo faza na realizacija.

Po odnos na Prviot stolb za minimum barawa za kapital (Pillar 1 -Minimum capital requirements) se predviduva izrabotka na regulativa so koja}e se ovozmoì primena na standardiziraniot pristap za ocenka nakreditniot rizik (2009godina) i izrabotka na regulativa so koja }e seovozmoì primena na osnovniot pokazatel i/ili standardiziraniotpristap za ocenka na operativniot rizik (2008 godina);

Primenata na Vtoriot stolb (Pillar 2 - Supervisory review) e ve}e zapo~-nata so vospostavuvawe na novata metodologija za supervizija orienti-

293


rana kon ocenka na rizicite, so detalno propi{uvawe na sistemot zaupravuvawe so rizicite, kako i so propi{uvaweto na obvrskata za bank-ite da vospostavat interen proces za ocenka na adekvatnosta na kapita-lot;

Bankarskata supervizija vo ramkite na Narodnata banka i organi-zaciski i sodrìnski se prilagoduva i go unapreduva svoeto rabotewe,tranzitiraj}i od supervizija koja ja sledi doslednosta na impelementaci-jata na zakonskite odredbi kon supervizija koja e orientirana kon nad-zor na rizicite i e osnovnata tendencija na Stolbot 2 vo ramkite naNovata kapitalna spogodba.

So donesuvaweto na Odlukata za objavuvawe izve{tai i podatociod strana na bankata, vo 2007 godina e ozna~en po~etokot na formaln-iot proces na postepena primena na barawata od Tretiot stolb (Pillar 3 -Market Discipline) od novata Bazelska kapitalna spogodba. So Ovaa Odlukase opredeluvaat:

- podatocite i izve{taite koi{to bankite se dol`ni da gi ob-javuvaat na redovna osnova, a koi{to se odnesuvaat na:

- raboteweto na bankata,- akcionerskata struktura na bankata,- visinata na sopstvenite sredstva i- adekvatnosta na kapitalot i sistemite i procesite za upravu-

vawe so rizicite.

Pri izgotvuvawe na navedenata vremenska ramka, NBRM gi ima{epredvid preporakite dadeni od Bazelskiot komitet za bankarska super-vizija (BCBS) i Komitetot na evropskite bankarski supervizori (CEBS)za usoglasuvawe na primenata na Novata kapitalna spogodba so karak-teristikite i kapacitetot na bankarskiot sistem i bankarskata super-vizija na zemjata. Vo taa nasoka, od osobeno zna~ewe e noviot supervi-zorski pristap definiran so razvojniot plan za unapreduvawe na bankar-skata supervizija na NBRM i donesuvaweto na novata regulativa za up-ravuvawe so rizicite. Nivnoto sproveduvawe ovozmoùva zajaknuvawena kapacitetot na supervizijata na NBRM i na bankite, kako preduslovza otpo~nuvawe so primenata na ponaprednite pristapi za utvrduvawena adekvatnosta na kapitalot, soglasno so Bazel 2.

Vo periodot do otpo~nuvaweto so primenata na Prviot stolb (Pillar1 – Minimum capital requirements), stapkata na adekvatnosta na kapitalot seutvrduva so primena na ve}e spomnatata metodologija definirana voOdlukata za metodologijata za utvrduvawe na adekvatnosta na kapi-talot, koja{to pretstavuva celosna primena na Bazelskata kapitalnaspogodba Bazel 1. Zakonot za bankite i ovaa Odluka davaat mo`nost zavklu~uvawe na site materijalni rizici na koi se izloèni bankite vo

294


utvrduvaweto na adekvatnosta na kapitalot, a ne samo na onie koi{to seeksplicitno navedeni vo Odlukata za metodologijata za utvrduvawe naadekvatnosta na kapitalot. Imeno, pri utvrduvaweto na visinata na ka-pitalot potreben za pokrivawe na rizicite, moàt da se vklu~at i drugirizici, dokolku bankata ili NBRM oceni deka e toa potrebno zaradiprirodata, vidot i obemot na aktivnostite {to gi vr{i bankata.

Vo taa smisla, soglasno so akciskiot plan na NBRM za postepenovoveduvawe na Novata bazelska kapitalna spogodba - Bazel 2, vo obem idlabo~ina {to }e bidat soodvetni na karakteristikite na bankarskiotsistem i uslovite na bankarskiot pazar vo Republika Makedonija, napo~etokot na 2009 godina be{e zaokruèna regulativata koja{to pred-viduva obvrska za utvrduvawe na potrebniot kapital za pokrivawe naoperativniot rizik od strana na bankite. Soglasno so Bazel 2, opera-tivniot rizik e rizik od zaguba poradi nesoodvetni lica, nesoodvetniili slabi interni procesi i sistemi ili nadvore{ni nastani. Ovaadefinicija go vklu~uva pravniot rizik kako izloènost na prekr{o~nisankcii, globi ili drugi kazni zaradi prezemeni supervizorski merkiili privatni tu`bi. Definicijata na operativniot rizik dadena odBazelskiot komitet ne gi vklu~uva reputaciskiot i strategiskiot rizik.

