Urbana Geografija

URBANA GEOGRAFIJA

(repetitorij za ispit)

Studentica: Ivana krinjar

Smjer: prof. geologije i geografije

kolska godina: 2003./2004.

OSNOVE URBANE GEOGRAFIJE

GEOGRAFSKI POJAM GRADA

(ispitno pitanje: Pojam grada)

Grad je sloeni fenomen koji se prostorno, a posebno vremenski, manifestira u razliitim oblicima i s razliitim funkcijama. U evoluciji geografskog poimanja grada mogu se zapaziti razliiti pristupi i gledanja, koja su se mijenjala tijekom vremena. Imamo etri razdoblja:

a) do 1900

b) 1900 I svjetskog rata

c) I II svjetski rat

d) nakon II svjetskog rata

a) do 1900 grad nije bio jasno definiran. Velika panja je bila poklanjana geografskom poloaju i topografskom smjetaju, pri emu je naglaavana prirodno geografska osnova.

b) 1900 I svjetskog rata vea se panja poklanja definiranju grada, s time da se u obzir uzimaju fizionomski elementi grada. Grad ima svoju jasno prepoznatljivu jezgru oko koje su se razvili drugi dijelovi sa svojim fizionomskim elementima. To je tzv. morfogenetska faza poimanja grada.

c) I II svjetski rat uvode se nove varijable u kombinaciji sa prijanjim. Istiu se morfogenetski elementi ali jo i vie funkcije grada. Analiziraju se glavne funkcije: uprava, trgovina, industrija i promet. to je tzv. funkcionalna faza definiranja grada. Takvom gledanju na grad pridonose istraivanja u pogledu organizacije prostora, a posebice W. Christaller teorijom o centralnim naseljima. Poseban doprinos daje H. Bobek koji predlae tri relevantne varijable: 1) veliina, 2) kompaktnost naselja i 3) gradski nain ivota u naselju.

d) nakon II svjetskog rata R. Kloper samo nadopunjuje Bobeka sa 4) centralitetom naselja.

Uopena geografska definicija grada: Grad je kompaktno izgraeno vee naselje u ijim sekundarnim i tercijalnim djelatnostima radi vei dio aktivnog stanovnitva, i to ne samo za vlastite potrebe nego i za potrebe stanovnitva ireg prostora.

Formalni grad (naziv u strunoj literaturi za isto kao i gore opisani grad) ali posjeduje cjelokupne urbane sadraje.

Funkcionalni grad je kompaktno izgraeni prostor zajedno sa urbaniziranom i funkcionalno integriranom okolicom.

(ispitno pitanje: Kako se u svijetu odreuju gradovi)

Navedene varijable, pojedinano ili meusobno u kombinaciji, primjenjuju se za izdvajanje gradskih od ostalih naselja u velikom broju zemalja. Najvie panje se poklanja veliini naselja i gradskom nainu ivota.

Zatvorenost odnosno kompaktnost naselja najee se odreuje gustoom zgrada ili drugog urbanog sadraja te gustoom stanovnitva na jedinici povrine. U vedskoj gradsko naselje ukljuuje onaj prostor na kojem je prosjek ne vei od 200 m od jedne zgrade do druge. U SAD tu spada prostor na kojem ivi 500 stanovnika na 1 milju2 povrine (tu bi srednja udaljenost iznosila 70 m). ee i lake je gradski prostor definirati gustoom naseljenosti , ali i on varira: Francuska 2 500 st/km2, SAD 800 st/km2.

Veliina naselja je ono to se najee uzima u obzir za odreivanje gradskih naselja. Minimalan broj stanovnika za stjecanje statusa grada ovisi o osobinama naseljenosti neke zemlja, stupnju urbanizacije, ekonomskoj razvijenosti, ... U najveem broju zemalja to je od 2000 5000 stanovnika. Francusta, Njemaka, Norveka, Izrael min. 2000, SAD i Mexico min. 2500, Nizozemska, Belgija, Austrija, Indija, Pakistan min. 5000, vedska, Danska, Finska min. 200 dok panjolska i Turska 10000, a Japan ak min. 30000 stanovnika da bi bio grad.

Gradski nain ivota. Po Bobeku gradskim nainom ivota ivi stanovnitvo ija proizvodnja i potronja ovise o tritu, odnosno ovise o razmjeni s drugim grupama stanovnitva. Tu dakle ne spada stanovnitvo koje se bavi primarnim djelatnostima, ve ono koje se bavi sekundarnim, tercijalnim i kvartarnim djelatnostima.

Centralitet naselja se malo upotrebljava. Razlog tomu je da i neka manja ruralna naselja mogu imati stanoviti centralitet.

Diferenciranje naselja obavljaju nacionalne statistike slube pojedinih zemalja. Pa postoje velike razlike u koritenju primjenjenih varijabli te je teko odrediti urbanizaciju pojedinih zemlaja. Tako je 1960. Od 123 zemlje 49 koristilo broj stanovnika od ega 26 sa drugim obiljejima, 11 gustoom stanovnitva i stanova od ega 10 sa drugim obiljejima, 8 privrednom strukturom od ega 7 s drugim obiljejima, 3 upravnim znaajem, a za 56 nije se mogao odrediti kriterij.

(ispitno pitanje: Kako su se u RH odreivala gradska naselja od 1961 1971, a kako 1981)

Od 1961. 1971. u ex. Jugoslaviji naselja su definirana na osnovu veliine (broja stanovnika) i prostornog udjela nepoljoprivrednog stanovnitva. Dobivena su tri tipa naselja: seoska, mjeovita i gradska. Nedostatak se oitovao kod prigradskih naselja koja imaju pbiljeja stambenih satelita. 1981. ovakav je nain naputen, a odreivanje naselja je preputeno opinama.

Nakon 1970 tih na poimanje grada utjecaj imaju socioloki pristupi (behavioristiki i socioekoloki). Osnovne ivotne funkcije su ivjeti u drutvu, stanovati, raditi, opskrbljivati se, obrazovati se, komunicirati ... Grad se s tog aspekta definira kao prostor u kojem su ti aspekti najgui i najvee unutarnje isprepletenosti i izdiferenciranosti. Iz svega toga proizlazi da su sa geografskog stajalita za diferenciranje grada najvanije tri grupe relativnih obiljeja: 1) populacijsko demografska (veliina i broj stanovnika), 2) funkcionalna (funkcionalno znaenje naselja u prostoru), 3) fizionomska morfoloka(kompaktnost naselja tj. gustoa i izgraenost urbanih sadraja).

Uopena geografska definicija grada: Grad je kompaktno izgraeno vee naselje u ijim sekundarnim i tercijalnim djelatnostima radi vei dio aktivnog stanovnitva, i to ne samo za vlastite potrebe nego i za potrebe stanovnitva ireg prostora.

Formalni grad (naziv u strunoj literaturi za isto kao i gore opisani grad) ali posjeduje cjelokupne urbane sadraje.

Funkcionalni grad je kompaktno izgraeni prostor zajedno sa urbaniziranom i funkcionalno integriranom okolicom.

POJAVA I RAZVOJ GRADOVA U SVIJETU

(ispitno pitanje: Razvoj prvih gradova)

Prva stalna naselja poinju se razvijati u neolitu 9000 5000 g.p.n.e.. Gradovi sa svoji mfunkcijama javljaju se pojavom vikova proizvodnje, podjele rada i potrebom za razmjenu dobara u drutvu. U razvoju gradova izdvajamo nekoliko perioda: predhistorijski, antiki, srednjovjekovni, renesansa i barok, industrijski period.

Prvi gradovi nastali su u predhistorijskom periodu u Mezopotamiji 3500 g.p.n.e., u dolini Nila oko 3200 g.p.n.e., u dolini Inda oko 2400 g.p.n.e., dolini ute rijeke oko 1600 g.p.n.e.. Najstariji gradovi svijeta su: Ur, Uruk, Nipur, Isin, Larsa koji su nastali na jugu dananjeg Iraka u civilizacijama Sumera i Akada. Pojavom Asirije i Babilona nastaju i novi gradovi od kojih su posebno istaknute prijestolnice Asur, Kalah, Dur aru Kun, Niniva, Babilon. Meu najstarije gradove prijestolnice u Egiptu ubrajaju se Teba, Memfis, Tel el Amarna. U dolini Inda istie se Mohenjo Daro i Harapa.

Gradovi prethistorijskog razdoblja su planski, s pravilnom mreom ulica i bogatstvom upravnih i vjerskih graevina.

U antiko doba arite urbanog razvoja premjeta se na Mediteran. Gradovi se razvijaju na otocima i obalama. Grka je osniva mnogih gradova na podruju i izvan dananje Grke. Gradovi su bili politiki i ekonomski samostalni (polisi gradovi drave). Istiu se tri funkcionalne zone: za potrebe svetita, za javne drutvene i kulturne potrebe i stambene povrine. U arhajskom periodu najvaniji gradovi su na Kreti, pa zatim na kontinentu Grke i onda u Maloj Aziji. U klasinom periodu izdigli su se Atena, Milent, Olint, dok je u helanisitkom Aleksandrija, Geras, Pergamon. U rimskom razdoblju poticaj razvoju gradova daju vojne, upravne, privredne i druge potrebe. Gradovi se razvijaju na osnovu njihovih prometnih i trgovakih funkcija. Rimski gradovi su graeni planski s pravilnim shemama ulica. U njihovoj strukturi posebno se isticao glavni trg (forum), kazalite i arene. Pado Rimskog carstva mnogi gradovi su srueni ali na njihovom mjesti nastaju novi u srednjem vijeku. To su Roma (Rim), Vindobona (Be), Londoninum (London), Lutelia Parisorum (Pariz), Genua (enova), Colonia Agrippinensis (Koln). Kod nas osim vojnih uporita osnivani su za vrijeme Rima i upravni centri, ljeilita, odmaralita. Pola (Pula), Salona (Solin), Emona (Ljubljana), Siscia (Sisak).

U periodu 1000 g.p.n.e. do 1700 g.n.e. vano je istaknuti i razvoj gradova na tlu Srednje i June Amerike, posebice one Azteka, Maja i Inka. Tamo je razvoj gradova poticao razvoj dravnih tvorevina. Vaniji gradovi na podruju dananjeg Mexica su Tikal, Uahaktun, Teothiuacan, Copal do 900 g.n.e., a kasnije do dolaska panjolaca Tula, Tenochtitlan. U podruju Anda istiu se Tiahuanaco, Cuzco. Razvoj ovih gradova na tlu amerika je odraz centraliteta i velike uloge vojnih voa. Vano je i znaenje religije. Gradovi nisu bili opasani zidovima, sistem ulica je bio pravilan, a gustoa naseljenosti mala. Gradovi Maja su nestali, a gradovi Andskog prostora su postali jezgre novih gradova koje su osnovali panjolci.

Nakon pada Rima u eurpi je mrano doba i razvoj gradova zamire radi prekinutih veza gradova sa okolicom.

Podizanjem samostana i openito s jaanjem funkcije crkve ponovo se razvijaju gradovi europe. 800 g.n.e. najvei grad europe je Cordoba u panjolskoj sa 160 000 stanovnika. Najvei gradovi tog doba su Changan (Xian) i Bagdad s 700 000 stanovnika. 800 g.n.e. bilo je samo 15 tako velikih gradova. Najvei gradovi su bili u pojasu 10 - 40 sjeverne g.. od panjolske do Japana. Gradovi europe tog doba su do 30000 stanovnika.

Jai razvoj gradova u europi poinje tek u 11 sroljeu. Poticaj su dale inovacije u poljoprivredi, jaanje trnica i gradnja obrambenih zidova. U srednjem vijeku feudalci podiu burgove, a crkve vjerske centre oko samostana koji postaju jezgre novih gradova te su to prvi oblici srednjovjekovnih gradova. Ubrazanju razvoja srednjovjekovnih gradova pridonosi osnivanje cehova i gildi. Gradovi srednjeg vijeka tee to veoj samostalnosti te dobijaju statuse slobodnog kraljevskog grada, gradova komuna, gradova republika. Vana je Velika Hanza koju ini 1600 gradova koji meusobno trguju. Srednjovjekovni grad se gradi neplanski unutar obrambenih zidova i ima nepravilan raspored uskih ulica. Gradovi su mali, najvei gradovi 1300 g.n.e. imaju 228000 stanovnika (Paris), Venecija 110000.

U Aziji gradovi se od 1000 g.n.e. do 1500 g.n.e. najvie razvijaju u jugozapadnoj Aziji, Indiji te dijelu Kine i Japana.

U Africi arita su u prostoru dananjeg Maghreba i doline Nila. Kasnije se javljaju na dijelu zapadne Afrike.

