1

UNIVERZITET U SARAJEVU

FILOZOFSKI FAKULTET

ODSJEK ZA HISTORIJU

URBANIZACIJA ZENICE 1956-1990 (PREMA PISANJU „NAŠE RIJEČI“)

(završni diplomski rad)

Mentor: Student:

Prof. dr. Husnija Kamberović Mirza Dţananović

Sarajevo, 2012.

2

Sadržaj

Uvod...............................................................................................................................3

Osnovni pojmovi urbanizacije........................................................................................9

Urbanizacija Zenice do 1956. godine...........................................................................12

Generalni urbanistiĉki planovi......................................................................................16

Urbanizacija Zenice od 1956. do 1969. godine............................................................21

Stambena izgradnja od 1956. do 1969. godine....................................................,........21

Komunalna izgradnja od 1956. do 1969. godine..........................................................33

Izgradnja ostalih objekata od 1956. do 1969. godine...................................................44

Posljedice urbanizacije na ţivot stanovnika.................................................................53

Urbanizacija Zenice od 1969. do 1978. godine............................................................57

Stambena izgradnja od 1969. do 1978. godine.............................................................58

Komunalna izgradnja od 1969. do 1978. godine..........................................................64

Izgradnja ostalih objekata od 1969. do 1978. godine...................................................71

Posljedice urbanizacije na ţivot stanovnika.................................................................73

Urbanizacija Zenice od 1978. do 1990. godine............................................................77

Stambena izgradnja od 1978. do 1990. godine.............................................................77

Komunalna izgradnja od 1978. do 1990. godine..........................................................84

Izgradnja ostalih objekata od 1978. do 1990. godine...................................................92

Posljedice urbanizacije na ţivot stanovnika.................................................................98

Zakljuĉak....................................................................................................................100

Literatura.....................................................................................................................107

Knjige..........................................................................................................................107

Rasprave i ĉlanci.........................................................................................................109

3

Uvod

Izuĉavanje lokalne historije spada u sferu mikrohistorijskog istraţivanja, koje se u

historiografiji pojavilo sedamdesetih godina XX vijeka. Mikrohistorija se u svojim metodama

oslanja na historijsku antropologiju, uzimajući kao predmet izuĉavanja pojedini sluĉaj ili

pojedinca, što stvara više prostora za istraţivanje kulturnog, ekonomskog i socijalnog razvoja

društva. Mikrohistoriĉari teţe realistiĉnijem opisu ljudskog ponašanja unutar relativne slobode

koja omogućava individualno djelovanje. Predmet istraţivanja mikrohistorije je mikro razina

odnosno malo ograniĉeno podruĉje, ali tako da se pri tome ne gubi iz vida širi i sloţeniji

društveni kontekst. Ovakav pristup odreĊuje probleme stjecanja znanja prošlosti kroz

prouĉavanje raznih posrednih pokazatelja, znakova i simptoma, prije svih naglašavajući

individualni ţivot i dogaĊaj, ali istovremeno neodbacujući mogućnost općenitijih zakljuĉaka i

razotkrivanja općenitijih fenomena.1

Ovaj rad takoĊer spada u sferu mikrohistorijskih istraţivanja, što je naglašeno i odabirom

izvorne podloge u vidu novinskih ĉlanaka iz lokalnog sedmiĉnika. Urbanizacija Zenice nakon

Drugog svjetskog rata imala je sve odlike socijalistiĉke urbanizacije, koja se kao takva provodila

ne samo u Jugoslaviji, nego i u drugim socijalistiĉkim zemljama. Pored općih osobina

socijalistiĉke urbanizacije koje su istovjetne u svim zemljama, postojale su i odreĊene pojave

karakteristiĉne za pojedinaĉne gradove, odnosno u ovom sluĉaju konkretno Zenice. Na to je

uticao i specifiĉan poloţaj Jugoslavije u socijalistiĉkom bloku nakon sukoba sa SSSR-om 1948.

godine, koji je posebno imao sudbonosne reperkusije na Zenicu. Naime, kao direktna posljedica

ovog sukoba došla je odluka o pretvaranju ovog grada u metalurški centar općejugoslovenskog

znaĉaja. Podizanje tako znaĉajnog postrojenja pokrenulo je brojne druge procese u gradu od kojih

je najznaĉajniji masovna stambena i komunalna izgradnja koja će potpuno izmijeniti dotadašnji

izgled i veliĉinu grada. Ubrzana urbanizacija, sa svim svojim prednostima, manama i

osobenostima, ostavila je traga i na ţivotima svojih stanovnika, prije svega na kvalitetu i kulturi

ţivljenja.

1 Salih Jalimam, Mikrohistorija na primjeru zeniĉkog kraja, Graĉaniĉki glasnik 32/16, Izdavaĉka kuća “Monos”,

Graĉanica, novembar 2011, 161-162

4

U naslovu je naznaĉeno da je predmet istraţivanja urbanizacija Zenice od 1956. do 1990.

godine iz perspektive pisanja lokalnog lista „Naša rijeĉ“, ĉiji je prvi broj izašao 1956. godine, što

ujedno predstavlja i glavni, ali ne i jedini, razlog ovakvog vremenskog ograniĉenja rada. Drugi

razlog je taj da do 1955. godine, kada je Zenica dobila svoj prvi Generalni urbanistiĉki plan

(GUP), nije bilo planske izgradnje grada, već je ona vršena stihijski, izazvana potrebom i

ograniĉena malim sredstvima. Zenica je ĉitavu deceniju bila „grad spavaona“ za radnike

prvenstveno Ţeljezare, ali i drugih privrednih preduzeća, sa lošom komunalnom i saobraćajnom

infrastrukturom, bez skoro ikakvih dodatnih sadrţaja. Prelazak na plansku izgradnju, uprkos

velikim odstupanjima, bio je prvi korak u uobliĉavanju Zenice u moderan grad sa svim pratećim

sadrţajima i objektima (komunalnim, kulturnim, sportskim, trgovaĉkim itd). Ona je 1955. godine

postala središtem novoosnovanog Zeniĉkog sreza, a ubrzo nakon toga sa radom je zapoĉela i

„Naša rijeĉ“, koja je uvijek imala dopisništva iz svih gradova sreza, ali u ĉijem je fokusu bila

prvenstveno Zenica. Naša istraţivanja prestaju sa 1990. godinom kada poĉinju demokratske

promjene u cijeloj Jugoslaviji koje postepeno dovode do nestanka socijalizma, a time i

socijalistiĉke urbanizacije koja se nalazi u fokusu ovog rada.

Pravci kretanja istraţivaĉkih tokova prošlosti Zenice, jednaki su tokovima istraţivanja

prošlosti Bosne i Hercegovine, koji pored znaĉajnih dostignuća pruţaju mnogo prostora za nova

istraţivanja, što se naroĉito odnosi na socijalistiĉki period historije. Zapostavljanje socijalistiĉkog

perioda je popriliĉno neshvatljivo, ako u obzir uzmemo ĉinjenicu da je Zenica svoje današnje

dimenzije i fizionomiju poprimila upravo u tom periodu, a i historija brojnih sportskih, kulturnih,

obrazovnih, privrednih i drugih institucija i ustanova poĉinje upravo tada. Rijetki su autori koji su

se bavili dogaĊajima nakon Drugog svjetskog rata, a prvi koji je to uradio bio je profesor Jahiel

Finci, koji je dao znaĉajan doprinos u izradi Generalnog urbanistiĉkog plana Zenice iz 1965.

godine. Profesor Finci je analizirao stanje stambenog fonda Zenice izgraĊenog do 1961. godine

odnosno broj stanova, vrijeme graĊenja, spratnost, kvadraturu, kvalitet graĊenja i vrstu materijala

korištenih u izgradnji.2 Miloš Bjelovitić je takoĊer obradio socijalistiĉki period do sredine

šezdesetih godina XX stoljeća, s tim da je akcenat stavljen na privredni i prostorni razvoj grada,

ali kompletan obuhvaćeni period obiluje mnoštvom ĉinjenica, zanimljivim detaljima i preciznim

2 Prof. Jahiel Finci, Problemi stanovanja Zenice i prigradskih naselja, Urbanistiĉki zavod NR BiH, Sarajevo, 1962

5

podacima, koji su vrlo ĉesto tabelarno prezentirani što olakšava njihovo razumijevanje.3 Salih

Jalimam je analizirao rezultate popisa stanovništva na podruĉju Zenice zakljuĉno sa popisom

obavljenim 1991. godine.4 Najosnovnije podatke o poslijeratnoj historiji Zenice nalazimo i u

nekoliko fotomonografija grada, monografija i biltena preduzeća i ustanova, od kojih su

najvaţniji oni graĊevinskog preduzeća „Izgradnja“ Zenica, koje je bilo izvoĊaĉ radova na većini

objekata u Zenici i koje je raslo i širilo se zajedno sa gradom,5 i „Naše rijeĉi“, koja su izlazila

povodom brojnih godišnjica.6

Temeljna izvorna graĊa na kojoj poĉiva ovaj rad su ĉlanci iz lokalnog sedmiĉnika „Naša

rijeĉ“ ĉiji je prvi broj izašao 15. februara 1956. godine i koji i danas izlazi u Zenici. Politika lista

uvijek je bila ista, a to je praćenje najvaţnijih dogaĊaja u sedmici u Zenici, ali i u, doduše dosta

manjem obimu, drugim opštinama Zeniĉkog sreza (Kakanj, Ţepĉe, Zavidovići, Busovaĉa, Vitez,

Novi Travnik i Travnik) u kojima su bila dopisništva, pa ĉak i nakon ukidanja sreza 1962. godine

i brojnih drugih administrativno-teritorijalnih transformacija koje su slijedile. „Naša rijeĉ“ je

izlazila jednom sedmiĉno (srijedom) sve do 1978. godine kada poĉinje izlaziti dva puta sedmiĉno

(ponedjeljkom i petkom), a sve do 25. maja 1987. godine izlazila je samo na latinici, kada se

prelazi na sistem jedna stranica na latinici slijedeća na ćirilici i tako naizmjeniĉno. Na naslovnoj

stranici sedmiĉnika ispod imena „Naša rijeĉ“ stajalo je da je to „List Socijalistiĉkog saveza

radnog naroda“ (1956 – 09. januar 1963 i 16. februar 1979) ili „List za društvena i politiĉka

pitanja“ (1963 – 12. februar 1979 - avgust 1990), da bi sa dolaskom višestranaĉja u SFRJ nestao

bilo kakav „dodatni“ naziv. „Naša rijeĉ“ je vrlo ĉesto imala ulogu sluţbenog lista Opštine Zenica,

pa i sreske uprave, pojedini ĉlanci su pisani kako bi objasnili najvaţnije odluke, a autori su ĉesto

bili najviši predstavnici lokalne vlasti.

Jedan od najteţih problema prilikom pisanja ovog rada bio je odrediti njegovu strukturu,

pazeći pri tome da periodi posmatranja ne budu predugi, ali u isto vrijeme da se ne prekidaju ni

zapoĉeti procesi o kojima je list pisao. Iako postoji nekoliko ustaljenih modela periodizacije

3 Miloš Bjelovitić, Zenica i njena okolina, Ekonomskogeografska studija, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i

Hercegovine, Djela, knjiga XXXI, Odjeljenje društvenih nauka, knjiga 18, Sarajevo, 1968 4 Salih Jalimam, Historija Zenice, Samostalno autorsko izdanje, Zenica, 2010

5 Izgradnja Zenica, foto-monografija, novinsko izdavaĉko preduzeće Zadrugar, Sarajevo, 1967; Izgradnja, foto-

monografija, SOUR Izgradnja Zenica, Zenica, 1987 6 Naša rijeĉ, Specijalno izdanje, Zenica 35 godina u slobodi, RO Naša rijeĉ Zenica, Zenica, 1980; Naša rijeĉ,

Specijalno izdanje, 30 godina samoupravljanja u zeniĉkoj regiji 1950-1980, RO Naša rijeĉ Zenica, Zenica, 1980

6

socijalistiĉkog perioda ni jedan u potpunosti nije odgovarao zadatoj temi, pa je uspostavljena

nova, za ovaj rad karakteristiĉna, periodizacija. Rad je podijeljen na tri dijela, a za njihovo

vremensko ograniĉavanje uzeta je „Naša rijeĉ“ kao primarni i temeljni izvor. Prvi dio obuhvata

period od izlaska prvog broja lista 1956. do kraja 1969. godine kada „Naša rijeĉ“ mijenja format i

oblik. U ovom razdoblju se odvijala prva faza urbanizacije Zenice na temelju prvog Generalnog

urbanistiĉkog plana. Drugi dio prati proces urbanizacije grada tokom većeg dijela sedamdesetih

godina, odnosno od 1969. pa do 1978. godine, a posljednji od 1978. do 1990. godine. Iako su u

prvom dijelu na snazi dva GUP-a u praksi je realiziran, doduše sa velikim odstupanjima, samo

prvi iz 1955. godine, dok se sa stvarnom realizacijom onog iz 1966. godine krenulo u znatnijoj

mjeri tek sedamdesetih godina, koje su obuhvaćene drugim dijelom. Prvi period karakterišu

velika odstupanja od GUP-a i forsiranje stambene izgradnje lošeg kvaliteta nauštrb komunalne na

jednoj strani, te velika paţnja koju je „Naša rijeĉ“ posvećivala graĊevinskim projektima u gradu

na drugoj strani. Novinski ĉlanci su brojni, prati se izgradnja gotovo svakog pojedinaĉnog objekta

u gradu, sve rubrike, teme, ankete, intervjui i istraţivanja su podreĊena privrednim i

graĊevinskim pitanjima u gradu, naroĉito stambenom pitanju, ali je kvalitet i sadrţaj tih ĉlanaka

nizak, jer se informacije, pa i sugovornici vrlo ĉesto ponavljaju. Još jedna karakteristika „Naše

rijeĉi“ ili bolje reĉeno njenih novinara ovog perioda je „neobiĉan stil pisanja“, pa tako vrlo ĉesto

nailazimo na „stanbenu krizu“, „loše snadbijevanje“ ili „jevtine stanove“. Kada list u novembru

1969. godine mijenja format dolazi do postepene promjene i sadrţaja i naĉina pisanja i

izvještavanja što utiĉe i na karakter i vrstu ĉlanaka i informacija. Ovo je doba realizacije drugog

GUP-a prelazi se na izgradnju kompletnih stambenih naselja, posvećuje se više paţnje

komunalnoj izgradnji, grade se i kulturni i sportski objekti. „Naša rijeĉ“ više prostora daje drugim

temama, naroĉito iz kulture, vode se knjiţevne polemike, objavljuju se dijelovi iz knjiţevnih

djela, prati se muziĉka scena, a broj ĉlanaka o izgradnji Zenice se brojem smanjuje ali kvalitetom

povećava. Od 1978. godine „Naša rijeĉ“ poĉinje izlaziti dva puta sedmiĉno, meĊutim i broj i

kvalitet ĉlanaka koji se tiĉu urbanizacije ostaje isti. Usvojen je novi, treći po redu, GUP.

MeĊutim, njegova realizacija ide oteţano zbog velike ekonomske krize koja se iz godine u

godinu produbljava. Krajem decenije stambeni problemi izlaze iz fokusa novinara i ustupaju

mjesto ekonomskim i politiĉkim pitanjima, koji će donijeti brojne promjene koje će osjetiti i

„Naša rijeĉ“ koja prestaje biti „List za društvena i politiĉka pitanja“ ĉime se okonĉava i predmet

istraţivanja ovog rada.

7

Ovaj rad je podijeljen u šest glava, ne raĉunajući pri tome Uvod i Zakljuĉak, s tim da su

prve tri glave posvećene objašnjenju osnovnih pojmova o urbanizaciji, te politiĉkom i

društvenom kontekstu u kojem se odvijala urbanizacija Zenice. U prvoj glavi smo pokušali

definisati osnovne pojmove o urbanizaciji koji se vrlo ĉesto koriste u radu, a bez kojih nije

moguće razumjeti ovaj proces. To su prvenstveno struĉni i tehniĉki pojmovi karakteristiĉni za

urbanistiĉki razvoj i planiranje općenito, a pored same definicije urbanizacije, posebnu paţnju

smo posvetili pitanju socijalistiĉke urbanizacije, njenim osobinama i specifiĉnostima. Svaka

promjena okoline, bila ona izazvana prirodnim ili vještaĉkim putem, ostavlja specifiĉne

posljedice, pozitivne i negativne, i na ţivot ljudi, a takav je sluĉaj i sa urbanizacijom bila ona

socijalistiĉka, kapitalistiĉka, post-socijalistiĉka ili neka druga. U drugoj glavi predstavili smo

kratak pregled historijskog razvoja Zenice sa posebnim akcentom na industrijski i urbanistiĉki

razvoj grada nakon Drugog svjetskog rata. Treća glava prati proces izrade tri generalna

urbanistiĉka plana Zenice, od njihove najave, svih prethodnih istraţivanja, predstavljanja,

eventualnih izmjena i dorada do usvajanja i stupanja na snagu. U ovom dijelu navedene su

najvaţnije odlike i ciljevi sva tri urbanistiĉka plana, dok je tok njihove realizacije ispraćen u

slijedećim glavama.

Naredne tri glave predstavljaju najvaţniji dio, samu srţ, cijelog rada, a podijeljene su

hronološki kako je već navedeno u prethodnom pasusu. Struktura ovih glava, iako prate razliĉite

vremenske periode, je ista, a ĉine ih po ĉetiri poglavlja. Prvo poglavlje razmatra pitanje stambene

izgradnje koje ne samo da je bilo najizraţenije tokom ĉitavog perioda, nego je ostavilo i najveći

trag na samu fizionomiju grada. U izgradnju stambenih naselja uloţena su ogromna sredstva,

svaki period je imao karakteristiĉne probleme, nedostatke, ali i naĉin suoĉavanja sa ovim

pitanjem. Sve te karakteristike smo pokušali analizirati i ispratiti na konkretnim primjerima iz

Zenice, bilo da se radi o kompletnim naseljima, dijelovima naselja ili stambenih blokova, ili

pojedinaĉnih stambenih objekata. Pored same izgradnje naselja analizirali smo i sve poslove koji

prethode graĊevinskim radovima, pronalaţenje lokacija, projektovanje, naĉine odabira izvoĊaĉa

radova, modela stambene izgradnje itd, kao i sve posljedice, pozitivne i negativne, koje su

uslijedile. Druga poglavlja su posvećena komunalnoj izgradnji odreĊenog perioda sa svim svojim

posebnostima, a pored općih komunalija karakteristiĉnih za sve gradove, poput

vodosnabdijevanja, snabdijevanja elektriĉnom i toplotnom energijom, izgradnje kanalizacione i

saobraćajne mreţe, estetskom izgledu i ĉistoći grada, rušenju neuslovnih objekata, te ureĊenju

8

zelenih površina, dosta prostora smo posvetili i aerozagaĊenju, problemu karakteristiĉnom za sve

industrijske gradove, pa tako i Zenicu. Pitanja stambene i komunalne izgradnje su najveći i

najznaĉajniji graĊevinski poduhvati u širenju i razvoju svih gradova, naroĉito karakteristiĉni za

socijalistiĉki tip urbanizacije, ali nisu bili i jedini. To je glavni razlog zbog kojeg smo u posebnim

poglavljima prezentirali izgradnju nekih najznaĉajnijih objekata iz sfere nauke, kulture, sporta,

obrazovanja, zdravstva, turizma, usluţnih i administrativnih djelatnosti itd. U radniĉkim

gradovima, kakva je bila Zenica, sa izraţenom stambenom krizom, koji su vrlo ĉesto

projektovani kao „velike spavaonice“, podizanje neprivrednih i nestambenih objekata vrlo ĉesto

je smatrano luksuznim i bespotrebnim. Upravo iz tih razloga izgradnja ovakvih objekata izazivala

je mnogo paţnje politiĉara, novinara i javnosti, a njihova realizacija je ĉesto od samog poĉetka

bila izloţena kontroverzama i tzv „ĉaršijskim priĉama“. Ipak, nakon izgradnje mnogi od ovih

objekata su postali simbolima grada bez kojih bi Zenica bila neprepoznatljiva, ali pomoću kojih

se takoĊer oslobaĊala karaktera „grada spavaonice“. U ĉetvrtim poglavljima analizirane su

posljedice koje je intenzivna industrijalizacija i urbanizacija ostavila na socio-psihološki karakter

stanovnika, na njihove ţivotne navike, svakodnevne brige i radosti, sukobe i neslaganja, i sve

ostale sitnice koje utiĉu na sveukupni ţivot ĉovjeka.

9

Osnovni pojmovi urbanizacije

Najjednostavnija definicija pojma urbanizacije je da je to proces u kojem se veliki broj

ljudi trajno naseljava na relativno malom prostoru formirajući gradove.7 To je pojava koja se veţe

za koncentraciju industrije, a koja za posljedicu ima socijalno izgraĊivanje i ureĊivanje gradova

na štetu sela.8 Šira definicija urbanizacije predstavljala bi proces raĊanja novih ili širenja

postojećih gradova, pretvaranje negradskih naselja u gradska, te prelazak stanovništva sa sela u

gradove, pri ĉemu se poljoprivreda kao osnovno zanimanje tih ljudi mijenja nekom drugom

privrednom djelatnošću (industrijom, rudarstvom, trgovinom i sl).9

Socijalistiĉka urbanizacija je poseban tip urbanizacije, karakteristiĉna za socijalistiĉke

zemlje, gdje je akcenat stavljen na ubrzanu industrijalizaciju. Za ovaj tip urbanizacije

karakteristiĉna je ubrzana izgradnja radniĉkih naselja, koja su se uglavnom sastojala od velikih i

istovrsnih stambenih objekata, bez estetskog i arhitektonskog znaĉaja. Prilikom izgradnje

industrijskih i stambenih objekata zanemarivana je izgradnja pratećih i usluţnih objekata, a vrlo

malo paţnje je posvećivano ekologiji i zaštiti okoliša. Vladajuća ideologija je promovisala

princip jednakosti, koji je podrazumjevao minimalne razlike izmeĊu razliĉitih socijalnih

kategorija stanovništva. Izgradnja gradskih naselja je takoĊer bila u sluţbi ovakve ideologije, jer

su stambeni objekti graĊeni tako da u njima zajedno ţive ljudi razliĉitog socijalnog stanja i

porijekla. Visina iznosa novĉanih sredstava namjenjenih za izgradnju gradske infrastrukture

zavisila je od drţavnih, a ne gradskih organa uprave. Sredstva su na drţavnom nivou planski

raspodjeljivana u razne fondove (npr. fond za stambenu izgradnju), a zatim usmjeravana na niţe

nivoe, pa su na taj naĉin opštinski ili gradski fondovi bili direktno podreĊeni drţavnoj

administraciji.10

Urbanizacija gradskih naselja u socijalistiĉkim zemljama zapravo se javlja kao

posljedica ili nusprodukt industrijalizacije, o ĉemu svjedoĉi i nizak kvalitet izgraĊenih stambenih

objekata, zatim nedostatak gradske i komunalne infrastrukture, prenapregnuta potrošnja

energenata i vode za piće, velikom zagaĊenju zraka i okoline, prevelikoj buci, odnosu zelenila

7 „urbanization, the process by which large numbers of people become permanently concentrated in relatively small

areas, forming cities“, http://www.britanica.com/EBchecked/topic/619515/urbanization 8 Anić, Klaić, Domović, Rjeĉnik stranih rijeĉi, TuĊice, posuĊenice, izrazi, kratice i fraze, Sani-plus, Zagreb,

2002,1449 9 Opća enciklopedija Jugoslovenskog leksikografskog zavoda, Zagreb, 1977-1982, digitalna verzija, 4092

10 Encyclopedia of the city,edited by Roger W. Caves, Routledge, London and New York, 2005, 660

10

prema izgraĊenosti podruĉja itd. Promet ljudi, roba i ideja je skuĉen, kulturni ţivot u gradovima

je preskroman i neprilagoĊen broju stanovnika, pa se socijalistiĉki gradovi ĉesto nazivaju velikim

zatvorima.11

Osnovni cilj socijalistiĉke urbanizacije od samog poĉetka bio je stvaranje

socijalistiĉkog grada koji je trebao biti bitno drugaĉiji od grada u kapitalizmu. To je

podrazumijevalo „podizanje gradova na novim osnovama u skladu sa idealima društva u kome se

iščezavanje klasnih antagonizama i segregacije na urbanističkom planu izražava kao iščezavanje

suprotnosti centar – periferija, luksuzne rezidencijalne četvrti – radnička predgraĎa i, na kraju,

suprotnosti grad – selo.“12

Socijalistiĉki grad treba da omogući i poseban, socijalistiĉki, naĉin

ţivota ljudi koji je bio kolektivizovan i socijalizovan.13

Posebna odlika socijalistiĉkih gradova u

nekim zemljama (npr. Jugoslavija, Kina i Kuba) bila je njihova unutrašnja prostorna organizacija

zasnovana na formiranju komuna i mjesnih zajednica, a s ciljem da se od njih stvore politiĉke i

društvene jedinice.14

Centar socijalistiĉkog grada, za razliku od kapitalistiĉkog koji je visoko

komercijalizovan, odlikuje nedostatak poslovnog, kancelarijskog i maloprodajnog prostora, jer je

prednost davana stambenoj izgradnji. Nedostatak ovih prostora bio je još izraţeniji u perifernim

dijelovima grada.15

Sama industrijalizacija se vrši na trošak urbane infrastrukture, jer se

investicije u infrastrukturu odlaţu u beskonaĉnost, i na raĉun jeftine radne snage, ĉemu su

potpomogle znaĉajne kategorije radnika – seljaka kojima nije bilo potrebno osigurati stanove, jer

su u gradu samo radili. Ĉak i u sluĉaju trajnog naseljavanja u gradu ta nova radniĉka klasa je još

dugo godina kako po svojim kulturnim obrascima, tako i po ţivljenju i privreĊivanju bila

„jednom nogom u gradu, a drugom na selu“, a s obzirom na niske socijalne i egzistencijalne

zahtjeve i aspiracije većine takvih radnika, lokalne vlasti su mogle bez problema graditi stambene

objekte niskog kvaliteta i uslova ţivota. MeĊutim, ni za ostale kategorije radnika nije sistemom

osigurano da mogu svojim dohotkom doći do stana, troškovi stambenog zbrinjavanja nisu bili

ukljuĉeni u troškove reprodukcije radne snage tj. u osobne dohotke radnika. Rješavanje

11

Marijan Korošić, Jugoslavenska kriza, ITRO Naprijed, Zagreb, 1988, 97 12

Sreten Vujović, Grad i društvo, marksistička misao o gradu, Istraţivaĉko-izdavaĉki centar SSO Srbije, Beograd,

1982, 65-66 13

Isto, 68 14

Isto, 93 15

Vera Backović, Evropski gradovi u postsocijalističkoj transformaciji, Sociologija, Vol. XLVII, No. 1, Beograd,

2005, 33

11

stambenog problema radnika bio je u nadleţnosti „društva“ koje to obavlja na naĉelu „pravedne

raspodjele“.16

Pojam urbanistiĉkog planiranja se odnosi na proces planiranja budućeg razvoja grada, pri

ĉemu se postavljaju ciljevi i zadaci, te definišu koraci koji se trebaju poduzeti kako bi se oni i

ostvarili.17

Rješavanje problematike urbanistiĉkog planiranja vrši se putem urbanistiĉkih planova

u kojima se odreĊuje namjena zemljišta i naĉin graĊenja, usklaĊuju se razliĉiti interesi i reguliše

promet u gradu, a izraĊuju se za period od 10 do 15 godina, uz periodiĉne obavezne revizije.18

Za

razliku od urbanistiĉkih planova, koji se bave urbanistiĉkim planiranjem na odreĊenim, većim

podruĉjima, urbanistiĉki projekti se bave najuţom urbanistiĉkom kategorijom susjedstvom,

blokom ili dijelom bloka itd.19

U Bosni i Hercegovini je, kao i u ostatku Jugoslavije, 1959.

godine usvojen republiĉki Zakon o urbanistiĉkom planu kojim je uvedena obavezna institucija

urbanistiĉkog planiranja kojom se decidno odredilo da se „izgradnja i ureĎenje naselja može

vršiti samo na osnovu urbanističkog plana, s tim da se urbanističkim planom reguliše način

izgradnje, rekonstrukcija i sanacija naselja i područja i usmjerava njihov urbanistički razvitak u

sklopu sa perspektivama društveno – ekonomskog razvitka, a sve to u cilju stvaranja

funkcionalne, ekonomične i skladne urbanističke cjeline koja pruža povoljne uslove za život i rad

ljudi“.20

Istim zakonom je odreĊena i obavezna izrada Generalnih urbanistiĉkih planova svih

gradova u Bosni i Hercegovini najkasnije do 1970. godine.21

Komunalni objekti ili komunalije su

svi oni objekti ili usluge koji spadaju u nadleţnost opštine poput vodovoda i kanalizacije,

elektriĉne i grijne mreţe, odrţavanje stambenih i poslovnih objekata koji su u vlasništvu opštine,

izgradnja i odrţavanje pristupnih puteva, zelenih površina itd.22

16

Marijan Korošić, Jugoslavenska kriza, 97-100 17

Encyclopedia of the city, 745 18

Opća enciklopedija Jugoslovenskog leksikografskog zavoda, 4096 19

Slobodan Maldini, Enciklopedija arhitekture, ličnosti i dela, Tom II, Beograd, 2004, 641 20

Zbornik radova, Dvadeset i pet godina graĎevinarstva Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine 1943-1968,

Savez graĊevinskih inţenjera i tehniĉara SR BiH, Sarajevo, 1968, Prof. inţ. Arh. Ivan Taubman, Urbanizam i

prostorno planiranje, 89 21

Isto, 89 22

Anić, Klaić, Domović, Rječnik stranih riječi, 717

12

Urbanizacija Zenice do 1956. godine

Iako je podruĉje današnje Zenice bilo naseljeno još u praistorijskom vremenu (najstariji

nalazi potiĉu iz mlaĊeg kamenog doba – neolita, izmeĊu 3.000 i 2.000 godine p.n.e.), a prvi

pomen grada pod ovim imenom za vrijeme srednjovjekovne bosanske drţave (1436. godine),

moderna istorija grada poĉinje sa dolaskom Austro – Ugarske monarhije 1878. godine.23

Tokom

osmanske vladavine, koja je vremenski bila znatno duţa od austro – ugarske, Zenica je bila u

rangu kasabe, malog mjesta ĉiji znaĉaj nije prelazio lokalne okvire. Austro-ugarskom okupacijom

Bosne i Hercegovine poĉinje nova etapa u historiji Zenice, kada nakon izgradnje nekoliko velikih

objekata (Rudnik mrkog uglja, Ţeljezara, Fabrika papira, Centralna kazniona za Bosnu i

Hercegovinu) njen znaĉaj po prvi put prevazilazi lokalni i dobija regionalni karakter. Zenica

postaje industrijski centar koji postepeno mijenja svoju fizionomiju, ali i unutrašnju strukturu

doseljavanjem velikog broja stranaca koji sa sobom donose svoje obiĉaje i kulturu.24

Novi

stanovnici su bili nosilaci ideje radniĉkog organiziranja i borbe za radniĉka prava ĉiji se duh širi i

Zenicom, koja postaje mjestom odigravanja brojnih štrajkova i protesta.25

Nakon Prvog svjetskog

rata formira se Kraljevina SHS, koja 1929. godine postaje Kraljevina Jugoslavija, u ĉiji sastav

ulazi i Bosna i Hercegovina. Politiĉki, privredni i društveni ţivot Bosne i Hercegovine i Zenice

od 1918. do 1941. godine bio je u fazi stagnacije, mada će se situacija malo promjeniti

neposredno pred poĉetak Drugog svjetskog rata kada dolazi do odreĊenih ulaganja u Ţeljezaru

Zenica. Iako je privredni ţivot u gradu popriliĉno zamro, društveni i politiĉki doţivljava svoj

procvat, brojne politiĉke stranke formiraju svoje odbore i u Zenici, pokušavajući pod svoju

kontrolu staviti prije svega radnike zaposlene u velikim preduzećima. Pojavljuju se i prvi

intelektualci, pisci i umjetnici, otvara se štamparija, objavljuju se prvi listovi i organizuju brojne

kulturne manifestacije, radniĉka udruţenja nastavljaju svoju borbu za bolje ţivotne uslove, a

osjeća se i djelovanje aktivista ilegalnog komunistiĉkog pokreta.26

U kratkom aprilskom ratu

Kraljevina Jugoslavija je poraţena, a već sredinom aprila 1941. godine 14. njemaĉka oklopna

23 Dr. Kemal Hrelja, Zenica i njena okolina, Istorijski prikaz, Izdavaĉko preduzeće „Veselin Masleša“, Sarajevo,

1957, 13-82 24

Iljas Hadţibegović, Bosanskohercegovački gradovi na razmeĎu XIX i XX stoljeća; Institut za istoriju, Sarajevo

2004, 7-9, 69-75 25

Boţo Jokanović, Radnički pokret Zenice do 1941. godine, Muzej grada Zenice i Marksistiĉki centar OK SKBiH

Zenica, Zenica, 1986, 11-12 26

Salih Jalimam, Historija Zenice, Samostalno autorsko izdanje, Zenica, 2010, 106-108

13

jedinica bez otpora ulazi u Zenicu, gdje su Nijemci za cijelo vrijeme okupacije, pored regularnih

jedinica, imali i obavještajnu sluţbu. Uz podršku njemaĉke vojne komande u gradu je ubrzo

organizovana ustaška vlast i domobranske jedinice, koje uskoro poĉinju sa progonom domaćeg

stanovništva, naroĉito Jevreja. Ipak, ţivot u gradu se nastavlja, a u njegovoj okolini vode se borbe

njemaĉkih, ustaških, ĉetniĉkih i partizanskih snaga, koje se okonĉavaju sredinom aprila 1945.

godine ulaskom jedinica Narodnooslobodilaĉke vojske u Zenicu.27

Tijekom ĉetverogodišnjeg trajanja Drugog svjetskog rata bosanskohercegovaĉki prostor

bio je poprište najvećeg broja ratnih operacija jakog intenziteta pa je, i onako skroman,

gospodarski, demografski i ekonomski potencijal potpuno razoren. Nakon iscrpljujućeg rata

Bosna i Hercegovina je ušla u novu jugoslovensku drţavnu zajednicu kao jedna od šest

federalnih jedinica sa svim svojim prirodnim i ljudskim resursima. Što se tiĉe Zenice sam grad

nije pretrpio velika oštećenja, ali zato privredna postrojenja jesu, pa je njihova obnova bila

prioritet.28

MeĊutim, u intezivnom procesu obnove ratom razorene privrede, a zatim i ubrzane

industrijalizacije, Zenica je sa svojom Ţeljezarom i Rudnikom zauzimala znaĉajno mjesto. Takav

poloţaj dodatno je uĉvršćen izgradnjom Omladinske pruge normalnog kolosjeka Šamac –

Sarajevo, kojom je cijela Bosna povezana sa sjevernim, razvijenijem dijelom Jugoslavije, ali i sa

glavnim putem u drţavi koji je išao dolinom Save.