So izmenite na Odlukata za metodologijata za utvrduvawe na adek-vatnosta na kapitalot se predviduva mo`nosta za bankite da izberatpome|u dva pristapa za utvrduvawe na kapitalot potreben za pokrivawena operativniot rizik, i toa: pristapot na bazi~en indikator i standar-diziraniot pristap. Ovie dva pristapa se razlikuvaat spored nivoto nasofisticiranost na na~inot na utvrduvawe na potrebniot kapital zapokrivawe na operativniot rizik. Pri presmetkite, kaj dvata pristapase poa|a od utvrduvawe na t.n. bazi~en indikator, {to podrazbira povr-zuvawe na goleminata na operativniot rizik so ostvarenite prihodi irashodi na bankata od redovnoto rabotewe. Dopolnitelno na ova, kajstandardiziraniot pristap, bankata e dol`na da go podeli svoeto rabo-tewe vo osum delovni linii (finansirawe na pravni lica, trguvawe iproda`ba, bankarstvo na malo, komercijalno bankarstvo, platen prometi poramnuvawe, uslugi kako agent, upravuvawe so aktiva i brokerski us-lugi na malo), pri {to bazi~niot indikator se utvrduva vrz osnova naprihodite i rashodite od redovnoto rabotewe na bankata za sekoja odd-elna delovna linija kade {to tie nastanale. So ogled na razlikite vonivoto na rizi~nost i mo`nosta za ostvaruvawe zagubi kaj oddelni ak-tivnosti {to gi vr{i bankata, vakvata podelba na raboteweto na banki-te na osum delovni linii ovozmoùva posoodvetno povrzuvawe na nivotona rizik i nivoto na potreben kapital. Isto taka, za razlika od prista-pot na bazi~en indikator, ~ija{to primena ne e uslovena so ispolnu-vawe odredeni kriteriumi, bankata moè da go koristi standardiziraniot

295


pristap, samo dokolku ispolnuva niza kriteriumi, kako {to se: podelbana aktivnostite po delovni linii spored utvrdeni principi i donesu-vawe soodvetna politika; obezbeduvawe celosno dokumentiran sistem zaupravuvawe so operativniot rizik; redovna nezavisna proverka na sis-temot za upravuvawe so operativniot rizik od strana na slu`bata zavnatre{na revizija i/ili dru{tvo za revizija i sl. Imaj}i ja predvidnovinata {to se voveduva so ovaa Odluka i potrebata za soodvetna podgo-tovka od strana na bankite zaradi nejzina efikasna primena, predvidenae odloèna primena na odredbite koi{to se odnesuvaat na utvrduvawetona potrebniot kapital za pokrivawe na operativniot rizik, po~nuvaj}iod 31.12.2011 godina.

Zna~ajni se i odredbite na Zakonot za bankite koi predviduvaatobvrska za bankite za vospostavuvawe i odrùvawe soodveten sistem zaupravuvawe so rizicite, koj{to treba da gi vklu~i kreditniot rizik,likvidnosniot rizik, rizikot na kamatni stapki, valutniot rizik, pa-zarniot rizik, rizikot od koncentracija, operativniot rizik, kako isite ostanati materijalni rizici na koi se izloèni bankite vo svoetorabotewe. Ova barawe e ponatamu podetalno prezentirano vo Odlukataza upravuvawe so rizicite, koja{to pretstavuva sublimiran prikaz naosnovnite principi za upravuvawe so rizicite. Odlukata gi propi{uvaelementite koi{to najmalku treba da gi sodrì sistemot za upravuvaweso rizicite, a koi{to se odnesuvaat na: pravilata za upravuvawe so rizi-cite, soodvetnata organizaciska struktura i na efikasniot informa-tiven sistem.

Bankite se dol`ni, najmalku edna{ godi{no, da vr{at stres-testi-rawe, koe ima za cel da go oceni potencijalnoto vlijanie na eden ilipove}e vnatre{ni ili nadvore{ni faktori na rizik vrz vrednosta nasredstvata i obvrskite na bankata, odnosno vrz nejzinata solventnost.Osobeno zna~ajna novina e obvrskata za bankite za vospostavuvawe procesna interno utvrduvawe i ocenka na potrebnata adekvatnost na kapita-lot, vo zavisnost od nivniot profil na rizi~nost. Na toj na~in se soz-davaat uslovi za soodvetna primena na prvite dva principa od Vtoriotstolb (Pillar 2 -Supervisory review) na Novata Bazelska kapitalna spogodba.

Imaj}i ja potrebata od posenzitivna procenka na kreditniot riziksoglasno barawata na Novata Bazelska spogodba za kapital predvideno eunapreduvawe na metodologijata za upravuvawe so kreditniot ri-zik.Imeno, so donesenata Odluka za upravuvawe so kreditniot rizikpodetano se propi{uvaat na~inot i osnovnite kriteriumi za klasifika-cija na aktivnite bilansni i vonbilansni stavki na bankata spored ste-penot na rizi~nost, na~inot na utvrduvawe i visinata na iznosot na is-pravka na vrednosta i na posebnata rezerva, kako i opfatot i sodrìnata

296


na politikata i soodvetnite proceduri za upravuvawe so kreditniotrizik.