U periodu renesanse i baroka od 1500 1800 tri initelja utjeu na bri razvoj gradova: 1) razvoj kapitalizma, 2) pojava centralistikih drava, 3) razvoj fizikih znanosti. iri se mrea cesta, potrebe manofakture za sirovinama i vodom ire proizvodnju izvan zidina gradova. Ekonomski razvoj kontinuirano daje impulse razvoju grada. Gradovi se grade planski. Najbre se razvijaju adminastritativni centri novi veih nacionalnih drava. U tom 300 godinjem razdoblju mrea gradova u eouropi se nije previe izmjenila (osim Skandinavije i istone europe). Favorizira se razvoj glavnog grada (1600: London 187000, Pariz 200000) dok drugi i dalje ostaju mali. 1700 g.n.e. London ima 550000, Pariz 530000, 1800 g.n.e. London 860000, Paris 547000. Potie se i razvoj luka jer se trgovina seli na atlantski ocean. U srednjoj i junoj Americi gradovi se razvijaju na jezgrama gradova Azteka i Inka. Posve novi gradovi se stvaraju na Karipskim otocima i sjevernim obalama June Amerike. Dva su im inioca vana, postojanje domorodakih gradova i gustoa domorodakog stanovnitva. U Angloamerici prvi grad je osnovan 1565 St. Augustine na Floridi. Za razvoj gradova u angloamerici najzasluniji su Engleska, Francuska i Nizozemska. Jai razvoj poinje u 17 stoljeu razvojem Bostona, Philadelphie, New Yorka, Richmonda. U Africi od 1500 1800 i dalje se gradovi razvijaju na prostoru Maghreba, dolini Nila i u zapadnoj Africi, pogotovo Yorubi, te kasnije u istonim dijelovima. Kairo je tada najvei grad sa 300000 stanovnika. Istiu se jo Fez, Marake, Tunis sa 100000 stanovnika. U Aziji je tada mrea gradova najgua na podruju jugozapadne Azije, Irak i Iran. Indijski potkontinent i Kina izmeu Beinga i Shanghaia te Japan. Cijelo vrijeme Being je najvei 300 000 do 1 100 000 (1800 godine) stanovnika. Gradovi renesanse i baroka odlikuju se prostornom strukturom na koju je utjecao razvoj fortifikacijskih sistema uzrokovanih razvojem artiljerije. Utjecaj imaju i prostrani trgovi, iroke ulice, vojarne, vrtovi, parkovi,... Van initelj je i prijevoz koijama unutar grada te plansko humanistiko planiranje grada.

Nakn 1800 poinje industrijska faza urbanizacije ili urbana eksplozija. Tada se gradovi intenzivno razvijaju zahvaljujui tehnikom i znanstvenom razvoju koji za sobom povlai i ekonomski. Poto industrija ima svoj lokacijske zakonitosti novi gradovi ili stari se razvijaju na mjestima rudaa, energije, radne snage, povoljnih prometnih pravaca,... Poinje egzodus iz ruralnih krajeva u urbane sredine radi rada u industriji. Primjerih takvih gradova su Ruhr, ljonsk, Donbas, Yorkshire, London, Rotterdam, Hamburg. Brzinu razvoje gradova pokazuje broj gradova sa vie od 1 000 000 stanovnika, 1800 samo Peking (Beijing), 1900 ih je 16, a ve 1970 149 gradova. Najvei gradovi 1975 su Tokyo sa 8 433 000 stanovnika u uem dijelu ili 27 037 000 sa irim dijelom, New York sa 7 482 000 ili 17 310 000, London 5 400 000 ili 12 607 000.

POJAM I PODJELA URBANIZACIJE

(ispitno pitanje: Pojam i podjela urbanizacije)

lat. Urbs = grad. Urbana geografija promatra urbanizaciju sa populacijsko demografske, funkcionalne i fizionomsko morfoloke komponente. S obzirom kako se manifestira u prostoru moemo je podijeliti na primarnu i sekundarnu. Primarna urbanizacija je postanak i razvoj formalnog grada, tj. koncentracija stanovnitva, stvaranje gradskih demografskih struktura, razvoj sekundarnih i tercijalnih djelatnosti. Skundarna urbanizacija podrazujevaju populacijsko demografske, funkcionalne i fizionomsko morfoloke komponente koje smanjuju agrarna obiljeja. Sekundarna urbanizacija najjae se oituje u okolicama velikih gardova. Oko gradova nastaju prigradske urbanizirane zone koje su prostorno i funkcionalno povezane sa gradom. Urbanizirane zone ne moraju nastati samo uz gradve ve i uz industrijske i rudarske pogone u ruralnim sredinama. Mjerenje stupnja urbanizacije se oslanja na populacijsko demografska i na morfoloka obiljeja. Gustou i strukturu stanovnitva, dinamiku populacijskog razvoja, pokretljivosti stanovnitva, gustoi izgraenosti zemljita,... Moemo razlikovati i pojedine stadije ili faze urbanizacije u pojedinim zemljama. Prema Lempardu: 1) primarna faza (ruralizacija), 2) sekundarna (industrijska) faza, 3) tercijarna (regionalna) faza, 4) kvartarna ("totalna") faza urbanizacije. Danas se govori o 1) primarnoj ili predindustrijskoj, 2) sekundarnoj ili industrijskoj, 3) tercijarnoj ili metropolitanskoj urbanizaciji.

U primarnoj ili predindustrijskoj fazi udio gradskog stanovnitva je 1/6 ukupnog. Gradovi su mali, a veliki gradovi su metropole carstva. U sekundarnoj ili industrijskoj fazi glavni impuls urabnizacije je sekundarna djelatnost, posebice industrija. Industrija zahtjeva mnogo radne snage na malom prostoru i pospjeuje ruralni egzodus. Udio gradskog stanovnitva se tako poveava na 2/3, od ega 1/3 ivi u velim gradovima. (ispitno pitanje: Tercijarna faza urbanizacije i ispitno pitanje: Proces metropolitanizacije) U tercijarnoj ili metropolitanskoj urbanizacijskoj fazi koja je do sada najvia faza urbanizacije, glavne impulse urbanom razvoju daje razvoj tercijalnih djelatnosti. Tercijalna djelatnost zahtjeva veliku potronju stanovnitva koje je koncentrirano. Mogunosti velike prostorne pokretljivosti donose proces metropolitizacije. Centralni gradovi gube stanovnitvo, posebice njihovi centri, a rubne i prigradske zone se naglo urbaniziraju te nastaju nove urbane regije. 2/3 stanovnitva ivi u gradovima, a vie od 1/3 u velikim gradovima. Preseljavanje selo > grad prestaje, a jaa grad > okolica.

STUPANJ I DINAMIKA URBANIZACIJE SVIJETA

Veina gradova europe i svijeta osnovana je do 19 stoljea. U europe je veina podignuta u srednjem vijeku, a u Latinskoj Americi do kraja 16 stoljea. Do 1800 u gradovima je ivjelo oko 2,4% stanovnitva. Sredinom 20 stoljea u gradovima ivi 20% stanovnitva, a do kraja stoljea se predvia 51%. Do 19 stoljea porast gradskog stanovnitva bio je obiljeen porastom broja gradova, a nakon toga se ne stavarju novi gradovi ve se ire postojei zahvaljujui industralizaciji i liberizmu drutveno ekonomskih odnosa. to je drava na viem stupnju industralizacije to i vie raste njeno urbano stanovnitvo. Nerazvijene zemlje su 1920 u Ltinskoj Americi imale oko 15% gradskog stanovnitva, Aziji 7%, Africi 5%. Latinska Amerika je naprednija jer je poetkom 20 stoljea stekla politiku nezavisnost, te je od veih kolonija stvoren vei broj malih dravica. Europ i SAD su ulagale kapital jer su trebale sirovine koje ima Latinska Amerika. Sve se baziralo na latifundijama nastalim u kolonijalnom periodu (sistema starateljstva). Radi tih ulaganja najvie se razvijaju luke za meunarodne veze. To je razlog zato meu nerazvijenima Latinska Amerika ima najvi urbanog stanovnitva. Nakon I svjetskog rata usporena je razmjena dobara ali se zato postepeno industrijalizira Latinska Amerika i time se nastavlja porast urbanog stanovnitva. 1920 1930 na 50%, a 1967 je iznosilo 67%. Nako 1950 u naglom porastu urbanog stanovnitva prednjai Afrika. Razlog tome je dekolonizacija nakon II svjetskog rata i elja novonastalih drava da se ekonomski osamostale pa potjeu industralizaciju te time pospjeuju migracije stanovnitva u gradove. Od 1950 1960 urbano stanovnitvo je poraslo za 69% u Africi. U Aziji je u tom periodu porast takoer visok i iznosi 50%. Visoki porast gradskog stanovnitva kod nerazvijenih je i posljedica velikog prirodnog prirasta. Porast jakom migracijom i velikim prirodnim prirastom u nerazvijenim zemljama uzrokuje pojavu velikih divljih naselja u rubovima grada. U razvijenim zemljama migracije gotovo da i nema, prirodni prirast je mali ili negativan, a stanovnitvo naputa gradove te nastaje problem odreivanja mea grada i urbanog stanovitva.

URBANIZACIJA HRVATSKE

(ispitno pitanje: Urbani razvoj Hrvatske nakon II svjetskog rata)Nakon II svjetskog rata poinje nagli razvoj nepoljoprivrednih djelatnosti. U skladu sa tim provodi se cocijalno prestrukturiranje stanovnitva. Poljoprivredno se stanovnitvo zapoljava u nepoljoprivrednim djelatnostima i na taj nain se njegov dio smanjuje. 1948 62% Hrvatskog stanovnitva je poljoprivredno. Prestrukturiranjem taj postotak opada 1953 na 56%, 1961 na 44%, 1971 na 32% da bi 1981 iznosio 15%. Broj gradskih naselja je takoer u porastu u tim periosima: 1961 Hrvatska je imala 70 gradskih naselja, 1971 103, a 1981 214. Tipovi urbanizacije opina u Hrvatskoj izdvojeni su pomou jednostavnog modela dvije varijable: udjelom gradskog i udjelom poljoprivrednog stanvnitva. Na taj nain izdvojena su 4 modela urbanizacije. 1) natprosjeni udio gradskog i ispodprosjeni udio poljoprivrednog stanovnitva (vezani za opine koje imaju vee gradsko naselje), 2) udio gradskog stanovnitva je ispod prosjeka RH, vezane uz primorje, nemaju vee gradskog naselje ali je visok stupanj deagrarizacije prisutan, 3) i 4) vezane su za unutranjost, u 3) spadaju Sisak i Vukovar gdje je stupanj urbanog i ruralnog stanovnitva visok bez obzira na postojanje velikog gradskog naselja, proces deruralizacije je slab. U RH prevladava 4) stupanj gdje je broj urbanog stanovnitva ispod prosjeka, a ruralnog iznad te su to opine sa najniim stupnjem urbanizacije.(ispitno pitanje: Kako su se u RH odreivala gradska naselja od 1961 1971, a kako 1981) Za utvrivanje socio ekonomske preobrazbe koriten je model sa tri varijable i za difernciranje urbanih naselja RH (% urbanog stanovnitva, % domainstava bez poljoprivrednog dobra, % radnika od aktivnog stanovnitva) te je na osnovu njih 1981 utvreno da od 6650 naselja je 2587 (48%) urbano i 4063 (52%) ruralno. Vidljiva je i polarizacija urbanizacije u RH na osnovu dinamike razvoja gradskih naselja. To je uvjetovano time da se otvaranjem novih radnih mjesta u ne primarnom sektioru smanjuje broj ruralnog stanovnitva, a takva su radna mjesta koncentrirana u velikim gradskim naseljima. U RH je od 1971 1981 stanovnitvo poraslo za 4% ali je zato gradsko poraslo za 29% i to najvie u velikim gradovima. U RH je 73% opina egzodusno, a 27% imigracijskoih.

FUNKCIJE GRADA

PODJELA GRADSKIH FUNKCIJA

Pojam gradske funkcije nije posve definiran. Boesler ih poistovjeuje sa s gradskim djelatnostima koje ovise o obuhvatu i prostornoj strukturi potranje. Djelatnou se smatra svaki postupak stvaranja novih dobara ili pruanja usluga. Boesler je gradske funkcije podijelio na primarne ili gradotvorne i na sekundarne ili lokalne s obzirom na kvalitet i kvantitet. Kvantitativno odreivanje gradskoh funkcija je bazirano na veliini grada i ukupnom volumenu djelatnosti. No treba uzeti u obzir i zadovoljavanje ovjekovih potreba: stanovanje, rad, odmor, opskrba, obrazovanje, odmor, promet i komunikacije. Tako gledano podjela funkcija grada se dijeli na A) proizvodnju i usluge i B) rad i stanovanje. Prva funkcija grada je proizvoa robe (sekundarne djelatnosti) i vrioc usluge (tercijalen i kvartarne djelatnosti). Druga kategorija funkcija je rad i stanovanje i neodvojiva je od prve. Funkcija rada je izraenija jer vie ljudi radi u gradu nego li stanuje. To je uvijet stvaranja gravitacijskog podruja radne snage oko grada, dakle migracione radne snage, posebice dnevne. Proizvodne djelatnosti imaju vea gravitacijska podruja od onih uslunih. S obzirom na gravitacijeko podruje gradske djelatnosti se dijele na parimarne (gradotvorne, slue i stanovnivu izvan grada) i sekundarne (lokalne, iskljuivo slue stanovnivu unutar gradskih mea).