Moţda i najveća prekretnica za budući razvoj razvoj grada dogodila se sukobom, a zatim

i prekidom privrednih odnosa Jugoslavije i SSSR-a 1948. godine. Naime, iako je Prvim

petogodišnjim planom iz 1947. godine Zenica trebala dobiti novu Ţeljezaru, glavni metalurški

centar cijele drţave trebao je biti Doboj, prvenstveno zbog povoljnijeg geografskog poloţaja.

MeĊutim, prekidom veza sa SSSR-om nije bilo dovoljno sredstava za izgradnju potpuno novih

postrojenja u Doboju, pa je donijeta odluka o izgradnji novog kombinata crne metalurgije pored

postojeće Ţeljezare u Zenici.29

Kombinat se gradio u nekoliko faza, a prva je trajala od 1948.

godine do 12. oktobra 1958. godine, kada je Josip Broz Tito sveĉano otvorio novoizgraĊeni

kombinat.30

Iako je Zenica bila dom i drugih velikih privrednih cjelina (npr Rudnika mrkog

uglja), Ţeljezara je tokom ĉitavog razdoblja imala najveći i najznaĉajniji utjecaj na ukupan razvoj

27

Ćamil Kazazović, Zenica u oružanoj revoluciji, Muzej grada Zenice, Zenica, 1984, 64-69 28

Vera Katz, Društveni i ekonomski razvoj Bosne i Hercegovine 1945-1953, Sarajevo, Institut za istoriju, 2011, 24 29

Miloš Bjelovitić, Zenica i njena okolina, 116-118 30

„Ţeljezara-izraz jedinstva naših naroda i njihovih napora da stvore sebi bolji ţivot“, Naša riječ 15.oktobar 1958, 1

14

grada. MeĊutim, za vrijeme prve faze izgradnje kombinata, tokom koje je uloţeno preko 100

milijardi dinara, zanemaren je razvoj grada koji je ostao u sjenci velikih investicija i radova na

postrojenjima. Grad je na taj naĉin došao u paradoksalnu situaciju, dok se na jednoj strani gradi

veliko i moderno postrojenje, koje je Zenicu pretvorilo u jedno od najvećih gradilišta u

Jugoslaviji, samo naselje nije imalo riješene osnovne komunalne probleme poput nedostatka

stambenog prostora, redovnog vodosnadbjevanja, odgovarajućih saobraćajnica itd.31

MeĊutim, upravo je izgradnja Ţeljezare, koja je izazvala ogroman priliv novog

stanovništva, primorala na postepeno rješavanje ovih problema, a naroĉito pitanje smještaja

radnika koji su uĉestvovali u izgradnji kombinata. Metode rješavanja tih problema moţemo

podijeliti u dvije faze, prvu od 1945. do 1955. godine, koju tretiramo u ovom poglavlju i drugu od

1956. do 1990. godine, koja i sama ima nekoliko razliĉitih etapa. Prvu fazu karakteriše

neplansko, gotovo stihijsko suoĉavanje sa problemima, koji se posmatraju samo kao popratna

pojava izgradnje kombinata. Pitanje smještaja stanovnika se rješava izgradnjom jeftinih

prizemnih zgrada sa malim stanovima, poput onih izgraĊenih 1947. godine u A-naselju pored

Ţeljezare (23 jednospratne zgrade) i radniĉkom naselju Pehare (21 prizemna zgrada). Te iste

godine završena je i izgradnja Omladinske pruge, ali su ostale brojne trošne barake koje su,

takoĊer, iskorištene za smještaj radnika Ţeljezare, a pored ovih do 1955. godine izgraĊene su i

nove u naseljima Blatuša i Radakovo, te uz dolinu rijeke Koĉeve. Neke od ovih baraka su bile

višedecenijski dom pojedinim porodicama i iako je dio njih srušen u kasnijem periodu, manji broj

je preţivio i nakon 1990. godine U vremenu od 1948. do 1950. godine izgraĊeno je desetak

trospratnica oko bivše Fabrike papira, a do 1955. godine izgraĊeno je i nekoliko blokova

višespratnica do Nove ţeljezniĉke stanice, te radniĉka naselja na Kanalu, u Blatuši i Novom

Tetovu.32

Sve u svemu u prvoj deceniji nakon Drugog svjetskog rata u Zenici su ukupno

izgraĊena 1893 stana (od 1945. do 1950. ukupno 1.325, a do 1955. još 568), što nije bilo

dovoljno za rješavanje akutne stambene krize koja je vladala zbog velikog priliva stanovnika.33

Prema prvom posljeratnom popisu stanovnika, Zenica je 1948. godine imala 15.550 stanovnika, a

prema slijedećem popisu, izvršenom samo pet godina poslije, 1953. u gradu je ţivio 28.961

stanovnik.34

Dakle, broj stanovnika se, u periodu izmeĊu dva popisa, skoro udvostruĉio, a u

31

Miloš Bjelovitić, Zenica i njena okolina, 192 32

Isto, 192 33

Naša rijeĉ, Specijalno izdanje, „Zenica 35 godina u slobodi“ 12. april 1980, 19 34

Miloš Bjelovitić, Zenica i njena okolina, 188

15

gotovo istom periodu broj izgraĊenih stanova se prepolovio. Glavni razlog za usporenu izgradnju

stanova u periodu od 1950. do 1955. godine treba traţiti u ĉinjenici da se u to vrijeme radilo na

izradi prvog Generalnog urbanistiĉkog plana za grad Zenicu, koji je trebao planski odrediti

pravce budućeg širenja grada.35

35

„Zenica-budući grad sa 120 hiljada stanovnika“, Naša riječ, 06. decembar 1961, 1-3

16

Generalni urbanistički planovi

Prvi Generalni urbanistiĉki plan Zenice izraĊen je 1950. godine, ali je prihvaćen i odobren

tek 1955. godine. Po ovom planu, ĉiji je autor bio profesor Juraj Neidhart, novi grad se trebao

razvijati na prostoru stare Zenice pa je veliki broj starih prizemnih zgrada bio predviĊen za

rušenje. U prvom redu to je podrazumijevalo izgradnju novih stambenih blokova na podruĉju

starih zeniĉkih mahala Jalija i Odmut, gdje su starosjedioci imali svoje zemljište i porodiĉne

kuće. Zbog toga je prilikom izgradnje novih naselja vlasnicima dodijeljeno novo zemljište ili

stanovi u novoizgraĊenim stambenim objektima. Pored prostora predviĊenih za stambenu

izgradnju u ovom planu predviĊena je izgradnja i nekoliko drugih bitnih objekata u Zenici kao što

su bolnica u Crkvicama te obalni bulevar sa hotelom i betonskim mostom preko rijeke Bosne. U

ovom planu odreĊena je namjena Kamberovića polja, smještenog u središtu grada, kao zelene

oaze sa mnogobrojnim sportskim i rekreacijskim objektima.36

MeĊutim, vrlo brzo se pokazalo da sama izrada urbanistiĉkog plana nije dovoljna kako bi

se jasno odredili pravci razvoja i sam izgled grada, pa je profesor Neidhart razradio plan rješenja

centra grada. Ovaj plan je zapravo obuhvatio najveći dio do tada izgraĊene Zenice, ali je za

razliku od GUP-a dao mnogo konkretnija rješenja. Stambene, poslovne i administrativne zone u

gradu su jasno definisane i omeĊene ulicama, ĉiji su nazivi i navedeni, a preciziran je i njihov

izgled (broj i raspored nebodera, lokacija trga, zelene zone itd).37

Pored ovog uraĊena su još i

idejna rješenja stambenih zajednica Sejmen i Babina Rijeka38

, a svi zajedno su bili uvod u izradu

novog Generalnog urbanistiĉkog plana Zenice.

Glavni nedostatak GUP-a iz 1955. godine je ĉinjenica da je on pravljen na pretpostavci da

će Zenica do 1980. godine imati oko 75.000 stanovnika, ali su se takva razmišljanja uskoro

pokazala neosnovanim.39

Samo 5 godina nakon njegovog donošenja najavljena je izrada novog

Generalnog urbanistiĉkog plana Zenice,40

a koji je u obzir uzeo i novo proširenje Ţeljezare i

36

„Zenica u perspektivi“, Naša riječ, 01. januar 1958, 5 37

„Biće to moderan grad“, Naša riječ, 10. avgust 1960, 7 38

„Kompletne stanbene zajednice na Sejmenu i u Babinoj Rijeci“, Naša riječ, 14. januar 1959, 10 39

„Zenica-budući grad sa 120 hiljada stanovnika“, Naša riječ, 06. decembar 1961, 1-3 40

„Dosada najobimnija stanbena izgradnja“, Naša riječ, 06. april 1960, 7

17

Rudnika.41

Opštinske vlasti su dobile dvije ponude za izradu novog plana, iz Sarajeva i iz

Zagreba,42

a rad je 1960. godine povjeren Urbanistiĉkom zavodu Bosne i Hercegovine, odnosno

prof. inţ. arh. Ivanu Taubmanu, sa saradnikom arh. tehn. Juditom Šušnjar.43

O problemima

širenja i urbanizacije grada govorilo se i na velikom savjetovanju koje je organizovao Savjet za

komunalne poslove Narodnog odbora zeniĉke opštine, a na kojem su pored domaćina

uĉestvovali i Ratko Taušan, sekretar Sekretarijata za komunalna pitanja i urbanizam BiH, Branko

Mikulić, sekretar Sreskog komiteta SK, te profesori Sarajevskog univerziteta i inţinjeri koji su

radili na novom urbanistiĉkom planu. Tu je ukazano na velika odstupanja od GUP-a iz 1955.

godine prilikom izgradnje novih naselja, te na zapostavljanje izgradnje drugih nuţnih objekata

poput vodovoda, kanalizacije, elektriĉne mreţe, pristupnih puteva i drugog.44

Izrada novog GUP-

a izazivala je mnogo paţnje, naroĉito nakon što je predstavljena njegova konaĉna verzija, te

organizovana njegova javna prezentacija. Ovo je bio posljednji korak prije definitivnog usvajanja

GUP-a, ĉime on postaje obavezujući, pa je zbog toga on predstavljen javnosti na tridesetodnevnoj

izloţbi u Domu kulture, radi eventualnog iznošenja posljednjih primjedbi ili sugestija.45

Kako bi

javnost bila što bolje upoznata sa rješenjima novog plana i „Naša rijeĉ“ je u seriji ĉlanaka

prenosila njegova pojedina poglavlja te mišljenja struĉnih lica.46

Novi GUP je konaĉno usvojen

na sjednici Opštinske skupštine, odrţane 14. marta 1966. godine, nakon više od pet godina

njegove izrade.47

Ovaj dokument izraĊen je na osnovu pretpostavke da će Zenica do 1985. godine

imati preko sto hiljada stanovnika, pa je ponovo u centar paţnje stavljena stambena izgradnja.

Prethodnim planom gustina naseljenosti u gradu predviĊala je od 70 do 250 stanovnika po

hektaru, a novim mnogo veća (preko 500) pa je zbog toga odluĉeno da se krene sa izgradnjom

visokih stambenih zgrada (tzv. gradnja u visinu). Povećanje nivoa gustine naseljenosti nametnulo

je potrebu novog vodovoda, kanalizacije i cestovne mreţe, što je zahtijevalo izradu dodatnih

41

Novo proširenje Ţeljezare najavljeno je već 1960. godine, kada je uraĊen i idejni projekat, koji je nešto kasnije i

odobren. Planirana investicijska sredstva za ovaj projekat bila su u iznosu od oko 155 milijardi dinara, a po

njegovom završetku proizvodnja ĉelika bila bi udvostruĉena što bi zahtijevalo i veći broj radnika, ali i više uglja pa

je proširenje kapaciteta Ţeljezare za sobom povlaĉilo i neminovno proširenje kapaciteta Rudnika, „U Zenici opet

najveće jugoslovensko gradilište?“, Naša riječ, 08. avgust 1962, 1 i 6 42

„Izmjena Generalnog urbanistiĉkog plana“, Naša riječ, 18. maj 1960, 10 43

„Vizija novog“, Naša riječ, 28. novembar 1962, 15 44

„Zenica-budući grad sa 120 hiljada stanovnika“, Naša riječ, 06. decembar 1961, 1-3 45

„Buduće lice grada“, Naša riječ, 11. novembar 1964, 1 46

„Urbanistiĉki uglovi Zenice“, Naša riječ, 18. novembar 1964, 5;“Zenica na urbanistiĉkom kolosjeku“, Naša riječ,

25. novembar i 02. decembar 1964, 12;“Istorijska šansa grada“, Naša riječ, 09. decembar 1964, 6;“Šta predlaţu

urbanisti“, Naša riječ, 06. januar 1965, 2; 47

„Usvojen Generalni urbanistiĉki plan“, Naša riječ, 23. mart 1966, 1

18

regulacionih planova i studija.48

Prema procjeni struĉnjaka, da bi se riješila stambena kriza u

Zenici bilo je potrebno izgraditi 22,090 stanova tj. skoro 1000 godišnje, ali pored toga i niz

drugih pratećih objekata kako bi se poboljšao kvalitet ţivota stanovništva. Ono što je posebno

karakteristiĉno za ovaj plan je ogromna paţnja posvećena smanjenju, tada već velikog,

aerozagaĊenja formiranjem velikih zelenih površina i modernizacijom saobraćajnica

(prvenstveno izmještanjem pruge van grada i izgradnjom moderne magistrale sa ĉetiri trake).49

Nagli razvoj Zenice konstantno je zahtijevao nova urbanistiĉka rješenja, iako korisni

urbanistiĉki projekti pojedinih naselja nisu bili dovoljni kako bi se jasno utvrdio budući pravac

razvoja cijelog grada. To je bio i glavni razlog zbog kojeg je opštinska Komisija za urbanizam, na

ĉelu sa Dţemalom Hreljom, inaĉe tadašnjim direktorom Stambenog preduzeća, još u martu 1974.

godine pokrenula proces priprema za reviziju, odnosno izradu novog generalnog urbanistiĉkog

plana Zenice. Komisija je takoĊer dala mišljenje, koje je Skupština i prihvatila, da posao na izradi

novog plana treba povjeriti zeniĉkim struĉnjacima, jer su dotadašnja iskustva pokazala „da

`gosti` najčešće ne dovršavaju posao ili ga ne obavljaju korektno“.50

MeĊutim, s obzirom da

„domaće snage“ nisu bile dovoljne kako bi se ĉitav posao i uradio dozvoljena je mogućnost

korištenja usluga drugih jugoslovenskih struĉnjaka na ovim poslovima, ali zeniĉki struĉnjaci su

bili glavni nosilaci i akteri projektovanja i planiranja.51

Nosilac projekta je bila Radna

organizacija „Prostor“, a samoj izradi svakog prostornog plana prethodio je dugi proces

istraţivanja i izrade brojnih istraţivaĉkih studija (o trenutnoj situaciji prostornog ureĊenja,

dugoroĉnom privrednom razvoju, saobraćajnoj infrastrukturi i energetici, demografskom razvoju

i sl). Po pravilu rok trajanja bilo kojeg GUP-a je 10 godina što znaĉi da je u Zenici on istekao

1976. godine, ali njegove odredbe su se mogle koristiti i nakon ovog roka, naroĉito ako je on

dopunjavan naknadnim urbanistiĉkim projektima. U Zenici se poĉelo na vrijeme razmišljati o

ovom problemu, ali je ĉitav proces bio usporen kako bi se saĉekalo donošenje prvog prostornog

plana Bosne i Hercegovine sa kojim su se onda usaglašavali planovi niţih nivoa. Republiĉki plan

je usvojen krajem 1982. godine, pa je i proces donošenja urbanistiĉkog plana grada ubrzan.52

Prvi

korak u odvijanju ovog procesa bilo je usvajanje Odluke o prostornom i urbanistiĉkom ureĊenju

48

„Izmjena Generalnog urbanistiĉkog plana“, Naša riječ, 18. maj 1960, 10 49

„Urbanistiĉki uglovi Zenice“, Naša riječ, 18. novembar 1964, 5 50

„Povjerenje u zeniĉke struĉnjake“, Naša riječ, 16. mart 1974, 11 51

„Obimne pripreme za generalni urbanistiĉki plan grada“, Naša riječ, 25. mart 1977, 2 52

„`Prostor` planira prostor“, Naša riječ, 17. decembar 1982, 3

19

opštine Zenica, koju je usvojila Skupština na svojoj sjednici odrţanoj 05. jula 1979. godine, a

koja je omogućila pokretanje svih potrebnih istraţivanja.53

Poĉetkom 1980. godine bila je

završena radna verzija plana, koja je u maju iste godine upućena na javnu raspravu.54

Ova verzija

plana je dopunjavana u skladu sa primjedbama, a potom je i usklaĊena sa prostornim planovima

opština iz uţe regije, odnosno sa planovima opština Ţepĉe, Pucarevo, Kakanj, Zavidovići, Vitez,

Busovaĉa i Travnik.55

Nacrt urbanistiĉkog plana Zenice razmatran je i usvojen na zajedniĉkoj i

odvojenim sjednicama svih vijeća Skupštine opštine Zenica odrţane 28. februara 1983. godine

ĉime su bili ispunjeni svi uslovi za usvajanje njegovog konaĉnog oblika, nakon provoĊenja još

jedne javne rasprave.56

Zenica je svoj novi Generalni urbanistiĉki plan konaĉno dobila na sjednici

svih vijeća Skupštine opštine odrţane 21. jula 1983. godine.57

Rukovodilac tima za izradu

urbanistiĉkog plana, ispred „Prostora“ kao nosilaca ĉitavog posla, bio je arh. Mugdim Ĉukle, a

pomoć su pruţili i Zavod za inţenjersku geologiju i hidrologiju GraĊevinskog fakulteta u

Sarajevu i Institut saobraćajnog fakulteta u Beogradu.58

Novi urbanistiĉki plan odredio je pravce

razvoja Zenice do 2000. godine, a osnovna polazišna taĉka prilikom njegove izrade bila su

demografska kretanja. Prema popisu stanovništva iz 1981. godine u gradu je ţivjelo 82.733, a u

ĉitavoj opštini 134.915 stanovnika.59

Demografska studija, koju je za potrebe ovog plana izradio

Miroslav Kovaĉ, je predvidjela da bi 2000. godine u gradu moglo ţivjeti oko 100,000, a u ĉitavoj

opštini oko 200.000 stanovnika. Mada je porast broja stanovnika zavisio od brojnih faktora poput

prirasta stanovništva, migracija, privrednog razvoja itd. ovo su ipak bile realne pretpostavke.60

Planom je predviĊeno jaĉe pozicioniranje Zenice kao regionalnog centra, prvenstveno zbog

ĉinjenice da oko 25% zaposlenih u gradu tu uopće nije stanovala, pa su dnevna migraciona

kretanja bila velika. Ovo je bio i jedan od glavnih razloga zbog kojeg je bilo nuţno usaglašavanje

planova okolnih opština. Širenje samog grada je bilo predviĊeno na prostore kao što su Novo

Radakovo, Klopĉe, Lukovo polje i Perin han, odnosno dijelovima grada koji su se nalazili bliţe

Sarajevu. Doduše, ovi prostori su do tada bili prepušteni potpuno neplanskoj i iracionalnoj

individualnoj izgradnji ali se situacija još uvijek mogla promijeniti i ova podruĉja su mogla biti

53

„Graditi gdje je predviĊeno“, Naša riječ, 09. juli 1979, 2 54

„Urbanisti ĉekaju primjedbe“, Naša riječ, 23. februar 1981, 7 55

„Dogovor osam opština“, Naša riječ, 26. decembar 1982, 7 56

„Domaće snage“, Naša riječ, 21. mart 1983, 6 57

„Najzad – urbanistiĉki plan“, Naša riječ, 25. juli 1983, 1 58

„Gotove radne verzije“, Naša riječ, 24. mart 1980, 7 59

„U Zenici 82.733 stanovnika“, Naša riječ, 11. maj 1981, 1 60

„Dva puta više“, Naša riječ, 03. mart 1980, 7

20

spašena za plansku izgradnju novih gradskih naselja. Još jedna karakteristika Zenice je bila ta da

su sve osnovne funkcije od kulturnih, zdravstvenih, trgovaĉkih i administrativnih bile uglavnom

koncentrisane u samom centru grada. Sada je bila predviĊena odreĊena unutrašnja

decentralizacija tako što bi odgovarajuće institucije bile razmještene na naĉin da ih mogu koristiti

stanovnici nekoliko mjesnih zajednica. To je zapravo znaĉilo da je bilo predviĊeno formiranje

reonskih centara koji bi bili mali gradovi u samom gradu. Jedno od najbitnijih pitanja je bio

problem saobraćaja, a ovim planom planirana je izgradnja nove saobraćajne mreţe u kojoj bi vrlo

vaţno mjesto imale gradske magistrale.61

Problemi saobraćaja ali i aerozagaĊenosti, koja je bila

naroĉito izraţena u nekim dijelovima grada (npr. Tetovo, Riĉice i Kanal), dijelom bi se riješili i

postepenim iseljavanjem ovih naselja, ali i izmještanjem nekih privrednih postrojenja van grada,

a ambiciozno je predviĊeno i izmještanje Kazneno – popravnog doma na Smetove.62

Ovo su bile

najvaţnije odredbe novog urbanistiĉkog plana, a odreĊena rješenja su bila precizirana izradom

urbanistiĉkih i regulacionih planova pojedinih naselja.

61

„Osvajanje novih prostora“, Naša riječ, 08. januar 1981, 5 62

„Zenica je tijesna“, Naša riječ, 07. februar 1983, 3

21

Urbanizacija Zenice od 1956. do 1969. godine

Do 1956. godine Zenica je sa oko 30,000 stanovnika izrasla u grad srednje veliĉine u

Bosni i Hercegovini sa perspektivom još brţeg rasta. Intenzivna ulaganja u Ţeljezaru Zenica

privlaĉila su mnogobrojne stanovnike iz drugih krajeva Bosne i Hercegovine i Jugoslavije što je

stvorilo mnogobrojne probleme, naroĉito po pitanju njihovog smještaja. Iako su nakon Drugog

svjetskog rata izgraĊeni mnogi stambeni blokovi, namijenjeni stambenom zbrinjavanju

stanovništva, ovo pitanje nije bilo ni blizu riješenog, naprotiv bilo je sve izraţenije i kao takvo

ostalo je u fokusu tokom ĉitavog perioda.63

Stambena reforma, koja je 1957. godine provedena na

saveznom nivou, otvorila je nove perspektive u rješavanju ovog gorućeg problema uvoĊenjem

doprinosa na liĉni dohodak stanovnika, kojim je omogućena akumulacija ogromnih novĉanih

sredstava. Ta sredstva su raspodjeljivana u niz namjenskih fondova, od kojih je jedan bio za

stambenu izgradnju. Novom stambenom reformom 1966. godine ovi fondovi su ukinuti, a

finansijska sredstva namjenjena stambenoj izgradnji ostaju na raspolaganju radnim

organizacijama. Na ovaj naĉin pitanje rješavanja stambenog problema je spušteno na niţe nivoe

upravljanja.64

Stambena izgradnja u Zenici do 1969. godine

Prvu deceniju po završetku rata obiljeţila je provizorna izgradnja stambenih objekata

lošeg kvaliteta, pa je Zenica do 1956. godine imala izgled grada malih i najvećim procentom

prizemnih stambenih zgrada.65

Iako se nakon usvajanja Generalnog urbanistiĉkog plana 1955.

godine poĉelo sa izgradnjom prvih višespratnica, izgled grada se još zadugo nije znaĉajno

promijenio. Još 1961. godine u Zenici je bilo ĉak 96,2% prizemnih i jednospratnih stambenih

objekata, 2,32% dvospratnih i trospratnih i samo 1,13% sa ĉetiri i više spratova od ukupno 4,092

63

Miloš Bjelovitić, Zenica i njena okolina, 183-184 64

Enciklopedija Jugoslavije, Socijalistiĉka Republika Bosna i Hercegovina, Separat iz II izdanja Enciklopedije

Jugoslavije, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1983, 223 65

„Biće to moderan grad“, Naša riječ, 10. avgust 1960, 7

22

zgrade, koliko ih je tada bilo u gradu i prigradskim naseljima.66

Kada se ovome doda da je

49,73% ovih stanova bilo površinom manje od 35m2, a 76,23% manje od 50m

2, dobije se jasnija

slika tadašnjeg stanja stambenog fonda u gradu.67

U to vrijeme u Zenici je u prosjeku na jednog

stanovnika dolazilo tek 5,8m2 stambene površine,

68 po ĉemu je bila na zadnjem mjestu u cijeloj

Jugoslaviji.69

Usvajanjem GUP-a 1955. godine po prvi put prišlo se planskom rješavanju

stambene krize u gradu, ali nedostatak razraĊenih rješenja za pojedine gradske ĉetvrti dovelo je

do velikih odstupanja od njegovih koncepcija. Takva praksa je bila naroĉito uoĉljiva u izgradnji

pratećih objekata, vodovoda, kanalizacije, elektriĉne mreţe, pristupnih puteva, ĉije je podizanje u

novim naseljima planom bilo predviĊeno, ali je zbog nedostatka sredstava bilo usmjeravano u

stambenu izgradnju.70

Zbog toga je ţivot stanovnika novoizgraĊenih naselja u poĉetku bio

izrazito teţak i neuslovan.

Kvalitet izgraĊenih stambenih objekata u prvim decenijama nakon rata bio je izrazito

nizak. Osnovni razlozi zbog kojih su graĊeni takvi objekti su velik priliv stanovnika i mala

novĉana sredstva koja su bila na raspolaganju za stambenu izgradnju. Zbog toga su stalno traţeni

naĉini za što brţu i što jeftiniju izgradnju, što je ostavilo presudan uticaj na kvalitet samih

objekata. GraĊevinske firme su poslove na stambenoj izgradnji dobijale na licitacijama

organizovanim od strane Opštine, u ĉijoj nadleţnosti je bilo odreĊivanje projekta i mjesta gradnje

objekata te procjenjivanje vrijednosti radova. Preduzeća su bila prinuĊena da daju što jeftinije

ponude kako bi dobila posao na izgradnji, ali su onda pribjegavala raznim uštedama (npr

jeftinijim zanatskim uslugama i korištenjem jeftinijeg graĊevinskog materijala) prilikom

izgradnje i onako skromnih stambenih objekata.71

Opštinske vlasti su poduzimale brojne mjere

kako bi se izgradnja stanova pojeftinila, a neke od njih, poput korištenje lokalnih izvora, bila su

krajnje logiĉna i praktiĉna. Naime, dešavalo se da preduzeća nabavljaju potrebni graĊevinski

materijal iz Srbije i Hrvatske, dok su firme iz npr. Busovaĉe i Turbeta koje su se bavile

proizvodnjom istih materijala, a mnogo su bliţe Zenici, svoje proizvode izvozile u Crnu Goru.