Vo prvata polovina na 2009 godina se doensuvaweto na Odlukata zaizmenuvawe i dopolnuvawe na Odlukata za upravuvawe so kreditniotrizik poprecizno se opredeluva na~inot na vr{ewe klasifikacija iutvrduvawe ispravka na vrednosta na vloùvawata na bankite vo hartiiod vrednost raspolo`livi za proda`ba. Za ovie izloènosti na kreditenrizik ne se vr{i klasifikacija spored kategorijata na rizik, tuku voslu~aj koga bankata }e oceni deka vloùvaweto e o{teteno, }e presmetai }e izdvoi ispravka na vrednosta ednakva na negativnata razlika pome|uobjektivnata vrednost i amortiziranata nabavna vrednost. Voedno, soovaa Odluka se voveduva obvrska za bankite, vo ramkite na svoite siste-mi za upravuvawe so kreditniot rizik, da go definiraat prifatlivotonivo na pokrienost na izloènosta na krediten rizik kon fizi~ki licaso soodveten izvor na otplata (visina na plata i drugi prihodi). Pridefiniraweto na prifatlivoto nivo, bankite treba da gi imaat pred-vid i relevantnite pokazateli za dvièweto na tro{ocite za ìvot.Voedno, bankite se dol`ni na redovna osnova da ja sledat strukturata nasvoeto kreditno portfolio kon sektorot „naselenie“ spored visinatana izvorot na otplata.

Po odnos na izloènosta kon povrzani lica Zakonot za bankiteZakonot za bankite dava definicija na povrzanite lica i licata povr-zani so bankata. Ovie definicii podetalno se razraboteni vo Odluka-ta za na~inot na utvrduvawe na povrzani lica. Odlukata e celosno voduhot na evropskite direktivi, a osobeno na Bazelskiot princip br. 11koj{to se odnesuva na izloènostite kon povrzanite lica. Pritoa, slu-~aite na utvrduvawe na povrzani lica, definirani vo ovaa Odluka, ne goisklu~uvaat postoeweto na drugi slu~ai na povrzani lica. Vo taa na-soka, vo Odlukata e navedeno deka bankata, ili NBRM, ima pravo da opre-deli i drugi slu~ai na povrzani lica, dokolku toa e vo soglasnost soopredelbite i definiciite sodràni vo Zakonot za banki.

Unapreduvawe na na~inot na vr{ewe supervizija i nadzor e vo go-lema mera svrzano so barawata na Vtoriot stolb (Pillar 2 -Supervisory re-view) od Novata Bazelska spogodba za kapital. So Zakonot za bankite eobezbedena pravna osnova za postepen premin od supervizija koja{to setemeli na ocenka na usoglasenosta so propisite, kon supervizija, koja{toe pove}e orientirana kon ocenka na rizicite i upravuvaweto so niv.Opfatot i sodrìnata na supervizijata, kako i postapkite i aktivnos-tite {to treba da se sprovedat od ovlastenite lica na NBRM, se po-detalno uredeni so Odlukata za na~inot na vr{ewe supervizija i nad-zor, so koja se dava eksplicitnoto pravo na NBRM za vr{ewe nadzor nadraboteweto na licata povrzani so bankata, na drugi lica vo bankarskata

297


grupa i na dru{tvata za pomo{ni uslugi na bankata. Voedno se precizirai na~inot na sproveduvaweto konsolidirana supervizija.

Dosega{nata zakonska i podzakonska regulativa ovozmoùva{esproveduvawe konsolidirana supervizija na bankarska grupa od stranana NBRM, pri {to ne bea jasno precizirani obvrskite i odgovornostitena mati~noto lice i ~lenovite na bankarskata grupa, kako i na oddelni-te finansiski supervizorski organi. Pritoa, to~no se definira pos-toeweto na bankarskata grupa, se definiraat supervizorskite standar-di koi{to bankarskata grupa e dol`na da gi po~ituva i jasno se defini-ra obvrskata za bankata, koja{to e predmet na konsolidirana supervi-zija, da vospostavi i da odrùva soodvetni sistemi za upravuvawe so rizi-kot, kako i se precizira na~inot na sorabotka i razmena na informaciipome|u supervizorskite organi nadle`ni za raboteweto na oddelnite~lenovi na bankarskata grupa.

Na~inot na vr{ewe konsolidirana supervizija e podetalno regu-liran i so Odlukata za konsolidirana supervizija, koja pretstavuva os-nova za vospostavuvawe efikasni mehanizmi za sorabotka i razmena napodatoci i informacii pome|u nadle`nite supervizorski organi,na~inot na izrabotka na konsolidirani finansiski i supervizorskiizve{tai na bankarskata grupa, po~ituvaweto na supervizorskite standar-di propi{ani vo Zakonot za bankite, kako i na~inot na izvestuvawe naNBRM.

Usoglasuvawe na smetkovodstvenite standardi i pravila so Me|u-narodnite smetkovodstveni standardi (MSS) i Me|unarodnite standar-di za finansisko izvestuvawe (MSFI) e isto taka proizlezeno odpotrebata za donesuvawe na metodologija za soodvetno klasificirawe,merewe, priznavawe i obelodenuvawe na sekoja bilansna pozicija, a koee osobeno naglasena kako potrebna vo ramkite na Stolbot 3 (pazarnadisciplina) od Novata Bazelska spogodba za kapital.