BAZNE I NEBAZNE FUNKCIJE GRADA

(ispitno pitanje: Bazna funkcija grada)

Bazni i nebazni karakter djelatnosti izravno je povezan s njihovim gravitacijskim podrujem. Baznog znaenja su one djelatnosti koje svoja dobra izvoze izvan grada, one osiguravaju gradu prihode. Nebazne su onda one koje koristi iskljuivo potrebama stanovnitva grada. Za izraunavanje baznih i nebaznih djelatnosti veu primjenu imaju indirektni postupci koji se dijele i dvije skupine: 1) metoda kvocijenta lokacije sa a) jednostavnim, b) modificiranim i c) indeksom "vika" zaposlenih te 2) metoda "minimuma" potreba, a) metoda "minimuma" potreba bazirana na vrijednosti K i b) "minimum" potreba baziran na apsolutnom minimumu vrijednosti. Nebazni udio djelatnosti raste prosjeno sa rastom veliine grada. Najznaajnija bazna djelatnost je industrija.

FUNKCIONALNA KLASIFIKACIJA GRADOVA

(ispitno pitanje: Funkcionalna klasifikacija gradova)

S obzirom na funkcionalna obiljeja gradove moemo klasificirati na vie naina, izdvojit emo tri mogunosti: 1) s obzirom na znaenje pojedinih djelatnosti (ili grupa djelatnosti) u gradu, 2) s obzirom na stupanj funkcionalne specijalizacije gradova, 3) s obzirom na funkciju rada i stanovanja. Metode koje se primjenjuju u funkcionalnom klasificiranju grada su kvalitativne i kvantitativne. Na osnovu kvalitativnih metoda, koje se temelje na opim zapaanjima dominantne djelatnosti, moemo prema Aurousseau izdojiti administrativne, obrambene, kulturne, produkcijske, komunikacijske i rekreacijske gradove. Kvantitativne metode se baziraju na zaposlenom stanovnitvu u pojedinm djelatnostima grada, jer tako se moe odrediti funkcionalna usmjerenost grada. Kvantitativne metode imaju nekoliko pristupa. Na osnovi intuitivnog Harris je prema zaposlenim i njihovom zanimanju izdvoji osam tipova gradova u SAD: industrijski (sa dva podtipa), gradovi trgovine na malo, na veliko, prometne gradove, univerzitetske, rekreacijske i odmorne te funkcionalno sloene. U ovom pristupu se primjenjuju intuitivno odreeni kriteriji. Drugi pristup je matematiko statistiki. Tu se sluimo srednjim vrijednostima zaposlenih u pojedinim djelatnostima, a usmjerenost se odreuje djelatnou koja ima "viak" u odnosu na prosjek. Na osnovu ovog pristupa Nelson je gradove u SAD podjelio na devet grupa djelatnosti (industrija, transport i komunikacije, trgovina na veliko, trgovina na malo, financije i osiguranje, personalni servisi, profesionalni servisi, administracija, rudarstvo). Svaki ovaj tip moe imati i tri podtipa. Deseti je sloeni tip grada u kojem ne prevladava niti jedna djelatnost. Trei pristup je baziran na faktorskoj analizi vie varijabli. Vea je objektivnost izdvajanja gradova. Primjer je Moser i Scott analiza GB gradova sa 60 varijabli podjeljenih u osam grupa. Tako su izdvojili tri grupe tipova gradova a) preteno industrijske s 5 podtipova, b) trgovaek, administrativne i rekreacijske s 3 podtipa i c) subburbije sa 6 podtipova. Grad se moe klasificirati i na odnosu funkcije rada i stanovanja. Funkcija rada se mjeri brojem radnih mjesta i brojem ukupno zaposlenih mjetana u gradu i dnevnih imigranata. U RH je 1971 od 150 centara rada s vie od 200 zaposlenih, njih 49 imalo vie imigranata od zaposlenih mjetana, dakle funkcija rada im je vea od funkcije stanovanja zaposlenih. Vresk je na osnovi aktivnog stanovnitva prema djelatnostima odredio usmjerenost RH gradova. Prosjean grad je bio onaj u kojem je udio aktivnog stanovnitva po djelatnostima bio jednak prosjenom udjelu svih gradova u RH. Dobiveni su gradovi 1) bez usmjerenosti, 2) umjerene usmjerenosti i 3) izrazite usmjerenosti.

PROSTORNA STRUKTURA GRADA

POJAM PROSTORNE STRUKTURE GRADA

S prostornog gledalita grad se moe shvatiti kao prostor izgraen urbanim sadrajem. Pojam prostorn strukture obuhvaa prostorni raspored te sistem veza i odnosa izmeu elemenata pojedinih fenomena u prostoru grada. Sastoji se od tri komponente: funkcionalne, populacijsko demografske i morfoloke.

PRISTUPI PROUAVANJU I OPI MODELI PROSTORNE STRUKTURE GRADA

Dosadanje najznaajnije pristupe prouavanju prostorne strukture grada svrstat emo u etri velike skupine: 1) ekoloki pristupi, 2) ekonomski pristupi, 3) sistemoloki pristupi, 4) geografski pristupi.

Ekoloki pristupi vezan je uz ljudsku ekologiju, tj. odnos, odnosno meuzavisnost ljudi i okoline. Nakon 1940 urbana ekologija se razvija u tri glavna pravca kojima je zajedniko polazite od socijalnih, prostornih i fizikih obiljeja gradske okoline. 1) socijalno ekoloko istraivanje prvog pravca opine. Cilj je utvrivanje vrste gradskih opina koje se odlikuju specifinim obiljejima i procesima. 2) faktorska ekologija je analitika metoda koja poiva na statistikom modelu. 3) pravac koji poiva na analizi ekolokog kompleksa koji se sastoji od etri skupine varijabli: stanovnitva (veliina, dinamika rasta, komponente rasta, etnika struktura, migracije), organizacije (ekonomska baza), okoline (topografija, fizika obiljeja) i tehnologije (prometna sredstva, izvori energije). Ekolozi smatraju da prostorna struktura nastaje ekolokim procesima: koncentracijom, decentralizacijom, invazijom, sukcesijom i rutinizacijom. Na te procese utjeu razni faktori od kojih je najvaniji natjecanje. Znaajan model ekoloko prostorne strukture je Burgessov ili teorija koncentrinih zona. On je na primjeru Chicaga doao do zakljuka da se gradovi razvijaju od sredita u pet koncentrinih zona. 1) obuhvaa sredinji poslovni dio grada CBD sa koncentriranim trgovinama, bankama, hotelima, upravom, 2) prijelazna zona u kojoj prevladava laka industrija i stanovi loe kvalitete (geta), 3) zona sa stanovima za iznajmljivanje radnicima, 4) stambena zona srednjih slojeva stanovnitva, 5) zona najbogatijih graana. Iza toga slijedi prostor dnevne migracije radne snage. Hoyt je ovu teoriju modificirao u sektore. Harris i Ullman su ove dvije teorije modificirali dodatkom vie nukleusa (jezgara) oko kojih se razvijaju zone/sektori. Jezgre mogu biti luke, eljeznike stanice, trgovaki dijelovi,... (ispitno pitanje: Evolutni model grada) Sjoberg je uveo evolutni model strukture grada, uzimajui u obzir vremensku faktor, tj. kulturu u kojoj se grad razvijao, obiaje. Dakle po njemu je grad proizvod odreenog drutva. Usprkos tome gradovi imaju nekoliko zajednikih obiljeja:

1) Predindustrijski grad je najee opasan zidovima, graen je neplanski, raspored ulica je nepravilan, osim palaa i samostana zgrade su jednokatne. Nije zonalane ve celuralane strukture. Gustoa stanovnitva je velika, to dovodi do prenaseljenosti. Gustoa je najvea u centru i naglo pada prema rubu. Funkcionalnog zoninga nema. Stanovi, radionice, trgovine su izmjeane po cijelom gradu. Privilegirani ive u centru oko glavnog gradskog trga i drugih reprezentativnih zgrada. U gradu prevladavaju vjerske funkcije, zanatstvo i trgovina.

2) Industrijski grad nastaje u fazi industrijske urbanizacije. Razvoj je u uvjetima jake podjele rada, socijalnog prestrukturiranja i prostorne mobilnosti stanovnitva. Prostornu strukturu karakterizira pravilan raspored ulica kao posljedica planiranog razvoja. Javlja se funkcionalni zoning. Istie se poslovna, izdvojene industrijske, stambene i rekreacijske zone. Gustoa stanovnitva je ravnomjernija od centra prema rubu. Sada najsiromaniji stanuju oko centra, a najbogatiji na rubu.

3) Metropolisi ili metropolitanski grad je razvijeniji stadij industrijskog. Javlja se u tercijarnoj ili metropolitanskoj fazi urbanizacije. Ima naglaen socijalni i funkcionalni zonin. Stanovnitvo je disperzno, manje gustoe sa malim brojem stanovnika u CBD u.

Ekonomski pristupi oslanjaju se na teoriji vrijednosti gradskog zemljita, ekonomskoj renti. U gradovima se vrijednost rente temelji na vrijednosti lokacije. Vrijednost ovisi o lokaciji koja ovisi o podobnosti odnosno vea vrijednost to smo blie sreditu grada. U novije vrijeme mnogi autori smatraju da u odabiru lokacije glavnu ulogu imaju: renta, transportni trokovi (dostupnost) i veliina mjesta. Iz sveg tog je vidljivo je da iskoritavanje zemljita opada od sredita prema rubovima. Najskuplji je centar gdje je CBD, pa slijedi zona industrije i trgovine na veliko te stambene zone. Isto tako od sredita prema rubu opada i visina zgrada. Nije samo bitna horizontalna ve i vertikalna dostupnost, odnosno na kojem se katu nalazimo.

Sistemoloki pristup se bazira na tome da neki sistem ine brojne komponente izmeu kojih postoje neke veze, u naem sluaju to su ljudske djelatnosti, a veze su ljudske komunikacije koje omoguuju cirkuliranje informacija, dobara, poruka,... U ovom pristupu koritenje zemljita, odnosno struktura grada je posljedica tenje sistema to djelotvornijem funkcioniranju .

Geografski pristup tu je prostorna struktura grada rezultat meuzavisnog djelovanja prirodne osnove i drutvenih faktora. Time iskljuujemo da na formiranje strukture grada utjee samo jedan drutveni fenomen. Znantna vanost se pridaje geografskom poloaju i topografskom smjetaju te fiziografskim faktorima u razvoju grada, ali ovdje postoji opasnost prenaglaavanja prirodne osnove, tj. prirodni determinizam. Na ovaj nain se ne moe dobiti jedan ope prihvaeni model jer se veina faktora mijenja od grada do grada. Mana veine navedenih modela je to grad shvaaju kao statian, a ne kao dinamian organizam koji se mijenja u vremenu.

FUNKCIONALNO PROSTORNA STRUKTURA GRADA

Pod funkcionalno prostornom strukturom moemo razumjevati prostorni raspored i prostorno razliite koncentracije i kombinacije gradskih djelatnosti. Gradski se prostor prema tome moe diferencirati na manje ili vee dijelove prema nainu iskoritavanja zemljita: a) stanovanje, b) proizvodnja, c) cirkulacija, d) organizacija, e) rekreacija, f) neiskoriteno zemljite. Nain iskoritavanja se odreuje neposrednim kartiranjem. Obino su najvee stambene zone (SAD 39% grada), a na poslovne male (SAD 4,8% grada). Osim u povrini koju pokrivaju postoje i razlike u prostornom razmjetaju (sredite periferija).

POSLOVNI CENTRI GRADA(ispitno pitanje: Poslovni centri grada)

U veini gradova je ispod 5% povrine grada namjenjeno poslovnim djelatnostima, ali zato je to velika iskoritenost zemljita jer u poslovnim djelatnostima radi i 40% zaposlenih u gradu. Poslovne djelatnosti se dijele na trgovinu na malo, veliko, financijsko poslovanje, osobne i profesionalne usluge te upravne poslove. Najveu vanost ima trgovina na malo pa se esto kao sinonim upotrebljava naziv trgovaki centri. Koncentracije poslovnih djelatnosti razlikuju se od grada do grada kao i od zemlje do zemlje. U SAD postoje tri karakteristina morfoloka oblika koncentracije poslovnih djelatnosti: poslovni centri, poslovne zone u obliku traka (ribbons) i specijalizirana podruja.

Poslovni gradski centri razliite su veliine i nastaju spontano, a zadnje vrijeme planski. Tu je trgovina na malo i druge uslune djelatnosti. Velika koncentracija poslovnih institucija s velikom djelotvornou poslovanja. Poslovne zone u obliku traka su nastale spontano u ranijoj fazi nastanka grada. Sastoji se od glavne trgovake ulice koju okomito sijeku manje trgovake ulice, pa su zato trakaste ili u obliku riblje kosti. Specijalizirana podruja su nastala planski ili neplanski, a rije je o specijaliziranim medicinskim, rekreacijskim,... zonama.