Razlog za ovakvu praksu leţao je u ĉinjenici da je na podruĉju Zeniĉkog sreza bilo samo jedno

66

Prof. Jahiel Finci, Problemi stanovanja Zenice i prigradskih naselja, Urbanistiĉki zavod NR BiH, Sarajevo, 1962,

37 67

Isto, 121 68

Savremena mjerenja i normativi smatraju stambeni prostor od 12 do 14 m2

po osobi kritiĉkim, a prostor od 8 do 10

m2 po osobi patološkim pragom naseljenosti, Sreten Vujović, Grad i društvo, 20

69 „Teškoće izgradnje“, Naša riječ, 11. septembar 1963, 1

70 „Zenica-budući grad sa 120 hiljada stanovnika“, Naša riječ, 06. decembar 1961, 1-3

71 „Zašto su slabe zanatske usluge u graĊevinarstvu“, Naša riječ, 21. mart 1956, 3

23

domaće graĊevinsko preduzeće tj. „Izgradnja“ Zenica, koje u to vrijeme nije imalo dovoljan

kapacitet za izvoĊenje potrebnih radova. Zbog toga su pojedina graĊevinska preduzeća imala

monopol, pa se ĉesto dešavalo da su investitori bili prinuĊeni gotovo da ih mole da uĉestvuju na

licitaciji. Zato je odluĉeno da se zeniĉka „Izgradnja“ dodatno ojaĉa i osposobi za izvoĊenje svih

radova, ali i da se formiraju nova preduzeća npr. u Travniku.72

TakoĊer, osnovan je Zavod za

stambenu izgradnju, po uzoru na iste u Beogradu, Zagrebu i Sarajevu, odnosno preduzeće koje je

imalo zadatak da priprema svu potrebnu dokumentaciju za izvoĊenje radova na izgradnji

objekata, priprema i obavlja licitacije, vodi tehniĉki nadzor nad izgradnjom te prouĉava i

analizira probleme izgradnje stanova i društvenih objekata, kao i urbanistiĉke probleme Zenice i

predlaţe mjere za njihovo prevladavanje.73

Osnivanje ovog preduzeća omogućilo je brţe

prikupljanje kompletne tehniĉke dokumentacije potrebne za izgradnju, pa je uvedena praksa

organizovanja licitacija za sve radove na više objekata, što je pojeftinilo izgradnju ali i privuklo

druge, veće graĊevinske firme te povećalo konkurenciju.74

MeĊutim, uštede su se pravile i

projektovanjem tzv. praktiĉnih, odnosno malih i jeftinih stanova, ĉija je gradnja najviše forsirana

upravo u Zenici. Protivnici gradnje ovakvih stanova bila su i pojedina preduzeća, prvenstveno

„strana“, pa je izgradnja takvih objekata prepuštena zeniĉkoj „Izgradnji“.75

Autor tog projekta bio

je Karlo Kuţatko, koji je pored Zenice realizovan i u drugim dijelovima Zeniĉkog sreza (Kakanj,

Zavidovići, Travnik, Novi Travnik), a koji je predviĊao izgradnju dvosobnog stana vrlo male

kvadrature.76

Insistiralo se i na brzoj izgradnji stanova, ali su rokovi najĉešće bili nerealno

postavljani o ĉemu svjedoĉe i vrlo ĉesta probijanja.77

Kao dobar primjer svih problema oko stambene izgradnje u Zenici mogu biti naselja

Babina Rijeka i Crkvice,78

smještena na uzvisini iznad desne obale rijeke Bosne. Izgradnja

stambenih blokova u ovom dijelu Zeniĉkog polja predviĊena je još GUP-om usvojenim 1955.

godine i to na dijelu desne obale rijeke Babišnice (odnosno Babine rijeke), pritoke rijeke Bosne.79

Izgradnja prvih stambenih objekata poĉela je još 1953. godine zajedno sa poĉetnim radovima na

72

„Šta poskupljuje izgradnju?“, Naša riječ, 08. januar 1958, 5 73

„Osnovano preduzeće za izgradnju objekata društvenog standarda“, Naša riječ, 08. januar 1958, 5 74

„Grupisanje gradilišta“, Naša riječ, 15. januar 1958, 5 75

„Savremeno, brzo i jevtino“, Naša riječ, 25. decembar 1957, 5 76

„Šest pitanja projektantu“, Naša riječ, 29. januar 1958, 5 77

„Zeniĉki rokovi ili priĉam ti priĉu“, Naša riječ, 13. januar 1960,5 78

Ovo naselje je kasnije dobilo naziv „1. maj“, a ustaljeni naziv je bio Crkvice. Kada je dvadesetak godina kasnije na

lijevoj obali rijeke Babišnice ili Babine rijeke izgraĊeno novo stambeno naselje ono je dobilo naziv Babina rijeka. 79

Miloš Bjelovitić, Zenica i njena okolina, 192

24

velikoj bolnici u Crkvicama, ali je intenzivnija izgradnja zapoĉela pred samo otvaranje ove

zdavstvene ustanove. Planirana je izgradnja kompletne stambene zajednice, koja je raspolagala sa

oko 3,000 stanova i bila predviĊena za preko 10,000 stanovnika i s pravom je predstavljena kao

„najveći poduhvat u stanbenoj izgradnji Zenice“, naroĉito ako se u obzir uzme da je u njoj bilo

„stanovnika koliko u čitavoj predratnoj Zenici“.80

Urbanistiĉko rješenje stambene zajednice

izradio je arhitekta Karlo Kuţatko,81

inaĉe autor brojnih idejnih planova i projekata u Zenici, ali i

njenoj okolini. Stambena zajednica je graĊena etapno, a pored raznovrsnih stambenih blokova,

koji su ukljuĉivali i solitere, raspolagala je i sa ostalim pratećim objektima trţnicom, poslovnim

prostorima, bioskopom, školom, obdaništem i drugim. Kao njena najveća prednost isticane su

izdvojenost od „zone plina, gari i prašine“, kao i blizina izletišta uz Babinu rijeku.82

Realizacija

projekta zapoĉela je izgradnjom osam stambenih blokova tipa „59“,83

a izvoĊaĉ radova je bilo

zeniĉko graĊevinsko preduzeće „Izgradnja“,84

koje je na licitaciji ponudilo najpovoljniju

vrijednost radova od 52 miliona i 300 hiljada dinara po jednom bloku (iako je predraĉunska

vrijednost iznosila 55 miliona), odnosno 416 miliona za kompletnu izgradnju. Pored ovih osam

blokova, graĊevinsko preduzeće „Krajina“ je dobilo posao na izgradnji dodatna dva bloka istog

80

„Stambena zajednica u Babinoj rijeci“, Naša riječ, 05. avgust 1959, 1 81

Karlo Kuţatko je roĊen 1908. godine u Konjicu, a u Pragu je završio Visoku školu arhitekture i graĊevinarstva.

Jedno vrijeme radio je u privatnim graĊevinskim firmama u Sarajevu, a 1938. godine dolazi u Zenicu i zapošljava se

u Ţeljezari u Odjeljenju za graĊevinarstvo. Kada je 1955. godine formirana prva zeniĉka projektna organizacija

„Projekat“ postaje njen direktor, a zatim svoj radni vijek nastavlja u transformisanim i integrisanim preduzećima

„Zenica-projekt“ i „Zavod za izgradnju i ureĊenje grada“. Penzionisan je 1980. godine, a umro je šest godina poslije

u Zenici. Tokom svog dugog i bogatog radnog vijeka zahvaljujući njegovim arhitektonskim rješenjima i projektima u

Zenici i njenoj široj regiji, izgraĊeno je preko 10.000 stanova i preko 50 objekata za potrebe javnog i društvenog

ţivota, ostavljajući nemjerljiv doprinos izgledu grada. Mirsada Aslani, Karlo Kuţatko, vrijeme novih mogućnosti,

Muzej Grada Zenice, Zenica, 2006, 2 82

„Stambena zajednica u Babinoj rijeci“, Naša riječ, 05. avgust 1959, 1 83

Blok „59“ je projekt stambenog bloka, ĉiji je autor Karlo Kuţatko, a koji se sastoji od 40 do 55 stanova u

zavisnosti od veliĉine stanova. U bloku su predviĊeni jednosobni, dvosobni i trosobni stanovi, te garsonjere, a

troškovi izgradnje jednog bloka predviĊeni su na 55 miliona dinara, iako je ta vrijednost po pravilu sniţavana na

raĉun kvaliteta izgradnje. Svaki blok je bio graĊen na ĉetiri etaţe sa tri ulaza, a naglašavano je da je primjeren i za

radnike i sluţbenike neoţenjene, sa manjom ili većom porodicom, ali i za sve druge – inţinjere, ljekare, prosvjetne

radnike, zanatlije i druge. Blok „59“ graĊen je u svim dijelovima Zenice, ali i drugim gradovima. „Kompletne

stanbene zajednice na Sejmenu i u Babinoj Rijeci“, Naša riječ, 11. januar 1959, 10 84

„Izgradnja“ Zenica je osnovana 21. decembra 1947. godine odlukom Izvršnog odbora Gradskog narodnog odbora

u Zenici kao Gradsko graĊevinsko preduzeće, a s ciljem realizacije zadataka iz prvog petogodišnjeg plana razvoja.

Predmet poslovanja preduzeća bila su izvoĊenje svih vrsta gradnji, razraĊivanje projekata i graĊevinskih elaborata za

sve vrste gradnji i obavljanje svih poslova koji sluţe postizanju ovih zadataka. U trenutku osnivanja 1947. godine

preduzeće je imalo 112 zaposlenih, 1957. godine 280, 1967 – 1.538, 1980 – 3.700, a 1987 preko 5.000 a zasluţno je

za izgradnju većine objekata u gradu bilo stambenih, javnih, sportskih, ugostiteljskih ili privrednih i industrijskih. Od

osnivanja pa do 1990. godine preduzeće je prošlo kroz nekoliko integracija i transformacija ali je uvijek bilo bitan

faktor u izgradnji i širenju grada, sa kojim se i samo razvijalo. Izgradnja Zenica, foto-monografija, novinsko

izdavaĉko preduzeće Zadrugar, Sarajevo, 1967, 7-34; Naša riječ, Specijalno izdanje, „Zenica 35 godina u slobodi“

12. april 1980, 49; Izgradnja, foto-monografija, SOUR Izgradnja Zenica, Zenica, 1987

25

tipa za potrebe Ţeljezare, a krajnji rok završetka radova za oba preduzeća je bio oktobar 1960.

godine.85

Zadati rokovi su ispoštovani, ali uskoro su na vidjelo izašli rezultati „jeftinije gradnje“ i

brojnih ušteda na graĊevinskom materijalu. U nekoliko stambenih blokova došlo je do pucanja

zidova tako da se „može kroz pukotinu i ruka provući“, a iako su pojedini stanari pokušali da

gipsom zatvore pukotine, zidovi su i dalje pucali, tako da su se za nekoliko centimetara pomjerili.

U drugom sluĉaju došlo je do rušenja dijela zgrade u Crkvicama koja još nije bila ni dovršena, pri

ĉemu je jedan radnik „Izgradnje“ zadobio teške povrede, a još dvojica lakše, dok je sama zgrada

„izgledala kao poslije bombardovanja“.86

Kako je vrijeme prolazilo situacija se dodatno

pogoršavala, a svi nedostaci „brze i jeftine“ izgradnje su izlazili na vidjelo. Naginjanje i pucanje

zidova postali su standardnim sluĉajevima, kao i pucanje vodovodnih i kanalizacionih cijevi. I

najmanje padavine dovodile su da poplavljanja podruma, a dešavalo se i propadanje balkona, što

je predstavljalo veliku opasnost kako za stanare tako i za ostale graĊane. Stanari su podnosili

primjedbe i apele opštinskim vlastima, pa ĉak i Izvršnom vijeću Bosne i Hercegovine i Saveznom

izvršnom vijeću.87

Opština, koja je bila vlasnik stanova i odgovorna za njihovo odrţavanje,

formirala je struĉne komisije koje su utvrdile greške prilikom izvoĊenja radova. MeĊutim,

izvoĊaĉi radova, preduzeća „Izgradnja“ i „Krajina“, su odgovornost prebacivali na projektanta i

greške u samim projektnim planovima. Odgovornost je prebacivana sa jednih na druge, a stanovi

su se i dalje rušili, dok se na kraju nije utvrdilo da je za sanaciju i uklanjanje nedostataka

potrebno investirati oko 70 miliona dinara, a najugroţenijim stanarima dodijeliti druge stanove,

što je konaĉno i uĉinjeno.88

MeĊutim to nisu bili jedini problemi ovog naselja sa nekoliko hiljada stanovnika gdje je

bila smještena i velika bolnica. Dugo vremena su Crkvice bile potpuno odsjeĉene od centra

grada, jer je postojao samo jedan stari drveni most preko rijeke Bosne. Urbanistiĉkim planom iz

1955. godine predviĊena je izgradnja potpuno novog betonskog mosta preko rijeke Bosne te

rekonstrukcija i modernizacija postojećeg drvenog. Sa izgradnjom betonskog mosta, koji je bio

150 metara dug i 12 metara širok sa modernim kolovozom i širokim pješaĉkim stazama, zapoĉelo

se prije poĉetka radova na stambenom naselju, a i njegovo puštanje u promet takoĊer je bilo

planirano ranije. Troškovi izgradnje iznosili su oko 150 miliona dinara, a izvoĊaĉ radova bilo je

85

„Uskoro gradnja osam blokova sa 400 stanova“, Naša riječ, 05. avgust 1959, 3 86

„Srušio se dio nedovršene stambene zgrade“, Naša riječ, 31. maj 1961, 9 87

„Naselje Curukovića umire uspravno“, Naša riječ, 25. avgust 1965, 3 88

„Ko treba da odgovara?“, Naša riječ, 09. februar 1966, 5

26

graĊevinsko preduzeće „Krajina“ iz Banjaluke.89

MeĊutim, pred sam kraj 1959. godine, kada je

izgradnja ovog mosta bila u završnoj fazi, ĉitav Zeniĉki srez je bio pogoĊen obilnim padavinama

i poplavama. Komisije koje su izvršile procjenu štete izazvane ovim poplavama ustanovila je

ogromnu materijalnu štetu, a najveću je pretrpio novi most i to u iznosu od 110 miliona dinara.

Nabujala rijeka je u potpunosti odnijela lijevi luk mosta te je njegova popravka bila nemoguća pa

se moralo krenuti sa njegovom ponovnom izgradnjom.90

Izgradnja je ipak konaĉno završena, pa

je sveĉano otvoren na Dan Republike 1961. godine, ĉime je završena potpuna izolacija bolnice i

naselja u Crkvicama.91

Prošla je skoro ĉitava decenija do rekonstrukcije drugog mosta, odnosno

do izgradnje novog betonskog pored starog drvenog mosta, ali je njegovim puštanjem u promet

znaĉajno rasterećen saobraćaj u gradu i omogućena brţa komunikacija izmeĊu naselja sa obje

obale rijeke Bosne.92

Saobraćajna izolovanost ostavila je posljedice na snabdijevanje ovog

naselja osnovnim prehrambenim artiklima. Naime, urbanistiĉko rješenje stambene zajednice

predviĊalo je postojanje velikog broja usluţnih i trgovaĉkih objekata, ali kao i u ostalim

dijelovima grada izgradnja pratećih objekata nije pratila stambeni razvoj naselja, pa su u poĉetku

otvorene samo dvije prodavnice, od toga jedna poljoprivredna, te pekara i mljekara. Broj

prodavnica nije bio srazmjeran veliĉini samog naselja, a zbog slabih saobraćajnih komunikacija

oteţano je snabdijevanje namirnicama u centru grada, pa su cijene osnovnih namirnica u

Crkvicama bile znatno više nego u ostatku Zenice (npr. 1kg mesa bio je za 40 dinara skuplji), a

vrlo ĉesto se pojedini artikli uopće nisu mogli kupiti.93

Iz istih razloga ni javni gradski saobraćaj

nije bio uspostavljen u potrebnom kapacitetu, kao ni odvoz smeća koje je bilo razbacano po

ĉitavom naselju pa i ispod prozora zgrada.94

MeĊutim, navedeni nedostaci izgradnje i ureĊenja stambenih naselja nisu bili prisutni

samo u Crkvicama, jer su i brojna druga naselja u Zenici imala iste ili sliĉne probleme. Blatuša je

bilo jedno od prvoizgraĊenih zeniĉkih naselja nakon Drugog svjetskog rata, podignuto za potrebe

smještanja radnika koji su radili na izgradnji pruge Bosanski Šamac-Sarajevo. Tada je izgraĊen

veliki broj baraka i trošnih zgrada sa nekoliko stanova, predviĊenih za privremeni smještaj

radnika, ali je stambena kriza koja je uslijedila promijenila njihovu prvobitnu namjenu i

89

„Podiţe se novi most u Zenici“, Naša riječ, 03. septembar 1958, 3 90

„Ukupna šteta 236 miliona dinara“, Naša riječ, 23. decembar 1959, 9 91

„Preko Bosne mostom dugim 150 metara“, Naša riječ, 29. novembar 1961, 11 92

„Novi objekti u Staroj godini“, Naša riječ, 29. decembar 1971, 3 93

„Teške nevolje mještana u Crkvicama“, Naša riječ, 28. oktobar 1959, 3 94

„Da naselje bude moderno...“, Naša riječ, 20. januar 1960, 8

27

pretvorila ih u višegodišnje domove brojnih porodica. Pruga Šamac-Sarajevo, ĉija je izgradnja

završena 1947. godine, odvojila je Blatušu od ostatka grada što se nepovoljno odrazilo na njen

razvoj, pa je dugo vremena ovo naselje bilo urbanistiĉko i saobraćajno slijepo crijevo.95

Do

postepenog poboljšanja situacije došlo je nakon poĉetka izgradnje novog gradskog nogometnog

stadiona u Blatuši 1958. godine, ali je naselje još dugo vremena opravdavalo svoje ime. Blatuša

je bila pod stalnom opasnošću od izlijevanja rijeke Bosne, na ĉijoj obali je bila smještena, a

nakon svakih većih padavina kretanje naseljem je bilo gotovo nemoguće jer ulice nisu bile

asfaltirane, pa su stanovici ĉesto bivali zaglavljeni u blatu. Nakon jednog takvog nevremena u

naselju se stvorila ogromna bara oko koje su se naselile ţabe i komarci, a prijetila je mogućnost

pojavljivanja malarije.96

Zbog blizine centru grada, ali i Ţeljezari, u Blatuši su konstantno

podizani novi stambeni objekti, pa se broj stanovnika ubrzo popeo na oko 4,000.97

MeĊutim, kao

i u Crkvicama, ni ovdje izgradnja pratećih i usluţnih objekata nije pratila stepen stambene

izgradnje, pa su stanovnici bili uskraćeni za normalno snabdijevanje osnovnim artiklima.

Saobraćajnu komunikaciju sa centrom grada oteţavao je loš prelaz preko pruge, koji iako

obezbijeĊen nije bio najsigurniji i sigurno nije bio dovoljan za naselje te veliĉine. Ulice nisu bile

asfaltirane, a nije uvedena ni javna rasvjeta, dok je ĉitava Blatuša imala samo jedno poštansko

sanduĉe.98

Kulturni i zabavni ţivot uopće nije postojao, pa su odbornici iz Blatuše na sjednicama

Opštinske skupštine govorili „da im ljudi ne bi uopšte dolazili da nije tamo stadion Čelika“.99

Prilikom projektovanja i izgradnje stambenih objekata u Zenici, urbanisti i izvoĊaĉi

radova nailazili su na karakteristiĉne probleme u zavisnosti od dijela grada u kojem su se ovi

radovi odvijali. I dok su Crkvice bile izolovane samim svojim poloţajem na desnoj obali rijeke

Bosne i nedostatkom mostova, a Blatuša odvojena prugom i okruţena rijekom Bosnom, naselja u

starom dijelu grada nisu imala te probleme. Stare osmanske mahale Jalija, Sejmen i Odmut su

bile omeĊene na jednoj strani rijekom Bosnom, a na drugoj uzanom prugom, ali one nisu

pretstavljale smetnju njihovom daljem razvoju. Specifiĉan problem izgradnje i širenja ovih

zeniĉkih naselja bio je veliki broj malih porodiĉnih kuća koje je trebalo srušiti, a zatim njihovim

vlasnicima dodijeliti zamjenske stanove ili zemlju u drugim dijelovima grada. Pored negodovanja

95

Zenica, Fotomonografija, 1987, 26 96

„Blatušani i njihove nevolje“, Naša riječ, 14. avgust 1957, 5 97

„Blatuša se širi, ali...“, Naša riječ, 11. decembar 1957, 8 98

„U Blatuši ne traţe mnogo“, Naša riječ, 27. januar 1960, 8 99

„Da li je Blatuša – odvojena od svijeta“, Naša riječ, 13. juli 1966, 3

28

vlasnika tih objekata koji se nisu slagali sa ovakvim namjerama vlasti, problem je bio i što je

takva praksa zahtijevala veća novĉana sredstva, kojih je uvijek bilo malo. MeĊutim, Opština je

svoje namjere provela i u tom procesu Zenica je ostala bez najvećeg dijela objekata iz osmanskog

perioda uprave (stare kuće zeniĉkih porodica).100

Još je Generalnim urbanistiĉkim planom iz

1955. godine predviĊena izgradnja novih zgrada u ovom dijelu Zenice, a kasnije je izraĊen i

poseban urbanistiĉki projekat za ovaj dio grada, koji je uvršten i u slijedeće GUP-ove. Prvo je

izgraĊeno deset stambenih blokova na Jaliji i Odmutu sa tridesetak malih stanova sa

„minimalnim, ali zadovoljavajućim standardom“, koji su podrazumijevali pretsoblje, spavaće

sobe za roditelje i djecu (ukupno dvije sobe), stambenu kuhinju sa nišom, ostavu i malo kupatilo

nazvano „mokra baterija sa tušem“.101

Zatim se poĉelo sa izgradnjom još 497 stanova na Jaliji i

to 11 garsonjera, 60 jednosobnih, 410 dvosobnih i 16 trosobnih stanova, ali treba imati na umu da

su svi ovi stanovi bili vrlo male kvadrature.102

Nakon toga arhitekta Karlo Kuţatko je izradio

urbanistiĉki projekat za kompletnu stambenu zajednicu na Sejmenu (poput one u Babinoj Rijeci

tj. Crkvicama) sa oko 1,000 stanova i 3,500 stanovnika. Stambenu zajednicu ĉinilo je 15 blokova

tipa „59“ i tri visinska stambena objekta (solitera) sa po 12 spratova, u kojima su bili jednosobni,

dvosobni, trosobni stanovi i garsonjere, te ostali usluţni, trgovaĉki, društveni i drugi objekti.103

Nedostatak slobodnog prostora primjerenog za velike graĊevinske radove u Zenici bio je

problem kojem su paţnju poklonili i autori prvog GUP-a. Kako bi se postojeće graĊevinsko

zemljište u gradu što bolje iskoristilo predloţena je tzv. gradnja u visinu, odnosno podizanje

stambenih objekata sa većim brojem spratova. Izgradnja ovakvih objekata bila je predviĊena i u

urbanistiĉkim projektima stambenih zajednica Babina Rijeka i Sejmen, ali i u drugim dijelovima

grada. U poĉetku su prvo graĊeni sedmospratni stambeni objekti, mali neboderi sa 14 ili 28

stanova, u zavisnosti od njihove veliĉine. Karakteristika ovih nebodera je ta što su u njima bili, za

taj period, vrlo veliki i komforni (uglavnom trosobni) stanovi, a i cijena njihove izgradnje je bila

prihvatljiva (milion i 800 hiljada dinara po stanu). Glavni razlozi za izgradnju ovakvih objekata

bili su potreba za komfornijim stanovima radi angaţovanja izvjesnog broja iskusnih

visokostruĉnih kadrova i raznih specijalista, te razbijanje arhitektonske monotonije u gradu.

Naime, u Zenici su se tada, uglavnom, gradile trospratne i ĉetverospratne zgrade, što je ostavljalo

100

Mesud Sarić, Zeniĉka ĉaršija i mahale, Općina Zenica, Zenica, 2006, 149-157 101

„Proljetna stanbena ofanziva“, 19. decembar 1957, 5 102

Opseţna izgradnja“, Naša riječ, 12. novembar 1958, 1 103

„Kompletne stanbene zajednice na Sejmenu i u Babinoj Rijeci“, Naša riječ, 11. januar 1959, 10

29

utisak sivila i zapuštenosti, a GUP je predviĊao podizanje modernog urbanog naselja. Podizanje

malih nebodera i još nekih objekata znaĉilo je mnogo za ljepšu i interesantniju fizionomiju

grada.104

Postepeno se prelazilo i na izgradnju, planovima predviĊenih, viših solitera sa preko

deset spratova. Za njihovu izgradnju bila je potrebna iskusna i dobro opremljena graĊevinska

operativa, ali je njihova praktiĉna vrijednost bila ogromna, jer su zauzimali relativno malo

graĊevinskog prostora, a sadrţavali veliki broj, prijeko potrebnih, stanova. Najzastupljeniji tip bio

je soliter sa 12 spratova, podignut širom grada, a najviše u Crkvicama, te na Sejmenu i Jaliji.105

Iako je izgraĊeno desetak ovakvih tipskih solitera u Zenici, paţnju javnosti, a i novinara „Naše

rijeĉi“ zaokupila su dva jedinstvena i specifiĉna, Neboder u Crkvicama i Ĉeliĉni soliter kod

ţeljezniĉke stanice. Neboder u Crkvicama je bio, zapravo, trinaestospratni soliter sa 100

dvosobnih stanova i 26 garsonjera, u ĉijem prizemlju je bila smještena samoposluga preduzeća

„Rad“. Neboder je izgradilo preduzeće „Izgradnja“ Zenica, a svaki stan je bio opremljen

„savremenim ureĎajima“ i elektriĉnim štednjakom. Ovaj 50 m visoki objekat, koji je visinom

daleko nadmašivao Kamberovića brdo koje se pruţalo izmeĊu ovog naselja i grada, kada je

izgraĊen bio je najveći u Bosni i Hercegovini.106

Izgradnja prvog ĉeliĉnog solitera u Zenici

izazvala je još veće zanimanje javnosti, pa je „Naša rijeĉ“ pratila njegovu izgradnju sa posebnom

paţnjom, ĉesto objavljujući kratke izvještaje o stanju njegove izgradnje.107

Izgradnju ovog

objekta finansirala je „Ţeljezara“ Zenica, s ciljem rješavanja stambenih problema svojih radnika,

a izvoĊaĉi radova su bili „Izgradnja“ Zenica i „Metalogradnja“ Zagreb.108

Soliter, ĉija je

izgradnja završena krajem 1968. godine,109

imao je 16 spratova i 80 stanova, a troškovi njegove

izgradnje iznosili su 900 miliona dinara. IzgraĊen je na tadašnjem trgu Bratstva i jedinstva kod

ţeljezniĉke stanice, a svoje ime je dobio po naĉinu izgradnje, odnosno ĉeliĉnoj konstrukciji na

koju je postavljan siporeks (lagani beton). Osim javnosti za izgradnju ovog objekta bili su

zaineresovani i struĉnjaci iz „Izgradnje“, koji su razmatrali mogućnost serijske izgradnje ĉeliĉnih

solitera, te sve ostale jugoslovenske ţeljezare, jer bi eventualna masovnija izgradnja ovakvih

objekata uticala na veću potrošnju ĉelika. Ĉeliĉni soliter u Zenici bio je meĊu prvim izgraĊenim

objektima ovakve vrste u Jugoslaviji, a njegovi graditelji su isticali njegove prednosti: jednaka

104

„Sedmospratni stanbeni objekti“, Naša riječ, 15. juli 1959, 5 105

„Prvi soliteri“, Naša riječ, 27. februar 1963, 1 106

„Najveći soliter u Republici“, Naša riječ, 21. oktobar 1964, 2 107

„Ĉeliĉni 'dţin' “, Naša riječ, 12. juni 1968, 9; „Novo ruho ĉeliĉnog kolosa“, Naša riječ, 26. juni 1968, 9; „Raste

soliter“, Naša riječ, 21. avgust, 1968, 9 108

„Traţi se recept za jeftin stan“, Naša riječ, 22. decembar 1965, 1 109

„Novi objekti u staroj godini“, Naša riječ, 01. januar 1969, 3

30

cijena kvadratnog metra stambene površine onoj u klasiĉnoj izgradnji, brţa izgradnja, mogućnost

racionalizacije i tipizacije proizvodnje, te maksimalna mehanizacija radova i minimalno uĉešće

ţive radne snage.110

Pored Opštine i preduzeća su pravila stambene objekte za smještaj svojih radnika, a pored

Ţeljezare i Rudnika, najznaĉajniji privredni kolektivi u Zenici su bila brojna graĊevinska

preduzeća („Izgradnja“ Zenica, „ŢGP“ Sarajevo, „Krajina“ Banjaluka itd). Ţeljezara i Rudnik su

imali dugu tradiciju izgradnje stambenih objekata za svoje radnike, izgradnjom radniĉkih

kolonija u blizini svojih pogona. Takva praksa nastavljena je i nakon Drugog svjetskog rata, a

kao i u prošlosti graĊeni su uglavnom jeftini i skromni stambeni objekti, bez ikakvog komfora.

Neposredno nakon rata ova preduzeća su preuzela trošne barake, izgraĊene za potrebe zaposlenih

na izgradnji pruge, i podijelila ih svojim radnicima, a izgraĊeni su i novi, ali jednako skromni,

stambeni objekti. Zgrade namjenjene njihovim radnicima su graĊene širom grada, u samom

poĉetku najviše u Blatuši, Peharama, Tetovu i drugim naseljima u blizini samih pogona, a kasnije

i u udaljenijim naseljima kao naprimjer u Crkvicama. Stambena kriza u ovim preduzećima bila je

jednaka krizi koja je vladala u cijelom gradu, a i praksa izgradnje stanova je bila jednaka, što brţe

i što jeftinije, mada se situacija vremenom popravljala. Pored baraka i jeftinih stambenih zgrada,

postojao je i karakteristiĉni tip stambenog objekta namjenjenog rješavanju problema smještaja

radnika samaca. Hoteli za samce, kako su bili nazvani, bili su zapravo višespratne zgrade sa

velikim brojem soba ili malih stanova, bez ikakvog komfora i brojnim zajedniĉkim prostorijama.

IzgraĊena su dva ovakva objekta: jedan u Radakovu, a drugi u neposrednoj blizini novoizgraĊene

direkcije Ţeljezare Zenica. Iako su se nalazili u dva razliĉita dijela grada i bili namjenjeni

radnicima razliĉitih preduzeće, njihova izgradnja poĉela je otprilike u isto vrijeme. Objekat u

Radakovu, naselju koje se tada nalazilo na periferiji grada, za potrebe svojih radnika izgradilo je

preduzeće „Izgradnja“. Ovaj višespratni objekat je pored 150 leţaja imao i društvene prostorije,

restoran i kuhinju, a grijao se iz kotlovnice podignute pored samog hotela.111

Sa izgradnjom

drugog hotela poĉelo se pred poĉetak druge faze realizacije plana rekonstrukcije i proširenja

Ţeljezare, a pored domaćih radnika tu su bili smješteni i struĉnjaci iz SSSR-a koji su takoĊer

radili na ovom projektu. GraĊevinske radove izvelo je preduzeće „Bosna“ iz Sarajeva, a njihova

110

„Prvi ĉeliĉni soliter u Zenici“, Naša riječ, 04. oktobar 1967, 2 111

„Samaĉki hotel u Radakovu“, Naša riječ, 20. mart 1963, 5

31

vrijednost stajala je oko 300 miliona dinara. Hotel je imao pet spratova i 107 garsonjera i

dvokrevetnih soba, a mogao je primiti oko 400 radnika.112

Rješavanje stambenog problema hiljada radnika zaposlenih u industrijskim kapacitetima

grada bilo je u središtu zanimanja politiĉkih elita Zenice u prvim decenijama socijalistiĉke

izgradnje ali i poslije. Stepen rasta stanovnika bio je mnogo veći od broja izgraĊenih stambenih

objekata za koje je trebalo izdvojiti ogromna novĉana sredstva kojih nikada nije bilo dovoljno.