Propi{uvaweto na novata smetkovodstvena ramka so primena od01.01.2009 godina, se o~ekuva da pridonese kon zgolemuvawe na realnostai objektivnosta na finansiskite izve{tai na bankite, a so toa i zgole-muvawe na transparentnosta na bankarskiot sistem vo Republika Make-donija i polesna sporedlivost na finansiskite izve{tai na doma{nitebanki so finansiskite izve{tai na bankite od drugite zemji kade {to seprimenuvaat MSFI.

Pokraj barawata na Narodnata banka za postepeno usoglasuvawe nabankarskoto rabotewe, soglasno Novata Bazelska spogodba za kapital,opredeleni usoglasuvawa vo ovaa nasoka se pravat i avtonomno, od stra-na na del od bankite vo Republika Makedonija, pred sÈ poradi barawatana nivnite dominantnite ili mnozinski akcioneri ~ii mati~ni banki

298


vo dràvite na Evropskata unija ve}e gi praktikuvaat barawata od No-vata spogodba za kapital.Ovie podgotovki vo eden slu~aj pretstvauvaimplementacija na soodvetna programa za postapno voveduvawe na bara-wata od Novata Bazelska spogodba, a vo nekolku ostanati slu~ai se rabo-ti za primena na istata pred sÈ poradi potrebata od presmetka na adek-vatnosta na kapitalot na bankarskata grupa na konsolidirana osnova.

Op{t e vpe~atokot deka poradi nepostoewe na agencii za kreditenrejting, dovolno razviena kreditna baza na podatoci so podolga kreditnaistorija na dolìncite po najrazli~ni osnovi, (a ne samo po odnos nakoristenite bankarski proizvodi), primenata na Novata kapitalnaspogodba, a osobeno razvivaweto na internite rejting modeli (osnovenili napreden pristap) }e se odviva dosta te{ko. Vo osnova , Bazel 2 eedna obemna i izda{na operacija i bara kvalitetna i podolga kreditnaistorija, odnosno baza na podatoci.

Isto taka, za inerniot model bankite treba da imaat razvienoceli ekonometriski modeli. Izgradbata na interniot model, pritoatreba da e vo soglasnot so Narodnata Banka na Republika Makedonija izna~i primenata }e zavisi i od spremnosta na NBRM da prifati takovmodel kaj sekoja poedine~na banka. Poradi toa za izvesen period, naj-prifatliv za bankite bi bil standardiziraniot pristap za merewe nakreditniot rizik, odnosno pristapot bazarin na osnoven indikator, voslu~ajot na merewe na operativniot rizik.

299

Koristena literatura

KORISTENA LITERATURA

1. Altman,E.I.,Saunders,A., Credit Risk Measurement: Development Overthe last 20 Years, Jounar of banking and Finance,21, 1998;

2. Arriaza, B.A., Doing Business with Small Business, Business Credit, Nov/Dec, Vol.101, Issue 10, 1999;

3. Bardos, M., Detecting the Risk of Company Failure, Journal of Bankingand Finance, 22 , 1998;

4. Bakija , m-r . K. –Upravljanje kreditnim rizikom banaka „Ra~unovodstvoi finansije“ –Zagreb, 2000;

5. Basel Committee of Banking Supervision „Overview of the New BaselCapital Accord“ April 2003; www.bis.org;

6. Basel Committee on Banking Supervision : „Internal Audit in Banking Or-ganisation and the Relationship of Supervisory Authorities with Internaland External Auditors“, Basel ,2000; www.bis.org;

7. Basel Committee on Banking Supervision „Framework for Internal Con-trol Systems in Banking Organisations“ 1998, www.bis.org;

8. Barber T., „EU stimulus plan poses risk to debt refinancing“ -The Finan-cial Times Limited , 8 January 2009;

9. Berger, A.N., Scott Frame, W., Credit Scoring and the Price and Availabil-ity of Small Business Credit, Credit Scoring and Credit Control VII Con-ference, Credit Research Centre - University of Edinburgh, 5-7 Septem-ber, 2001;

10. Bessis Joel „Risk Management in Banking“, John Wiley&Sons, Chichester(England) 1999;

11. Bill Lockyer „The Credit Rating Process“; www.treasurer.ca.gov/ratings/process.asp;

12. Bla•ok M., „Uloga interne revizije u kontroli bankovnog rizika“ Ekonomskifakultert Zagreb 2001;

13. Bodie Z., Kane A., Markus J.A., „Investment“-McGrow-Hill Irwin NewYork, .2008;

14. Bo•i} d-r.Radomir „Pouke i iskustva restruktuirawe banaka u zemljama utranziciji“ –Finansije, 1-2, 2000;

300


15. Brown M., Zehnder C. (2005) „Credit Registries, Relationship Bankingand Loan Repayment“ Institute for Empirical Research in Economics Uni-versity of Zurich Working Paper Series, N°240, May;

16. „Comprehensive strategy to address the lessons of the banking crisisannounced by the Basel Committee“ www.bis.org/press/p081120.htm ,20.November 2008;