Poslovni centri imaju najveu vanost u europskim gradovima, a moemo ih klasificirati prema lokaciji, gravitacijskom podruju i njihovoj morfolokoj i funkcionalnoj strukturi.

Lokacija poslovnih zgrada im posebne zahtjeve. Moraju biti tamo gdje je velika pjeaka dostupnost sa dostupnim prometnim terminalima lociranim u sreditu grada (autobus, tramvaj, metro, eljeznica), laka opskrba trgovina robom na veliko. U okviru grada javlaju se etri specifina poloaja poslovnih zona. 1) sredinja zona CBD, poslovni centri u pojedinim etvrtima unutar grada, poslovni centri na rubu grada i izvan grada (izmeu gradova).

Gravitacijsko podruje je takoer posebnog znaenja u klasifikaciji poslovnih centara (zona). Najee se izdavajaju etri tipa: 1) city (CBD), 2) regionalni centar, 3) komunalni centar, 4) centar susjedstva. Veliina gravitacijskog podruja ovisi i o vrsti, broju i veliini usluga. Robe i usluge se mogu klasificirati prema vremenu upotrebe na kratkorone, srednjerone i dugorone. Prodavaonice za kratkorone potrebe imaju malo gravitacijsko podruje (r = 100m) te se stoga nalaze u centru grada. Prodavaonice za dugurone potrebe veinom imaju gravitacijsko podruje koje prelazi i granice grada. Centar susjedstva opskrbuljuje stanovnitvo robom uglavnom za kratkorone potrebe. Supermarket je najei oblik prodavaonice. Opskrbljuje u radijusu od 500 m. lociran je na kriitu sabirnih ulica. Komunalni centar opskrbljuje kao i cenatr susjedstva ali ima i srednjorone ali i dugorone robe. Moe osim manjih prodavaonica imati i robnu kuu kao centralnu trgovinu. Ima radijus od 1000m i opskrbljuje i vie od 20 000 stanovnika. Nalazi se na krianju sabirnih ili glavnih ulica. Regionalni centar uz funkcije komunalnog centra posjeduje prodavaonice dugoronih roba te razne usluno servisne institucije. Ima vie specijaliziranih trgovina i robnih kua. Locira se na krianjima glavnih ulica. Radijus je 1500m i opskrbljuje i vie od 100 000 stanovnika. City (CBD) je najznaajniji po znaenju, broju i strukturi poslovnih funkcija te veliini gravitacijskog podruja.

Podjela poslovnih centara ovisi i o zemljama. SAD 1) lokalni centar (1 4 trgovine, gravitacije od samo nekoliko blokova), 2) centar susjedstva, 3) komunalni centar, 4) regionalni centar, 5) metropolitanski CBD. GB 1) centar grada (isto kao i CBD), 2) centar distrikta, 3) centar susjedstva, 4) supcentri.

Po obliku organizacije poslovni centri su integrirani ili neintegrirani. U neintegriranim trgovaka poduzea sama podiu poslovne i prodajne objekte i njima upravljaju. Kod integriranih je organizirana zajednika uprava.

(ispitno pitanje: Shopping centri) Najveu promjenu u sistemu poslovnih centara uvela je izgradnja shopping centara. Poslovnih centara koji su izgraeni planski, na veem prostoru, a namjenjeni trgovini na malo i drugim uslunim djelatnostima s velikim parkiralitem za osobna vozila. Prvi je bio U Baltimoreu 1907.

SREDINJI POSLOVNI CENTAR (CITY, CBD)

(ispitno pitanje: CBD (city))U njemu se osim trgovine na malo koncentriraju i druge institucije usluno servisnog i drugog karaktera (kazalita, muzeji, hoteli, fakulteti, banke, putnike agencije, uprave). Za njega su bitne tri grupe funkcija: opskrba, posredovanje i uprava. Osim funkcionalnog znaenja istie se i po fizionomskim obiljejima. Osim sredinji poslovni dio grada naziva se i downtown, the core of the city, central business district (CBD). Tokom prostornog irenja grada u razdoblju industrijalizacije promjenila su mu se funkcionalna obiljeja i funkcionalno znaenje. Opala mu je stambena funkcija, koncentrirale su se kulturno prosvjetne, upravne i druge uslune ustanove. (ispitno pitanje: to je sitifikacija) Proces ovakvih funkcionalnih promjena gradske jezgre koja se u mnogim europskim gradovima poklapa sa srednjovjekovnim gradom, moe se nazvati sitifikacija. Najprije je poela u Londonu oko 1820. City Londona je imao 1851 128 000 stanovnika da bi oko 1931 ima 13 000, a ve 1961 manje od 5 000. City se najee odreuje na osnovu stupnja koncentracije city funkcija u gradskoj jezgri ili drugim funkcionalnim i fizionomskim obiljejima.

Fizionomska obiljeja su prevlast visokih zgrada, prizemlja zgrada imaju izloge, trgovine na malo su na vie etaa, mnotvo reklama, pjeakih prolaza je puno, koncentracija novinskih kioska, telefonskih govornica, cvjearnica,...

Funkcionalna obiljeja su koncentracije city funkcija: opadanje funkcije stanovanja, skupoa zemljita, velika gustoa prometa, velika gustoa radnih mjesta,...

Postoje i postupci unutarnjeg diferenciranja citya, a mogu se podijeliti na primarna (izravno pokazuju stupanj iskoritavanja prostora city funkcijama (unutar zgrada i povrini samog prostora citya)) i sekundarna (ukazuju na popratne pojave). U SAD udio koritenih povrina pojedinih grupa funkcija u CBD u je prosjeno 44% servisi, financije i uredi, 32% trgovina na malo i ne CBD funkcije 24%. Veliina Citya odnosno CBD je u odnosu na veliinu grada izrazito mala (Njemaka: Hannover 0,77 km2, Munchen 1,76 km2, dok je U SAD jo i manja zahvaljujui visokim neboderima). Po nainu i intezitetu iskoritavanja CBD nije homogen pa se dijeli na city jezgru (neboderi i podzemne etae radi intezivnog koritenja zemljita), city okvir ili prijelazna zona (male i velike zgrade, manje city funkcija, vie parkiralita, vei promet motornih vozila). Izrazitu koncentraciju u CBD u pokazuju trgovina na malo i financijske institucije. Stanovanje u city je svedeno na minimum, tu stanuju samo oni neophodni za funkcioniranje citya. Preteno su to samci ili parovi radne dobi. U rubnoj zoni citya, u prijelaznoj zoni stvaraju se slamovi i geta.

LOKACIJA INDUSTRIJE U GRADUIndustrija kao i poslovne djelatnosti zauzima malu povrinu grada ali zato zapoljava veliki dio zaposlene mase. Industrija je najizrazitija bazna djelatnost grada. Znaenje industrije se mjeri: udjelom ukupno zaposlenih, udjelom nacionalnog dohotka od industrije, brojem industrijskih poduzea. esto se koristi kvocijent lokacije koji pokazuje stupanj koncentracije pojedine vrste industrije u gradu. (ispitno pitanje: Lokacija industrije u gradu) Lokacija industrije u gradu ovisi o zahtjevima pojedinih grana industrije ali i o uvjetima koje pojedine lokacije pruaju prema zadovoljavanju tih zahtjeva. Prvu skupinu lokacijskih zahtjeva ine karakter tj. tehnoloka obiljeja proizvodnje (veliina zemljita, nagib terena, razina podzemne vode, vodovod, kanalizacija, zatita stambenih zona od buke, polucije,... drugu skupinu ine zahtjevi dostupnosti odnosno prometne povezanosti (radnici, roba, sirovine) i ire komunikativnosti. Treu skupinu ine lanane veze koje postoje u proizvodnom procesu (to su operativni kontakti izmeu pojedinih funkcionalnih jedinica u proizvodnom sistemu, a mogu biti na razini ulica, etvrti, gradova, drava, meunarodne). inioci lokacije industrije se mijenjaju u vremenu zahvaljujui tehnolokom napretku. S obzirom na tehnoloka obiljeja, a s tim u vezi i lokacijske zahtjeve imamo tri faze: palotehniku (najvaniji su rudarstvo, teka metalurgija, tekstil i brodogradnja), mezotehniku (metalopreraivake grane (strojevi, vozila), elektroindustrija, prehrambena, kemijska), neotehnika (nakon II svjetskog rata, elektroindustrija, industrija zranog i kopnenog prometa te industrija za telekomunikacije, obradu podataka). Dakle vidljivo je za zadnje dvije faze da nisu vie potrebne lokacije uz izvor sirovina, ve im je vanija dostupnost kupovnim potencijalima. Razmjetaj industrije u gradovima razijenih zemalja kao posljedica navedenih faza moe se prikazati uopenim modelom sa est glavnih lokacij industrije. Polazei od sredita prema rubu grada 1) u starogradskoj jezgri i 2) na rubu te jezgre smjestile su se neke industrije u palotehnikoj fazi, 3) du eljeznica, glavnih cesta, rijeka, kanala, obala, jezera i mora smjestile su se u mezotehnikoj fazi kao i 4) na rubu novog dijela grada. 5) ine planske industrijske zone na rubu grada u prigradskim naseljima ili unutranjim dijelovima grada, a 6) ine lokacije u prigradskim industrijskim (satelitskim) naseljima koja se razvijaju u neotehnikoj fazi. Iz toga se vidi da se industrija u gradu promatra u tri prostorna oblika: kruni, sektorski i oblik jezgre. Industriju u gradu moemo klasificirati i prema njihovom tritu (lokalnom ili nacionalnom). Tako A. Pred dijeli na: 1) industrija koncentrirana uz CBD, industrija hrane (smanjivanje trokova distribucije), 2) u sreditu grada su one sa potrebom velikog direktnog komuniciranja s potroaima (grafika), 3) industrija za lokalno trite s lokalnim izvorima sirovina (industrija opeke), 4) visokovrijednih produkata (farmaceutska, strojevi), 5) nije bitno da su u centru ali trebaju veliku komunikativnost (elektronska industrija), 6) smjetene uz obalu ali nisu usmjerene na lokalno trite (naftna industrija), 7) orijentirane na nacionalno trite (uz glavne prometnice, usmjerene na finalne proizvode). Postoji veliki proces decentralizacije industrije, ona se odmie od centra prema rubu, ali ne jako daleko u prosjeku se pomakne za 15 20 km od prvobitne lokacije.

STAMBENE ZONE GRADA(ispitno pitanje: Stambene zone grada)

Najvei udio gradske povrine otpada na stambenu funkciju. U SAD u u gradovima veim od 100 000 stanovnika na tu funkciju otpada 41% prostora, a u manjim i vie od 50%. U pogledu prostornog razmjetaja stambenih zona, njih ima po cijelom gradu, mijeaju se sa drugim nainima iskoritavanja zemljita, ali na rubnim zonama su zastupljene gotovo samo one. U centru je svedena na minimum radi poslovnih djelatnosti i tamo se stanovi nalaze samo na viim katovima zgrada. U sredinjoj zoni je stambena funkcija pomijeana i dalje sa ostalim ali je znaajnije vei udio u odnosu na onaj u centru. Udaljavanjem od centra stambena funkcija raste. S obzirom na lokaciju imamo sredinje, rubne i prigradske. Poto je u centru renta visoka tamo su djelatnosti koje obru velika sredstva, a ne stanari. Gustoa izgraenosti pada sa udaljenou od centra (u centru se zgrade dodiruju, visoke su,...). najvea gustoa stambenih zgrada je oko sredinje poslovne zone i tamo je gradnja vrena u blokovima. Visina stambenih zgrada u pravilu se smanjuje od centra prema periferiji. Jedino se naruava planskom izgradnjom stanova (velike zgrade okruene obiteljskim kuama na periferiji). Prve velike viestambene zgrade se javlaju u 16 stoljeu i namjenjene su srednjim slojevima, vojsci i inovnitvu, a kasnije radnicima. Nazivale su se radi vojnika kasarne. Prvi put su se zapravo javile u antikom periodu pojavom centralistikih drava. Gradnja "radnikih kasarni" je proizvod 19 stoljea uzrokovan velikom imigracijom radne snage za industriju. Gustoa izgraenosti, visina stambenih zgrada i druga fizionomska obiljeja stambenih zona gradova ovise o: starosti grada, dinamici razvoja grada, ekonomskoj razvijenosti, stupnju urbanizacije, prostornoj pokretljivosti ljudi ... U SAD 80% stambenih povrina otpada na niske jednoobiteljske kue, u evropi manje radi planske gradnje satelitskih naselja za stanovanje. Starost stambenih zgrada i dinamika izgradnje su takoer vani u razvoju grada. Stare zgrade su obino vezane uz centar (gradovi sa tradicijom vie 100 ina godina). Zemlje sa ranom urbanom ekspanzijom imaju puno starih zgrada (GB 50% stambenog fonda iz 1940). Stare zgrade su jeftine i to je razlog postojanja siromanih imigranata oko sredinje poslovne zone (stanovi su loi, stari te zato jeftini). To je proces degradacije stambenih zona. Stambena podruja grada se dijele na jedinice stanovanja, tj. stambene jedinice. Izdvajaju se stambene jedinice (superblok, susjedstvo, etvrt ...) zbog prouavanja i planiranja izgradnje stambenih zona. Zaokruena stambena jedinica prihvaena je u svim zemljama i u njoj ivi od 2 000 do 10 000 stanovnika. Osim stambenih zona svaka jedinica ima i opskrbni centar, kolu, zdrastvene institucije i drugu infrastrukturu. Novi Zagreb je graen po planskim jedinicama od 1955. U Zagrebu ima vie od 30 stambenih naselja.