Ovakva situacija definisala je dva najvaţnija prioriteta u rješavanju akutne krize stambenog

prostora, a to su pronalazak odgovarajućeg modela finansiranja stambene izgradnje i izrada

projekata izgradnje što jeftinijih stanova. Pronalaţenje najboljeg naĉina finansiranja stambene

izgradnje bilo je u nadleţnosti saveznog nivoa vlasti, koji je to pokušao riješiti provoĊenjem dvije

stambene reforme 1957. i 1966. godine. Izrada i odabir najjeftinijeg stambenog projekta bilo je

prepušteno opštinskim nivoima vlasti, pa je zbog toga u Zenici i osnovano preduzeće „Projekat“

(kasniji „Zenica-projekt“) ĉiji je glavni projektant, i jedno vrijeme direktor, bio Karlo Kuţatko

autor većine stambenih objekata u gradu. U nadleţnosti opština bila je i izrada planskih

dokumenata, generalnih urbanistiĉkih planova (kojih je Zenica u ovom periodu imala dva, iz

1955. i 1965. godine), urbanistiĉkih projekata pojedinih naselja itd. koji su bili od velikog znaĉaja

za sam izgled i normalno funkcionisanje grada. U Zenici je bilo velikih odstupanja prilikom

realizacije GUP-ova, naroĉito kod onog iz 1955. godine, što je bilo uzrokovano i nedostatkom

potrebne dokumentacije (urbanistiĉkih projekata za GUP iz 1955) i nedostatkom sredstava (za

projekte predviĊene u GUP-u iz 1965). Tokom prvih pet godine realizacije prvog GUP-a, od

1956. do 1960. godine, izgraĊeno je ukupno 1.418stanova tj. oko 280 godišnje, 113

a to je period

izgradnje uglavnom niskih zgrada sa po tri ili ĉetiri sprata i to na prostoru starih zeniĉkih mahala

Jalije, Odmuta i Sejmena, te dijelom u Novoj Zenici i Crkvicama. U periodu od 1961. do 1965.

godine, to je vrijeme izrade novog GUP-a ali i period u kojem su se najbolje vidjeli rezultati

stambene reforme iz 1957. godine, izgraĊeno je ukupno 3.143 stana odnosno oko 630 godišnje.114

U vrlo kratkom periodu broj izgraĊenih stanova je znatno povećan (više od 100%) što se moţe

objasniti povećanjem sredstava namijenjenih stambenoj izgradnji, pronalaţenjem jeftinijih vidova

izgradnje, usavršavanjem graĊevinskih preduzeća, postojanjem odgovarajuće dokumentacije itd.

112

„Hotel za 400 graditelja Ţeljezare“, Naša riječ, 31. jul 1963, 6 113

Naša rijeĉ, Zenica 35 godina u slobodi, 19 114

Isto

32

MeĊutim, ovako velikom povećanju izgradnje kumovala je i ĉinjenica da se upravo u ovom

periodu poĉelo sa izgradnjom novog naselja u Crkvicama, odnosno na velikom i slobodnom

graĊevinskom prostoru gdje, za razliku od npr. Jalije, Sejmena i Odmuta, nije bilo potrebno rušiti

stare objekte. Ovo je i period izgradnje prvih nebodera, koji su doduše u poĉetku imali samo

sedam spratova ali su ipak zahtijevali mnogo manje prostora što je olakšavalo ĉitav proces, a

ujedno su povećavali i broj izgraĊenih stanova. Od 1965. do 1970. godine podignuto je ukupno

2.275 stanova odnosno 455 godišnje,115

iako je novi GUP predviĊao izgradnju 1.000 stanova

godišnje. Stambenom reformom iz 1966. godine veća odgovornost u rješavanju ovih problema

prebaĉena je na niţe nivoe vlasti, što je ujedno znaĉilo da opštine same pronalaze sredstva za

finansiranje ovih projekata. Prilikom izrade novog GUP-a istaknuto je zapostavljanje komunalne

izgradnje u Zenici i sugerisano da se takva praksa promijeni, što je i uĉinjeno, pa se upravo u

ovom periodu zapoĉelo sa velikim komunalnim projektima (1967. nova toplana, 1968. vodovod

Krušćica, radovi na bulevaru) koji su znatno uticali na koliĉinu sredstava za stambenu izgradnju.

Broj stanova bio bi i manji da se širom grada nisu poĉeli graditi visoki neboderi (sa dvanaest i

više spratova), a zbog izrade prateće dokumentacije i urbanistiĉkih projekata pojedinih naselja još

se uvijek nisu osjećali rezultati novog GUP-a, koji je predviĊao izgradnju kompletnih naselja sa

riješenim svim komunalijama. Prema popisu stanovništva na dan 31. mart 1971. godine u Zenici

je bilo 67.683 stanovnika i 12.864 stana, a deset godina ranije, 1961. godine, imala je 46.510

odnosno 30.000 stanovnika i 5.000 stanova manje.116

Pritisak novopridošlog stanovništva bio je

zaista ogroman i uprkos svim naporima lokalnih vlasti problem stambenog smještaja u gradu nije

bio ni blizu rješenog.

115

Naša rijeĉ, Zenica 35 godina u slobodi, 19 116

Zenica, Fotomonografija, Skupština opštine Zenica – SPEKTAR ZAGREB, Ljubljana, 1975

33

Komunalna izgradnja od 1956. do 1969. godine

Već je napomenuto da je socijalistiĉka urbanizacija samo posljedica ubrzane

industrijalizacije, ali bi se za izgradnju komunalnih objekata takoĊer moglo reći da je posljedica

urbanizacije. Koliko god da je stambena izgradnja bila u sjeni industrijalizacije, isto toliko je

komunalna izgradnja bila u sjeni stambene. PodreĊenost komunalne u odnosu na stambenu

izgradnju bila je naroĉito izraţena u prvim decenijama nakon Drugog svjetskog rata, a u Zenici se

situacija nije mnogo promijenila ni nakon usvajanja prvog GUP-a 1955. godine.117

O

zapostavljenosti komunalne izgradnje najbolje govori podatak da brojni narodni odbori opština,

meĊu kojima je bila i Zenica, nisu imali ni okvirne planove izgradnje ovih objekata i sluţbi.

Najveći problem je bio nedostatak sredstava, jer prihodi većine komunalnih sluţbi nisu bili

dovoljni ni za podmirenje njihovih osnovnih potreba, pa su najĉešće primali godišnje dotacije za

izdrţavanje od opština, od kojih su zavisila i sva eventualna ulaganja. I lokalne vlasti su bile

svjesne ovakve situacije, što su i priznavale na brojnim savjetovanjima odrţanim povodom

rasprave o izradi novog GUP-a od kojeg se oĉekivalo da poboljša i stanje komunalne

infrastrukture u gradu.118

Najvaţnija komunalna djelatnost svake lokalne zajednice je izgradnja novih i odrţavanje

postojećih gradskih saobraćajnica i pristupnih puteva, koji pored svog komunikacijskog znaĉaja,

vaţnog za prohod ljudi i roba, imaju i svoju urbanistiĉku i estetsku ulogu. Uz ulice se izgraĊuju

novi graĊevinski objekti raznih namjena (stambenih, usluţnih, privrednih, kulturnih itd), njima se

obiĉno zaokruţuju kompleksi stambenih naselja oblikovanih u stambenu ili mjesnu zajednicu ili

neki drugi vid lokalnog organizovanja, a one ĉesto pokazuju i zacrtani pravac teritorijalnog

širenja grada u budućnosti. Ulice zauzimaju jedno od najvaţnijih pozicija prilikom urbanistiĉkog

planiranja kako pojedinih naselja, tako i cijelog grada, jer trasa pojedinih ulica odreĊuje trasu

svih ostalih komunalnih instalacija (vodovod, kanalizaciju, elektriĉne vodove, grijanje itd), pa

izgradnja nove ulice ili rekonstrukcija stare ujedno znaĉi i izvoĊenje jednakih radova na ostalim

komunalnim mreţama. Stanje saobraćajne mreţe u Zenici neposredno nakon Drugog svjetskog

rata bilo je oĉajno, jer je tek 1951. godine obezbijeĊen prvi znaĉajan fond sredstava za

117

„Komunalna izgradnja zaostaje za stambenom izgradnjom“, Naša riječ, 04. decembar 1957, 3 118

„Izgradnja i finansiranje komunalnih objekata“, Naša riječ, 09. septembar 1959, 1

34

komunalne potrebe, prvenstveno obnovu saobraćajnih komunikacija.119

Tada je izvršeno

pokockavanje pojedinih ulica ili zasipanje troskom umjesto asfaltiranja što će dugo vremena biti

odlika pojedinih zeniĉkih naselja (npr. Blatuša), ali ujedno i biti problem odrţavanju

kanalizacione mreţe. MeĊutim, ako uzmemo u obzir da sve do 1958. godine Zenica i Sarajevo

nisu bili povezani asfaltnim putem, moţemo reći da je situacija u gradu, za to vrijeme, bila

zadovoljavajuća.120

Dvije najvaţnije saobraćajne komunikacije u Zenici bile su, prva, na sjeveru

duţ lijeve obale rijeke Bosne i, druga, na jugu trasom uzane pruge Bosanski Brod – Sarajevo koje

su se spajale na Bojinom viru i tako ĉinile saobraćajni prsten oko grada. Profesor Juraj Neidhart

je prvim GUP-om predloţio izgradnju bulevara duţ lijeve obale, ĉime bi se izvršila i regulacija

korita rijeke Bosne i smanjila opasnost od poplava, a prema kojem bi bile upućene sve ostale

gradske saobraćajnice. Istim planom predviĊeno je i izmještanje uzane pruge iz Zenice, te

izgradnja moderne gradske magistrale tom trasom, što bi pored samog poboljšanja saobraćajne

mreţe omogućilo ujedno i znatniju stambenu izgradnju na podruĉju Meokušnica, naselja koje je,

poput Blatuše na drugom kraju grada, bilo potpuno odsjeĉeno ovom prugom. Izgradnja bulevara

ipak je bila prioritet jer je podrazumijevao izgradnju nekoliko mostova preko Bosne što je bilo

vaţno za nova naselja na desnoj obali rijeke, ali i modernizaciju svih pristupnih ulica. Radovi su

poĉeli 1962. godine izgradnjom ulice koja je povezivala zgradu direkcije Ţeljezare i novi bulevar,

prolazeći pored nove ţeljezniĉke stanice, a koja je kasnije nazvana „Industrijskim bulevarom“.

Tada se poĉelo i sa postepenim ureĊenjem korita Bosne izgradnjom kamene utvrde, a svim

radovima je prethodio dug proces eksproprijacije zemljišta na trasi puta i rušenje brojnih

objekata.121

Radovi na Obalnom bulevaru završeni su tokom novembra 1967. godine, a pored

izgradnje samog puta podrazumijevali su i utvrĊivanje obale kamenom podzidom i šetalištem,

postavljanje svih instalacija, niza drugih pristupnih ulica sa svim instalacijama, postavljanje javne

rasvjete, ozelenjavanje, restauraciju starog i izgradnju potpuno novog betonskog mosta preko

Bosne, kao i izgradnju velikog hotela, što je sve zajedno koštalo oko 1 milijarde dinara.122

Bulevar je ipak sveĉano otvoren tek 27. jula 1971. godine – na Dan ustanka, kada su okonĉani

radovi na izgradnji novog, na mjestu starog drvenog, mosta preko rijeke Bosne.123

O problemu

uzane pruge u Zenici, ĉije je izmještanje predviĊeno u oba GUP-a, govorilo se ĉesto, ali je zbog

119

Zenica, Fotomonografija, 1987, 30 120

„Modernizacija puteva“, Naša riječ, 10. jul 1957, 3 121

„Ništa se ne zaboravlja“, Naša riječ, 27. jul 1966, 4 122

„Novi objekti u staroj godini“, Naša riječ, 27. decembar 1967. i 03. januar 1968, 3 123

„Prazniĉni poklon – most i bulevar“, Naša riječ, 04. avgust 1971, 3

35

velikih finansijskih izdataka taj posao stalno odgaĊan.124

Problem je bio i u tome što Opština

Zenica nije bila ni vlasnik ni upravnik pruge nego „Ţeljezniĉko trgovaĉko preduzeće“ iz Sarajeva

koje ju uvijek imalo preĉe interese od njenog izmještanja.125

Ovo pitanje je bilo od krucijalnog

znaĉaja za budući razvoj grada, jer je na toj trasi planirana izgradnja moderne magistrale sa po

dvije trake u oba smjera ukupne širine 20 m, sa zelenim razdjelnim pojasom.126

Pitanje

izmještanja uzane pruge ponovo se aktuelizovalo nakon puštanja u promet normalne pruge

Sarajevo-Ploĉe 29. novembra 1966. godine, ali je već tada pojašnjeno da njena sudbina zavisi od

izgradnje dionice normalne pruge Lašva-Dolac, ĉija je vrijednost 5,8 milijardi dinara.127

MeĊutim tri godine poslije „ŢTP“ je objavio da zbog velikh gubitaka nije u stanju da finansira

izgradnju ove dionice, ĉime je još jedan pokušaj izmještanja uzane pruge propao pa je, kao i

ranije, prolongirano za „ljepša vremena“.128

Snabdijevanje dovoljnim koliĉinama pitke vode jedan je od osnovnih uslova za opstanak i

razvoj svakog naseljenog mjesta. Nekada se Zenica snabdijevala vodom iz primitivnih kaptaţa uz

obronke plitkih zdenaca i vodonosnih podzemnih slojeva kao i iz kratkih dovoda iz pojedinih

većih i manjih prirodnih izvora. Takva situacija se zadrţala sve do 1910. godine kada je izgraĊen

i pušten u pogon prvi zeniĉki vodovod ĉija je duţina iznosila svega 3565 metara koji se napajao

iz izvora Stremešnjak u dolini rijeke Graĉanice.129

Vodovod je imao kapacitet od 22 litra po

sekundi i bio je dovoljan za oko 7200 stanovnika, što je i odgovaralo tadašnjoj veliĉini grada.

Već se 1920. godine osjećao nedostatak pitke vode u gradu i mada su izvršeni manji zahvati na

rekonstrukciji vodovodne mreţe tek je 1937. godine izgraĊen novi rezervoar u mjestu Peĉuj

zapremine 400 kubnih metara, kako bi se voda u noćnim ĉasovima akumulirala a potom

racionalno koristila. Tada se pretpostavljalo da će ove koliĉine vode biti dovoljne za podmirenje

potreba grada, pošto se smatralo da će Zenica 1963. godine imati oko 18.000 stanovnika.

MeĊutim, pretpostavke su se pokazale pogrešnim pa je već 1948. godine izvršena kaptaţa vrela

Klopĉe i izgraĊen rezervoar zapremine 150 kubnih metara, ali zbog naglog širenja grada ni to nije

bilo dovoljno pa je 1952. godine izgraĊena i crpna stanica u Graĉanici, ĉime je grad ukupno

124

„Uzana stanica treba da promijeni `mjesto boravka`“, Naša riječ, 31. januar 1962, 3 125

„Problem Zenice – ali i ţeljeznice“, Naša riječ, 07. februar 1962, 9 126

Jedan od planova ukljuĉivao je i izmještanje Kaznione iz grada, ali to pitanje ipak nije toliko potencirano. „Šta

predlaţu urbanisti“, Naša riječ, 06. januar 1965, 2 127

„`Odlazi` uzana stanica?“, Naša riječ, 16. mart 1966, 1 128

„Uzana stanica ostaje“, Naša riječ, 05. februar 1969, 3 129

„Voda neće biti problem“, Naša riječ, 29. jul 1964, 23

36

dobijao 58 litara vode u sekundi.130

Uprkos svim naporima ni ove koliĉine vode nisu bile

dovoljne, već su samo bile privremeno rješenje do izgradnje potpuno novog vodovoda, kojim se

zahvatila i površinska i podzemna voda Babine rijeke.131

Izgradnja ovog vodovoda predviĊena je

u dvije faze, a po njihovom okonĉanju obezbijeĊena je dovoljna koliĉina vode za 70.000

stanovnika. Radovi na prvoj fazi otpoĉeli su 1957. godine ukupne vrijednosti od oko 395 miliona

dinara.132

MeĊutim, zajedno sa poĉetkom izgradnje vodovoda poĉelo se i sa izgradnjom novih

naselja u Crkvicama i na Odmutu, ĉija je izgradnja okonĉana prije. Pošto snabdijevanje

stanovnika novih naselja nije bilo moguće iz starih vodovoda, u pogon je prije vremena pušten

dio novog vodovoda, što je dodatno opteretilo mreţu. Situacija se dodatno pogoršavala nakon

svakih obilnijih padavina, jer se voda toliko mutila, a pošto vodovod nije bio završen pa tako ni

odgovarajući ureĊaji za preĉišćavanje, da su brojni stambeni objekti ostajali bez napajanja.133

Uprkos najavama da će radovi na prvoj fazi vodovoda biti završeni po planu to se ipak nije

dogodilo.134

Razlog je velika poplava koja je zadesila grad krajem 1959. godine, a koja je srušila i

nedovršeni betonski most preko rijeke Bosne, preko kojeg su trebale ići i vodovodne instalacije.

Svi ostali radovi su, doduše, završeni na vrijeme, ali je vodovod ostao podijeljen na dva dijela.

Grad se našao u paradoksalnoj situaciji: u rezervoarima je bilo sasvim dovoljno vode za

snabdijevanje svih dijelova grada, ali zbog nedostatka cijevi svi malo uzvišeniji dijelovi grada su

trpili oskudicu.135

Potpunim okonĉanjem radova na izgradnji prve faze novog vodovoda 1961.

godine izvorni kapaciteti su povećani za 45%, pa je na jednog stanovnika otpadalo 145 litara

vode, naspram 100 litara prije izgradnje. Druga faza vodovoda je bila okonĉana 1963. godine ali

je razvoj Zenice premašio sva urbanistiĉka planiranja pa je konstantovano da ni on neće moći

podmiriti potrebe grada uprkos tome što je u njegovu izgradnju uloţeno oko 600 miliona

dinara.136

Poĉetkom maja 1964. godine u Zenici je na inicijativu Skupštine opštine odrţan

simpozijum o snabdijevanju grada zdravom pijaćom vodom, kojem su prisustvovali i eminentni

jugoslovenski struĉnjaci za snabdijevanje naselja vodom, profesori sa zagrebaĉkog i sarajevskog

GraĊevinskog fakulteta. Tu je reĉeno da je za grad od oko 120 hiljada stanovnika i njegovu

industriju potrebno 250 litara vode u sekundi, koja bi sa tadašnjim već postojećim kapacitetom

130

„Snadbijevanje Zenice vodom“, Naša riječ, 10. jun 1959, 5 131

„Biće dovoljno pitke vode“, Naša riječ, 24. decembar 1969, 3 132

„Zašto nema vode“, Naša riječ, 26. juni 1957, 8 133

„Snadbijevanje Zenice vodom“, Naša riječ, 10. jun 1959, 5 134

„Vodovod u Zenici biće na vrijeme završen“, Naša riječ, 23. septembar 1959, 5 135

„Zenica (zasad) ima dovoljno vode“, Naša riječ, 06. april 1960, 7 136

„Ljudi sa vodenih linija“, Naša riječ, 29. jul 1964, 22

37

vodovoda, bila dovoljna i za perspektivni razvoj Zenice. Predloţeno je nekoliko mogućih opcija

za rješavanje ovog gorućeg problema, poput izgradnje akumulacije na Babinoj rijeci ili da se

zahvati Lašva i preĉišćena voda dovede u grad, ali je predloţeno i eventualno kaptiranje izvora

„Plave vode“ u Travniku koja bi se cjevovodima dovela u Zenicu. Ovo vrelo omogućavalo je

preko 1000 litara vode u sekundi, njegova duţina bila je oko 30 km, a troškovi izgradnje oko 4

milijarde dinara što bi zahtijevalo zajedniĉka ulaganja opština Travnik, Novi Travnik, Vitez i

Zenica.137

Ideju o izgradnji vodovoda „Plava voda“ forsirao je direktor „Zenicaprojekta“ inţinjer

Rešid Kulenović. MeĊutim, opštine Travnik i Novi Travnik nisu bile zainteresovane za

realizaciju ovog projekta, prvenstveno zbog velikih troškova ali i malom potrebom za novim

koliĉinama pitke vode.138

Protivnik ove ideje bio je i profesor inţ. Rudolf Broz iz Zagreba, inaĉe

voĊa projekta snabdijevanja Zenice vodom, koji je predlagao izvor Krušćicu kod Viteza za novi

gradski vodovod ili eventualno rijeku Bilu.139

Ono što je bilo zajedniĉko za sve tri varijante je da

su svi izvori van Zenice, a razlog je veliko aerozagaĊenje koje „će na zeničkom nebu još dugo

potrajati“.140

MeĊutim, nakon skoro dvije godine razgovora i istraţivanja odluka je pala na

vodovod Krušćica koji su zajedniĉkim sredstvima izgradile opštine Vitez i Zenica.141

Vrijednost

radova na novom vodovodu iznosila je oko 2 milijarde dinara, duţina trase od Krušćice do

rezervoara na Zmajevcu kod Zenice bila je 20.580 metara, a gradu je obezbjedila novih 400 litara

vode po sekundi, što bi ukupno sa starim vodovodima iznosilo 630 litara po sekundi.142

Poĉetkom

aprila 1968. godine sva projektna dokumentacija potrebna za ovaj projekat bila je prikupljena, a u

finansiranju izgradnje cjelokupnog vodovoda pored opštine Zenica i Vodorada finansirala su i

ostala zeniĉka preduzeća Ţeljezara, Vatrostalna, Izgradnja, Termoelektrana i druga, ali i

preduzeća iz Viteza (Preduzeće hemijske industrije „Slobodan Princip Seljo“) i Sarajeva

(GraĊevinsko preduzeće „Bosna“).143

Iako je najavljivano da će se sa radovima na izgradnji

novog vodovoda krenuti tokom maja, sa njima se krenulo tek u avgustu, a razlozi su bili

kašnjenje uplata finansijskih sredstava namijenjenih ovom projektu.144

Radovi su završeni za

137

„Hoćemo li piti `Plavu vodu`?“, Naša riječ, 12. avgust 1964, 1-3 138

„`Plavavoda` dobila konkurenta“, Naša riječ, 30. septembar 1964, 5 139

„Krušćica ili `Plava voda`?“, Naša riječ, 03. mart 1965, 7 140

„`Plava voda` za Zenicu“, Naša riječ, 27. januar 1965, 5 141

„Definitivno – Krušćica“, Naša riječ, 19. oktobar 1966, 4 142

„Putovaće voda od Krušćice do Zenice“, Naša riječ, 19. oktobar 1966, 11 143

„Planinska voda sa Krušćice“, Naša riječ, 10. april 1968, 18 144

„Prvi kilometri novog vodovoda“, Naša riječ, 21. avgust 1968, 9

38

manje od predviĊenih dvije godine, pa je novi vodovod 20. decembra 1969. godine u probni rad

pustio tadašnji predsjednik opštine Zenica Muhamed Berberović.145

Prvu kanalizaciju Zenica je dobila 1911. godine, a njena mreţa proširivana je i u

meĊuratnom periodu, zajedno sa radovima na vodovodu. Poslije Drugog svjetskog rata mreţa je

takoĊer proširivana, ali bez ikakvog plana tj. od sluĉaja do sluĉaja. Urbanistiĉkim planovima

pojedine stare ulice su neutralisane jer se njihova trasa nije podudarala sa tada postojećom

kanalizacionom mreţom, koja je i sama bila loše izvedena sa brojnim manama i nedostacima.

Situaciju je dodatno pogoršavala loša cestovna infrastruktura u gradu, jer mnoge nisu bile

asfaltirane već su posipane troskom koja je putem slivnika dolazila u kanalizacionu mreţu gdje se

taloţila i umanjivala i onako lošu proticajnu moć kanala. Stanje je naroĉito bilo loše u

prigradskim naseljima (npr. Tetovu) ali i u samom gradu gdje pojedine ulice nisu imale

kanalizaciju, već su fekalne i otpadne vode odvoĊene u slabo sagraĊene septiĉke jame, koje su

ĉesto bile izvor prljavštine i smrada. Ĉak 950 stanova u gradu 1964. godine nije bilo prikljuĉeno

na gradsku kanalizacionu mreţu, a takoĊer veliki broj zgrada nije imao prikljuĉak za vodu.146

Izgradnja kanalizacione mreţe pratila je izgradnju vodovodne, s tim da je izgradnja kanalizacije

mnogo jeftinija od vodovoda jer je potrebno puno manje odvodnih cijevi (npr. 1967. godine

ukupna duţina vodovoda u Zenici iznosila je oko 60 km, a kanalizacije oko 30 km).147

Najznaĉajniji poduhvat po pitanju kanalizacione mreţe u Zenici izvršen je krajem 1959. godine

kada je sagraĊen veliki sabirni kolektor u koji se slijevala sva prljavština iz gradske kanalizacione

mreţe. Izgradnja ovog kolektora pored toga što je omogućila prikljuĉenje naselja i bolnice u

Crkvicama na gradsku kanalizacionu mreţu, smanjila je i zagaĊivanje rijeke Bosne, u koju je

dotada na mnogim mjestima uticala sva gradska prljavština. IzvoĊaĉ radova GP „Krajina“ je za

potrebe izgradnje kolektora podiglo branu da bi se skrenuo tok rijeke, i radovi mogli nesmetano

obavljati. MeĊutim, branu je srušila nabujala Bosna (desetak dana poslije poplava je srušila i

betonski most) što nije nanijelo veliku štetu, jer su radovi bili pri kraju, ali ih je ipak malo

produţila.148

145

„Biće dovoljno pitke vode“, Naša riječ, 24. decembar 1969, 3 146

„Voda neće biti problem“, Naša riječ, 29. jul 1964, 23 147

„Dugi koraci `Vodorada`“, Naša riječ, 28. decembar 1966 i 04. januar 1967, 19 148

„Ispod rijeke“, Naša riječ, 09. decembar 1959, 7

39

Najznaĉajniji komunalni objekat izgraĊen u Zenici bila je gradska toplana koja je

omogućila zagrijavanje većine stambenih objekata u gradu iz jednog izvora. Osnivaĉ i glavni

finansijer radova na ovom objektu bilo je zeniĉko preduzeće „Termoelektrana Zenica“ koje je

izgraĊeno 1936. godine za potrebe snabdijevanja Ţeljezare elektriĉnom energijom i parom, u

ĉijem krugu je i podignuta.149

O potrebi izgradnje jednog ovakvog objekta poĉelo se razmišljati

još 1960. godine kada je po narudţbi Skupštine opštine izraĊen prvi elaborat. MeĊutim, tada je

nedostajao urbanistiĉki plan, jer prvim planom iz 1955. ovaj objekat nije bio ni obuhvaćen, a

drugi je tek bio u poĉetnoj fazi izrade. Problem je, naravno, bio i finansiranje izgradnje ovako

velikog i skupog objekta pa je ĉitav projekat odgoĊen „za bolja vremena“. Nagli rast Zenice

reaktivirao je plan o izgradnji toplane, pa je sredinom 1964. godine Skupština opštine uz pomoć

Društva inţinjera i tehniĉara, pripremila i organizovala javnu diskusiju. Ukazano je na brojne

prednosti izgradnje toplane, a glavni su smanjenje troškova izgradnje zbog postojanja

Termoelektrane i smanjenje zagaĊenosti zraka zbog postepenog nestanka hiljada malih izvora

zagaĊenja tj. pojedinaĉnih kotlovnica.150

Montaţno projektno preduzeće iz Sarajeva je

angaţovano na izradi investicijskog i idejnog projekta toplifikacije Zenice sa rokom dostave

potrebne dokumentacije do 15. februara 1966. godine, što je i ispoštovano.151

MeĊutim, izraĊeni

glavni projekat je ukazao na odreĊene neoĉekivane probleme prilikom širenja toplovodne mreţe.

Naime, postojao je problem sa oko 500 stanova koji su ili bili u izgradnji ili su već završeni, a sa

ĉijom se izgradnjom poĉelo tokom jednogodišnjeg perioda pripreme idejnog plana toplane. To su

bili uglavnom soliteri od 12 spratova (poput onih na Jaliji i Sejmenu) u kojim nisu izgraĊene

kotlovnice za centralno grijanje, a nije bilo ni dimnjaka. „Izgradnja“ koja je i sagradila ove

solitere predloţila je tri moguće varijante za prevazilaţenje problema, a to su izgradnja

kotlovnica na ugalj za svaku zgradu, izgradnja jedne kotlovnice za više zgrada ili uvoĊenje

toplane sa grijanjem na mazut. Na kraju je odluĉeno da se, s obzirom da većina tih objekata nisu

bili useljeni, naknadno uvedu instalacije potrebne za normalno funkcionisanje centralnog

grijanja, pod uslovom da se i krene sa realizacijom cjelokupnog projekta.152

Ipak, Skupština

opštine je na sjednici odrţanoj sredinom jula 1966. godine donijela odluku o izgradnji toplane za

ĉiju prvu fazu izgradnje, ukljuĉujući i dio toplovodne mreţe, je bilo potrebno izdvojiti oko 1,5

149

Miloš Bjelovitić, Zenica i njena okolina, 168 150

„Savremenije i jeftinije grijanje u Zenici“, Naša riječ, 26. april 1967, 12 151

„Grijanje iz jednog `izvora`“, Naša riječ, 03. februar 1965, 1 i 4 152

„Jedna peć za Zenicu“, Naša riječ, 02. februar 1966, 5

40

milijardu starih dinara.153

Potrebna sredstva za izgradnju toplane izdvojili su Termoelektrana

(600 miliona), kao nosilac projekta te Skupština opštine, „Izgradnja“ i Preduzeće za gazdovanje

stambenim zgradama ostali dio sredstava u iznosu od oko 950 miliona dinara.154

Vlado

Damjanović, tadašnji direktor „Termoelektrane Zenica“, na konferenciji za štampu saopštio je da

su radovi na izgradnji toplane i toplovodne mreţe poĉeli 15. marta 1967. godine, ĉiji su izvoĊaĉi

GP „Bosna“ za graĊevinske i Montaţno-projektno preduzeće za mašinske poslove oba iz

Sarajeva, a predstavljena je i trasa kojom je išla mreţa toplovoda, s tim da je za prvu godinu

najavljena izgradnja oko 5000 metara kanala vrelovoda.155

Radovi su završeni za sedam mjeseci,

a već 1. novembra 1967. godine, na skromnoj sveĉanosti u rad je puštena nova gradska toplana.

U tom periodu izgraĊen je, pored glavnog objekta, još i 8000 metara vrelovoda (što je više od

najavljenog) i 10 podstanica, a pri kraju je bilo još 30 podstanica.156

Tokom prve grijne sezone

pogodnosti centralnog grijanja koristilo je oko hiljadu stanova i krupnijih potrošaća – ustanova,

preduzeća, škola – što je predstavljalo oko 35% iskorištenosti kapaciteta mreţe, a pošto je za

rentabilnost toplane bila potrebna iskorištenost od oko 65% najavljeno je ubrzano širenje mreţe.