17. „Credit process Handbook“ –Bankakademie, Frankfurt , 2004;18. „Credit Risk Transfer - Developments from 2005 to 2007“, Basel Com-

mittee on Banking Supervision , Joint Forum , July 2008;19. „Credit nformation Systems“, Inter American Development Bank,

Sept.2008; www.iadb.org;20. Caouette,J.B., Altman,E.L, Narayanan,P., „Managing Credit Risk“, John

Wiley & Sons, New York, 1998;21. Chang.H.,Tam,K.Y.,A Comapartive Analysis of Inductive Learning Algo-

rithms, Intelligence Systems in Accounting, Finance and management,1993;

22. CIFAS - UK`s Fraud Prevention Service/ http://www.cifas.org.uk ;23. Committee of Banking Supervision, „Proposed revisions to the Basel II

market risk Framework,“ Consultative document , June 2008;24. Committee on Global Financial System „Credit Risk Transfer“ no. 20,

January, 2003;25. Conford A.,, „The global implementation of Basel II: Prospects and out-

standing problems“ Working paper, www.ssrn.com , October 2006;26. Cornett /Saunders „Fundamentals of Financial Institutions Management“

Boston 1999;27. „Country risk-Eastern Europe“ /Euromoney magazine; September 2006,

http://www.euromoney.com/28. Country risk-Emerging markets boost ratings /Euromoney magazine; March

1997; http://www.euromoney.com/;29. Curry T., Shibut L., „The cost of Saving and Loan Crisis-Truth and Con-

sequences“ FDIC Banking Review ; 12. Nov 2008 http://useconomy.about.com

30. Darrell D., „Innovations in credit risk transfer: implications for financialstability“, BIS Working Paper No 255 , July 2008;

31. „Dictionary of finance and investment Terms“ Barron`s Educational Se-ries Inc., New York ,1991

32. „Discipline Device“: „European Economic Review“ 44 /10, December 2000;33. Doing Business (2006) http://www.doingbusiness.org/Methodology/

GettingCredit.aspx;

301


34. Dorbec. A. „Credit information systems -Theoretical and comparative anal-ysis“ –AED „AttractivitÈEconomiqie du Droid“-Economic University ofParis; Sept.2006;

35. Engel, L., & Hecht R.H., „How to buy stocks“ Little Brown and Company(Inc.) New York, eight edition ,2004;

36. Estrella. Arturo., „Credit ratings and complementary sources of credit qualityinformation“ BCBS, WP No.3,August 2000;

37. Fahlman,S., Lebiere, C.,The Cascade - Correlation Learning ArchitectureTechnical Report: CMU 09.10. 1992 ;

38. Feldman,R., Small Business Loans, Small Banks and a Big Change in Tech-nology Called Credit Scoring, Region, Sep1999;

39. Financial crises Europe, www.stratfor.com, , 12.10.2008;40. „Financial sector problems and Monetary Policy in Countries in Transi-

tion” htpp://www.imf.org;41. Folkers-Landau, D. i Lindgren C.J. “ Klu~ni faktori na ramkata za

vospostavuvawe na siguren i stabilen finansiski sistem”(prevod) 1998;

42. Friedland, M., Credit Scoring Digs Deeper into Data,Creddit World,Vol.82.No.1, Issue 5, May/June1993;

43. Greuning Van H.-Brajoviæ-Bratanoviæ S.-Analysing and Managing Bank-ing Risk, World bank WP, April 2003;

44. Guidelines for Computing Capital for Incremental Risk in the Trading Book,Basel Committee of Banking Supervision, July 2008;

45. Heffernan,S „Modern Banking in Theory and Practice“, John Wiley&SonsLtd, Baffins Lane, Chichester,England 1996;

46. „How credit rating is determined?“ http://en.wikipedia.org.;47. Heffernan, S, „Modern Banking in theory and practice“, John Wiley &Sons

LTD. Baffins Lane, Chichester, England 1996;48. Heakal, R., „What is a corporate credit rating“-; www.investopedia.com/

articles/03/102203.asp;49. Hunt R. „The Development and Regulation of Consumer Credit Reporting

in America“ Federal Reserve Bank of Philadelphia Working paper 02-21,November, 2002;

50. „International Convergence of Capital Measurement and Capital Stand-ards“ , Basel Committee of Banking Supervision , June 2006;

51. „Implementation of Basel II-Practical Considerations“, Basel Committeeof Banking Supervision , July 2004;

52. Jakovac, L. -Prka, B.: „Upravljanje kreditnim rizikom i cenovno vredno-vanje rizika“ - III Megunarodna bankarska konferencija, Opatija 1998 god;

53. Jakovljevi} D., „Upravljanje kreditnim rizikom u suvremenom bankarstvu“TEB Zagreb 2000;

302


54. James Barth , Gerard Caprio, Ross Levine, „Basel II: Strengthening Mar-ket Discipline in the Financial Sector“ , Basel Committee for banking su-pervision”, 2008;

55. Jappelli T., Pagano M. „Information Sharing in Credit Markets: A Survey“CSEF Working Paper N°36, March ,2000;

56. Jappelli T., Pagano M. „Information Sharing in Credit Markets: The Euro-pean Experience“ CSEF Working paper, N°35, March,2000;