PROMET U GRADUTo je jedan od glavnih faktora koji utjeu na prostorno irenje i prostornu strukturu grada. Ne smije se prouavazi samo promet unutar gradskih mea. Gradovi su vorita regionalnog, meumjesnog prometa. S obzirom na tip prometa moemo imati unutargradski (mjesni), prigradski i meugradski. Po svojoj funkciji moe biti tekii promet i promet u mirovanju. Tekui promet ine vozila koja se kreu po izgraenim prometnicama. Promet u mirovanju se odnosi na parkiralita. Po njegovoj svrsi ga dijelimo na putniki i teretni, a s obzirom na nain koritenja vozila na javni ili masovni i individualni. Posebna vanost se pridaje prometu s obzirom na smjerove kretanja. S obzirom na smjerove kretanja moe se podijeliti na ulazne i izlazni iz grada. Promet se odvija gradskim prometnicama (ulice, pruge, kanali). Gradske ulice ine kostur grada, one dijele blokove, ispod njih ide struja, voda, kanalizacija,... Mrea ulica ovisi o strukturi grada, vremenu i dinamici te nainu razvoja grada. Gradske ulice su vieg ili nieg reda. One vieg rada su tranzitne i povezuju grad s njegovim dijelovima i brzim meugradskim cestama. Nieg reda su one unutargradske, povezuju pojedine dijelove grada. Po svom poloaju ulice su dijagonalne, transverzalne, krune, obilazne, paralelne, ... Najznaajnija gradska prijevozna sredstva su tramvaj, trolejbus, autobus, podzemna i nadzemna eljeznica. U centraliziranim gradovima (udio zaposlenih je 10 20% u centru grada) i kod njih smjer i intezitet prometa je jako usmjeren prema centru grada. Pojava osobnog vozila je smanjila upotrebu javnog prijevoza. S obzirom na znaenje pojedinih prometnih sredstava imamo tri faze razvoja. Prva je vezana za predindustrijske gradove u kojima je bio intezivan pjeaki promet, dio je inio kolski prijevoz (konjima), a drugom polovicom 19 stoljea se javlja tramvaj. Druga faza poinje uvoenjem elektrinog tramvaja, a eljeznica dobiva glavnu u logu u meugradskom prometu. Trea faza poinje uvoenjem autobusa i osobnih vozila, poinje pedesetih 20 stoljea. Autobusni i tremavajski promet se u gradu meusobno nadopunjuje. Tramvajski promet je u kompaktno izgradraenim zonama grada, a autobusni preuzima tamo gdje zavrava tramvaj. Poveanjem osobnih vozila javlja se problem zaguenosti gradskih ulica pa se grade velike brze ceste i zaobilaznice (Expressways ili Freeways).

POPULACIJSKO DEMOGRAFSKA STRUKTURA GRADA

GUSTOA STANOVNITVA GRADA

Veliina grada se izraava brojem stanovnika, a gustoa brojem stanovnika na jedinicu povrine. Gustoa se moe podijeliti na opu gradsku gustou i na stambenu gustou. Gustoa stanovnitva izravno ovisi o veliini grada, nainu odreivanja gradske mee, tipu stambenih zgrada, funkcionalnoj strukturi grada, starosti grada, ... Posebna se pozornost posveuje unutargradskom razmjetaju stanovnitva. Radi se po malim jedinicama baziranih na popisu stanovnitva ili na matematikom modelu s primjenom gradijenta gustoe. U pravilu gustoa pada udaljavanjem od centra (u centru najmanja, oko poslovnog centra najvea radi velikih stambenih zgrada i onda pada prema periferiji). Gustou grada moemo prikazai kartogramima, gradijentima gustoe, grafovima. U profilu gustoe stanovnitva postoje razlike izmeu malih i velikih gradova. U mali gradovima gustoa bre opada udaljavanjem od centra. Isto to vrijedi i za stare gradove u odnosu na nove. U gradovima Angloamerike, Zapadne Europe i Australije gustoa stanovnitva u toku vremena opada u centru, a poveava se u rubovima. U centru se tako javlja krater, a maksimum je oko sredinje poslovne zone. U gradovima se koncentrira poslovni dio u sreditu, a raste privlanost rubnih i prigradskih zona i time se razlike u gustoi s vremenom smanjuju. Kod ostalih zemalja je drugaije. Gradijent gustoe je konstantan, jer kod nerazvijenih bogati ostaju u centru grada, a siromaniji i manje moblni slojevi se usredotouju na rubove grada.

UNUTARGRADSKA PRESELJAVANJA STANOVNITVA

(ispitno pitanje: Unutargradsko preseljavanje stanovnitva (pull i push faktori))

Imamo tri vrste preseljavanja u svakom gradu: doseljavanje, iseljavanje i unutargradsko preseljavanje. Glavni uvjeti koji uzrokuju preseljavanje stanovnitva unutar samog grada mogu se svrstati u dvije skupine: skupinu ekspluzivnih (push) i atraktivnih (pull) faktora.

Ekspluzivni faktori su unutarnji i vanjski. Najznaajniji unutarnji su: promjena drutvenog statusa, ekonomskog statusa te etnika i rasna promjena u procesu asimilacije, ... Vanjski faktori proizlaze iz neposredne okoline. To je degradacija okoline, promjena socijalne, vjerske i etnike strukture sredine, porast ili pad vrijednosti zemljita, ... Vaan je socijalni ili vertikalni mobilitet (siromaan > bogat) jer njegovom promjenom se najvjerojatnije i mjenja mjesto stanovanja pojedinca. Vaan nam je i ivotni stadij (ciklus): djeatvo, mladenatvo, brak bez djece, brak s djecom, djeca naputaju dom, starost (mirovina). U SAD prema ivotnom ciklusu u prosjeku jedna obitelj promjeni 8 9 mjesta stanovanja (oko 10 godina ovisno o ivotnom ciklusu). Atraktivni faktori takoer su unutarnji i vanjski. Od unutarnjih imamo: ponuda stanova, cijene stanova, veliina, opremljenost, ... Vanjski su poloaj u odnosu na ostatak dijelova grada, radna mjesta, opskrbni centri, kole, ... Veina faktora koji utjeu na unutargradsko preseljenje ipak spadaju u ekspluzivne. Proces unutargradskog preseljavanja ima dvije faze. Prva je donoenje odluke o potrebi za novim stanom, a druga je donoenje odluke o preseljenju.

SOCIJALNA TOPOGRAFIJA GRADA

(ispitno pitanje: Socijalna topografija grada)

Prema socijalnim obiljejima grad nije homogen. Socijalna topografija je usko vezana sa stupnjem drutveno ekonomskog razvoja i urbanizacije. Postoji suprotni socijalni zoning izmeu gradova razvijenih i nerazvijenih zemalja. Velike socijalne razlike imaju jak odraz na socijalnu topografiju. Osim socijalnih razlika na socijalnu topografiju utjeu i etnika, vjerska, rasna i jezina sloenost.

Europa ima veu homogenost s obzirom na etniku, vjersku i rasnu strukturu. To je u prolosti bilo podruje emigracije (puno vie daju nego li primaju novih stanovnika).

Angloamerika, Australija i Novi Zeland su tipini predstavnici Novog Svijeta. Mahom su nastali od doseljenika stoga gradovi imaju jaku etniku, vjersku, rasnu i jezinu i ekonomsku (ovisno o razvijenosti) sloenost stanovnitva.

Afriki gradovi imaju prisutnost razliitih grupa stanovnitva po podrijetlu, rasi, vjeri, ... Slino je i u nekim gradovima azije gdje su europljani donjeli europski nain ivota to se jako odrazilo na nain domorodakog stanovnitva koje ga je prihvatilo i to se odrazilo na strukturu grada. Nastanak tzv. dvojnih struktura bitno je obiljeje tih gradova. U takvim sredinama ne postoji asimilacija europljana.

Latinoameriki gradovi imaju takoer specifinu demografski sloenost. Rana i jaka migracija panjolaca i portugalaca koji nisu bili otporni na mijeanje sa drugim narodima.

U razvijenim zemljama je prisutan proces metropolitanizacije, koji je u stalnom jaanju i dovodi do stavaranja novih urbanih prostornih jedinica gusto naseljenih regija. Prazni se centar grada koji polako degradira, a vie ne postoji preseljavanje na relaciji selo grad. Jaa decentralizacija funkcija unutar grada. U nerazvijenim zemljama jo su uvijek u fazi industrijalizacije te niske urbanizacije. Imaju ruralni egzodus i eksplozivan rast gradova i kao posljedice socijalno geografskog procesa s time i utjeu na socijalnu topografiju grada tih zemalja. Na eksplozivan rast gradova nerazvijenih najvie utjeu veliki prirodni prirataj i imigracija. Tako da u tim gradovima udio imigranata iznosi i vie od 50%. Ovakva dinamina imigracija podrava se tradicionalnom ekonomskom strukturom sa tri glavna sektora: 1) 25 40% individualni sektor (nemaju stalan posao: zidari, teaci, lopovi, prostitutke ...), 2) porodini sektor (35 45%) sa malim proizvodnim jedinicama (bazar tip ekonomije), 3) 15 50% vee proizvodne korporacije s reguliranim radnim vremenom, organiziranim tritem, proizvodnjom, ... Posljedica jakog priliva stanovnitva je i nekontrolirano irenje grada izgradnjom specifine topografije. Nekontrolirana ili "squatter" naselja nastaju na rubovima grada. Rije je o bespravnom naseljeniku na tuoj zemlji. Naselja se grade od otpadnog materijala (karton, lim, daske, ...), neplanski i bez infrastrukture. Squatter je engleski, naziv postoje i drugi: Brazil favelas i mocambos, Peru i Venezuela barriadas, ile calampas, Indija bustees, Maroko bidonvilles, Turska gececondu. Udio nekontrolirano izgraenih naselja prekriva u pojedinim gradovima i 50% gradskog zemljita. Tako u zemljama u razvoju imamo bogate u sreditu, a siromane na rubu grada. Problem je u socijalnoj topografiji i diferenciranje stanovnitva na socijalne klase ili slojeve. Postoje dva pristupa, Marksistiki (dijeli se na osnovu poloaja u proizvodnji i uvjetima ivota) i graanske socijologije gdje se diferencira prema poloaju na socijalnoj ljestvici na gornju, srednju i donju i tako svaka pojedina od njih. Socijalna struktura gradova se mijenja u vremenu u skladu sa drutveno ekonomskim razvojem. Srednji sloj raste u razvijenim zemljama. U zemljama u razvoju donji slojevi ine 60 70%, srednji 20 35%, a gornji 5%.

U SAD kvaliteta stanova i socijalni presti rastu udaljavanjem od centra. U centru grada su stanovi stari, te stoga i loe opremljeni te su tu siromani. To je zona slamova i geta. Pojedine socijalne grupe se pokuavaju koncentrirati na nekom podruju. S vremenom socio ekonomski status pojedinih zona pada radi unutargradskih migracija. Postoji razlika izmeu malih, novih i velikih gradova. Mlai i novi gradovi imaju obrnuti zoning od velikih (veliki u centru imaju siromane na rubu bogate). Isto se odnosi i na razvijene i nerazvijene (centar nerazvijenih nastanjuje elita). Mijenjaju mjesta stanovanja pojedinih socijalnih grupa uvjetuju etri nezavisne varijable evolucije grada: 1) prirodna osnova, lokalna topografija kojoj se prilagouje prostrorna struktura grada, 2) tehnologija, posebno razvoj prometa i komunikacija koje omoguuju odvajanje mjesta stanovanja od rada, 3) veliina, stopa rasta te rasna i etnika kompozicija grada, 4) ekonomska, ekoloka te socijalno klasna kompozicija grada.