To se prvenstveno odnosilo na stambene objekte u izgradnji, ali i na neke ranije izgraĊene

stanove koji su se uglavnom nalazili na podruĉju Jalije i Sejmena. Pošto su uvoĊenje instalacija

grijanja u stare stanove plaćali sami stanari, Termoelektrana je izrazila spremnost da kreditira

takve akcije, a i Ţeljezara je namjeravala, da u roku ĉetiri ili pet godina, uvede grijanje u sve

svoje stambene objekte, za šta je bilo potrebno oko 400 miliona dinara.157

Zenica je okonĉanjem

radova i puštanjem u promet toplane postala ĉetvrti grad u Jugoslaviji, poslije Zagreba, Ljubljane

i Beograda, sa centralnim grijanjem, a i aerozagaĊenje je malo ublaţeno. MeĊutim, iako su

uloţena ogromna sredstva kako bi se uvelo centralno grijanje problemi, sa zagrijavanjem

objekata u gradu nisu prestali. Osnovna mana nove termoelektrane je ta što je ona radila na ugalj,

odnosno godišnje joj je bilo potrebno oko 130 hiljada tona uglja (1970. godine, a ta cifra se svake

godine povećavala prikljuĉivanjem novih domaćinstava), pa je zavisila od Rudnika i njegovih

mogućnosti proizvodnje. U sluĉaju da Rudnik nije u stanju da proizvede dovoljne koliĉine uglja

prednost je davana potrebama industrije, jer zagrijavanje grada nije bilo prioritet. TakoĊer

kvalitet uglja vrlo ĉesto nije bio zadovoljavajući, jer je ĉesto dostavljan onaj manje kaloriĉne

153

„Centralni izvor toplote“, Naša riječ, 27. jul 1966, 3 154

„Poĉinje izgradnja toplane“, Naša riječ, 14. decembar 1966, 5 155

„Poĉela izgradnja toplane“, Naša riječ, 29. mart 1967, 1 156

„Veliki komunalni objekat“, Naša riječ, 08. novembar 1967, 1 157

„Hiljadu stanova prikljuĉiće se na mreţu“, Naša riječ, 17. april 1968, 3

41

moći, a uvijek je bilo neslaganja oko njegove cijene. Svaka nesreća u rudniku ili pad proizvodnje

najviše je pogaĊala toplanu, odnosno graĊane Zenice koji su koristili njene usluge, a rudari su

uvijek sa podozrenjem gledali na uposlenike „Termoelektrane“, koji su bili puno bolje plaćeni. I

na kraju sama „Termoelektrana“ je imala problema oko naplaćivanja svojih usluga, jer je broj

neplatiša bio velik.158

Prva elektriĉna centrala u Zenici je izgraĊena 1888. godine koja je korištena samo za

potrebe privrede, odnosno Rudnika i Ţeljezare, ali je njenim proširenjem i nadogradnjom 1908.

godine omogućeno i snabdijevanje grada elektriĉnom energijom pa je tada uvedena i elektriĉna

javna rasvjeta.159

Izgradnja nove Termocentrale poĉela je 1932. godine i to reparacionim

materijalima iz Njemaĉke. Završena je 1936. godine, ali je već 1937. proširena novom turbinom,

da bi 1939. bila još jednom proširena ĉime je njena proizvodnja dostigla kapacitet od oko 40

KWh. Tada su izgraĊeni i dalekovodi koji su omogućili snabdijevanje elektriĉnom energijom ne

samo Ţeljezare i zeniĉkog rudnika nego i srednjobosanske rudnike uglja i Ţeljezaru Vareš.160

Nakon rata oštećenja na elektriĉnoj mreţi, koja je tada bila pod upravom Narodnog odbora

opštine, su sanirana, a potrebe industrije za ovim vidom energije su sve više rasle. Polovinom

1953. godine podruţnice elektriĉnog preduzeća iz Sarajeva u Zenici i Travniku se odvajaju od

matice i stvaraju posebno preduzeće za distribuciju energije, kojem se uskoro pridruţuju i

podruţnice iz Jajca i Bugojna i to na zahtjev Narodnih odbora ovih opština, a zbog nedostatka

sredstava za odrţavanje elektriĉne mreţe. Ovo je omogućilo akumulaciju veće koliĉine novĉanih

sredstava što je rezultiralo rekonstrukcijom nekih objekata, povećanjem proizvodnih kapaciteta i

proširenjem mreţe. Krajem 1957. godine izraĊen je desetogodišnji plan obnove elektriĉne mreţe

u Zenici, koji je predvidio sredstva u iznosu od oko 1,5 milijardi dinara za izgradnju novih

glavnih trafo-stanica, veći broj dalekovoda te zamjenu dotrajalih elektro-instalacija kao i

izmještanje i prilagoĊavanje trase elektriĉnih vodova novim urbanistiĉkim koncepcijama.161

I

prilikom snabdijevanja elektriĉnom energijom industrija je imala prednost u odnosu na grad, pa

su redukcije bile ĉeste, naroĉito u veĉernjim satima. MeĊutim, ni dnevni nestanci struje nisu bili

rijetki, jer je proizvodni proces industrijskih pogona u Zenici bio takav da nije trpio nikakva

eventualna smanjenja u snabdijevanju. U sluĉaju smanjenog kapaciteta proizvodnje elektriĉne

158

„Zeniĉani bez parnog grijanja?“, Naša riječ“, 11. novembar 1970, 3 159

Boţo Jokanović, Rudnik uglja Zenica, 16-17 160

Miloš Bjelovitić, Zenica i njena okolina, 108-109 161

„Elektriĉna energija za snaţnu industriju i grad od 85 hiljada stanovnika“, Naša riječ, 27. novembar 1957, 11

42

energije sva raspoloţiva koliĉina je usmjeravana na industriju, što je dovodilo do prekida u

snabdijevanju grada.

Briga o estetskom izgledu grada takoĊer spada u sferu komunalne izgradnje, a u Zenici je

od naroĉitog znaĉaja bilo pitanje formiranja zelenih zona zbog velikog aerozagaĊenja izazvanog

radom industrijskih pogona. Izgradnja i ureĊenje zelenih površina, vrtova i cvijetnjaka ili „mala

urbanizacija“ kako se vrlo ĉesto naziva, bila je obiĉno zanemarena prilikom izvoĊenja velikih

graĊevinskih poduhvata pa je provoĊena naknadno nakon što bi se okonĉala izgradnja

pojedinaĉnih objekata ili ĉitavih naselja. MeĊutim, ozelenjavanje koje je vršeno oko stambenih

objekata ili uz saobraćajnice bilo je nedovoljno kako bi se barem ublaţile posljedice izazvane

aerozagaĊenjem koje je vladalo u gradu. Izraĉunato je da je Zenici potrebno 75m2 zelenila po

stanovniku, a grad je 1958. godine imao svega 43.000 m2 odnosno manje od 1 m

2.162

Formiranje

velike i prostrane zelene površine u samom centru grada bilo je jedino rješenje za gorući problem

Zenice, koji je ostavljao znaĉajne posljedice na zdravlje njenih stanovnika.163

Završetkom

izgradnje novog betonskog mosta preko Bosne stvorila se šansa za formiranjem jedne takve

zelene oaze na prostoru Kamberovića polja, ogromnog zemljišnog kompleksa uz desnu obalu

rijeke. I prije je ovo podruĉje od oko 30 hektara smješteno u strogom centru grada privlaĉilo

paţnju urbanista od kojih su neki, poput profesora Neidharta, predlagali upravo formiranje zelene

oaze dok su drugi predlagali podizanje stambene ĉetvrti za oko deset hiljada stanovnika.

MeĊutim, nedostatak urbanistiĉkog rješenja spreĉavao je realizaciju bilo koje od navedenih ideja,

pa je Narodni odbor opštine, koji je prihvatio ideju o pretvaranju ovog prostora u sportsko-

rekreacioni centar, pokrenuo inicijativu o izradi urbanistiĉkog projekta za ovo podruĉje.164

Projekat je predvidio izgradnju objekata za masovnu fiziĉku kulturu, rekreaciju i kvalitetne

sportske priredbe, koji bi omogućili bavljenje brojnim sportovima za preko 1500 aktivnih

sportista. Pored velikog doma za fiziĉku kulturu sa sportskom halom za 5000 gledalaca,

predviĊala se izgradnja i dvorane za boks, stoni tenis i vjeţbe na spravama te kuglane sa ĉetiri

staze, zatim brojni tereni za masovne sportove i stadion kapaciteta 4000 gledalaca za razliĉite

sportove (odbojka, košarka, rukomet, tenis i dr.), dok se odustalo od izgradnje velikog fudbalskog

162

„Opseţna izgradnja“, Naša riječ, 12. novembar 1958, 1,8 163

U decembru 1952. godine u Londonu je od trovanja izazvanog zagaĊenim vazduhom samo u jednoj sedmici

umrlo više od ĉetiri hiljade stanovnika, a 1954. godine struĉnjaci su otkrili da je u najprometnijem dijelu Zenice bilo

nataloţeno hiljadu kilograma otrovne prašine tj. smoga na jednom kvadratnom kilometru – odnosno dva puta više

nego u Londonu. „`Smog` prijeti Zeniĉanima“, Naša riječ, 13. mart 1968, 13 164

„Izgradnja sportskih objekata u Kamberovićkom polju“, Naša riječ, 08. mart 1961, 11

43

stadiona kapaciteta 30 hiljada gledalaca i bazena za kupanje. Osim toga planirano je podizanje i

ureĊenje velike zelene površine, pristupaĉne za šetnju graĊana te djeĉiji zabavni park za preko

hiljadu djece.165

Iako se realizacija ovog velikog projekta glasno najavljivala, poĉelo se i sa

prikupljanjem novĉanih sredstava, pa je npr. „Vatrostalna“ Zenica donirala 2,5 miliona dinara,

ĉitav posao je zbog nedovoljnih sredstava uskoro zaustavljen i odloţen za „neka bolja vremena“.

Doduše, izgraĊeni su tereni za masovnu fiziĉku kulturu, obnovljeni postojeći teniski, a i šetališta i

zelene površine su malo ureĊeni, ali od grandioznih poduhvata ipak nije bilo ništa. Zenica je

imala još jednu veliku zelenu oazu u dolini Babine rijeke koje je ureĊeno istovremeno sa

izgradnjom naselja u Crkvicama, a gdje je pored ureĊivanja zelenih površina izgraĊeno i ĉetiri

bazena za kupanje u ljetnom periodu.166

MeĊutim, samo formiranje zelenih površina nije moglo

znaĉajno uticati na smanjenje aerozagaĊenja, što najbolje pokazuje i istraţivanje provedeno 1968.

godine po kojem je broj oboljelih od disajnih bolesti u Zenici bio tri puta veći u odnosu na Banja

Luku, najzeleniji grad u Bosni i Hercegovini.167

Sve u svemu nemoţe se reći da lokalne vlasti nisu pokušavale riješiti goruće komunalne

probleme u gradu, ali je ĉinjenica da su oni bili zapostavljeni. Stambena izgradnja je bila

prioritet, a nedostatak sredstava najviše je pogaĊao komunalije, pa se dešavalo da neki novi

stambeni objekti nemaju najosnovnije instalacije. Ti nedostaci su naknadno ispravljani što je

vjerovatno bilo i skuplje nego što bi bilo da su se rješavali pri samoj gradnji objekata. Ipak, u

ovom periodu završeno je nekoliko znaĉajnih komunalnih projekata, uprkos njihovom stalnom

odgaĊanju za „neka bolja vremena“, brojnim izmjenama osnovnih projekata i finansijskim

uštedama. Ipak i tada je pruţanje ovih usluga graĊanima zavisilo od potreba industrije, zbog koje

je u konaĉnici i realizovan najveći broj ovih projekata.168

165

„Kamberovića polje – budući sportski centar“, Naša riječ, 25. april i 02. maj 1962, 44 166

„Izletište u Babinoj Rijeci“, Naša riječ, 24. septembar 1958, 3 167

„`Smog` prijeti Zeniĉanima“, Naša riječ, 13. mart 1968, 13 168

Ovdje se ne misli samo na finansijska sredstva koja su firme, najviše naravno Ţeljezara, uloţile u realizaciju ovih

projekata, nego i na samu ĉinjenicu da su pojedini objekti izgraĊeni prvenstveno radi potreba industrije, a

snabdijevanje grada je bilo samo nusprodukt. Naprimjer proizvodni proces u Ţeljezari je takav da je redovno

snabdijevanje elektriĉnom energijom od apsolutnog znaĉaja i nije se smjelo dogoditi da ono prestane, pa je izgraĊena

nova Termocentrala koja je grad snabdijevala toplotnom, a manjim dijelom i elektriĉnom energijom. Isti sluĉaj je i sa

vodosnabdijevanjem, pa je to i glavno objašnjenje za ĉeste redukcije kojima su bili izloţeni graĊani Zenice.

44

Izgradnja ostalih objekata od 1956. do 1969. godine

U ovom poglavlju predstavićemo neke objekte podignute u navedenom periodu, a koji ne

spadaju u sferu ni stambene ni komunalne izgradnje, ali su od velikog znaĉaja kako za

poboljšanje uslova ţivota stanovnika u gradu tako i za sam njegov izgled.

Ubrzani razvoj i rast Zenice u poslijeratnom periodu pretvara je u najveći i najznaĉajniji

grad srednje Bosne što je i potvrĊeno 1955. godine njenim pretvaranjem u administrativni centar

novoformiranog Zeniĉkog sreza u koji su ukljuĉene i opštine Kakanj, Ţepĉe, Zavidovići,

Busovaĉa, Vitez, Novi Travnik i Travnik. Problem je bio što Zenica nije imala odgovarajuće

objekte za smještaj postojećih upravno – administrativnih ustanova ili bilo kojih drugih

neprivrednih institucija, mada ni situacija sa administracijom privrednih institucija nije bila u

boljoj poziciji. Ipak, administracija sreza je krajem 1957. godine smještena u adaptiranu zgradu

bivše direkcije GP „Konstruktor“ u Novoj Zenici pored starog stadiona Bilino polje, ali pitanje

ostalih institucija nije bilo još uvijek rješeno.169

Probleme sa smještajem administracije imao je i

glavni krivac za brz rast grada, zeniĉka „Ţeljezara“, koja je u blizini pogona još 1952. godine

zapoĉela sa izgradnjom nove upravne zgrade. MeĊutim, zbog neredovnog finansiranja i

nedostatka sredstava radovi su okonĉani tek 1960. godine.170

Sreski zavod za socijalno osiguranje

i filijala socijalnog osiguranja opštine Zenica su prve ustanove koje su dobile svoje prostorije,

smještene u veliku i modernu zgradu specijalno podignutu za njihove potrebe.171

Izgradnja

objekta je koštala oko 145 miliona dinara uz dodatna 33 miliona za stambeni dio ove zgrade, a

radovi su okonĉani tokom 1960. godine.172

Nakon što je profesor Juraj Neidhart 1960. godine

izradio projekat urbanistiĉkog rješenja centra grada u kojem je bila predviĊena i administrativna

zona za kratko vrijeme podignuto je nekoliko znaĉajnih objekata.173

Prvo se krajem 1962. godine

poĉelo sa nadogradnjom pošte, smještene u blizini hotela „Metalurg“, kako bi se modernizirale i

unaprijedile PTT usluge. Finansijer radova bila je PTT sluţba, a graĊevinske radove u vrijednosti

od oko 165 miliona dinara izvelo je preduzeće „Bosna“ iz Sarajeva174

. Objekat je završen

169

„Nova zgrada Narodnog odbora sreza“, Naša riječ, 28. avgust 1957, 1 170

„U staroj godini“, Naša riječ, 28. decembar 1960, 5 171

„Podiţe se zgrada Zavoda za socijalno osiguranje u Zenici“, Naša riječ, 25. jun 1958, 8 172

„Novi objekti“, Naša riječ, 28. decembar 1960, 4 173

„Biće to moderan grad“, Naša riječ, 10. avgust 1960, 7 174

„Dogradnja zeniĉke pošte“, Naša riječ, 19. decembar 1962, 2

45

septembra 1963. godine ĉime je omogućeno korištenje savremenih ureĊaja, a u sklopu zgrade

opremljeno je i nekoliko telefonskih govornica za lokalni i meĊugradski razgovor.175

U isto

vrijeme završavali su se i radovi na izgradnji nekoliko jednako vaţnih objekata poput zgrade

Suda, Komunalne banke te velike štamparije „Naše rijeĉi“, a svi oni su se nalazili u neposrednoj

blizine sjedišta Opštine Zenica. U zgradu Suda, koju je u blizini Narodne biblioteke izgradilo

preduzeće „Vranica“ iz Sarajeva, uloţeno je oko 220 miliona dinara i u nju su smješteni

Opštinski sud, Sresko javno tuţilaštvo te Ured za katastar i sud za prekršaje Opštinske

skupštine.176

Prvobitni datum otvaranja nove zgrade bio je 1. septembar, ali je zbog kašnjenja

radova zgrada otvorena u decembru 1963. godine, a njeno useljavanje je postepeno okonĉano

poĉetkom 1964. godine.177

Na prostoru izmeĊu zgrade Opštinske skupštine (tzv. „Stara Opština“)

i nove sudske zgrade, a po projektu Karla Kuţatka, podignut je veliki objekat Komunalne banke,

koja je tada bila veća i od one u Sarajevu. Otvorena je 1. oktobra 1963. godine, a njena izgradnja

nije bila sluĉajna jer je upravo Komunalna banka finansirala izgradnju većine objekata u Zenici,

ukljuĉujući i ovaj, pa je ovo bio jedan vid nagrade.178

Nešto dalje od ovih objekata izgraĊen je

„Dom štampe“ odnosno veliki objekat u kojem je bila smještena savremena štamparija kao i

grafiĉari Novinskog preduzeća „Naša rijeĉ“. I ovaj objekat je izgraĊen krajem 1963. godine, a

omogućio je dalji razvoj i unapreĊenje grafiĉke industrije, što će naroĉito osjetiti „Naša rijeĉ“

koja poprima savremeniji izgled, a pokreću se i mnogobrojna nova izdanja.179

Izgradnjom ovih

objekata na duţi period je okonĉano uobliĉavanje administrativne zone u Zenici koja, uprkos

rasformiranju Zeniĉkog sreza i ukljuĉivanju u Sarajevski, definitivno postaje središtem srednje

Bosne.

Prva velika poslijeratna neprivredna investicija u Zenici bila je izgradnja velike bolnice u

Crkvicama, podruĉju koje je tada predstavljalo krajnju periferiju grada, dovoljno udaljenom od

gari i oblaka dima iz Ţeljezare, ali i buke i prašine izazvanih saobraćajem. Prije Drugog svjetskog

rata u srednjoj Bosni postojala je samo jedna opšta bolnica sa oko 40 leţaja u Travniku, dok je u

Zenici bila samo ambulanta sa stacionarom od 10 do 15 leţaja. Nakon rata napravljena je mala

opšta bolnica, zdravstvena stanica sa stacionarom tj. ambulanta Ţeljezare, Dom narodnog

175

„Novi objekti“, Naša riječ, 25. decembar 1963. i 01. januar 1964, 4 176

„Useljenje u palatu suda“, Naša riječ, 28. avgust 1963, 13 177

„Sud u novoj zgradi“, Naša riječ, 08. april 1964, 3 178

„Komunalna banka u novoj zgradi“, Naša riječ, 28. avgust 1963, 4 179

„Novi objekti“, Naša riječ, 25. decembar 1963. i 01. januar 1964, 4

46

zdravlja te antituberkolozni dispanzer sa 30 leţaja, ali za grad veliĉine Zenice, naroĉito kada se

uzme u obzir i neprestan ubrzan rast, ovi kapaciteti nisu bili ni blizu dovoljnih.180

Donijeta je

odluka o izgradnji nove velike opšte bolnice, ĉiji je projektant bio prof. arh. Stanko Kliska koji je

stekao veliku reputaciju svojim projektom bolnice na Rebru u Zagrebu. Kapacitet bolnice bio je

530 kreveta, ali zajedno sa pomoćnim prostorijama i ureĊajima taj kapacitet se povećavao na 700

do 800 kreveta. Pored sedam odjeljenja (hirurško, interno, ginekološko-poroĊajno, djeĉije, ušno,

oĉno i stomatološko), centra za rehabilitaciju, laboratorija, velike apoteke, moderno opremljenih

prostorija sa svim potrebnim pomagalima i usluţnih prostorija (kuhinje, trpezarije, sobe za

dnevni boravak) predviĊena je i izgradnja zgrade Srednje medicinske škole za oko 100 uĉenika

kako bi se omogućilo školovanje vlastitog kadra. Ukupan iznos troškova izgradnje bolnice

zajedno sa troškovima opremanja iznosili su oko 1,5 milijardi dinara, a prvi radovi su poĉeli

1953. godine. MeĊutim, radovi su se, prvenstveno zbog nedostatka potrebnih novĉanih sredstava,

odvijali oteţano, a nekoliko puta su ĉak i potpuno obustavljani, da bi konaĉno od 1957. godine

bili intenzivirani.181

Glavni izvoĊaĉ radova na novoj bolnici bilo je sarajevsko preduzeće

„Konstruktor“, koje je za razne zanatske radove angaţovalo još preko 30 drugih preduzeća iz

Srbije, Hrvatske, Slovenije i Bosne i Hercegovine. Preko 60% potrebne opreme za rad bolnice

proizvedeno je i nabavljeno u Jugoslaviji, a ostali dio je uvezen iz Holandije, Zapadne Njemaĉke,

Ĉehoslovaĉke i Francuske.182

Radovi su konaĉno završeni tokom septembra 1959. godine, a

bolnica je sveĉano otvorena 4. oktobra iste godine na velikoj sveĉanosti koja je organizovana tim

povodom. Novu bolnicu je simboliĉnim presjecanjem vrpce otvorio tadašnji predsjednik Savjeta

za zdravlje i socijalnu politiku Izvršnog vijeća BiH Nemanja Vlatković, a tom prilikom upućeni

su i pozdravni telegrami predsjedniku Republike Josipu Brozu Titu i predsjedniku Narodne

skupštine Bosne i Hercegovine Đuri Pucaru Starom.183

MeĊutim, ubrzo po izgradnji uslijedili su

problemi u funkcionisanju bolnice i to stalni godišnji gubitak, koji je doduše smanjivan, te

nedostatak struĉnog kadra, prvenstveno zbog nedostatka odgovarajućih stanova. Novĉani gubici

od oko 17 miliona dinara bili su izazvani neizmirenim dugovima prema bolnici prvenstveno od

180

„Izgradnja modernih bolnica“, Naša riječ, 02. oktobar 1957, 8 181

„Gigant u Crkvicama“, Naša riječ, 29. april 1959, 13 182

„Veliki doprinos zdravstvenoj zaštiti“, Naša riječ, 30. septembar 1959, 3 183

Sveĉanom otvorenju prisustvovali su izmeĊu ostalih: predsjednik Izvršnog vijeća BiH Osman Karabegović,

potpredsjednik Izvršnog vijeća BiH Šefket Maglajlić, predsjednik Savjeta za zdravlje i socijalnu politiku Izvršnog

vijeća BiH Nemanja Vlatković, predsjednik NOO Zenica Milko Kriţanović, zatim ĉlanovi CK SK BiH Ilija Materić,

Rade Galeb, Ţeljko Krešić i Dragan Stojković, projektant prof. arh. Stanko Kliska, profesori sarajevskog

Medicinskog fakulteta i mnogobrojni kulturni, javni i zdravstveni radnici iz Zenice, Sarajeva, Beograda i drugih

mjesta. „Sveĉano otvorena nova bolnica“, Naša riječ, 07. oktobar 1959, 1

47

Zavoda za socijalno osiguranje (114 miliona dinara) pa je naplatom ovih dugovanja problem

riješen.184

Problem stambenog zbrinjavanja je bio mnogo komplikovaniji jer su bolnici bili

potrebni deseci stanova kako bi popunila svoje kadrove, a u vremenu opće stambene nestašice to

je bilo teško izvodljivo. Ipak postepeno su graĊeni stambeni blokovi u neposrednoj blizini

bolnice namijenjen upravo njenim uposlenicima ĉime je i ovaj problem riješen.

Najkontroverzniji objekat izgraĊen u Zenici tokom ĉitavog socijalistiĉkog perioda bio je

hotel Metalurg, koji je od same najave izgradnje pa i nakon okonĉanja radova izazivao

podijeljena mišljenja. Zagovornici izgradnje ovog hotela, koji je planiran prvim GUP-om na

lijevoj obali rijeke Bosne pored budućeg bulevara naspram novog betonskog mosta, isticali su da

je hotelski kapacitet Zenice na nivou onog iz meĊuratnog perioda mada je grad višestruko

uvećan. Postojala su ukupno tri vrlo skromna hotela: „Kasina“ (koje je bilo najbolje u gradu u

rangu kategorije C sa 60 leţaja), „Balkan“ (kategorija D sa 40 leţaja) i „Korzo“ (kategorizovano

samo kao prenoćište sa 25 leţaja), s tim da je gotovo polovina soba bila izdata pojedincima na

neodreĊen vremenski period. MeĊutim, protivnici su smatrali da moderni, ali skupi

jedanaestospratni hotel Zenici nije potreban, prvenstveno jer ona nije ni turistiĉko, ni tranzitno

mjesto.185

Autor projekta hotela „Metalurg“ je prof. inţ. arh. Juraj Neidhart. On je predvidio

objekat od jedanaest spratova sa 170 leţaja, kafanu sa 200 sjedišta, restoran sa 120 sjedišta,

„Dancing bar“ sa 120 mjesta, ljetnu baštu sa 1,500 mjesta, zatim prostorije za društveni ţivot,

ĉitaonicu, bilijar salu i salu za vjenĉavanje. Izgradnja hotela poĉela je 1960. godine, a završena je

1962. godine, kada je na Dan osloboĊenja Zenice 12. aprila sveĉano otvoren za javnost u

prisustvu tadašnjeg predsjednika NOO Zenica Ezhera Arnautovića, postavši tako prvi neboder u

gradu.186

MeĊutim, za razliku od većine ostalih objekata koji bi nakon izgradnje ubrzo bili i

zaboravljeni, hotel „Metalurg“ nije prestajao izazivati paţnju. Iako hvaljen kao veleljepno zdanje

u isto vrijeme bio je i napadan zbog prevelikih cijena, što je uveliko smanjivalo njegovu

posjećenost. Upravu hotela su prozivali da su samo prepisali jelovnike, karte pića i općenito

cijene od hotela „Evropa“ iz Sarajeva i „Metropola“ iz Beograda, a kruţile su i priĉe da se u

objekat moţe ući samo u sveĉanim odijelima, što je uprava opovrgavala.187

Konaĉni troškovi

184

„Bolnica traţi pomoć“, Naša riječ, 28. juni 1961, 1, 3 185

Taj argument je koristila i Investiciona banka iz Sarajeva koja je trebala finansirati ovaj projekat, ali su nakon

njenog odustajanja iskorištena vlastita sredstva. „Hoće li se u Zenici graditi hotel?“, Naša riječ, 11. januar 1959, 10 186

„Hotel „Metalurg“ prvi zeniĉki oblakoder“, Naša riječ, 18. april 1962, 4 187

„Oduševljenje veliko – posjeta slaba“, Naša riječ, 16. maj 1962, 8

48

izgradnje hotela nisu saopćeni (predviĊali su se troškovi od oko 350 miliona dinara), ali su se

zato ubrzo uoĉile njegove manjkavosti, poput tankih zidova, nefunkcionalnosti projektovane

kafane, manjka stolica itd.188

U kasnijem suĊenju nekadašnjem predsjedniku NOO Zenica Ezheru

Ezi Arnautoviću kao jedna od taĉki optuţnice, i kasnije presude, za pljaĉku i zloupotrebu

duţnosti nalazio se i hotel „Metalurg“.189

Ipak, hotel je nastavio sa radom i vremenom je

poboljšavao svoju uslugu i time povećavao broj posjetilaca, postavši tako jednim od simbola

ĉitavog grada.

Snabdijevanje grada potrebnim namirnicama, iako naznaĉeno kao jedan od prioriteta

opštinskih vlasti, dugo vremena se odvijalo oteţano prvenstveno zbog nedostatka odgovarajućih

usluţnih i trgovaĉkih objekata. Uprkos ĉinjenici da je Zenica industrijski, a ne turistiĉki ili

tranzitni centar manjak osnovnih prehrambenih proizvoda i njihova visoka cijena pretvorio ju je u

jedan od najskupljih gradova za ţivot stanovnika u cijeloj Jugoslaviji. Neravnomjerna raspodjela

dovodila je do velikog šarenila po pitanju cijena pojedinih artikala u samom gradu, pa su tako

cijene prehrambenih proizvoda u centru bile dosta niţe nego u nekim naseljima na periferiji (npr.

Crkvicama). Sve se ovo negativno odraţavalo na ionako nizak društveni standard stanovnika,

iako su vlasti svakodnevno isticale svoju opredijeljenost za dalju borbu u cilju podizanja kvaliteta

ţivljenja svih stanovnika. Ipak, bilo je jasno da je ovakva situacija neodrţiva te se poĉelo sa

izgradnjom nekoliko objekata u centru Zenice kako bi se povećao nivo snabdjevenosti grada.

Poĉetkom 1957. godine poĉela je izgradnja gradske trţnice na ušću rijeke Koĉeve u Bosnu preko

Kamenog mosta u samom centru grada, a u promet je puštena tokom iste godine. Iako je ovaj

objekat kasnije postao poznat pod imenom „Stara pijaca“, u vrijeme kada je izgraĊena centralna

gradska trţnica bila je moderno zdanje sa osamnaest prodavnica meĊu kojima su bile i mesnica,

ribarnica, pekara, prodavnice mlijeĉnih proizvoda, voća i povrća i tako dalje.190

Trţnica je ubrzo

opravdala svoje postojanje sa godišnjim prometom od preko 2,5 milijardi dinara što je Zenicu

uĉinilo jednim od najvećih potrošaĉkih centara u Bosni i Hercegovini (npr. po potrošnji voća i

povrća nalazila se na prvom mjestu).191

Zbog toga je krajem 1959. godine na Kanalu otvorena i

super – trţnica poljoprivrednih proizvoda ĉija je izgradnja koštala 53 miliona dinara, a koja je

188

„Koliko je visok visoki `Metalurg`“, Naša riječ, 15. decembar 1965, 7 189

Ezher Arnautović, Sjećanje za budućnost, Eurocopy Zenica, 2011, Zenica, 169-182 190

„Dovršava se gradnja zeniĉke trţnice“, Naša riječ, 17. juli 1957, 1 191

„Promet dvije i po milijarde“, Naša riječ, 28. april 1965, 23

49

radila na bazi samoposluţivanja.192

Ubrzo se pokazalo da kapacitet ove trţnice nije dovoljan za

grad veliĉine Zenice, pa se poĉelo razmišljati o izgradnji nove, a 1963. godine najavljena je i

izgradnja velike robne kuće.193

Projekat velike robne kuće od oko 6.000 m2

(po 3.000 m2

prodajnog i skladišnog prostora) uradio je sarajevski projektant Šefik Hafizović, a troškovi

izgradnje bili su oko 650 miliona dinara. Objekat je izgraĊen na mjestu stare robne kuće („Na –

Me“) u centru grada pored Koĉevske dţamije, a izvoĊaĉ radova je bila Izgradnja.194

Iako je njeno

otvaranje bilo predviĊeno za 01. maj 1965. godine, zbog kašnjenja radova na zantaskim

poslovima otvorena je 27. jula iste godine, ĉime su riješeni brojni nedostaci trgovaĉkih usluga u

Zenici jer je nova robna kuća postala dom brojnih specijalizovanih prodavnica (namještaja, bijele

tehnike, kancelarijskog materijala itd).195

Samoposluge i super – marketi su otvoreni i u drugim

dijelovima grada pa je snabdjevenost grada poboljšana, a smanjene su i razlike u cijenama.