57. Jappelli, Tullio, and Marco Pagano. 1993. „Information sharing in CreditMarkets.” Journal of Finance 48 (5) (December, 1993);

58. Jappelli, Tullio, and Marco Pagano. 2002. „Information Sharing, Lendingand Defaults: Cross-Country Evidence.“ Journal of Banking and Finance26 (10) (October , 2002);

59. Jill Luoto, Craig McIntosh,Bruce Wydick „Credit information Systems inLess-Developed Countries: Recent History and Test“ Sept.2004;

60. Johnsen,T., Melicher,R.W., Predicting Corporate Bankruptcy and Finan-cial Distress: Information value added by Multinominal Logit Models, Journalof Economics and Business,1994;

61. Jürgen Stark, „The financial crisis and its consequences for the worldeconomy“, BIS review 158/2008, 10 December 2008;

62. Jurkovi} P., „Razvojna i Kreditna sposobnost investitora“ NN Zagreb 2000;63. Jurman, A., “Upravljanje likvidno{~u banke”-TEB, poslovno savetovanje

d.o.o. Zagreb, 3-me|unarodna bankarska konferencija, Opatija,listopad1998;

64. Jurman d-r A.: Valutni rizik u ukupnoj rizicnoj izlozenosti banke, HIBOZagreb, 1997 god;

65. Kapor, P.., “Bankarstvo sa osnovama bankarskog poslovanja ime|unarodnim bankarstvom” Beograd, 2005;

66. Kent Baker, Gary Powell „Understanding Financial Management: A Practi-cal Guide“- Wiley-Blackwell ,USA, April 2005;

67. Koch, T.W., MacDonald, S.S., Bank Management, Harcourt College Pub-lishers, Fortworth, Tokyo,2000;

68. Lcc,W.A., Fair, Isaac Web Site Offering Explanation of Credit Scores,American Banker, Vol.165, Issue 219, 2000;

69. Lennkh,P., „IBC Conference“, Prague , April 1996;70. Liaquat A. „Lords of Finance: The Bankers Who Broke the World“ - Pen-

guin Press HC ,Jan2009.;71. „Long-Term Capital Management“-Case Study ,AMBIT Erisk,

www.erisk.com;72. Love I. Mylenko N. (2003) „Credit Reporting and Financing Constraints“

World Bank Policy Research Working Paper 3142, October 2003;

303


73. Lucas, J. D., Goodman ,S.L., Fabozzi, J. F. „Collateralized Debt Obliga-tions- Structures and Analysis“ –John Wiley&Sons Inc., 2006;

74. Mester L., „What`s the point of credit scoring“, Federal Reserve Bank ofPhiladeohia Bussiness Review-Sept.-Oct., 1997;

75. Mangan, J.F., Differ on Use of Credit Scoring for Underwriting, Insur-ance Advocate, Vol. Ill, No.44,2000;

76. Macedonia Financial Sector Strenghtening Project „A study on the Prosp-pects for a Credit Information Registry“ 24 June 2003;

77. Maki M. Dean, „The Growth of Consumer Credit and Household DebtService Burden“ Board of Governors of the Federal Reserve System, Feb-ruary 2000;

78. McNab, H., Wynn, A., „Principles and Practice of Consumer Credit RiskManagement“, CIB Publishing, Canterbury, 2000;

79. Marc Saidenberg; Til Schuermann „The New Basel Capital Accord andQuestions for Research“- „Wharton“ Financial Institute Center 03-14/2004;

80. Martin Brusis, Cornelius Ochmann „Central and Eastern Europe on theway into the European Union“, Bertelsman Foundation Publishers , Gut-ersloh;1988;

81. McIntosh, Craig and Bruce Wydick. „A Decomposition of Incentive andScreening Effects in Credit Market Information Systems.“ Working Pa-per, University of California at San Diego/University of San Francisco.2004;

82. Miller M. (2000) „Credit reporting Systems Around the Globe: The Stateof the Art in Public and Private Credit Registries“, World Bank PolicyResearch Working paper 3443, June, 2000

83. Mishkin, S.F.,/Eakins G. S., „Financial Markets and Institutions“, sixthedition, Pearson Prentice Hall, 2007;

84. Mrvic , m-r. T., „Revizija i rejting“ „Korak ka smanjenju rizika na fian-nsiskom tr•ištu“ Jugoslovensko bankarstvo 9-10/2001;

85. Neyens, L. Ruth, „Distressed Asset Resolution-Lessons Learned“; TheWorld Bank, 2002;

86. Olegario, Rowena. „Credit Reporting Agencies: A Historical Perspective“.Margaret J.Miller, Ed. Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 2003;

87. Osmanagi} B. N., „Potencijali poduze}a” , „Aliena”, Zagreb, 1993;88. Ostoji} S., “Modeli restruktuiranja bankarskih sistema u privredama u

tranziciji” Privredna izgradnja, 2002;89. Padilla, Jorge A., and Marco Pagano. 2000. „Sharing Default Information

as a Borrower Discipline Device“, European Economic Review 44 (10)(December 2000);

304


90. Payant, W.R.: Credit risk –managing its interrelation with other balancesheet risks, Sendero Institute, IBC Conference, Prague, June 1996;