U Latinskoj Americi postoji jasna polarizacija na malu elitu i veliki ploretarijat. Srednji slojevi nisu previe vani. Elita ivi u ekskluzivnim zonama koje su prvobitno u centru grada, ali tehnolokim razvojem se te zone pomiu od CBD u smjeru ruba grada. U stambenom mozaiku Latinske Amerike imamo tri bitna elementa: 1) sektor visokog statusa koji se pomie prema rubu od jezgre, a njihovo mjesto preuzima siromaniji dio, 2) unutranji ili "beznadni slamovi" i 3) vanjska suburbana zona "slamovi nade" s esto dobro organiziranim "Squatter" naseljima. U gradovima Australije i Novog Zelanda sistem je i sti kao u razvijenim i SAD u ali s tom razlikom da srednji pa i nii slojevi imaju sredstava da kupuju kue u suburbanoj zoni pa se stoga ona brzo iri. U socijalno topografiji Europe postoji velkia arolikost radi razliitog razvoja pojedinih zemalja i njihovog drutvenog ureenja. U gradovima Azije i Afrike je socijalni zoning izrazito kompliciran radi sloenosti u etnikom, vjerskom i socio ekonomskom smislu kao i s obzirom na porijeklo stanovnika. Izraena je dvojnost gradova, veina su bile kolonije pa je to i kolonijalni tip grada. U jednom dijelu ive bogati europljani pa i neki domoroci, dok u drugom dijelu ivi nii stale domorodakog stanovnitva. Indijski gradovi takoer su jako dvojni, do 1947 se razvijaju dvojni anglo indijski gradovi. Mlai britanski dio je jasno diferenciran po etvrtima: Cantonment, s vojnim garnizonom, Civil Lines, inovnici i njihove obitelji, Rail Colony, eljeznika stanica s skladitima te Sadr Bazar ili trgovaki centar u centru. Indijski dio je podjeljen u vjerske i etnike etvrti, a one jo imaju svoje podjele na kaste, posebice Hindusi. Nakon 1947 izrazita je imigracija i rub se naglo iri divljim naseljima. Podjela na bogate, srednje i siromane je izrazita. Gradovi jugoistone Azije su na prijelaznoj fazi iz predindustrijskog i industrijskog grada. Orijentalni gradovi imaju dvojnu strukturu. Uz stare islamske medine, diferencirane na etnike etvrti bez socijalne segregacije u kolonijalno doba razvija se europski dio. Europski dio je naruio rodbinske i krvne veze i nakon dekolonizacije imuni i bogati naputaju podruje medine koje sada nastanjuju siromani. Bogati se pomiu prema rubu grada.

Za analizu socijalnih podruja u svijetu veliku primjenu ima faktorska ekologija. Bit je u tome da se socijalna struktura analizira na bazi veeg broja varijabli primjenom faktorske analize. Ima desetak faktora sa tri bazna: ekonomski status, obiteljski status i etniki status. Sve dosadanje rezultate su generalizirali Berry i Ress i dobili uopeni model razvoja grada: 1) stanovnitvo se koncentrira s obzirom na socio ekonomski status, 2) vee obitelji su na periferiji, a manje u centru, 3) etike ili druge grupe se koncentriraju i segregiraju u centru grada u male jezgre. S procesom segregacije je i povezan razvoj geta (geto u europi se pojavio prvo naseljuju ga idovi). Geto je u suvremenom svjetu pod najveim utjecajem vanjski faktora. U SAD su geta crnaca, portorikanaca, indijaca, ...

DNEVNA KRETANJA STANOVNITVA U GRADUDo dnevnih kretanja dolazi zato to su radno mjesto i mjesto stanovanja vie manje na razliitim lokacijama. Dnevna kretanja imaju relaciju mjesto stanovanja rad, opskrba, rekreacija, ... Postoji velika razlika gustoe stanovnitva u gradu u roku 24 sata. Po danu su stanovnici u centru i industrijskim zonam, nou u stambenim zonama. U Bremenu, u lukoj zoni grada nou je 800 stanovnika, a u toku dana 36 000 zaposlenih i 400 neaktivnih. U cityu Bremena nou je 2 500 stanovnika, a danju 34 000 zaposlenih i 1 000 neaktivnih. Wier je na osnovu Winnipega dnevno stanovnitvo podijelio u etri skupine: 1) rezidencionalno (kune pomonice, domaice, djeca), 2) institucionalno (bolnice, kole, zatvori), 3) zaposleno (svi u zgradama), 4) tranzitno i mobilno (trgovine, kazalita, kina, muzeji, putnici u javnim ili vlastitim prijevoznim sredstvima). Analizom dnevne pokretljivosti stanovnitva u gradu utvruje se: 1) ukupna masa stanovnitva u kretanju, 2) polazite i odredite, 3) nain kretanja, 4) vremenska frekventnost u 24 sata.

MORFOLOKA STRUKTURA GRADA

POJAM MORFOLOKE STRUKTURE GRADA

To je prostorni raspored i meusobni odnos morfolokih elemenata u gradu (ulica, trgova, parcela, javnih povrina, blokova zgrada, ...). U analizi morfologije grada velika se panja posveuje tipu zgrada. est najznaajnijih obiljeja koji utjeu na morfologiju grada su: poloaj kua u odnosu na ulicu, nain gradnje du uluce, starost zgrada, visina zgrada, graevni materijal i oblik krova. Morfoloka struktura ovisi i o planu grada, nainu koritenja gradskog zemljita.

PLAN GRADA(ispitno pitanje: Plan grada)

Plan grada sadri tri integralna elementa: ulice i njihov sistem, raspored parcela gradskog zemljita i raspored zgrada. Najopirniju sistematizaciju gradova s obzirom na njihov plan napravio je Tricart koji ih dijeli na homogene i heterogene gradove.

Homogeni gradoviHeterogeni gradovi

PlanskiRekonstruirani

PravokutniPolinukleinski

LinijskiMreasti

RebrastiKruni

ParalelniKoncentrini

MreastiRadijalni

Radijalno koncentrini

Zvijezdasti

Kruni

Neplanski gradovi

Utvreni gradovi

Zvjezdasto oblikovani

Nepravilni

Veina gradova u svijetu ima heterogenu strukturu. Naglaeno sloena je kod gradova s dugom urbanom tradicijom.grad s pravilnim rasporedom ulica je nastao tamo gdje je grad u drutvu imao vanu ulogu. Gradovi s nepravilnom shemom ulica su se razvijali neplanski, oiti prmjer su islamski gradovi. Pravilan raspored ulica su imali predhistorijski gradovi, graeni planski, gradovi u kini, Asteka, Maya, Inka, antike grke, u europi se pravilan raspored ulica ponovo javlja u 13 stoljeu. U renesansi i baroku na osnovu antike inspiracije ponovo se planiraju pravilni gradovi. Pravilan raspored ulica u pravokutnom obliku je bio do 19 stoljea, nakon toga pojavom novih oblika prijevoznih sredstava javlja se potreba za radijalnim ulicama. u RH su najzatupljeniji heterogeni gradovi, sloeni planovi gradova sa vidljivim strukturama srednjvjekovne jezgre, dijelovi iz baroka, 19 stoljea, novijeg razdoblja.

RAZVOJ MORFOLOKE STRUKTURE GRADAGradovi se mijenjaju s obzirom na drutveno ekonomske, tehnoloke, kulturne, ... uvijete. Znai nose obiljeja vremena i sredine. Gradove su pokuali klasificirati po njihovoj starosti. Pa imamo mnoge klasifikacije: 1) nukleinski stadij, stadij razvoja starogradske jezgre (srednji vijek), 2) formativni grad, irenje izvan starogradske jezgre (19 stoljee), 3) suvremeni stadij (20 stoljee, motorizirana vozila). S obzirom na tehniku opremljenost i kulturnu pojavu ili pad imamo: 1) eotehniku fazu (vjetar, voda i drvo su izvor energije, 10 18 stoljee), 2) politehnika faza (razvoj baziran na ugljenu i eljezu, parni stroj), 3) neotehnika faza (nakon 1880 uvoenjem elektrine energije, radio i televizija, nova prometala, suvremena faza metropolisa), 4) biotehnika faza (jak razvoj biolokih znanosti, panja se posveuje kompletnoj prirodnoj osnovi idrutvenoj sredini). S obzirom na pojavu i pad gradova imamo: 1) eopolis (prva naselja bazirana na poljoprivredi, ribarstvu i rudarstvu), 2) polis (mali grad s manofakturom i malim trgovinama), 3) metropolis (veliki grad, razvijene proizvodne i uslune djelatnosti s velikim gravitacijskim podrujem), 4) megapolis (dominira materijalno bogatstvo, birokracija ima veliku vanost), 5) tyrannopolis (tiranski grad gdje su trokovi i sjaj mjerilo), 6) nekropolis (grad smrti, u njemu vladaju glad, rat i bolesti koji uvjetuju pad uslunih i kulturnih djelatnosti).

Faze razvoja u morfolokoj strukturi koje se mogu izdvojiti posebice u europi je etapa iz rimskog perioda. U srednjem vijeku grad je bio mali okruen obrambenim zidovima, nepravilne sheme ulica, isticanje sredinjeg gradskog trga s trnicom i okolnim javnim zgradama. U 16 i 18 stoljeu slijedi dinaminije razvijanje gradova, planski razvoj gradova pod utjecajem humanizma i renesanse, odreene sheme ulica, posebna panja je posveena trgovima i rasporedu i izgledu zgrada oko njih. Za planski razvoje zasluno je razdoblje od 16 18 stoljea. Tada se restauriraju stari i grade novi gradovi. Kod nas je tada podignut novi grad Karlovac 1579 u obliku esterokutne zvijezde. U drugoj polovici 18 stoljea poinju se ruiti obrambeni zidovi u gradovima. Postoji nekoliko faza u ruenju gradskih zidina. Od 1760 na mjestu zidina se grade kue, 1760 1860 se tu ureuju zelene povrine, 1860 1895 tu se ureuju krune i druge prometnice, a od 1895 se za ta mjesta zidina odreuju razliite svrhe (ceste, sportska igralita, etalita, ...). Svaka faza razvoja odlikuje se odreenim specifinostima: gustoa izgradnje, visina objekata, stil, graevinski materijal, ...

KULTURNO GENETSKI TIPOVI GRADA

Grad se tretira kao dio pejzaa. Pri tome se smatra da grad nije samo proizvod ope drutveno ekonomske i tehnoloke razvijenosti, morfoloko fizionomskih obiljeja grada su i odraz odreenog kulturnog kruga. Pa se gradovi npr. u Europi klasificiraju na: srednjoeuropski i zapadno europski, sjeverno i istonoeuropski, rusko sovjetski grad, orijentalni, afriki, latinsko ameriki, ... Na taj nain se svijet dijeli u 12 velikih cijelina.

MORFOLOKE CIJELINE GRADAU svakom ih je gradu mogue izdvojiti prema elementima kao to su trgovi, zgrade, ... i uglavnom se te cijeline poklapaju sa nainom koritenja gradskog zemljita i etapama razvoja grada.

EKOLOKI PROBLEMI GRADAProblem je velika koncentracija i centralizacija, prenagla i intezivna decentralizacija i drugi prostorni procesi koji u razvoju grada mogu destruktivno djelovati na osnovne ljudske vrijednosti i unititi ivotni prostor. Problemi se mogu svrstati u tri skupine: fizika degradacija urbane sredine (razvoj betonirane sredine, brza i gusta stambena izgradnja, neodgovarajua infrastruktura, divlja naselja, zagaivanje prometom koji je najevidentniji u svim gradovima, potronja voda i njena zatita), problemi socijalne sredine (posljedica su opadanja zajednitva u urbanoj sredini, smanjenje standarda, dehumanizacija pojedinih dijelova grada to ima za posljedicu: agresivnost, mentalne bolesti, kriminal, prostituciju, ...), problemi prostorne organizacije ivota (grad je puno pojedinaca i organizacija koje su u stalnoj interakciji te su potrebna kretanja velikog broja ljudi i roba raznim prijevoznim sredstvima te nastaje prometna zakrenost i normalne cirkulacije vie nema to uzrokuje druge dalekosene probleme u organizaciji ivota u gradu i nainu koritenja gradskog zemljita).

GRAD I OKOLICA

UTJECAJ GRADA NA OKOLICUPredindustrijski grad je bio jasno odijeljen od svoje okolice obrambenim sistemom, ali usprkos tome bio je usko vezan funkcionalno vezan. Okolica je grad opskrbljivala prehnambenim proizvodima i raznim sirovinama, a grad okolicu zanatskim proizvodima i uslugama. Industrijalizacija je promjenila odnose izmeu grada i okolice. Pospijeena je prostorna pokretljivost ljudi i roba. Valja istaknuti da se grad razvija sa razvojem prometa. U ranoj fazi industrija je unutar gradske mee, razvoj eljeznice je pospijeio razvoj grada prema van te se na taj nain poinje mijenjati prostorna struktura grada. eljeznica u drugoj polovici 19 stoljea poinje poticati suburbanizaciju. (ispitno pitanje: to je suburbanizacija) Suburbanizacija je prerazmjetaj i irenje urbanih sadraja i funkcija grada na njegov rub i u prigradsku zonu. Pod utjecajem eljeznice grad poprima zvijezdast oblik. Kasnije je suburbanizacija ubrzana razvojem automobilskog prometa. U uvjetima automobilskog prometa proces suburbanizacije se sve vie oituje u krunom, a ne u radijalnom obliku kao prije. U predindustijskom gradu radna mjesta sekundarnog i tercijalnog sektora te stanovanje su koncentrirana na uskom prostoru gradskog sredita. S industrijalizacijom tercijalni sektor se koncentrira u sreditu, a sekundarni sektor se koncentrira u predgraima. Kasnije je opa tendencija pomicanja stanovanja prema rubu, pojaava se koncentracija tercijalnog sektora u gradu i poslovnih centara na rubu grada. Razlika europa angloamerika je ta to su u europi postojala okolna sela koja su suburbanizirana, a u angloamerici ih nema ve se tamo grade nova naselja.