Nedostatak adekvatnih sportskih objekata u Zenici, kako za masovnu upotrebu svih

stanovnika tako i onih namjenskih za razne sportske klubove, bio je problem koji je ĉesto istican

kako od sportista tako i od samih graĊana. S obzirom na ĉinjenicu da je većina radnika u Zenici

bila zaposlena u industriji i sama politiĉka vodstva i radni kolektivi su isticali potrebu izgradnje

ovakvih objekata u cilju fiziĉke rekreacije zaposlenika preduzeća. Sport je bio i jedan od naĉina

rješavanja brojnih društvenih problema u gradu, naroĉito kada su u pitanju djeca koja su najveći

dio vremena provodila na ulici bez paţnje roditelja koji su uglavnom radili.196

Prvi znaĉajni

objekat ove vrste izgraĊen u Zenici nakon rata bio je novi fudbalski stadion u Blatuši. Do

izgradnje ovog stadiona fudbalski klubovi iz Zenice svoje utakmice su igrali na malom stadionu

na Bilinom polju, izgraĊenom prije rata, ali je zbog ogromnog interesa publike on postao

premalim. Novi stadion je imao kapacitet od oko 10,000 gledalaca, a pored potrebnih prostorija

izgraĊene su i stepenaste tribine za stajanje te atletska staza.197

Radovi su poĉeli krajem jula

1957. godine, a okonĉani su tek sredinom 1959. godine, prvenstveno jer je graĊen uglavnom

masovnim radnim akcijama stanovnika. Tokom izgradnje stadiona nailazilo se na brojne

probleme od pitanja stambenog zbrinjavanja jedne porodice ĉija se kuća nalazila na samom

terenu do sukoba sa mještanima naselja Tetova, koje se nalazilo na drugom kraju grada, a koji su

192

„Super – trţnica poljoprivrednih proizvoda“, Naša riječ, 05. avgust 1959, 5 193

„Zenica će dobiti novu robnu kuću“, Naša riječ, 23. oktobar 1963, 6 194

„Robna kuća u maju 1965.“, Naša riječ, 08. april 1964, 7 195

„Robna kuća u julu“, Naša riječ, 19. maj 1965, 6 196

„Na temu: Izgradnja djeĉjih igrališta“, Naša riječ, 12. jun 1957, 7 197

„Rekonstrukcija zeniĉkog stadiona“, Naša riječ, 17. juli 1957, 11

50

spreĉavali kopanje busenja trave za potrebe novog terena.198

Nakon okonĉanja radova na novom

stadionu pojavile su se i sumnje u mogućnost popunjavanja njegovog kapaciteta jer je bio lociran

daleko od centra grada, a pošto stadion nije bio skroz ograĊen dio gledalaca je mogao ući bez

ulaznice. Iz svih ovih razloga uprava FK „Radniĉki“199

je oklijevala sa odigravanjem utakmica na

ovom stadionu ali je na kraju ipak odluĉeno da od poĉetka sezone 1959/1960 u septembru

„Blatuša“ bude novi dom fudbala u gradu.200

Uskoro se poĉelo razmišljati o novom, još većem

stadionu ĉija je izgradnja bila predviĊena na Kamberovića polju u sklopu formiranja velike

zelene oaze sa sportsko – rekreacijskim objektima, ali se ti planovi nisu ostvarili. U nekoliko

navrata obnovljen je i dograĊen rukometni stadion na Papirnoj, gdje su 1958. prvo izgraĊene

betonske tribine za oko 1.000 gledalaca201

, a 1963. godine su, po projektu Vlade Pranjića,

izgraĊene i svlaĉionice, kupatila, a adaptirane su i kancelarije kluba.202

Širom grada izgraĊeni su

mali sportski tereni, a 12. aprila 1969. godine, na Dan osloboĊenja grada, u neposrednoj blizini

rukometnog stadiona otvorena je nova ĉetverostazna automatska kuglana.203

Ipak, jedan od

najznaĉajnijih sportskih objekata podignutih u Zenici, ĉija je izgradnja najavljivana još 1961.

godine, a realizovana tek skoro punu deceniju kasnije, bio je zimski bazen sa sportskom

dvoranom. Kamen temeljac za izgradnju novog Ţeljezarinog školskog centra, ĉiji su sastavni dio

bili i zimski bazen i dvorana, poloţio je tadašnji predsjednik Zajednice za obrazovanje BiH Milan

Uzelac 15. novembra 1968. godine.204

Objekat je otvoren u decembru 1970. godine, ĉime je

Zenica postala jedini grad u Bosni i Hercegovini sa zimskim olimpijskim bazenom, koji je

omogućio odrţavanje plivaĉkih mitinga, vaterpolo utakmica te rad škole plivanja za najmlaĊe. Uz

to grad je dobio i novu sportsku dvoranu pogodnu za rukomet, košarku, odbojku i stoni tenis.205

Velika finansijska ulaganja poboljšala su stanje sportske infrastrukture u gradu koja je prije bila u

katastrofalnom stanju. Zenica je za kratko vrijeme postala veliko sportsko središte, a njeni

klubovi su ostvarivali znaĉajne rezultate.

198

„Izgradnja sportskog stadiona u Zenici“, Naša riječ, 30. jul 1958, 7 199

Fudbalski klub Ĉelik iz Zenice osnovan je 1945. godine, ali od 1953. godine mijenja ime u FK Zenica. Ovaj klub

je 1959. godine izvršio fuziju sa još jednim zeniĉkim klubom Ţeljezniĉar i tada nastaje FK Radniĉki, koji novu

1959/1960. sezonu igra na novom stadionu „Blatuša“, ali sa starim imenom Ĉelik. V. Jović, Đ. Marjanović, R.

Janiĉijević, Nezaboravni trenuci, fudbal dolinom Bosne i Lašve, II izdanje, Zenica, 2010, 22-28 200

„Da li igrati na novom stadionu?“, Naša riječ, 19. avgust 1959, 11 201

„Poĉela izgradnja malog stadiona za rukomet i košarku u Zenici“, Naša riječ, 19. februar 1958, 11 202

„Novi stadion“, Naša riječ, 06. novembar 1963, 9 203

„Jedinstven sportski objekat“, Naša riječ, 16. april 1969, 14 204

„Prvi zimski bazen u Zenici“, Naša riječ, 20. novembar 1968, 10 205

„Dvorana snova“, Naša riječ, 23. decembar 1970, 15

51

Predratna Zenica je imala samo ĉetiri (ĉetverorazredne) osnovne škole u gradu, te još

toliko u okolini, dok srednjih škola uopće nije ni bilo. Ukupno je bilo svega dvadesetak uĉitelja i

nastavnika. Nakon rata zgrade su obnovljene. U jesen 1945. godine otvorena je i prva srednja

škola tj. gimnazija, a od 1954. godine sve osnovne škole djeluju kao osmogodišnje. Od 1959.

godine poĉinju intenzivnija ulaganja u obnovu i izgradnju školskih objekata kada se u Zenici

otvara nekoliko osnovnih i srednjih škola kao što su OŠ „Vladimir Nazor“ na Meokušnicama,

seoske OŠ u Banlozima, Stranjanima i Babinu, te zgrada srednje Škole uĉenika u privredi i novi

paviljon Srednje tehniĉke škole. Iste godine izgraĊen je i internat Srednje tehniĉke škole, kao i

internat namijenjen novootvorenoj školi medicinskih sestara koja se nalazila u sklopu nove

bolnice u Crkvicama, a sa radom je poĉela i Srednja ekonomska škola.206

MeĊutim, stalno

povećanje broja stanovnika u gradu povećavao je i broj uĉenika koji su se upisivali u škole, kako

osnovne tako i srednje, pa je potreba za novim školskim objektima bila izraţenija. Do poĉetka

nove školske godine u jesen 1961. godine izgraĊene su dvije nove osnovne škole „Sestre Ditrich“

pored pravoslavne crkve i „Prvi maj“ u istoimenom naselju odnosno u Crkvicama na

Kamberovićkoj ravni. Ove dvije škole su raĊene po projektu arh. Hasana Salihovića iz

sarajevskog preduzeća „Arhitekt“, pa su bile potpuno iste, a imale su 14 uĉionica te salu za

fiziĉko vaspitanje koja je bila poseban paviljonski objekat kao aneks ostatka školske zgrade.

Svaka od ovih škola mogla je primiti 560 uĉenika u jednoj smjeni, a pored savremene opreme

raspolagale su i parnim grijanjem. U isto vrijeme proširena je i osnovna škola u Blatuši

izgradnjom novog paviljona sa 8 uĉionica, a ukupni troškovi radova na sve tri škole iznosili su

oko 400 miliona dinara.207

Novi val ulaganja u osnovne škole bio je 1963. godine kada je uloţeno

154 miliona dinara u nadogradnju niza školskih zgrada prvenstveno u okolini Zenice (na Kanalu,

u Babinu, Stranjanima, Perin Hanu itd).208

Po projektu Karla Kuţatka 1961. godine poĉela je

izgradnja stambenog bloka sa velikim stanovima, namijenjenih visokim funkcionerima, u ĉijem

je prizemlju predviĊen prostor za biblioteku i ĉitaonicu. Potrebna novĉana sredstva u iznosu od

200 miliona dinara obezbijedila je „Ţeljezara“, a izvoĊaĉ radova bilo je preduzeće „Krajina“ iz

Banja Luke. Radovi na izgradnji objekta, koji je trebao najaviti poĉetak formiranja upravno –

administrativne zone u Zenici, trebali su biti završeni krajem 1961. godine, ali su oni poĉeli tek

206

„Nove škole i školske zgrade“, Naša riječ, 26. avgust 1959, 6 207

„Nove lijepe škole“, Naša riječ, 26. april i 03. maj 1961, 17 208

„Zenica će dobiti 27 novih uĉionica“, Naša riječ, 10. juli 1963, 10

52

1962. godine.209

Radovi su kasnili jer su se pojavili glasovi u samoj „Ţeljezari“ protiv izgradnje

ove zgrade sa luksuznim stanovima (od po 3, 4 ili 5 soba) u vrijeme akutne stambene krize. Ipak,

zgrada je na kraju ipak izgraĊena tokom 1962. godine, ali biblioteka je useljena dosta kasnije.210

Kako bi se biblioteka opremila bilo je potrebno 15 miliona dinara, koje je Opština izdvojila tek

1964. godine pa je ona otvorena tek 26. septembra iste godine u prisustvu predsjednika Skupštine

opštine Eze Arnautovića i predsjednika savjeta Narodne biblioteke Tihomira Babovića.211

Podignuto je i nekoliko objekata namijenjenih srednjoškolskom obrazovanju, poput nove zgrade

Gimnazije koju su 18. februara 1967. godine sveĉano otvorili tadašnji predsjednik Skupštine

opštine Muhamed Berberović i direktor škole Mladen Kladar uz sveĉane zvuke gimnazijskog

hora i orkestra pod rukovodstvom Nikole Putića. Škola, koju je napravila zeniĉka „Izgradnja“, je

imala 12 prostranih uĉionica i mogla je primiti 850 uĉenika, a bila je predviĊena i fiskulturna sala

koja je naknadno izgraĊena pokraj hotela „Metalurg“.212

Vrlo znaĉajan momenat bio je poĉetak

radova na izgradnji ţeljezarskog školskog centra u novembru 1968. godine, ĉiji je izvoĊaĉ radova

bilo preduzeće „Bosna“ iz Sarajeva.213

Centar je imao 7.500 m2 školskog prostora u kojem su bile

smještene uĉionice, crtaone, izloţbeni paviljoni, fiskulturna dvorana sa zimskim bazenom

olimpijskih dimenzija (25m x 12,5m), te upravna zgrada i prostorije za vanškolsko obrazovanje

radnika. Troškovi izgradnje zgrade, locirane blizu upravne zgrade „Ţeljezare“, iznosili su oko 9

miliona novih dinara, a snosili su ih „Ţeljezara“ Zenica i Zajednica za obrazovanje BiH, koja je

odobrila kredit od 3 miliona dinara. Radovi na ovom znaĉajnom centru su završeni u decembru

1970. godine, a kapacitet škole je bio 1.600 uĉenika.214

Zenica je 1961. godine postala i

fakultetski grad kada je sa radom poĉeo Metalurški fakultet, ĉiji je osnivaĉ bio Narodni odbor

zeniĉkog sreza, a koji je bio prvi ove vrste u Bosni i Hercegovini.215

Iste godine formiran je i

Metalurški institut, koji je prvo bio smješten u krugu „Ţeljezare“, a 1962. godine premješten je u

adaptiranu zgradu bivšeg Vatrogasnog doma.216

Do 1966. godine izgraĊeno je ukupno 5 zgrada

za potrebe ovog instituta, koji se nalazio pored Više metalurške škole gdje je bio smješten i

fakultet. Izgradnja nove ĉetverospratna zgrade Metalurškog fakulteta sa kabinetima,

209

„Novi stambeni blok sa bibliotekom“, Naša riječ, 25. januar 1961, 6 210

„Buduća moderna biblioteka“, Naša riječ, 27. jun 1962, 2 211

„Zeniĉka biblioteka u novim prostorijama“, Naša riječ, 30. septembar 1964, 2 212

„Nova zgrada gimnazije“, Naša riječ, 22. februar 1967, 1 213

„Prvi zimski bazen u Zenici“, Naša riječ, 20. novembar 1968, 10 214

„Prvi zimski bazen u Zenici“, Naša riječ, 20. novembar 1968, 10 215

„Zenica – fakultetski grad“, Naša riječ, 30. avgust 1961, 1 216

„Budući Metalurški institut“, Naša riječ, 16. maj 1962, 9

53

laboratorijom i prostorima za studentsku sluţbu i administraciju poĉela je 1968. godine, a

završena u septembru 1969. godine.217

Zgrada je bila u sastavu instituta, a izgradnju su finansirali

SR BiH, „Ţeljezara“ i Opština Zenica.218

Posljedice urbanizacije na život stanovnika

Velika ulaganja u privredne pogone u Zenici, naroĉito Ţeljezaru, izazvala su veliki priliv

novog stanovništva, a postepenim rješavanjem stambenog problema ovih ljudi, odnosno

izgradnjom kompletnih novih naselja izmijenjena je i fizionomija ĉitavog grada. MeĊutim,

najveći broj novopridošlih stanovnika Zenice dolazio je iz ruralnih sredina i to ne samo iz njene

okoline već iz ĉitave Bosne i Hercegovine, pa i Jugoslavije, te se pored izgleda grada mijenjala i

njegova socijalna i kulturna struktura.219

Novi stanovnici su sa sobom donosili i svoju kulturu,

tradiciju i obiĉaje, što je dovodilo do sudara gradske industrijske i seljaĉke agrarne civilizacije.

To je ĉesto izazivalo nesuglasice i stvaralo probleme, a intenzitet ovih nesrazmjera se naroĉito

istaknuo nakon 1953. godine.220

Situaciju su dodatno pogoršavali teški uslovi ţivota, naroĉito

stanovanja, zbog velike stambene krize koja je vladala u Zenici, ali i zbog nebrige pojedinih

preduzeća o smještaju svojih radnika. S tim u vezi osnovana je i posebna komisija Narodnog

odbora opštine koja je imala zadatak da obilazi i pregleda objekte u kojima stanuju i gdje se hrani

veliki broj radnika i sluţbenika raznih preduzeća. Rezultati do kojih je komisija došla bili su loši,

a situacija je naroĉito bila teška kod graĊevinskih firmi i u nekim objektima Ţeljezare.

GraĊevinske firme nisu poklanjale puno paţnje ovim problemima, jer su zbog troškova prilikom

dobijanja poslova smanjivala izdatke za društveni standard radnika. Ţeljezara je jednostavno

imala puno radnika, veliki broj zgrada u svom posjedu, a stambena kriza se i dalje nije

smanjivala.221

Komisija je vršila kontrole godinama, a organizovano je i nekoliko savjetovanja i

sastanaka sa rukovodstvima preduzeća sve sa ciljem poboljšanja uslova smještaja i ţivota

radnika. Napravljeni su neki pomaci pa su neka preduzeća nabavila nove krevete, posteljine, sobe

217

„Budući metalurzi u novom domu“, Naša riječ, 10. septembar 1969, 4 218

„Nova zgrada za studente metalurgije“, Naša riječ, 12. juni 1968, 6 219

Miloš Bjelovitić, Zenica i njena okolina, 147-150 220

Husnija Kamberović, Prema modernom društvu, Bosna i Hercegovina od 1945. do 1953. godine, Tešanj, 2000,

169-174 221

„Neka zapostavljena pitanja u preduzećima“, Naša riječ, 28. novembar 1956, 8

54

su okreĉene i sliĉno, ali bilo je i onih koji nisu uradili ništa.222

Takva situacija je bila u

graĊevinskim preduzećima („Pavao Radan“ i „Jahorina“) i kod radnika na ţeljezniĉkoj teretnoj

stanici, pa je komisija zakljuĉila da „Vrijednost ovih stanova može da se stepenuje loš, gori,

najgori“. Kod graĊevinskog preduzeća „Pavao Radan“ konstantovano je da u tri stare barake

ţive 104 radnika u prljavim i vlaţnim sobama, koje nisu osvijetljene, a u kojima se ponekad

nalazi i alat i materijal. Posteljine su stare i vlaţne, a „u slamaricama i jastucima nema slame“.

Sliĉna je situacija i u barakama „Jahorine“ u Babinu. Radnici ţeljezniĉke teretne stanice imali su

na raspolaganju svega ĉetiri sobe, u kojima su spavala 53 radnika i to samo oni kojima je to

najneophodnije „dok su ostali odlazili kućama u razna sela, često udaljena i nekoliko desetina

kilometara“. Povrh svega radnici su morali platiti za leţaj 1020 dinara, a sami su dobrovoljnim

prilozima skupili 180,000 dinara i napravili kupatilo. Situacija je bila sliĉna i u nastambama

Rudnika, koji je imao svoju komunalnu sluţbu i „na čiji platni fond otpada preko 50% ukupnih

komunalnih troškova“.223

Za ovakav poloţaj uposlenika najviše odgovornosti snose preduzeća,

ali odreĊenim dijelom i radnici, jer mnogi nisu odrţavali prostorije koje su koristili, što je

dodatno pogoršavalo uslove ţivljenja.

Teški uslovi ţivota radnika negativno su se odraţavali i na njihov stil ţivota, koji je

najĉešće bio ispunjen alkoholom i kockom, a ĉesto je dolazilo i do fiziĉkih obraĉuna.224

U

zeniĉkoj opštini je 1957. godine popijeno preko 1 milion litara alkohola, na šta je potrošeno 270

miliona dinara (taj iznos je bio dovoljan za izgradnju oko 300 stanova), dok je na cigarete

utrošeno 177 miliona dinara, dok je dnevna potrošnja mlijeka po stanovniku bila 0,15 litara, a

mesa 40 grama. TakoĊer ista istraţivanja su pokazala da je u gradu tada bilo 26% nedovoljno

uhranjene djece, a u obliţnjim selima i zaseocima oko 20% higijenski zapuštene djece koja su

ĉesto bila prepuštena sama sebi. Alkoholizam je bio glavni uzrok izbijanja nasilja u porodici kao i

samih razvoda, koji su u Zenici bili ĉesti, a dovodili su i do problema na radnom mjestu.225

O

raširenosti ovog problema najbolje svjedoći podatak da je 1956. godine u Zenici bilo oko 5400

registrovanih alkoholiĉara.226

Problem kockanja je u Zenici poprimao oblik epidemije, mada je

ono bilo i zakonom zabranjeno kao društveno štetna pojava, za koju je bila predviĊena kazna

222

„Nedovoljan napredak“, Naša riječ, 20. 02 1957, 7 223

„Gdje stanuju radnici samci“, Naša riječ, 09. juli 1958, 5 224

Husnija Kamberović, Prema modernom društvu, 177-178 225

„Pijemo li mnogo alkohola?“, Naša riječ, 18. jun 1958, 5 226

„U Zenici: Jedna kafana na 900 stanovnika“, Naša riječ, 27. maj 1970, 5

55

zatvorom od nekoliko dana do nekoliko mjeseci. Ova pojava je bila raširena meĊu svim

radnicima, a naroĉito rudarima koji su kartaške partije organizovali ĉak i u rudarskim jamama, pa

se ĉesto dešavalo da pojedinci izgube i ĉitavu mjeseĉnu platu za samo nekoliko sati (neki su

gubili i drugu imovinu poput kaputa, satova, cipela itd). Problem kockanja se proširio i na selo,

ali i meĊu druge kategorije stanovništva poput obrazovanih ljudi i inteligencije koji su kartaške

sesije organizovali po privatnim stanovima, pa su rijetko kaţnjavani.227

Pojedina zeniĉka naselja,

poput Crkvica i naroĉito Blatuše (Ulica Kulina bana), su bila ozloglašena kao mjesta ĉestih svaĊa

i tuĉa, kao i neke kafane poput Paviljona i Balkana. Ovakvi porazni pokazatelji natjerali su i

lokalne vlasti da poduzmu odreĊene mjere, pa je tadašnji naĉelnik Sekretarijata za zdravlje i

socijalno staranje NOO Zenica dr. Tomo Hrabaĉ osnovao stanicu za borbu protiv alkoholizma.228

I „Naša rijeĉ“ se pridruţila kampanji za borbu protiv alkoholizma serijom ĉlanaka o problemu

alkoholizma, kockanja, ţivotnog standarda i uslova ţivota radnika te o mogućim akcijama za

suzbijanje svih ovih pošasti.229

Od posebnog znaĉaja bilo je veliko savjetovanje o pitanju

socijalne zaštite u zeniĉkoj opštini, odrţano 21. maja 1959. godine u sali Doma kulture u Zenici,

na kojem je uĉestvovalo oko 200 uĉesnika, istaknutih jugoslovenskih sociologa i društvenih

radnika.230

Uĉesnici su naglasili da je zbog ubrzane industrijalizacije Zenica za kratko vrijeme

postala veliki grad, ali da taj rast nije pratio i razvoj odgovarajućih socijalnih ustanova i sluţbi,

što je uz loše stambene uslove glavni uzrok pojave brakolomstva, velikog broja vanbraĉne djece,

skitnjiĉenja, alkoholizma itd. Istaknuta je potreba za većim ulaganjima u izgradnju društvenih i

kulturnih objekata, naroĉito jaslica i obdaništa za djecu, djeĉijih igrališta, jaĉanje socijalnih sluţbi

i sistemsko rješavanje problema.231

Problem su bile i zaostale ţivotne navike dobrog dijela stanovnika koji su iz ruralnih i

zabaĉenih sredina u potrazi za boljim ţivotom dolazili u Zenicu gdje su se susretali sa potpuno

novim naĉinom ţivljenja. Mnogi jednostavno nisu bili spremni za ţivot u velikim stambenim

227

„Kockari“, Naša riječ, 28. maj 1958, 9 228

„Pijemo li mnogo alkohola?“, Naša riječ, 18. jun 1958, 5 229

„Kockari“, Naša riječ, 28. maj 1958, 9; „Pijemo li mnogo alkohola?“, Naša riječ, 18. jun 1958, 5; „Svakodnevni

brojni problemi“, Naša riječ, 25. jun 1958, 8; „Gdje stanuju radnici samci“, Naša riječ, 09. juli 1958, 5; „Povratak u

ţivot“, 23. jul 1958, 3; „Da li je kultura jednako svima pristupaĉna“, Naša riječ, 30. jul 1958, 5 230

MeĊu njima i Lidija Šentjurc, sekretar Sekretarijata za socijalnu politiku Saveznog izvršnog vijeća, Branka Savić,

pomoĉnik skretara, zatim pretsjednici savjeta za prosvjetu, politiku i narodno zdravlje Dušanka Kovaĉević, Dane

Olbina i Nemanja Vlatković, ali i predsjednik Narodnog odbora Zeniĉkog sreza Ilija Materić, sekretar Sreskog

komiteta SK Rade Galeb te predstavnici opština iz Mostara, Tuzle, Sarajeva, Jajca, Banjaluke i drugi. „Privredni

razvitak uslovio neke socijalne probleme“, Naša riječ, 27. maj 1959, 1, 3 231

„Privredni razvitak uslovio neke socijalne probleme“, Naša riječ, 27. maj 1959, 1, 3

56

objektima sa brojnim drugim ljudima, razliĉitog porijekla i ţivotnih shvatanja, nije postojala

svijest o postojanju zajedniĉke imovine i potrebi da se ona odrţava i sliĉno.232

To je dovodilo do

brojnih nesporazuma koji su dodatno pogoršavali i onako loše stambene i ţivotne uslove većine

stanovnika grada. Pored bacanja smeća po stubištima ili oko zgrada koji su najĉešći i najizraţeniji

problem većine zeniĉkih naselja, moţe se naći još mnogo, ponekad i ĉudnih, primjera loših

navika stanara poput svaĊa i tuĉa susjeda (koje su ponekad podrazumijevale i korištenje sjekira),

poplave izazvane nezatvaranjem slavine, oštećenja podova i otpadanja plafona izazvana

cijepanjem drva u stanovima, drţanje ţivotinja na balkonima (ĉak i kokoški ili koza), kraĊa

ulaznih vrata zgrade itd.233

Bilo je i sluĉajeva nasilnog useljavanja tek izgraĊenih stanova,

naravno bez dozvole, ali i prepravljanja izgleda stana odnosno pregraĊivanja ili proširivanja

pojedinih prostorija na raĉun drugih.234

Interesantno je da su i projektanti stanova, kao naprimjer

Karlo Kuţatko, prilikom utvrĊivanja rasporeda soba u stanovima u obzir uzimali „mentalitet

naših ljudi koji zahtijeva prostranu kuhinju u kojoj se pored ostalog može smjestiti i sećija“ te

tako „porodici omogućava život u stanu kraj jedne vatre i udovoljava nasljeĎenim stanbenim

navikama“ , a takoĊer su pravljeni tako da „sve prostorije mogu da prime klasični namještaj“ tj.

onaj „koji stanar donosi u stan“.235

Naroĉito ĉesto je isticana potreba o promjeni svijesti stanara

o ureĊivanju stanova, odnosno konaĉnoj primjeni modernog namještaja prilikom opremanja

prostorija jer je projektantima bilo vrlo teško praviti projekte stanova (a pri tome ih uĉiniti

jeftinim) sa tradicionalnim glomaznim namještajem.236

Brza izgradnja velikih radniĉkih naselja pretvorila je Zenicu u tipiĉni industrijski grad i to

ne samo izgledom nego i mentalitetom i ţivotnim navikama njenih stanovnika. Hiljade

izgraĊenih stanova moţda jesu riješili stambeno pitanje brojnih stanovnika, ali ne i ostale ţivotne

probleme sa kojima su se svakodnevno susretali svi ţitelji Zenice. Loši ţivotni uslovi većine

stanovnika novoizgraĊenih zeniĉkih naselja stvorili su nove probleme poput alkoholizma,

kockanja, prostitucije, kraĊi i tuĉa, koji nisu bili nepoznati ni prije ali koji sigurno nisu bili ni

toliko izraţeni. I lokalne vlasti su postajale sve svjesnije takve situacije koja je bila najbolji dokaz

232

„Zaostale navike“, Naša riječ, 05. juli 1961, 9 233

„O našim novim stanovima“, Naša riječ, 30. mart 1960, 7 234

Interesantno je da je Opština ponekad izlazila u susret osobama koje su „samoinicijativno“ useljavale u stanove

dodijeljujući im iste, prekoreda, što je izazivalo negodovanje ostalih graĊana. „Samozvani projektanti“, Naša riječ,

30. septembar 1964, 6 235

„Šest pitanja projektantu“, Naša riječ, 29. januar 1958, 5 236

„Jednosoban stan za 600.000 dinara“, Naša riječ, 15. juli 1959, 5

57

da nije dovoljno samo napraviti stambena naselja oko industrijskih postrojenja i time riješiti sve

probleme. Nuţna su bila veća ulaganja i u druge neprivredne namjene poput kulturnih, školskih i

sportskih objekata, ali je bilo potrebno stvoriti ili ojaĉati ustanove poput socijalnih sluţbi koje će

biti na usluzi graĊanima. Partijski kongresi i sastanci nisu bili dovoljni kako bi se zadovoljile

društvene potrebe graĊana, pa je intenzivirano formiranje brojnih udruţenja (npr. kulturno –

umjetniĉkih društava, udruţenja penzionera, boraca itd), podizani su društveni domovi i tereni za

masovnu fiziĉku kulturu. Uprkos odreĊenim naporima koje su vršile lokalne vlasti Zenica je još

dugo ostala tipiĉni industrijski grad odnosno velika spavaona za radnike.