91. Peek, J., Rosengren, E.S., The Evolution of Bank Lending to Small Busi-ness, New England Economic Review, Mar/Apr 1998;

92. Piramuthu,S., Financial Credit Risk Evaluation with Neural and NeorfuzzySystems, European Journal of Operational Research, 112, 1999;

93. Platt,H.D., Platt, M.B., A Linear Programming Aproach to Bond PortfolioSelection, Economic Financial Computing, 1991;

94. Primorac •.,- „Rizik zemlje-element kreditnog rizika“, Poslovne Finansije ibankarstvo, Zagreb,1996;

95. Progress on Basel II implementation, new workstream and outreach“-Basel Committee Newsletter No 11, May,2007 www.bis.org/publ/bcbs_nl11.htm;

96. „Report on the activities of credit rating agencies“ Technical Committee ofthe International Organisation of Securities Commissions“, September 2003http://www.iosco.org/;

97. Rose, P.S., „Commercial Bank Management“ IRWIN , Homewood, IL60430, Boston, USA, fifth edition 2002;

98. Saidenberg M.; Schuermann T. „The New Basel Capital Accord and Ques-tions for Research“- „Wharton“ Financial Institute Center 03-14/2004;

99. Šiket-Hunjak, D., „Upravljanje kreditnim rizikom u poslovnoj banci“Ekonomski Fakultet Zagreb,1999;

100. Spanswick P., UBS , London, ICBI conference Risk 95, Paris, 28.11.1995;101. Spiegel: „Financial crisis in Europe“ , 6 Oct. 2008; www.spiegel.com;102. Spiegel: Europe Faces Banking Crisis of its Own, 5 October ,2008

www.spiegel.com;103. Singer A. D. „The Global Financial Crisis and U.S. Leadership MIT Center

for International Studies“, 27. Oct. 2008, www.alternet.org;104. Shiller J.R., The Subprime Solution: „How Today`s Global Financial Crisis

Happened, and What to Do about It“ – Princeton University Press , USA–August 2008;

105. Stulz.M.R., „Risk Management & Derivatives“, Thomson-South West-ern, USA, 2003;

106. Susan Schmidt Bies „Basel II Implementation and Revision of Basel I“Speech to the USA Senate, Washington,10Nov 2005;

107. „The Application of Basel II to Trading Activities and the Treatment ofDouble Default Effects“, November, 2005, www.bis.org;

108. Vasiljevic D-r B.„Rizici u bankarskom poslovanju“-Beograd , Fokus 1990;109. Zaher, F., „Does the Basel Accord Strenghten Banks www. investopedia.

com/articles/07/BaselCapitalAccord.asp ;

305


110. Arsovski d-r D., “Rizici vo bankarskoto rabotewe” EconomyPress - Skopje, 1998;

111. Vasiqevi}, B. „Pristup analizi rizika u bankarskom poslo-vawu“-Vesnik br. 385/89;

112. Delova d-r. J. E., „Upravuvawe so problemati~nite krediti odstrana na bankite, so poseben osvrt na problemati~nite kreditivo Republika Makedonija”-doktorska disertacija- Skopje, 2003;

113. Jakov~evi} D.,: Upravqawe kreditnim rizikom u suvremenombankarstvu-TEB Poslovno savetovawe -Zagreb, 2000;

114. „Kapital ”- „Svetska finansiska kriza i Makedonija” 23 oktom-vri, 2008;

115. „Kapital”-„Region, biznis i politika”, br. 471, 6 noemvri, 2008;116. Maxova m-r V., “Upravuvaweto so kreditniot rizik i Bazel 2“-

„Ekonomija biznis”, dekemvri, 2003;117. Misija, V., „Kreditni poslovi s nema~kim bankama”, Masme-

dia, Zagreb,1998, ;118. Nanevski d-r Blagoja “Berza na dolgoro~ni hartii od vrednost”

Godi{en zbornik na Ekonomski institut -Skopje, 1995;119. Nanevski d-r Blagoja “Finanasiski pazar vo funkcija na dina-

mizirawe na op{testvoto-ekonomski razvoj- Godi{en zbornikna Ekonomski institut -Skopje, 1997;

120. Nenovski d-r T., “Formirawe na ceni na proizvodite i uslu-gite na korporativnite banki”-NAMpress, Skopje, 2005 godina;

121. Poposka d-r. K. “Komercijalno bankarstvo-uspe{nost i profi-tabilnost”- Ekonomski institut - Skopje, 2008;

122. Poposka d-r K. „Kapitalna adekvatnost i implementacija naBazel 2”- Ekonomski razvoj-. Ekonomski institut, br. 2/2008, -Skopje 2008;

123. Poposka d-r K. „Finansiski i inovacii i nivnoto vlijanie nafinansiskiot pazar-sekjuritizacija”.-Pretpriemni{tvo- ino-vacii i konkurentnost. Ekonomski institut-Skopje, 2008;

124. Poposka d-r K. „Determinanti na profit vo komercijalnatabankarska industrija: Istraùvawe na selektirani tranzicio-ni ekonomii”-Ekonomski razvoj-. Ekonomski institut, br. 3/2007, Skopje 2007;