Glavni pokreta preobrazbe okolice je funkcija rada u gradu. Na taj nain se agrarno stanovnitvo pretvara u neagrarno. To se odvija na dva naina: seli se u grad i time grad raste ili se poveava dnevna pokretljivost stanovanje radno mjesto.

DIFERENCIRANJE GRADA I OKOLICEGrad s svojom urbaniziranom okolicom ini inegralnu prostornu cijelinu gradska regija ili gradska aglomeracija. Gradska aglomeracija u irem smislu se odnosi na svako gradsko naselje. Gradska regija ili aglomeracija sastoji se od dva dijela: grada u sklopu administrativnih mea i okoline, u SAD se koristi ime metropolis (gr = majka grad) i otuda pojam metropolitanizacija. Grad i njegova okolica se mogu diferencirati na pojaseve ili zone. Centralni grad moemo podijeliti na A) centar grada (odgovara srednjvjekovnoj gradskoj jezgri, granica je bivi obrambeni sistem), B) meuring (opasuje centar i izgraen je do 1914 i tu su nastala prva predgraa), C) vanjski pojas (nastaje u daljnjem razvoju grada). Okolica se takoer dijeli na a) proirene gradske zone, b) urbanizirane zone i c) prigradske zone. Dosadanja relativna obiljeja moemo podijeliti na: 1) morfoloka, 2) demografska, 3) socijalno ekonomska.

TIPOVI GRADSKIH REGIJATri glavne skupine gradskih regija su: morfoloki, demografski i socio ekonomski tip regije. Gradsku regiju ini grad odreene veliine (centralni grad), ima administrativne mee te okolica izdvojena na osnovi odreene homogenosti. Morfoloka homogenost obuhvaa gustou izgraenosti, tipove zgrada, funkcije zgrada. Demografski tip regije ini gustoa naseljenosti, struktura, dinamika razvoja stanovnitva. Socio ekonomsku ini grad i okolica koja je pod utjecajem funkcije rada.

MORFOLOKI I SLINI TIPOVI GRADSKIH REGIJA

Konurbacije u GB. Proces urbanizacije u GB poinje jako rano i uvjetovan je industrijskom revolucijom. Najbre se razvijaju gradovi koji su pogodni za industralizaciju, a to su oni koji imaju bogate izvore sirovina (Fe, ugljen) ili luke zone na estuarima. Naglim rastom gradova u 19 i poetkom 20 stoljea s slabom mobilnou ljudi i dobara nastaju gradske aglomeracije zvane konurbacije. To su podruja kontinuirano izgraena stambenim zgradama, tvornicama i drugim graevinama, lukama i dokovima, gradskim parkovima i igralitima, ..., a meusobno nisu odvojena ruralnim zemljitem. Konurbaciju obino ini vie gradova. U GB postoji njih sedam. 1971 u njima ivi 33% stanovnitva GB, a samo u konurbaciji Velikog Londona 40% od tih 33%. Osim velikih sedam izdvaja se i 95 tzv. minor conurbations a. Njihova donja granica stanovnika je 50 000.

Urbanized Area (UA) je u SAD. Kompaktnost izgraenosti prostora, mjeri se gustoom zgrada i naseljenosti. Imaju dva dijela: centralni grad i rubnu zonu. Ove prostorne jedinice su izdvojene na slijedeim kriterijima: 1) centralni grad ini jedan ili vie gradova s najmanje 50000 stanovnika, 2) okolo kompaktni teritorij sadrava: a) samostalna naselja (Incorporated places) sa najmanje 2500 stanovnika, b) ako su manja od 2500 onda imaju najmanje 100 stambenih jedinica, c) manji dijelovi s povrinom manjom od milje2, s tim da je gustoa naseljenosti 1000 stanovnika po milji2, d) druga slina podruja koja su manja radi eliminacije enklava. U UA je 1970 ivjelo 56,8% svih amerikanaca, a 1980 64,1%. UA je prostorna cijelina koja je manja od SMSA ali je gue izgraena i naseljena.

Major Urban Areas (MUA) je u Kanadi. Osim metriopolitanskih regija kanadska statistika sluba izdvaja i MUA. Njih ini grad s najmanje 25 000 stanovnika i okolicom sa izgradeni urbanim sadrajem. Ukupna veliina regije je manja od 100 000 stanovnika. U kanadi je 1951 16 takvih regija u kojima ivi 80,4% stanovnika u gradskoj jezgri i 19,6% u suburbanim podrujima.

Gusto naseljeni distrikti (GND) u Japanu. To je zapravo jedna gradska regija. Tu su ukljuene sve popisne jedinice koje imaju 4000 st/km2. Oni obuhvaaju najmanje prostor s 5000 stanovnika. U regiju se ukljuuju i manje popisne jedinice ako imaju: tvornice, kole, trgovine, bolnice, ... (urbane sadraje). 1960 ih je 970 sa 43,7% svi japanaca. 1965 imaju 48,1%.

DEMOGRAFSKI TIPOVI GRADSKIH REGIJA

Bazira se na demografskoj osnovi. Ponekad im se pridodaju i socijalna obiljeja stanovnitva.

Villes et aglomerations urbanes u Francuskoj (gradovi i gradske aglomeracije). Imaju najmanje 2000 stanovnika. Ako se prostire unutar jedne opine to je izolirani grad (Ville Isolee). Ako je na podruju vie opina onda te opine ine gradsku aglomeraciju. Izdvajanje gradskih aglomeracija se bazira na: ukupnom broju stanovnika, porastu stanovnika i udjelu poljoprivrednika. 1962 bilo je 2539 (6,7%) opina sa gradskim aglomeracijama i gradskim naseljima sa 63,1% stanovnika.

Gradska aglomeracija u Poljskoj. Izdvojene su na osnovu gustoe stanovnika (800 2000 u cijelini i 300 400 st/km2 u okolici) i udjelu neagrarnog stanovnitva. (najmanje 70%).

SOCIO EKONOMSKI TIPOVI GRADSKIH REGIJA

Socio ekonomsku regiju ini grad odreene veliine i okolica koja je pod utjecajem funkcije rada grada.

Gradske regije u Njemakoj. Gradska regija je socio ekonomska jedinica. Za njeno odreivanje koristi se gustoa naseljenosti, veliina sa tijesnom vezom s socijalnom i privrednom povezanosti s okolicom. To je prostor u kojem stanovnitvo po svojoj strukturi ini istovrsnu jedinicu, stanovnitvo preteno ili u znaajnom omjeru nalazi privrednu egzistenciju na radnom mjestu u gradu. Njemaka je 1950 imala 56 regija sa 44,5% stanovnitva. 1960 ih je 68 regija. Stanovnitvo brzo raste u okolici regije, a sporo unutar gradske regije.

Standard Metropolitan Labour Areas (SMLA) u GB. U GB za potrebe regionalnog planiranja postoje tzv. ekonomsko planske regije. Te regije se izdvajaju na osnovu administrativnih jedinica pa se presjecaju gravitacijska podruja pojedinih gradova. Zato je nastao SMLA koji se sastoji od dva dijela: centralnog grada i metropolitanskog ringa. a) centralni grad ima najmanje 20 000 radnih mjesta ili 5 zaposlenih po akru, b) metropolitanski ring ine administrativne jedinice ijih 15% stanovnika radi u centralnom gradu i c) oba dijela zajedno imaju min 70 000 stanovnika i prosotrno su povezana.

Metropolitan Economic Labour Areas (MELA) ini SMLA u cijelini i vanjski metropolitanski pojas. U vanjski metropolitanski ring MELA je uvrtena administrativna jedinica iz koje dnevno migrira najvei broj radne snage u pripadajui SMLA u odnosu na druge centre.

(ispitno pitanje: to je i kako se izdvaja SMSA)

Standard Metropolitan Statistical Area (SMSA) u SAD. Intenzivan metropolitanizacije je u SAD poeo izmeu dva rata. Razdoblje jake automibilizacije. SMSA se definira kao integralna ekonomska i socijalna jedinica s velikom populacijskom jezgrom. Kriteriji su od 1970: 1) centralni grad (jedan ili vie) s minimalno 50 000 stanovnika, 2) metropolitansko podruje u koje spadaju kotarevi koji zadovoljavaju slijedee: a) nepoljoprivrednika 75% + jo najmanje jedan od slijedeih kriterija: a1) 50% stanovnika ivi u administartivnim jedinicama s najmanje 150 st/milja2, a2) nepoljoprivrednika zaposlenih u kotaru je najmanje 10% u odnosu na broj nepoljoprivrednika zaposlenih u kotaru najveeg grada podruja ili mora biti mjesto zapoljavanja najmanje 10 000 nepoljoprivrednika, a3) nepoljoprivredna radna snaga koja ivi u kotaru mora biti najmanje 10% u odnosu na broj nepoljoprivrednika koji ive u kotaru najveeg grada okolice ili mora biti mjesto stanovanja 10 000 nepoljoprivrednika, 3) kriterij integracije s centralnim gradom je zadovoljen ako je zadovoljeno a) da 15% radnika koji ivi u kotaru okolice rade u kotaru ili kotarevima centralnog grada ili da b) 25% onih radnika koji rade u kotaru okolice ive u kotaru ili kotarevima centralnog grada. 1970 bilo je 243 SMSA sa 68,8% stanovnika SAD.

Census Metropolitan Areas (CMA) u Kanadi. Gradska regija mora zadovoljavati slijedee: 1) centralni grad ima barem 50 000 stanovnika, 2) administrativne jedinice ukljuuene metropolitanski ring imaju a) barem 1000 st/milja2, b) najmanje 70% nepoljoprivrednika, c) najmanje 50% nepoljoprivrednog aktivnog stanovnitva dnevno putuje u grad i 3) ukupno u regiji ima barem 100 000 stanovnika.

U RH se gradske regije izdvajaju sa etri kriterija: 1) manje od 50% poljoprivrednika, 2) 30% aktivnih stanovnika radi izvan vlastitog gospopdarstva, 3) da je centralni grad glavni centar rada zaposlenih tog naselja i 4) da je naselje dio kontinuirane okolice centralnog grada.

(ispitno pitanje: Zagrebaka regija)Zagrebaka regija je izdvojena po promjenjenom postupku. Urbanizirana okolica Zagreba je 1981 izdvojena na osnovi 1) udjela poljoprivrednog stanovnitva nieg od 30%, 2) udjelu domainstava bez poljoprivrednog gospodarstva min. 10%, udio radnika, 3) radnici koji rade izvan vlastitih gospodarstava min. 50%, 4) udio radnika koji rade u Zagrebu a) 50% ili vie od ukupno zaposlenih, b) 50% ili vie ukupnog broja migranata iz naselja i 5) naselja su dio kontinuirane okolice. Sva su naselja diferncirana u jai (max 15% poljoprivrednika, min 20% domainstava bez poljoprivrednog gospodarstva, min 70% zaposlenog aktivnog stanovnitva) ili slabiji stupanj socio ekonomske preobrazbe. Takva metropolitanska regija grada Zagreba obuhvaala je Zagreb i 137 naselja. 8 ih je urbano, 59 jae i 71 slabije urbanizirano. Zagreb ima 78,7% stanovnika regije, a okolica 21%. Broj stanovnika sredinjih opina Zagreba ima tendenciju pada. Vidi se trend decentralizacije. Razvojem prigradskih zona prestaje dnevna migracija iz gusto naseljenih podruja u Hrvatskom zagorju (II svjetski rat) i gravitacijsko podruje je sada Velika Gorica, Sesvete, Zaprei i Samobor. Javljaju se etri znaajna gravitacijska procesa. 1) stambena suburbanizacija, intezivna stanogradnja uz centralni grad ili njegove satelite. Dobro su prometno povezani, jeftino je zemljite. Prevladava doseljeno stanovnitvo, raste broj dnevnih migranata. 2) stambeno radna suburbanizacija sa jaanjem funkcije rada i stanovanja kao posljedica otvaranja novih radnih mjesta i stambene izgradnje. Posljedica je i decentralizacije funkcije rada i stanovanja centralnog grada. 3) proces urbanizacije pojedinih zona prestrukturiranjem autohtonog stanovnitva. 4) slaba urbanizacija u uvjetima depopulacije koji se javlja u izoliranim i udaljenim naseljima sa slabim mogunostima zapoljavanja.