58

Urbanizacija Zenice od 1969. do 1978. godine

Zenica je 1971. godine sa svojih 112.447 stanovnika, od kojih je 67.683 ţivjelo u gradu,

bila treći grad po veliĉini u Bosni i Hercegovini, iza Sarajeva i Banjaluke, te znaĉajan privredni,

kulturni, zdravstveni, prosvjetni i sportski centar.237

Iako su izgraĊeni brojni objekti raznih

namjena koji su promijenili cjelokupnu sliku i fizionomiju grada, Zenica je i dalje bila iskljuĉivo

industrijski grad u kojem je radilo oko 32,000 radnika iz 118 jugoslovenskih opština.238

Postojanje velikih privrednih giganata, prvenstveno „Ţeljezare“, bila je velika prednost zbog

priliva i mogućnosti akumulacije velikih novĉanih sredstava koja su se iskorištavala i za

rješavanje potreba grada. MeĊutim, ovakav karakter Zenice imao je i mana poput podreĊenosti

potreba grada potrebama privrede, velika zagaĊenost, nizak društveni standard graĊana (70%

zaposlenih u gradu su bili radnici „Ţeljezare“) itd, a ĉesto se isticalo da je „Zenica najljepša kada

se posmatra noću iz voza – pogled putnika plijene blještavi bulevari u čijoj se pozadini rumeni

metalurško nebo“, dok dnevna svjetlost otkriva potpuno drugaĉiju realnost: „loša urednost i

čistoća grada, snabdjevenost, ugostiteljske usluge, razvijenost svih oblika školstva, dostignuti

razvoj kulturnih i sportskih institucija, mogućnost zabave i razonode, neusklaĎenost komunalnog

razvoja šireg gradskog regiona itd“.239

Stambena izgradnja u Zenici od 1969. do 1978. godine

Stalni nedostatak stambenog prostora još uvijek je bila jedna od glavnih odlika Zenice, a

uprkos velikim naporima lokalnih vlasti da se taj problem riješi 1971. godine u gradu je još

uvijek bilo oko 1500 stanovnika bez stana.240

Generalni urbanistiĉki plan donešen 1966. godine

još je bio na snazi, izraĊeni su brojni urbanistiĉki projekti pojedinih dijelova grada koji su

dodatno precizirali ali i olakšavali izgradnju, stambena reforma iz 1966. godine dala je lokalnim

nivoima velike ovlasti u rješavanju ovog problema, a i nedostatak sredstava namijenjenih

237

Stanovništvo Bosne i Hercegovine: narodnosni sastav po naseljima, priredili: prof. dr. Jakov Gelo, Marinko

Grizelj, mr. AnĊelko Akrap, Drţavni zavod za statistiku, Zagreb, 1995, 23 238

„Stremljenja generacija utkana su u Zenicu...“, Naša riječ, 07. april 1971, 5 239

„Da li je Zenica veliki grad“, Naša riječ, 21. januar 1976, 7 240

„U Zenici – 1.500 ljudi bez stana“, Naša riječ, 08. decembar 1971, 8

59

stambenoj izgradnji u Zenici nije bio toliko izraţen kao u prethodnom periodu. Sada se sve više

paţnje posvećivalo i društvenom standardu, što je podrazumijevalo i gradnju većih i komfornijih

stambenih objekata, opremljenih savremenijom opremom.241

MeĊutim, rješavanje stambenog

problema u Zenici nije išlo bez problema, jer su se pojavile nove prepreke, od kojih je najveća

nedostatak slobodnog prostora pogodnog za graĊevinske radove. Zeniĉka „zelena graĊevinska

zona“ tj. prostor podoban za izgradnju bio je gotovo u potpunosti iskorišten, dok za tzv. „plavu

zonu“, odnosno prostor na kojem je gradnja dozvoljena ali uz rizik invenstitora, razumljivo nije

bilo mnogo interesanata. Dobar dio zeniĉke okoline ĉinio je „crvenu zonu“ odnosno prostor u

kojem gradnja nije dozvoljena zbog eksploatacije uglja i slijeganja terena, što je onemogućavalo

rast grada. Postojalo je nekoliko mogućnosti da se prevaziĊe ovakva situacija, a to su

iskorištavanje postojećeg slobodnog prostora u gradu i na njegovoj periferiji, prelazak na gradnju

u visinu izgradnjom visokih solitera, kako na slobodnom graĊevinskom prostoru, tako i na već

iskorištenom uz rušenje starih objekata, te opcija „seljenja“ u Vitez i Busovaĉu. Kako bi se

popunio slobodni graĊevinski prostor uraĊeni su urbanistiĉki projekti centra grada te naselja

Meokušnice koje je uklanjanjem uzane pruge ponovno postalo sastavni dio grada, a iskorišteno je

i nekoliko graĊevinskih oaza na Sejmenu, Jaliji i Odmutu te u Blatuši i Novoj Zenici.

Projektovano je i nekoliko velikih stambenih blokova poput naselja Kineski zid i Lamele, a dio

prostora je osloboĊen i rušenjem starih stambenih objekata, naroĉito baraka koje su bile ruglo

grada. Pravljeni su planovi i za bolje iskorištavanje perifernih dijelova grada naroĉito u

Crkvicama u blizini bolnice, te na prostranom podruĉju Babine rijeke242

i Radakova. Posljednja

opcija je više puta razmatrana u raznim oblicima i varijantama, jer su ta mjesta bila „prave oaze

tišine i čistog vazduha“, a doţivljavale su stagnaciju urbanizacije. Busovaĉa je od Zenice bila

udaljena 22 km, a Vitez 35 km, ali je ta udaljenost dodatno bila smanjena modernizacijom i

proširenjem puta preko Vjetrenica.243

Bilo je ideja i o probijanju tunela kroz Vjetrenice, ĉime bi

ovi gradovi zapravo postali naselja na periferiji Zenice, ali je visina potrebnih novĉanih sredstava

sprijeĉila relizaciju ove ideje. MeĊutim, eventualno iskorištavanje ovih gradića u borbi protiv

stambene nestašice i prenatrpanosti Zenice nije podrazumijevalo njihovo pretvaranje u satelitska

naselja. Naprotiv, planirano je njihovo projektovanje kao zasebnih urbanistiĉkih cjelina koje bi

241

„Novaca ima – lokacija nema“, Naša riječ, 03. februar 1971, 5 242

„Urbanistiĉko rješenje stambene zone Babina Rijeka“, Delegatska tribina, Naša riječ, 06. april 1977, 2 i 3 243

„Preko Vjetrenice u oazu tišine“, Naša riječ, 13. januar 1971, 2

60

imale svoju fizionomiju, radna mjesta, sve vitalne funkcije, a ostalo bi dobijali u gradu – centru

tj. Zenici, ĉime bi se smanjila i migracija.244

Poĉetak sedamdesetih godina u Zenici je obiljeţen izradom velikih planova ĉija je

realizacija u potpunosti izmijenila fizionomiju grada. Urbanistiĉki plan iz 1965. godine uveo je

nekoliko principa na kojima je poĉivao budući razvoj grada, a to su detaljna izrada urbanistiĉkih

projekata kompletnih naselja sa potpuno riješenom komunalnom, saobraćajnom i pratećom

infrastrukturom, definitivan prelazak na gradnju u visinu podizanjem visokih solitera od preko 12

spratova (u nekim projektima predviĊani su soliteri od ĉak 30 spratova) te maksimalno

iskorištavanje postojećeg graĊevinskog prostora i stvaranje novog rekonstrukcijom starih

naselja.245

S tim u vezi bila je i izrada urbanistiĉkih projekata centra grada i naselja Meokušnice,

kao i projekat stambenog bloka „Lamela“ i planovi rekonstrukcije pojedinih dijelova grada

rušenjem baraka i starih zgrada. Idejno rješenje centra grada sigurno je najznaĉajniji projekat

ostvaren doduše uz odreĊena odstupanja, tokom ĉitavog socijalistiĉkog razdoblja u Zenici, jer je

prostorno obuhvatao veliki prostor koji je već dobrim dijelom bio popunjen brojnim objektima.

Radovi na definisanju izgleda i namjene centra grada poĉeli su još 1. jula 1967. godine, kada je

organizovan sastanak zeniĉkih graĊevinaca, urbanista i predstavnika Skupštine opštine s ciljem

usaglašavanja mišljenja po pitanju rekonstrukcije glavne gradske ulice – Titove ulice.246

Nakon

brojnih prijedloga i ideja usaglašeno je da Titova ulica treba da bude centar grada u kojem će biti

smješteni stambeni, poslovni, trgovaĉki i zantaski objekti, a predviĊena je i potpuna obustava

saobraćaja tom ulicom i njeno pretvaranje u pješaĉku zonu.247

Sa rekonstrukcijom same ulice,

što je bio glavni uslov nastavka projektovanja i ureĊenja centra, poĉelo se tokom ljeta 1968.

godine, a u isto vrijeme se krenulo sa izgradnjom i proširenjem ostalih ulica koje su se kriţale sa

Titovom. Svi ovi radovi su izvoĊeni zajedno sa radovima na izgradnji bulevara uz obalu Bosne,

poviš kojeg je išla upravo Titova ulica, i rekonstrukciju pratećih ulica zajedno sa svim

instalacijama.248

Radovi su završeni tokom 1970. godine, pa se poĉelo sa projektovanjem ostalih

objekata za šta je bio zaduţen profesor Edo Ravnikar iz Ljubljane. Prilikom izrade urbanistiĉkog

projekta urbanisti su polazili od toga da centar Zenice treba da bude centar regiona, što znaĉi da

244

„Zeniĉka vizija budućnosti“, Naša riječ, 08. februar 1978, 11 245

„Zenica seli u visinu“, Naša riječ, 27. septembar 1972, 3 246

„Titova ulica – pred urbanistima“, Naša riječ, 12. jul 1967, 1 247

„Oblikovanje poslovnog centra“, Naša riječ, 12. juni 1968, 1 i 2 248

„Trasa nove ulice u Zenici“, Naša riječ, 21. avgust 1968, 10

61

osim privrednog centra ili „nove ĉaršije“, treba da bude i školski, administrativni, kulturni i

saobraćajni centar. Uţi centar grada, duţ Titove ulice, projektovan je kao trgovaĉko – poslovni

centar sa velikom robnom kućom, zanatskim centrom, brojnim kancelarijskim prostorom, itd.

Oko ovog središta prostirao se stambeni pojas za preko 4500 stanovnika za ĉije potrebe je

planirana izgradnja novih škola, dva obdaništa, moderna zdravstvena stanica, parkovi, djeĉija i

sportska igrališta itd. Najavljeni su i brojni objekti namijenjenih ugostiteljstvu, od kojih je

najznaĉajnija izgradnja gradske kafane i novog hotela.249

Stambeni objekti su graĊeni etapno, a

najviše paţnje, ali i prigovora, izazvala je izgradnja velikog stambenog bloka od 10 solitera

razliĉite spratnosti (od 10 do 17 spratova) koja je zbog svog izgleda dobila naziv „Kineski zid“.

Nova koncepcija vezivanja blokova tj. spajanja nekoliko solitera u jednu aglomeraciju, s tim da

su zeniĉki „Kineski zid“ ĉinile tri ovakve aglomeracije, izazivala je negodovanje i graĊana i

pojedinih urbanista. Prednost ovakvog naĉina izgradnje bila je štedljivost u odnosu na

graĊevinski prostor, kojeg je Zenica imala sve manje, a koji se onda mogao iskoristiti u druge

namjene, poput prijeko potrebnog ozelenjavanja. MeĊutim, mnogi urbanisti su smatrali da ovakvi

blokovi pridonose zatvaranju prirodnih vazdušnih strujanja, ali i da odvajaju druga naselja od

grada (u ovom sluĉaju Meokušnice) i narušavaju cjelokupnu fizionomiju.250

Nedostatak prostora primorao je lokalne vlasti da detaljno analiziraju sve raspoloţive

mogućnosti, bez obzira na njihovu sloţenost i prepreke, kako bi se omogućilo stvaranje novih

graĊevinskih lokacija. Jedna takva lokacija nalazila se u samom centru grada u blizini Kaznione

sa ogromnom površinom od preko 127.000 m2 slobodnog prostora pogodnog za sve graĊevinske

radove. Na toj lokaciji već je postojalo malo naselje sastavljeno uglavnom od prizemnih zgrada u

kojem je ţivjelo oko 460 stanovnika. Dio tih objekata bio je izgraĊen još u austro-ugarskom

periodu za potrebe radnika Kaznione, a sliĉni objekti su graĊeni i kasnije za ostale stanovnike

grada.251

Problem je predstavljala uzana pruga koja je dijelila Meokušnice od ostatka grada, a

iako je nekoliko puta najavljivano njeno uklanjanje to se zbog nedostatka sredstava nije ostvarilo.

Ipak, Skupština opštine Zenica je poĉetkom 1971. godine inicirala pokretanje dijaloga sa

sarajevskim Ţeljezniĉko – transportnim preduzećem kako bi se pronašlo odgovarajuće rješenje za

ovaj problem. Korist od konaĉnog izmještanja uzane pruge bila bi obostrana, grad bi dobio

249

„Zenica dobija svoj centar“, Naša riječ, 16. februar 1972, 1 i 2 250

„Zeniĉka vizija budućnosti“, Naša riječ, 08. februar 1978, 11 251

„Naselje sa blizu pet hiljada stanovnika“, Naša riječ, 03. maj 1972, 5

62

idealan prostor za stambenu izgradnju, dijelom bi se smanjilo i zagaĊenje koje su stvarali vozovi,

a uklonila bi se i opasnost za pješake, a i sa ŢTP-a bi se skinula odgovornost upravljanja i

odrţavanja pruge ĉija je upotrebna vrijednost bila minimalna. Na kraju je ipak usaglašen model

realizacije ovog posla po kojem je grad imao zadatak da obezbijedi sredstva od ukupno 10

miliona dinara za potrebe izmještanja pruge, a ostatak sredstava u iznosu od 20 do 30 miliona

investirao je ŢTP.252

Opština je postigla saglasnost sa zeniĉkom Kreditnom bankom koja je

odobrila potrebna sredstva za realizaciju ovog posla, ĉiji je završetak planiran za 29. novembar

1973. godine.253

MeĊutim, pruga je izmještena tek 01. juna 1975. godine dijelom zbog nedostatka

sredstava u ŢTP-u, a dijelom zbog duţeg procesa prilagoĊavanja preduzeća novim uslovima rada

odnosno unutrašnjoj preraspodjeli radnika.254

Odmah nakon postizanja ovog sporazuma poĉelo se

sa projektovanjem idejnog rješenja novog stambenog naselja koje je povjereno Zavodu za

izgradnju i ureĊenje grada. Projekat je završen u aprilu 1972. godine, a predviĊao je podizanje

modernog stambenog naselja sastavljenog od višespratnica dovoljnog za preko 4500 stanovnika.

Pored stambenih objekata, cjelokupne saobraćajne i komunalne infrastrukture odreĊena je i

izgradnja obdaništa, ambulante, poslovnih, usluţnih i trgovaĉkih prostora, te parking prostor za

780 vozila.255

U prvoj fazi izgradnje porušene su stare niskospratne zgrade koje su predstavljale

prepreku za izvoĊenje radova na novim višespratnicama.256

Sa radovima na izgradnji naselja

Meokušnica poĉelo se u aprilu 1973. godine, uporedo sa procesom izmještanja uzane pruge.257

Ukupno je izgraĊeno 1100 stanova s tim da je njih 160 dodjeljeno stanovnicima porušenih

prizemnica.258

Autori projekta „Meokušnica“ iz zeniĉkog Zavoda za izgradnju i ureĊenje grada

na ĉelu sa inţ. arh. Mugdimom Ĉukletom bili su vrlo ponosni na ovaj rad koji je bio predstavljen

na izloţbama u Zagrebu, ali i Londonu i Moskvi.259

Najveći dio stambenog dijela „Meokušnica“

je završen tokom 1975. godine, a ostali poslovi na izgradnji garaţa, djeĉijih igrališta, zelenih

površina, parkirališta kao i jednog obdaništa su završeni 1978. godine.

Projektantima novih zeniĉkih naselja i objekata nije nedostajalo ideja, a projekat

„Lamele“ izdvajao se neobiĉnim arhitektonskim stilom. Inţinjeri sarajevskog biroa „Plan“, na

252

„Uzana pruga odlazi u `penziju`“, Naša riječ, 07. jul 1971, 3 253

„Da li će projekat `Meokušnica` u London i Moskvu“, Naša riječ, 20. jun 1973, 7 254

„Odlazi zeniĉki `ćiro`“, Naša riječ, 12. mart 1975, 11 255

„Naselje sa blizu pet hiljada stanovnika“, Naša riječ, 03. maj 1972, 5 256

„Zenica seli u visinu“, Naša riječ, 27. septembar 1972, 3 257

„Radovi poĉinju u aprilu“, Naša riječ, 10. januar 1973, 4 258

„RaĊa se nova `Meokušnica`“, 09. oktobar 1974, 11 259

„Da li će projekat `Meokušnica` u London i Moskvu“, Naša riječ, 20. jun 1973, 7

63

ĉelu sa arh. Slobodanom Jovandićem, projektovali su veliki stambeni blok, koji je predstavljao

aglomeraciju od šest stepenasto poredanih lamela razliĉite visine. Prvobitnim projektom

predviĊeno je da najviša lamela ima 30 spratova odnosno da bude 100 m visoka, ali se zbog

velike zagaĊenosti zraka smogom na toj visini odustalo od takve ideje, pa je visina smanjena na

25 spratova. U ovom „stambenom kolosu“ nalazila su se ukupno 232 stana, što je s obzirom na

njegove dimenzije relativno mali broj jedinica, a uzrok tome je njihova veliĉina, tj. najviše je bilo

trosobnih i ĉetverosobnih stanova. U donjem dijelu su projektovani veliki poslovni prostori i

kancelarije, a s obzirom da se „zenički Empajer“, kako su ga nazivali, nalazio na Bulevaru

bratstva – jedinstva te u blizini novog fudbalskog stadiona Bilino polje posebna paţnja se

posvetila saobraćajnicama. Ĉitav objekat je dosta pomjeren od Bulevara kako bi se ostavila

mogućnost eventualnog proširenja njegove asfaltne trake.260

Zgrada je graĊena etapno po

lamelama, a izvoĊaĉ radova je bila „Izgradnja“ Zenica, koja je sa pripremnim radovima, koji su

podrazumijevali rušenje starih zgrada, poĉela krajem 1971. godine. Ti poslovi su trajali dosta

dugo jer je bilo neophodno obezbijediti ukupno 70 stanova za stanare porušenih zgrada, ali je

„Lamela“ već sredinom 1974. godine poprimila jasne konture.261

Najviše problema izvoĊaĉima

radova predstavljalo je uvoĊenje vodovodnih i drugih instalacija na najviše spratove što je

dodatno usporilo izgradnju kompletnog objekta.262

Zeniĉka „Lamela“ je konaĉno završena

krajem 1976. godine na posebno zadovoljstvo lokalnih vlasti koji su je ĉesto isticali kao simbol

moći i uspjeha ĉitavog socijalistiĉkog sistema.263

Pored projektovanja i izgradnje kompletnih stambenih naselja smještenih na velikim

graĊevinskim površinama podizani su i pojedinaĉni objekti na preostalim manjim lokacijama ili

netom stvorenih rušenjem starih zgrada. Karakteristika ovog perioda je masovna izgradnja

solitera sa više od 15 spratova izgraĊenih širom Zenice od kojih su najupeĉatljivija ĉetiri solitera

na Odmutu koji su se tada praktiĉno nalazili na samom ulazu u grad.264

U Blatuši su 1972. godine

uz samu obalu rijeke Bosne izgraĊena tri bijela ĉeliĉna solitera od po 18 spratova koji su potpuno

promijenili izgled ovog naselja koje su do tada ĉinile uglavnom niske zgrade.265

Iza sjeverne

tribine stadiona Bilino polje, dakle na suprotnoj strani od zeniĉke „Lamele“ koja se nalazila iza

260

„Zeniĉki stambeni kolos“, Naša riječ, 17. mart 1971, 5 261

„Raste zeniĉki `Empajer`“, Naša riječ, 24. jul 1974, 1 262

„Sve misli usmjerene na `DEF`“, Naša riječ, 07. maj 1975, 12 263

„Grad na gradu“, Naša riječ, 24. septembar 1976, 7 264

„Zenica seli u visinu“, Naša riječ, 27. septembar 1972, 3 265

„Blatuša ogrće novo ruho“, Naša riječ, 06. novembar 1972, 6

64

juţne tribine, izgraĊen je stambeni blok od ĉetiri lamele, a sliĉan je izgraĊen i na

Meokušnicama.266

Velika gradilišta bila su i duţ Titove ulice i ulice Talića – brdo, ali su tu ipak

graĊeni dosta niţi objekti, dok su na Sarajevskoj ulici krajem 1972. godine izgraĊena dva

dvanaestospratna solitera.267

Veliki graĊevinski radovi su se izvodili širom grada, visoki stambeni

objekti su nicali u svim naseljima pa je Zenica polako postajala grad nebodera. Definitivan

prelazak na princip gradnje u visinu zajedno sa projektovanjem kompletnih stambenih naselja

omogućio je racionalnije korištenje slobodnog graĊevinskog prostora. Prva polovina decenije

obiljeţena je izradom idejnih projekata velikih naselja, prvim pripremnim radovima na izgradnji

tih naselja ukljuĉujući i rušenje starih objekata, pa je ukupan broj izgraĊenih stanova u periodu od

1971. do 1975. godine iznosio 2515.268

Stambeni objekti su izgraĊeni širom grada, a najveći

poduhvat je bio okonĉanje najvećeg dijela radova na stambenim objektima na naselju

„Meokušnice“. U periodu od 1976. do 1980. godine ukupno je izgraĊeno 2227 od planiranih

3350 stanova, što je predstavljalo oko 60% ispunjenja planova.269

Glavni razlog za podbaĉaj u

realizaciji stambene izgradnje bio je tadašnji model graĊenja stanova za trţište tj. „za nepoznatog

kupca“. Iako je bilo planirano podizanje novih naselja u Babinoj rijeci, Radakovu i na

Kamberovića ravni, zbog visokih troškova prethodnog uvoĊenja potrebne infrastrukture,

graĊevinci su pribjegavali izgradnji na uţem gradskom jezgru. Za stanogradnju u Zenici

najkritiĉnije su bile 1978. i 1979. godina kada je od planiranih 1560 izgraĊeno samo 707 stanova,

odnosno manje od pola potrebnih.270

Uprkos velikom podbaĉaju rezultati postignuti u stambenoj

izgradnji u ovom periodu su bili veliki, ali ni blizu dovoljnih za rješavanje stambene krize u

Zenici.

266

„Zeniĉki stambeni kolos“, Naša riječ, 17. mart 1971, 5 267

„Zenica seli u visinu“, Naša riječ, 27. septembar 1972, 3 268

Naša riječ, Zenica 35 godina u slobodi, 19 269

„Ofanziva za stanove“, Naša riječ, 10. decembar 1982, 3 270

Naša riječ, Zenica 35 godina u slobodi, 19

65

Komunalna izgradnja u Zenici od 1969. do 1978. godine

Komunalna izgradnja je i dalje bila zapostavljena u odnosu na izgradnju stambenih

objekata, ali je situacija bila drastiĉno drugaĉija u odnosu na prethodno razdoblje. Uzrok tome je

prvenstveno prelazak na novi koncept projektovanja kompletnih naselja sa riješenom

komunalnom infrastrukturom, ali i izgradnjom većih i luksuznijih stanova sa kvalitetnijim

instalacijama i općenito boljim graĊevinskim materijalom.271

Iako je i dalje bilo kašnjenja u

uvoĊenju instalacija kao novi problem pojavilo se pitanje odrţavanja već izgraĊenog stambenog

fonda, što je za sobom povlaćilo pitanje visine stanarina, te rušenje starih neuslovnih objekata i

baraka.272

Otvaranjem magistralnog puta Zenica – Sarajevo 29. novembra 1975. godine spojena su

dva vaţna bosanskohercegovaĉka centra, a ĉitava Republika je dobila novu saobraćajnu ţilu

kucavicu.273

Kroz Zenicu je sada prolazila najvaţnija saobraćajna komunikacija, sa kojom je grad

bio povezan modernom petljom i mostom preko rijeke Bosne u Blatuši, na mjestu gdje se nekada

nalazio fudbalski stadion.274

Osim što ju je povezala sa ostalim krajevima Bosne i Hercegovine i

Jugoslavije, magistrala je velikim dijelom rasteretila i saobraćaj u samom gradu koji je

doţivljavao pravu „poplavu“ automobila. Iako su sada sve ulice u gradu bile asfaltirane pojavili

su se novi problemi koji su oteţavali odvijanje saobraćaja i dovodili do stvaranja velikih guţvi, a

godišnje se dogaĊalo i oko 500 saobraćajnih nezgoda.275

Najveći problem je bio što većina ulica

nije projektovana za saobraćanje oko 15.000 vozila, koliko je bilo u gradu 1976. godine, ĉiji je

broj konstantno rastao, a poseban problem su predstavljala velika teretna vozila koja su

svakodnevno vozila prema „Ţeljezari“. Ulice su bile uske, nepregledne, sa lošom ili nikakvom

signalizacijom, a zbog nedostatka slobodnog parking prostora vozaĉi su ĉesto svoja vozila

parkirali po ulicama, što je smanjivalo propusnu moć i onako neuslovnih saobraćajnica. Nakon

izmještanja uzane pruge 1975. godine njenom trasom asfaltiran je put koji je postao glavna

gradska saobraćajnica, ali ĉak ni ona nije bila dovoljno dobro uraĊena pa su se stvarali zastoji. U

cilju poboljšanja ove situacije vlasti su donijele nekoliko mjera poput uvoĊenja jednosmjernog

271

„Potpunije graĊenje naselja“, Naša riječ, 18. mart 1974, 2 272

„Devalvirani `ljepotani`“, Naša riječ, 09. jun 1976, 8 273

„Kiĉma srednje Bosne“, 26. novembar 1975, 12 274

„Gradi se zeniĉka `gazela`“, Naša riječ, 11. septembar 1974, 1 275

„`Usko grlo` grada“, Naša riječ, 17. decembar 1975, 8

66

saobraćaja u pojedinim ulicama, pravljenje plana o parking lokacijama, zatim postavljanja

mjeraĉa vremena na parking – prostorima, poboljšanja svjetlosne signalizacije i njenog

odrţavanja, te ĉešće izvoĊenje horizontalne i vertikalne signalizacije. Ovo su bile samo

preventivne mjere koje su za cilj imale trenutno, makar i minimalno, poboljšanje saobraćajne

situacije u gradu, a dugoroĉno rješenje je bilo izrada i donošenje Plana saobraćaja prije donošenja

novog Generalnog urbanistiĉkog plana, koji je ukljuĉivao i plan rekonstrukcije glavne gradske

ulice.276

MeĊutim, uprkos brojnim nedostacima saobraćaj u gradu je bio zadovoljavajući, barem u

poreĊenju sa onim u prigradskim naseljima. Ĉak i najbliţa zeniĉka prigradska naselja su vrlo

rijetko imala asfaltiran put što je oteţavalo svakodnevno prebacivanje hiljada ljudi na posao u

Zenicu. Neredovan saobraćaj, pogotovo zimi i u kišnim danima, prouzrokovao je vrlo ĉesta

kašnjenja na posao i neopisive guţve u autobusima.277

Opština je zapoĉela sa intenzivnijim

ulaganjima u izgradnju saobraćajnica na selima, pa su vrlo brzo izgraĊene nove ceste prema

Babinu i Stranjanima, a novoizgraĊeni put preko Vjetrenica, koji je pušten u promet sredinom

jula 1975. godine, osim što je bolje povezao Zenicu sa Busovaĉom i Vitezom omogućio je

brojnim stanovnicima sela iz tog kraja lakšu komunikaciju sa gradom.278

Izgradnjom vodovoda Krušĉica – Vitez – Zenica za izvjestan period bilo je riješeno

pitanje snabdijevanja grada dovoljnim koliĉinama pitke vode, uz, naravno, korištenje dodatnih

izvora Babine rijeke, Graĉanice i Klopĉa. MeĊutim, s obzirom na rast grada, ali i proizvodnih

kapaciteta „Ţeljezare“ i drugih preduzeća, rasla je i potreba za novim koliĉinama pitke vode.

Preduzeće „Vodorad“, koje je bilo odgovorno za snabdijevanje grada vodom, je izvršilo

modernizaciju i dogradnju postojećih objekata za opskrbu kako bi se izvukao njihov maksimum,

ali za trajno rješavanje ovog problema poduzeti napori nisu bili dovoljni.279

Iz tih razloga ponovo

je aktuelizovana priĉa o dovoĊenju „Plave vode“ u Zenicu, ali tada je i Travnik imao više interesa

za eventualnu realizaciju ove ideje s obzirom na nedostatak pitke vode u ovom gradu.280

Tokom

1976. godine osnovan je ĉak i koordinacioni odbor ĉetiri zainteresovane opštine (Travnik, Novi

Travnik, Vitez i Zenica), prikupljena je i dokumentacija potrebna za izgradnju vodovoda, ali se

276

„Deset godina bez `glavobolje`“, Naša riječ, 10. novembar 1976, 11 277

„Za prigradske puteve – 1,800.000“, Naša riječ, 03. novembar 1971, 3 278

„`Vjetrenice` sposobne za saobraćaj 27. jula“, Naša riječ, 12. mart 1975, 11 279

„Spas u `Plavoj vodi`“, Naša riječ, 05. mart 1975, 11 280

„Opet novi vodovod“, Naša riječ, 19. januar 1977, 7

67

na tome i stalo. U meĊuvremenu je propao i travniĉki Zavod za urbanizam, koji je bio nosilac

projekta, pa je likvidiran, a time i ideja o vodovodu „Plava voda“.281

Snabdijevanje elektriĉnom energijom je i dalje najviše zavisilo od prirodnih uslova (kiše i

popunjenosti akumulacija vodom), a i u sluĉaju popunjenosti kapaciteta prioritet je bilo

snabdijevanje industrije. Opština Zenica nije mogla uticati na pitanje snabdijevanja grada

strujom, jer se energija dobijala iz termo i hidrocentrala koje su bile u nadleţnosti viših nivoa

vlasti.282

Svake godine je postojala mogućnost uvoĊenja redukcija elektriĉne energije, a zbog

velike suše koja je dovela do male ispunjenosti akumulacija 1973. godine uvedeno je ograniĉeno

snabdijevanje u cijeloj Bosni i Hercegovini. U Zenici je bilo potrebno uštedjeti oko 35.000 Kwh

dnevno što se trebalo postići potpunom obustavom snabdijevanja elektriĉnom energijom u

trajanju od 5 sati dnevno, potpunom obustavom rada gradske rasvjete i svjetlećih reklama te

maksimalnom štednjom svih javnih, poslovnih, ugostiteljskih i svih drugih ustanova.283

MeĊutim,

ako nije bilo mogućnosti da se utiĉe na opću energetsku politiku zemlje, onda je bilo dovoljno

razloga za obraĉun sa neredovnim platišama. Ukupna dugovanja Zeniĉana prema „Elektro –

Zenici“ 1975. godine iznosila su oko 600 miliona dinara, a 55% tih dugovanja otpadalo je na

gradsko stanovništvo, koje je u ukupnoj potrošnji uĉestvovalo sa oko 75%. Uprkos visokom

stepenu razumijevanja i brojnim upozorenjima, situacija se nije poboljšavala, pa su radnici

„Elektro – Zenice“ krenuli sa iskljuĉivanjem neplatiša iz mreţe, što je dovelo do odreĊenih

poboljšanja.284

Nisu samo domaćinstva bila veliki duţnici ovom preduzeću, već i pojedina

preduzeća poput „Krivaje“ iz Zavidovića, dok su zeniĉka preduzeća bila redovne platiše.285

Izgradnjom toplane 1967. godine Zenica je dobila centralno grijanje, a vrelovodna mreţa

je konstantno proširivana u svim dijelovima grada. Iako je bilo problema oko nabavljanja

energenata (uglja), neslaganja po pitanju cijena i povremene obustave snabdijevanja zbog

kvarova, Zeniĉani su i dalje imali dosta kvalitetno, a uz to najjeftinije grijanje u Bosni i

Hercegovini.286

Problemi su nastali 1973. godine kada je „Termoelektrana“ integrisana sa

„Ţeljezarom“, a istovremeno je osnovano posebno preduzeće „Grijanje“ koje je trebalo

281

„Zašto je `pala u vodu` ideja o `Plavoj vodi`“, Naša riječ, 22. maj 1978, 5 282

„Da li ćemo ostati u mraku?“, Naša riječ, 23. decembar 1970, 6 283

„Gase se uliĉna svjetla“, Naša riječ, 12. decembar 1973, 1 284

„Sutra kreću `ekipe sa kliještima`“, Naša riječ, 10. septembar 1975, 8 285

„Neredovnim platišama – iskljuĉenje“, Naša riječ, 20. avgust 1975, 1 286

„Još hiljadu toplih stanova“, Naša riječ, 01. mart 1972, 4

68

omogućiti snabdijevanje grada toplotnom energijom i baviti se odrţavanjem i širenjem

vrelovodne mreţe. „Termoelektrana“ je bila u mogućnosti da finansira tada skromne potrebe

vrelovodne mreţe i da se bavi njihovim proširenjem, što u samom poĉetku nije predstavljalo

problem ni novom preduzeću, doduše uz kreditno zaduţenje. Ali kada je 1976. godine duţina

vrelovoda narasla na oko 35 km, a broj prikljuĉenih stanova na oko 8000 uz kreditnu

nesposobnost „Grijanja“, situacija se zakomplikovala. Pošto je nedostajalo sredstava za izgradnju

novih i modernizaciju starih vodova, postojala je mogućnost kašnjenja grijne sezone, pa ĉak i

opcija da nove zgrade (u Crkvicama i Titovoj ulici) i kompletna naselja (Meokušnice) potpuno

ostanu bez grijanja.287

Ipak, dogovorom koji je postignut izmeĊu „Grijanja“ i „Ţeljezare“

potrebna sredstva su pronaĊena, pa je problem riješen, a poĉetak grijne sezone najavljen za 15.

oktobar.288

MeĊutim, problemi sa grijanjem nisu prestali, naprotiv ponavljali su se pa je svaka

grijna sezona bila pod znakom pitanja do samog poĉetka.