125. Poposka d-r K. „Bankite, {tedeweto i finansiraweto na mali-te i sredni pretprijatija vo Republika Makedonija”- „Pretpri-emni{tvo, problemi, perspektivi i dilemi”, UJE Tetovo-Fakultet za biznis ekonomija, Ekonomski institut-Skopje,Agencija za promocija na pretpriemni{tvoto vo RepublikaMakedonija-Skopje, 2007;

306


126. Zakonot za Narodnata banka na Republika Makedonija, Slu`benvesnik na RM br.3/02 Zakonot za bankite - Slu`ben vesnik naRM br. 67/07;

127. Zakonot za bankite - Slu`ben vesnik na RM br. 67/07;128. Zakoni za izmenuvawe i dopolnuvawe na Zakonot za Narodnata

banka na Republika Makedonija, Slu`ben vesnik na RM br.51/03, br.85/03, 40/04, 61/05 i 129/06);

129. Izve{taj za bankarskata supervizija na Republika Makedonijavo 2008 godina, maj 2009;

130. Izve{taj za bankarskiot sistem i bankarskata supervizija naRepublika Makedonija vo prvata polovina na 2009 godina,dekemvri 2009;

307

Biografija

BIOGRAFIJA

D-r Violeta Maxova e rodena 17.05.1963 godina vo Veles.

Sredno obrazovanie zavr{uva vo 1981 godina vo Gimnazijata RadeJov~evski -Kor~agin vo Skopje – matemati~ka nasoka, otsek informati-ka . Vo u~ebnata 1981/82 godina se zapi{uva na Ekonomskiot fakultet voSkopje na otsekot prometno-komercijalna nasoka i diplomira na istiotvo oktomvri 1985 godina .

Vo u~ebnata 1986/87 godina se zapi{uva na poslediplomski studiigrupa „Marketing” na Ekonomskiot fakultet vo Skopje kade vo 1990godina se steknuva so nau~en stepen magister na nauki.

Vo Juni 2009 godina uspe{no ja odbrani doktorskata disertacija naEkonomskiot Institut vo Skopje na tema „Ocenka na kreditniot rizikvo procesot na upravuvawe so kreditni rizici vo komercijalnite bankina R. Makedonija pod mentorstvo na D-r Blagoja Nanevski pri {to sestekna so nau~en stepen doktor na nauki.

Vo svojata rabotna kariera D-r Violeta Maxova ima pove}e rabot-ni anga`mani osobeno vo oblasta na bankarstvoto i ekonomskiot razvoj.

Imeno d-r Violeta Maxova e angaìrana kako sektorski rakovo-ditel vo Teteks-Banka –Skopje, a vo periodot (Septemvri 1997-Dekemv-ri 2000) raboti kako proekten menaxer i pomo{nik direktor vo Agenci-jata za sanacija na banki, ~ij predmet na rabota e upravuvawe so lo{itekrediti na krajnite dol`nici-pretprijatija preneseni od StopanskaBanka AD Skopje na Agencijata.

Vo periodot 2001-2003 d-r Violeta Maxova, vr{ej}i ja funkcijatana Dràven sekretar vo Ministerstvoto za ekonomija, osobeno e anga-ìrana za pra{aweto svrzani so unapreduvaweto na trgovskata me|una-rodna sorabotka, poddr{kata na malite i sredni pretprijatija i ekonom-skiot razvoj na dràvata.

308


Vo periodot Feruari 2003- Dekemvri 2004 , d-r Violeta Maxovakarierata vo oblasta na bankarstvoto ja prodolùva vo me|unarodniteproekti i toa:

- Proektot na USAD - Jaknewe na Makedonskiot FinansiskiotSektor, -bankarski sovetnik odgovorna za kreirawe na privat-no kreditno biro i poddr{ka na Narodnata bankla vo delot naupravuvawe so bankarskite rizici , i

- Proekt na EAR – Reforma na Bankarskiot sektor- vi{ bankar-ski ekspert zadolèna za poddr{ka na Narodna banka za promo-cija i implementacija na Novata Kapitalna spogodba –Bazel 2i v.d. generalen sekretar na zdruènieto za bankarstvo

So procesot na decentralizacija vo 2005 godina, D-r Violeta Max-ova e angaìrana kako Vi{ finansiski ekspert vo proektot na EAR –Tehni~ka pomo{ na Ministerstvoto za Finasii za Fiskalna Decentrali-zacija, a od Mart 2006 do denes raboti na mesto Vi{ sovetnik i TimLider za lokalna samouprava i decentralizacija vo SNV-Holanska raz-vojna organizacija-Podru`nica Skopje.

D-r Violeta Maxova bila predava~ na nad triesetina obuki i semi-nari kako i avtor ili ko-avtor na nad petnaesetina nau~ni trudovi. odoblasta na bankarstvoto, planirawe na regionalniot lokalniot razvoj ,i koristeweto na fondovite na EU .

Documents

UPRAVUVAWE SO KREDITNIOT RIZIK VO KOMERCIJALNOTO … · vata od razvienite bankarski sistemi vo vrska so upravuvawe na kreditni-ot rizik. Istra`uvaweto vo ovoj trud ima svoja edukativna