TENDENCIJA DALJNJEG RAZVOJA GRADA I GRADSKE REGIJERazvoj naseljenosti i gradskih aglomeracija upozorava na dvije bitne pojave: polarizaiju u populacijskom razvoju pojedinih zemalja u cijelini i decentralizaciju gradskih aglomeracija putem procesa metropolitanizacije. Ruralni prostor i izolirana naselja i dalje gube stanovnike, na raun razvijenijih i urbaniziranijih sredina. Glavne tendencije novijeg urbanog razvoja u SAD bi bile: 1) vee vrednovanje manjih aglomeracija te premjetaj stanovnitva iz veih u te manje, 2) prerazmjetaj stanovnitva i radnih mjesta iz centralnih gradova u metropolitanske ringove, 3) jaanje premjetanja stanovnika iz metropolitanske regije u ruralno podruje, 4) stanovnici odlaze iz industrijsko urnbanih regija sjeveroistoka u nove na jugu i zapadu. U Europi je proces sloeniji. Metropolitanske regije imaju sve vie stanovnika, a nemetropolitansko podruje blago gubi stanovnike. Okolice gradova imaju vei priliv od jezgre regije. Proces metropolitanizacije u europi jaa kao i u svijetu i dovodi dovest e do sve vee decentralizacije.

U nekim zemljama postoji problem obnove gradova. To je naglaeno u zemljama rane ekspanzije urbanog razvoja. Tu se degradirani dijelovi grada pokuavaju sanirati izgradnjom poslovnih, trgovakih ili stambenih zona. Postoji i problem rasta grada. To se rijeava zakonima, decentralizacijom industrije, poslovnih i stambenih funkcija, izgradnjom novih satelitskih centara oko gradova.

Dananji gradovi "nestaju" radi neprilagoenosti novim uvijetima prometa i rada. Novi modeli idealnih gradova dijele se na koncentrine, linearne i disperzne. Kod koncentrinog u jezgri je poslovni centar i proizvodnja. Jezgru okruuje stambena zona u kojojk prema rubu opada visina zgrada ali raste kvaliteta stanovanja. Najvanije su radijalne prometnice s kojima je povezana proizvodnja i glavni pravci u gradu. Linearni grad je izduen du glavne prometne arterije. S jedne strane arterije su stambene zone, a sa druge proizvodne i ostale, poslovni centri su du aglomeracije. Disperzni ima slobodniji raspored stambenih zona, centara rada, ... Prometna mrea je uglavnom pravokutna. U SAD postoji miljenje da e nastavkom metropolitanizacije nastati novi oblik grada, dobre organizacije rada, opskrbe, stanovanja, ... s niskom gustoom naseljenosti gdje bi osnovna urbana jedinica bila 0,5 20 milijuna stanovnika, a jezgra bi bio grad sa najmanje 300 000 stanovnika.

Postoji tendencija sve vee urbane koncentracije u pojedinim podrujima svjeta i to se naziva megapolis. Megapolis je po Gottmanu velika, polinukleinska, urbana regija s najmanje 25 milijuna stanovnika. Danas ih postoji 6: 1) SAD, sjevernoistoni od Bostona do Washingtona, megapolis Velikih jezera sa Chicagom, Montrealom, Ottawom, Detroitom, Bufflom, Clevlandom i drugi, 2) GB, Liverpool i London sa svojim konurbacijama, 3) megapolis sjeverne Europe, Randstad Hollanda do Ruhra, 4) Tokaido megapolis, 5) Kineski megapolis s angajem kao centrom. Postoje i tri potencijalna jedan u Italiji, Sjevernoj Americi i Brazilu.

URBANO RURALNI POJASTo je prostor koji je teko definirati. To je prijelaz izmeu jasnog izraenog urbanog i agrarnog iskoritavanja zemljita. To je dakle pojas u kojem se mijeaju urbani nain i ruralni nain iskoritavanja zemljita. Karakteriziraju ga mali posjedi, intezivna agrarna produkcija, jaka pokretljivost stanovnitva, umjerena ili mala gustoa naseljenosti, brza izgradnja stambenih objekata. irenjem urbanizacije smanjuje se agrarno iskoritavanje i poskupljuje zemljite. Granica se urbanizacijom veoma brzo pomie.

SUBURBIJI, TRABANTI, SATELITI, "NOVI GRADOVI"Urbanizacijom u okolici veih gradova razvijaju se naselja razliite veliine i funkcionalne strukture. To se esto naziva i suburbanizacija. Nastala naselja su u uskoj vezi sa gradom. To mogu biti iskljuivo stambena naselja, atsnovnitvo migrira dnevno na rad u grad jezgru ili druga mjesta. Poticaj razvoja dolazi iz centralnog grada koji se decentralizira. Nastaju planskom gradnjom ili kao u europi urbanizacijom seoskih naselja. Navedena naselja se najee klasificiraju kao suburbiji, sateliti, trabanti ili "novi gradovi". Diferenciraju se na osnovi zaposlenog stanovnitva i onog stanovnitva koje stanuje u suburbijima. Imamo radne suburbije, stambene i mjeovite. Sateliti su prostorno udaljeni i funkcionalno nezavisna naselja od centralnog grada. Gorod sputnik je ruski naziv za satelitske gradove. Trabant naselja se nalaze izvan gradske mee, a odreuju se na osnovu funkcionalne samostalnosti i povezanosti s gradom jezgrom. Gradnja novih gradova ovisi od zemlje do zemlje, ali to je uglavnom znaajna planskla mjera u rjeavanju urbanih i drugih problema.

GRAD I NODALNA REGIJA

FUNKCIONALNO ZNAENJE GRADA U PROSTORU

Razvoj grada ovisi o funkcijama koje obavlja kako za svoje tako i za stanovnitvo ireg prostora u kojem se nalazi. Grad ima i arino znaenje u prostoru. Ono moe biti arite socijalno ekonomske transformacije i kao drugo nosioc funkcionalnih odnosa u prostoru. Znaajni gradovi centri rada privlae radne potencijale ruralnog prostora i time vre socio ekonomsku transformaciju prostora. Funkcionalna organizacija u prostoru se oituje u organizaciji materijalne proizvodnje i organizaciji uslunih djelatnosti.

NODALNA REGIJA(ispitno pitanje: Nodalna regija)

Grad s okolinim podrujem uz koje je funkcionalno vezan, s kojim postoji stalna interakcija izraena u cirkulaciji ljudi, robe i informacija, ini prostorno funkcionalnu cijelinu nodalnu ili polarizacijsku regiju. Izdvajanje nodalnih regija se temelji na analizi prostorne cirkulacije ljudi, roba i informacija. Ta cirkulacija je dvosmjerna izmeu grada i ruralne sredine. U istraivanjima nodalne organizacije prostora najee su se respektirali opskrba grada mlijekom, mesom, voem,... treba istaknuti i uvaavanje podataka o kolanju ljudi, roba, obavjesti, financijskih veza,... Prvi znaajniji rad je Thunenov model izolirane drave, koji je podijelio centar i okolna podruja na koncentrine krugove i gledao ta bi bilo najisplativije u agrarnom iskoritavanju u pojedinim krugovima u odnosu na njihovu udaljenost od centra (grada).

NODALNI I URBANI SISTEMINodalnu regiju treba shvatiti kao otvoreni sistem. U njemu su povezana seoska gospodarstva, sela i druga naselja meusobno i s veim gradom preko cirkuliranja roba, ljudi i informacija. Teoretski svako naselje treba shvatiti kao vorite (node) u kohem poinje ili zavrava cirkulacija. Razlika je meu voritima u njihovom znaaju. Veliina nodalne regije ovisi o znaaju (nodalnosti) vorita. Manja su vezana za vea. Nekoliko manjih nodalnih regija ini jednu veu, tako da sistem nodalnih regija ima nekoliko stupnjeva hijerarhije. Najmanje vorite moe biti seosko gospodarstvo, a najvee sami svijet. Gradovi su najznaajnija vorita, a kao esti indirektni pokazatelj se koristi veliina, odnosno broj stanovnika grada.

OBILJEJA URBANIH SISTEMA(ispitno pitanje: Urbani sistemi)

Urbani sistem se moe definirati kao skup gradova koji su meusobno povezani interakcijama. Urbani sistemi se razvijaju vremenom i izloeni su stalnim promjenama. Promjene su posljedica spontanog razvoja ili planskih intervencija. Urbani sistemi odraavaju valorizaciju pojedinog drutva, a time i drutveno ekonomske i drutveno organizacijske odnose. Glavna obiljeja urbanih sistema su: hijerarhiska ili vertikalna, prostorna ili horizontalna i vremenska dimenzija.

Hijerarhijska ili vertikalna pokazuje funkcionalnu meuzavisnost centara u urbanom prostoru. Jednostavno tu se ogleda koliko manjih centara ili vorita i kako gravitira prema jednom veem.

Prostorna dimenzija moe se analizirati s obzirom na veliinu gravitacijskog podruja i s obzirom na topoloka obiljeja sistema. S obzirom na veliinu gravitacijskog podruja moemo ih podijeliti na lokalne ili drevne, regionalne, nacionalne i svjetske urbane sisteme.

Lokalni ili drevni urbani sistemi ine grad s okolnim prostorom s kojim je svakodnevno funkcionalno povezan. Odreuje se najee na dnevnom kretanju radnog stanovnitva.

Regionalni urbani sistemi imaju vea gravitacijska podruja.

Nacionalni urbani sistemi su sastavljeni od gradova, odnosno svih urbanih podsistema neke zemlje u njihovoj hijerarhijskoj meuzavisnosti. Oni su jae ili manje ukljueni u meunarodne ili svjetske urbane sisteme.

Sistemi su openito otvoreni ili zatvoreni. Preteno su ipak otvoreni. S obzirom na stupanj interakcije i otvorenosti imamo njih etri po Predu: nizak stupanj unutranje interakcije ili meuzavisnosti, te visok stupanj zatvorenosti prema van (tradicionalna drutva, predindustrijsko doba). Drugi je niske meunarodne interakcije ili meuzavisnosti i slabe zatvorenosti. Ima naglaenije vanjske veze u odnosu na prvi (primjer su kolonijalni posjedi). Trei imaju visoki stupanj meunarodne interakcije ili meuzavisnosti. Naglaena je meunarodna interakcija ali i interakcija nacionalnih sistema. etvrti karakterizira jaka unutranja interakcija u okviru nacionalnih sistema (karakteristini za socijalistike zemlje).

Vremenska dimenzija urbanih sistema se jasno oituje u razvoju drutveno ekonomskih odnosa, nainu organizacije proizvodnje i razmjene dobara te oblikom prostorne ekspanzije. U tradicionalnom drutvu gdje je agrar osnova materijane proizvodnje interakcija je mala. (ispitno pitanje: Markantilistiko razdoblje razvoja grada) Za irenje urbanih sistema vrlo je znaajan makantilizam koji karakterizira porast proizvodnje i razmjene dobara, te samim time se poveava interakcija. Bit markantelistikog oblika teritorijalne ekspanzije je u tome da se trgovina proiri na nova podruja kako bi se nabavila nova roba potrebna matinoj dravi i da se proire trita za domau robu. Teritorijalna ekspanzija putem robe moe se iriti na susjedni teritorij ili prekomorske zemlje. Trgovake postaje irenja trgovine su kasnije prerasle u gradove. S obzirom da se ekspanzija odvija u uvjetima slobodne trgovine u pojedinim krajevima je nastao vei broj centara raznih kompanija i drava. Neke postaje postaju vei gradovi, a neke nestaju. Urbani sistemi koji su nastali u prekomorskim zemljama su izrazito asimetrini i s obzirom na hijerarhijske odnose nepravilni.

Kolonijalna ekspanzija je takoer vaan oblik teritorijalne ekspanzije. Bit je osvojiti teritorij i tada uspostaviti vojnu i civilnu upravu. Tako se razvija specifini urbani sistem. U uvjetima slabe naseljenosti na kolonijalnom teritoriju se razvija jedan grad jedna kolonija. Grad je administrativni centar, glavna luka, glavni privredni centar i glavno temeljno vorite za vezu sa matino zemljom i za prodor u unutranjost. Daljnjim prodorom u unutranjost osnivaju se novi centri i urbani se sistem razvija prema unutranjosti. Favorizira se razvoj postojei centara, posebice onih na obali (ako je prekomorska zemlja). Kasnije su ti sistemi kao podsistemi ukljueni u meunarodne.

Veina urbanih sistema je nastala u merkantilistikom razvoju, predindustijskom, tako da u industrijsko doba se nasljeuje ve postojea mrea, a industrija sada pospjeuje u urbanom razvoju koncentraciju stanovnitva i centralizaciju. Razvoj meunarodnih urbanih sistema se odrazio i na urbane sisteme matinih zemalja (kolonizatore) koji se ispoljava u naglaavanju centralizacije glavnih gradova koji postaju svjetske metropole. Industralizacija nije puno promjenila urbane sisteme predindustrijskog doba, pogotovo ne mreu centara. Ona je samo ubrzala razvoj pojedinih centara ime su se produbili hijerarhijski odnosi. Radi svega nabrojanog moemo dakle diferencirati predmarkentilistiko i predkolonijalno, kolonijalno i postkolinijalno razdoblje. Mnoge zemlje u razvoju sada imaju probleme radi nasljeenih urbanih sistema.

Teorija polova razvoja odnosno centara, je najznaajniji pristup u politici regionalnog razvoja mnogih zemalja. Pol razvoja definiran je kao skup vodeih i ekspandirajuih industrija, lociranih u urbanim podrujima.

Teorij