Odrţavanje postojećeg stambenog fonda u gradu bilo je moţda i veći izazov od same

izgradnje novih naselja. Poĉetkom 1972. godine u Zenici je bilo oko 10.000 stanova u

društvenom vlasništvu kojim je upravljalo Preduzeće za gazdovanje stambenim objektima. Osim

što je ovim stanovima rješeno stambeno pitanje hiljada zeniĉkih porodica, oni su u isto vrijeme

bili bitan faktor akumulacije velikih iznosa novĉanih sredstava koja su korištena kako za

odrţavanje postojećih, tako i za izgradnju novih naselja. U gradu koji je osjećao hroniĉan

nedostatak stambenog prostora pitanje visine stanarine bilo je od primarnog znaĉaja i uvijek je

izazivalo veliko interesovanje. Stambeno preduzeće je uvijek bilo zainteresovano za povećanje

stanarina, a graĊani su, naravno, bili protiv, najĉešće istiĉući nesrazmjer izmeĊu visine

poskupljenja i rasta zarada.289

Pitanje korekcije visine kirije nije bilo zastupljeno samo u Zenici

već u ĉitavoj Republici, pa i u ostalim dijelovima Jugoslavije, a zbog niskog stepena ispunjenosti

petogodišnjeg plana izgradnje stanova (svega 60%) zacrtanog stambenom reformom.290

Stambeno preduzeće je, kao i ostala komunalna preduzeća, imalo velikih problema u naplati

svojih usluga, pa su godišnja nenaplaćena potraţivanja u prosjeku bila oko 1,5 miliona novih

dinara.291

Ovo su bila ogromna sredstva naroĉito kada se u obzir uzme da je preduzeću ukupno

287

„Radijatori će ostati hladni?“, Naša riječ, 28. jul 1976, 5 288

„Zenica `topla` od petnaestog oktobra“, Naša riječ, 06. oktobar 1976, 11 289

„Ko će plaćati skuplju kiriju“, Naša riječ, 03. novembar 1971, 5 290

„Skuplja stanarina?“, Naša riječ, 18. septembar 1971, 3 291

„Stanari duguju milione“, Naša riječ, 02. jun 1971, 4

69

godišnje na raspolaganju bilo oko 3 miliona dinara što je bilo sasvim nedovoljno za odrţavanje

postojećeg stambenog fonda. Najviše problema je bilo sa odrţavanjem starih zgrada izgraĊenih u

prvim decenijama nakon rata. Princip „brže i jeftinije“ izgradnje sada je dolazio na naplatu jer je

u većini tih zgrada bilo potrebno potpuno zamijeniti komunalne instalacije što je iziskivalo

ogromna sredstva.292

Iako je stambeno preduzeće zahtijevalo povećanje cijena stanarina, na

zasjedanju Skupštine opštine, odrţanom u septembru 1972. godine, taj zahtjev je odbaĉen, ali je

donijeta odluka o voĊenju dugoroĉnije politike po pitanju stanarina. Ta politika je

podrazumijevala postepen godišnji rast stanarina, s tim da je 1973. godine došlo do povećanja od

25%, a nakon toga je iznos konstantno rastao, tako da je u konaĉnici 1979. godine kirija bila dva

puta skuplja.293

Ovaj „sporazum“ je prihvaćen i stupio na snagu u februaru 1973. godine. Njime

su, pored visine stanarine, utvrĊene i kategorije stanovništva ĉije su kirije bile subvencionisane

kao i visina subvencija izraţena u procentima, a ujedno je ovaj problem riješen za jedan duţi

vremenski period.294

Problem aerozagaĊenja u Zenici u ovom periodu je bio izraţeniji s obzirom na konstantno

širenje kako grada tako i njegovih industrijskih kapaciteta. Otkriveni su i novi faktori koji su

dodatno pogoršavali kvalitet zraka poput neodgovarajućeg geografskog poloţaja samog grada za

industriju kakva je bila smještena u Zenici. Pošto je bila smještena u kotlini te zbijena

saobraćajnim tokovim i rijekom Bosnom, najveći dio zagaĊenja je ostajao u gradu bez obzira na

vremenske prilike.295

MeĊutim, nije samo zrak u Zenici bio zagaĊen. Ni sam grad se nije

odlikovao visokim stepenom higijene, dijelom zbog samog karaktera grada kao industrijskog

centra, a dijelom zbog nemarnosti graĊana i neopremljenosti odgovarajućih sluţbi za odrţavanje

ĉistoće. Sluţba za odrţavanje ĉistoće grada, koja se nalazila u sklopu preduzeća „Vodorad“,

krajem 1971. godine je imala svega tri cisterne za pranje gradskih ulica, jedan ĉistaĉ snijega,

pumpu za vodu, dvije peraĉice i dvadesetak kolica za uliĉno smeće, što je bilo sasvim nedovoljno

za grad veliĉine Zenice. U isto vrijeme na jednog stanovnika otpadalo je svega 2 m2 zelenih

površina što je bilo ispod svih standarda, pa je Zenica zadrţala neslavnu titulu najzagaĊenijeg

grada u Jugoslaviji, a prema nekim pokazateljima bila je zagaĊenija i od Ĉikaga.296

Pored

292

„Potrebe veće od `gubera`“, Naša riječ, 22. februar 1972, 6 293

„Dugoroĉnija politika stanarina“, Naša riječ, 06. septembar 1972, 2 294

„`Zeleno svjetlo` povećanju stanarina“, Naša riječ, 07. februar 1973, 1 295

„Mikro urbanizacija i komunalno ureĊenje grada“, Naša riječ, 20. januar 1971, 3 296

„Nerazvijena `pluća` grada“, Naša riječ, 17. februar 1971, 2

70

nedostatka zelenila sumornu sliku grada davali su i nedovoljno ureĊeni prilazi zgradama, velike

koliĉine smeća i prljavštine po ulicama, oronule fasade zgrada i sliĉno, a 1977. godine je

procijenjeno da je potrebno više od 32 milijarde starih dinara kako bi se svi nedostaci uklonili,

ukljuĉujući i odreĊene ispravke na komunalnim mreţama. MeĊutim, preduzeće zaduţeno za

komunalne poslove je na raspolaganju imalo samo oko 18% potrebnih sredstava, pa je bilo jasno

da se stanje neće ubrzo popraviti.297

I graĊani su ĉesto ukazivali na odreĊene pojave koje su

kvarile sliku grada poput prosjaĉenja, parkiranja vozila na saobraćajnicama, kao i problem

rušenja baraka, kojem su vlasti ipak posvetile više paţnje.298

Stambeno preduzeće u Zenici još je

1967. godine saĉinilo program finansiranja izgradnje stanova za graĊane koji su stanovali u

barakama. Tim programom bilo je predviĊeno da se do 1973. godine riješi stambeni problem 337

takvih porodica, a pored Opštine velika sredstva u tu svrhu izdvojili su i zeniĉka preduzeća

„Ţeljezara“, „Izgradnja“ i „Rudnik mrkog uglja“, te sarajevski „ŢTP“ i GP „Bosna“, ĉiji su

zaposlenici uglavnom i ţivjeli u ovakvim objektima. Ipak, do 1971. godine iz baraka su iseljene

samo 182 porodice kojima je naĊen novi smještaj, a preduzeće je apelovalo na nastavak ovog

procesa.299

Problem je bio taj što firme, ĉija su sjedišta bila van Bosne i Hercegovine, poput

zagrebaĉkih preduzeća „Jugomontaţa“ i „Industromontaţa“, a ĉiji radnici su takoĊer ţivjeli u

barakama, nisu bile zainteresovane za ovakav vid ulaganja.300

U jednom kraćem periodu, krajem

1972. i poĉetkom 1973. godine, ĉinilo se da je i Opština izgubila volju da se bavi tim problemom,

ali se situacija izmijenila nakon što je na Skupštini opštine 20. marta 1973 usvojena informacija

Stambenog preduzeća o programu rušenja baraka. Tu je istaknuto da opština Zenica ima velike

koristi od ovog procesa, jer ne samo da grad poprima ljepši izgled uklanjanjem ovih neuglednih

objekata već se stvaraju i nove graĊevinske lokacije. Odluĉeno je da sredstva za izgradnju

stanova za stanovnike baraka obezbijede grad, Stambeno preduzeće, Zavod za izgradnju i

ureĊenje Zenice i radne organizacije ĉiji radnici stanuju u ovim objektima, na koje će se izvršiti

poseban pritisak. MeĊutim, nije reĉeno kako će se riješiti stambeno pitanje onih stanovnika

baraka koji nisu radili u preduzećima odnosno tzv. „ničijih radnika“.301

MeĊutim, iako su mnoge

barake rušene 1976. godine još je oko 200 porodica sa oko 1200 ĉlanova ţivjelo u ovakvim

objektima. U ovim malim objektima ţivjele su porodice sa 3 do 6 ĉlanova, a u dva sluĉaja

297

„Nedostaju sredstva da grad bude ljepši“, Naša riječ, 12. januar 1977, 2 298

„Voda, struja, putevi...“, Naša riječ, 23. februar 1972, 3 299

„Porodicama osigurani novi stanovi“, Naša riječ, 08. decembar 1971, 9 300

„Sve moderniji izgled grada“, Naša riječ, 27. januar 1971, 10 301

„Barake u sjenci solitera“, Naša riječ, 21. mart 1973, 4

71

zabiljeţene su i one sa 10 i 11 ĉlanova. Problem je bio u tome što neke barake nisu srušene, u

Blatuši su i tada još uvijek postojale one izgraĊene 1947. za potrebe radnika na izgradnji

ţeljeznice, pa kada bi jedan stanar preselio u stan, kuću ili na neki drugi naĉin riješio svoje

stambeno pitanje, na njegovo mjesto bi se useljavao novi stanar, uprkos katastrofalnim ţivotnim

uslovima.302

Ovaj problem nije bio riješen ni 1978. godine, jer je Skupština opštine za tu godinu

predvidjela rušenje 33 barake, a naglašeno je postojanje još takvih objekata.303

Tokom sedamdesetih godina nije bilo realizacije velikih investicija u izgradnju

komunalnih objekata. Veliki komunalni objekti su izgraĊeni u prethodnom periodu pa je bilo

potrebno samo odrţavati, modernizovati i proširivati postojeću mreţu, a pošto je praksa bila da se

ti poslovi odraĊuju tokom izgradnje novih naselja radovi su završavani gotovo neprimjetno.

Izgradnja ostalih objekata od 1969. do 1978. godine

Finansiranje kulture u tipiĉnom industrijskom gradu koji je doţivljavao veliku

urbanistiĉku ekspanziju i transformaciju nije bila djelatnost od primarnog znaĉaja za lokalne

vlasti.304

MeĊutim, poĉetkom 1971. godine Skupština opštine je formirala posebnu komisiju koja

je pripremila program srednjoroĉnog razvoja institucija kulture u Zenici u periodu od 1971. do

1975. godine. Posebna paţnja je posvećena rekonstrukciji objekata historijske vrijednosti, poput

Hadţi – Mazića kuće i tvrĊave Vranduk, i proširenju djelatnosti postojećih kulturnih institucija

poput Narodne biblioteke otvaranjem odjeljenja u naseljima Odmut i Prvi maj. Najznaĉajniji dio

ovog programa bila je reaktivacija ideje o podizanju nove zgrade Narodnog pozorišta u Zenici

koja bi omogućila razvoj brojnih kulturnih sekcija.305

Iako je ovim programom završetak radova

na izgradnji pozorišta bio predviĊen do 1973. godine, kamen temeljac za novu zgradu postavljen

je tek 25. novembra 1974. godine.306

Projekat ovog objekta uradili su akademik prof. Jahiel Finci

i prof. Zlatko Ugljen, a izvoĊaĉ radova je bilo beogradsko preduzeće „Kongrap“ uz uĉešće još

302

„Kako iz barake“, Naša riječ, 10. mart 1976, 9 303

„Odzvonilo barakama“, Naša riječ, 14. jul 1978, 1 304

„Finansiranje kulture u centru paţnje“, Naša riječ, 14. januar 1970, 2 305

„Kraj jedne iluzije“, Naša riječ, 15. januar 1971, 5 306

Narodno pozorište Zenica, monografija, Narodno pozorište Zenica, Zenica, 1978, 158

72

preko 20 podizvoĊaĉa.307

Ukupna cijena zgrade zajedno sa troškovima opremanja bila je oko 6,5

milijardi starih dinara što je tada predstavljalo najveću investiciju u kulturu u cijeloj Bosni i

Hercegovini.308

MeĊutim, upravo je visina troškova bila glavni uzrok zbog kojih je rok završetka

radova na pozorištu probijen za ĉak dvije godine, pa je umjesto u junu 1976. zgrada otvorena tek

07. maja 1978. godine. Radovi vjerovatno ne bi bili okonĉani ni tada da Skupština opštine

poĉetkom 1977. godine nije donijela odluku o prioritetnom finansiranju izgradnje zgrade

pozorišta kako bi se ovaj projekat konaĉno okonĉao.309

Pozorište je ipak dobilo novu zgradu koja

je sveĉano otvorena predstavom „Na Drini ćuprija“ Ive Andrića u prisustvu brojnih zvanica i

pozorišnih radnika.310

U Zenici je 1971. godine djelovalo ukupno 13 osnovnih i 7 srednjih škola sa oko 27,500

uĉenika i preko 1.000 uĉitelja i nastavnika, a postojao je i Metalurški fakultet sa nekoliko stotina

studenata.311

S obzirom da su sve zgrade izgraĊene ili obnovljene nakon rata njihovo stanje je

bilo zadovoljavajuće, pa je bilo potrebno izvršiti samo manje popravke.312

Izgradnjom novih

naselja „Kineski zid“ i „Meokušnice“ izgraĊena su dva nova obdaništa te proširene i

rekonstriusane dvije osnovne škole.313

Najveća investicija u školstvo u ovom periodu je bila

izgradnja nove tehniĉke škole na Bilimištu koja je koštala oko 4 milijarde starih dinara. Nova

škola je otvorena u oktobru 1975. godine, a imala je 17 kabineta i radionica te je mogla da primi

4.000 uĉenika.314

U julu 1975. godine oznaĉen je poĉetak radova na izgradnji studentskog doma u

Crkvicama koji je predstavljao znaĉajan objekat s obzirom na stalan razvoj Metalurškog

fakulteta, ali i zbog ĉinjenice da je u Zenici bio otvoren odsjek Ekonomskog fakulteta iz

Sarajeva.315

Objekat je završen i useljen krajem 1976. godine, a imao je kapacitet od 210 kreveta

te ĉitaonicu, prostorije za razonodu itd.316

Iako su nakon izgradnje fudbalskog stadiona u Blatuši, kapaciteta 10.000 gledalaca,

postojale odreĊene sumnje u opravdanost izgradnje i njegovu eventualnu nepopunjenost uskoro

307

„Zenica od Tetova do Crkvica“, Naša riječ, 23. jul 1975, 10 308

„Niĉu temelji novog pozorišta“, Naša riječ, 04. juni 1975, 8 309

„Prioritet pozorišnoj zgradi“, 19. januar 1977, 1 310

„Otvoren hram umjetnosti“, Naša riječ, 08. maj 1978, 1-4 311

„Zenica – grad budućnosti“, Naša riječ, 21. april 1971, 2 312

„Sve zgrade treba popraviti“, Naaš rijeĉ, 01. mart 1972, 8 313

„Cvijet po cvijet – u buket“, Naša riječ, 22. decembar 1975, 5 314

„IzgraĊena velika škola na Bilimištu“, 15. oktobar 1975, 1 315

„Studentski dom“, Naša riječ, 16. jul 1975, 1 316

„Standard - `A` kategorije“, Naša riječ, 02. mart 1977, 11

73

se pokazalo da je on ĉak i premali. Ponovo su se javljale ideje o izgradnji velikog stadiona na

Kamberovića polju, ali ništa konkretno nije poduzimano. Ipak, s obzirom da je gradu bio

potreban ovakav objekat, ne samo zbog fudbalskih utakmica već i zbog odrţavanja drugih

sportskih i kulturnih manifestacija, odluĉeno je da se novi stadion napravi na mjestu starog

stadiona na Bilinom polju. Radovi na novom stadionu, ukupne vrijednosti oko 3 milijarde starih

dinara, zapoĉeli su 19. septembra 1969. godine, a izvodilo ih je graĊevinsko preduzeće „Bosna“

iz Sarajeva. Stadion je imao kapacitet od oko 25.000 gledalaca, s tim da je natkrivena tribina

mogla da primi ukupno oko 10.000 posjetilaca, a osim svlaĉionica, prostorija za sastanke i kafe-

bara, u prizemlju objekta su bili poslovni prostori od oko 900 m2.317

Iako nije bio u potpunosti

završen novi stadion je sveĉano otvoren 4. oktobra 1972. godine odigravanjem finalne utakmice

Srednjoevropskog kupa izmeĊu Ĉelika i Fiorentine koja je završena pobjedom domaćina.318

Još

jednom je bila pokrenuta i inicijativa o pretvaranju Kamberovića polja u sportsko – rekreacioni

centar, ĉak su projektanti iz beogradskog „Sport-projekta“ uradili i idejno rješenje koje je

podrazumijevalo veliki broj sportskih objekata, veliki hotel, brojne prodavnice, disko klub itd.

MeĊutim, kao i do tada dalje od izrade planova se zbog nedostatka finansija nije otišlo, pa je ovaj

projekat ponovo ostavljen „za neka bolja vremena“.319

Nakon nešto više od deset godina koliko je prošlo od izgradnje pijace u centru grada bilo

je potrebno praviti planove o izgradnji nove i veće trţnice koja bi zadovoljila kapacitete Zenice.

Nakon duţeg razmatranja izabrana je zadovoljavajuća lokacija nove trţnice koja je trebala biti

smještena u blizini stare pijace na lijevoj obali Koĉeve. Izgradnja je poĉela poĉetkom oktobra

1974. godine, a radove su izvodila zeniĉka preduzeća „Metalno“ i „Izgradnja“. Trţnica se

prostirala na površini od oko 1000 m2, u galeriji objekta su bili smješteni kancelarijski prostori, a

skladišni prostor, koji je prvi izgraĊen, je projektovan tako da „u ratnim uslovima može da

posluži i kao sklonište“.320

Izgradnja objekta je završena poĉetkom 1975. godine, a izgradnja je

koštala oko 6 miliona dinara.321

317

„Otvorenje u septembru“, Naša riječ, 02. avgust 1972, 8 318

„Boj ne bije svijetlo oruţje...“, Naša riječ, 11. oktobar 1972, 1 319

„Jedinstveno rješenje u svijetu“, Naša riječ, 19. decembar 1973, 10 320

„Trţnica za 120 dana“, Naša riječ, 09. oktobar 1974, 11 321

„Cvijet po cvijet – u buket“, Naša riječ, 22. decembar 1975, 5

74

Posljedice urbanizacije na život stanovnika

U odnosu na prve decenije nakon Drugog svjetskog rata Zenica sedamdesetih godina je

bila jedan potpuno drugaĉiji grad sa širokim asfaltiranim ulicama, visokim neboderima, brojnim

školama, trgovinama, velikim stadionom, modernim pozorištem itd. Iako je i dalje bila

prvenstveno industrijski i radniĉki grad, o Zenici se više ne moţe govoriti kao iskljuĉivo „velikoj

spavaoni za radnike“, jer su do tada bile već formirane brojne socijalne i zdravstvene institucije,

sportski klubovi, kulturna udruţenja, odrţavane su brojne manifestacije i festivali, odnosno grad

je bio u mogućnosti da zadovolji sve ţivotne potrebe svojih stanovnika. Ipak, nije sve bilo

savršeno jer su brojne mane iz prethodnih godina u Zenici i dalje bile vrlo prisutne uprkos

odreĊenim pokušajima da se one uklone ili barem ublaţe. Problem alkoholizma, sa svim svojim

pratećim pojavama, je i dalje bio najzastupljeniji u društvu. Centar za socijalni rad i ĉuveni

zeniĉki neuropsihijatar dr. Geza Ĉeh su organizovali brojna savjetovanja, pokretali su brojne

akcije i iznosili apele da se ĉitavo društvo uhvati u koštac sa ovim problemom, ali bez većih

rezultata. Oni su isticali da je osnivanje specijalizovane ustanove za borbu protiv alkoholizma

najbolji naĉin rješenja ovog problema, ali ta inicijativa nije bila sprovedena.322

Pored ĉestih tuĉa,

nasilja u porodici i drugih pojava izazvanih alkoholizmom najveći broj saobraćajnih nezgoda

prourokovali su pijani vozaĉi.323

Najpoznatija kafana ovog perioda je bila gostiona „Lipa“ koja se

nalazila u centru Zenice, a poslovala je u sklopu Ugostiteljskog preduzeća „Zenica“. Osim

opijanja i tuĉa, ova kafana je bila poznata kao okupljališe prostitutki o ĉemu je bila upoznata i

policija koja se pravdala da je nemoćna u rješavanju ovog problema, jer je prostituciju bilo teško

dokazati, pa time i sankcionisati.324

Ni broj kockara nije bio ništa manji, ali je paţnju javnosti

izazvao pokušaj pljaĉke fotografske radnje u sred dana u centru grada koju je poĉinio mladić koji

je prethodno izgubio ĉitavu platu na kartama, pa ju je na ovaj naĉin pokušao nadoknaditi.325

Iako ni stanovnici Zenice nisu bili više iskljuĉivo iz ruralnih sredina, već su se pojavile

generacije koje su odrasle i koje su navikle na ţivot u gradu, kultura stanovanja je i dalje bila na

niskom nivou. Uništavanje zajedniĉke imovine, parkova i zelenih površina, bacanje smeća po

ulicama i sliĉno, i dalje su bile vrlo prisutne pojave, a Koĉeva, koja je proticala centrom grada, je

322

„U Zenici: Jedna kafana na 900 stanovnika“, Naša riječ, 27. maj 1970, 5 323

„Za vozaĉe ni kap alkohola“, Naša riječ, 20. jun 1973, 4 324

„Kljuĉ u bravu za zeniĉki SOHO?“, Naša riječ, 20. jun 1973, 4 325

„Pokušaj pljaĉke radi kockarskog duga“, Naša riječ, 05. mart 1975, 11

75

najĉešće bila natrpana smećem pa je više liĉila na deponiju nego li na rijeku.326

Nedostatak

stambenog prostora bio je uzrok brojnim problemima, ali je takoĊer doveo i do nekoliko

karakteristiĉnih pojava poput prodaje stanarskog prava, bespravnog useljavanja i tzv. „divlje

gradnje“. S obzirom da hiljade stanovnika Zenice nije imalo riješeno stambeno pitanje, a šanse da

se ono uskoro i riješi su bile minimalne, mnogi su bili prinuĊeni da se sami snalaze. Koristeći

nezavidan poloţaj svojih sugraĊana, mnogi vlasnici stanova su im izdavali pojedine sobe ili cijele

stanove po vrlo visokim cijenama, naravno bez prijavljivanja Upravi prihoda, što je bila zakonska

obaveza. Dešavalo se i da korisnici stanarskog prava ustupe to pravo drugome licu, što je bilo

legalno, ali za ogromne sume novca što je bilo protuzakonito, a praktiĉno je predstavljalo prodaju

stana koji je bio u društvenom vlasništvu.327

U mnogim sluĉajevima prodaja stanarskog prava

bila je usko vezana i sa problemom bespravnog useljavanja jer se ĉesto vršilo uz

sporazumijevanje sa prethodnim stanarom koji je najĉešće dobio novi stan, a uz to sada i manju

novĉanu naknadu.328

TakoĊer, bila je nastavljena i praksa iz prethodnog perioda tj. provaljivanja

u nove stanove, a iako vlasti više nisu blagonaklono gledale na ovakve sluĉajeve i nisu dopuštale

zadrţavanje stanarskog prava, efikasnih mjera za suzbijanje ove pojave još uvijek nije bilo.329

Pojava bespravne izgradnje, prvenstveno individualnih stambenih, objekata, u gradu u kojem je

vladala ogromna stambena kriza i nije iznenaĊujuća, a uprkos deklarativnom zalaganju za borbu

protiv ovakve prakse ni lokalne vlasti nisu poduzimale mnogo kako bi se ovaj problem riješio.

Iako se o ovom problemu dosta pisalo nismo pronašli ni jedan sluĉaj rušenja bespravno

izgraĊenih objekata. MeĊutim, stanari objekata bez odgovarajuće graĊevinske dozvole ĉesto su

nailazili na nepremostive probleme, poput nemogućnosti prikljuĉenja na gradsku komunalnu

infrastrukturu. Stanari su pronalazili razne naĉine kako da riješe probleme nedostatka komunalne

infrastrukture, ali je najveći problem bila elektriĉna energija koju su bespravno koristili

nelegalnim prikljuĉenjem na mreţu. Elektro-Zenica je najĉešće otkrivala ovakve sluĉajeve i

korisnike iskljuĉivala iz mreţe, te ih predavala sudijama za prekršaje koji su odreĊivali dosta

visoke novĉane kazne za ovakve prekršaje. U Zenici je 1975. godine bilo oko 300 evidentiranih

bespravno izgraĊenih objekata bez napajanja elektriĉnom energijom, a broj kaţnjenih

326

„Pomanjkanje kulture stanovanja“, Naša riječ, 10. mart 1971, 1 327

„U Zenici – 1500 ljudi bez stana“, Naša riječ, 8. decembar 1971, 8 328

„Ilegalci u Ţeljezarinim stanovima“, Naša riječ, 21. jul 1976, 3 329

„`Epidemija` bespravnog useljavanja“, Naša riječ, 27. septembar 1971, 8

76

mnogostruko veći.330

MeĊutim, ni jedna od ovih mjera nije rješavala pitanje bespravne izgradnje

pa ovakva praksa nije bila ni zaustavljena.

330

„Doskoĉili `divljoj` gradnji“, Naša riječ, 27. avgust 1975, 9

77

Urbanizacija Zenice od 1978. do 1990. godine

Za jugoslavensku je privredu dugo razdoblje dobrih rezultata poslijeratnog ekonomskog

razvoja završilo sa 1979. godinom pa se u osamdesete godine ušlo sa znatnim problemima.

Tokom kasnih sedamdesetih tri su velika problema postepeno sazrijevala, da bi se sada u

potpunosti razotkrila: niska efikasnost privreĊivanja, rastuća inflacija i velika zaduţenja u

inozemstvu sa svim svojim posljedicama. Snaţna interakcija izmeĊu te neugodne i opasne

ekonomske trijade, zajedno sa politiĉkim trvenjima u zemlji, uzrokovala je mnogo problema ne

samo u privredi već i u društvu: nezaposlenost, povećanje nejednakosti u društvu, gubljenje

motivacije za rad i poslovanje, snaţno smanjenje investicija u privredi i vanprivredi, nedovoljna

osposobljenost za izvoz robe i usluga, veliko sniţenje vrijednosti dinara u odnosu prema drugim

valutama, zastoj stambene izgradnje i drugo.331

U osamdesete godine Zenica je ušla sa oko

80.000 stanovnika u gradu i oko 135.000 u opštini, da bi taj broj 1991. godine narastao na 96.027

u gradu i 145.517 u opštini.332

Iako je bila moderan grad sa visokim neboderima i širokim

ulicama, njen razvoj je i dalje zavisio prvenstveno od industrije. Statistiĉki podaci su jasno

pokazivali da je priliv stanovništva u Zenici rastao i opadao ovisno o fazama izgradnje Ţeljezare

tj. najvećeg industrijskog preduzeća u gradu, a ova veza nije bila prekinuta ni u ovom periodu.333

Stambena izgradnja u Zenici od 1978. do 1990. godine

Prelazak na sistem društveno – usmjerene stambene izgradnje u junu 1978. godine bio je

jedan od najvaţnijih dogaĊaja po pitanju rješavanja stambene krize u Zenici, koja je i dalje bila

prisutna i kojoj se poklanjalo najviše paţnje. Ovim sistemom gradnje objedinjena su, do tada,

priliĉno usitnjena sredstva predviĊena za izgradnju stanova, ubrzan je proces dolaska do

ureĊenog graĊevinskog zemljišta, skraćeno je vrijeme graĊenja itd.334

MeĊutim, pravi efekti ove

reforme nisu postignuti prvenstveno zbog nestabilne ekonomske situacije u cijeloj Jugoslaviji

331

Marijan Korošić, Jugoslavenska kriza, 55 332

Stanovništvo Bosne i Hercegovine, 23 333

„Grad raste sa Ţeljezarom“, Naša riječ, 23. maj 1980, 7 334

Naša riječ, Zenica 35 godina u slobodi, 19

78

koja je dovodila do konstantnog povećanja cijena materijala.335

Prema nekim pokazateljima u

Zenici je od 1976. do 1981. godine zbog inflacije izgubljeno 1200 stanova koji nisu izgraĊeni

zbog povećanja troškova.336

Iz ovih razloga ĉesto se dogaĊalo da pojedini objekti koji su već bili

plaćeni ne budu završeni do kraja zbog nedostatka sredstava. U nekoliko navrata Skupština je

donosila odluke o isplati novih sredstava graĊevinskim preduzećima kako bi se ti objekti i

završili. MeĊutim, bilo je i sluĉajeva neopravdanog obustavljanja radova jer su preduzeća

oĉigledno pokušavala iskoristiti komplikovanu ekonomsku situaciju i na taj naĉin povećati

zaradu. Kada su takvi sluĉajevi otkrivani preduzeća su morala platiti penale u velikim novĉanim

iznosima, ponekad i milionskim.337

Nedostatak lokacija pogodnih za graĊenje i dalje je bio jedan

od glavnih uzroĉnika malog broja izgraĊenih stanova. Veliki hendikep Zenice bio je i taj što nije

postojao zavod za planiranje i razvoj grada, a obimne poslove koje je trebalo obaviti u

zamršenom lancu stanogradnje Zajednica za stanovanje i ureĊenje graĊevinskog zemljišta nije

bila u stanju efikasno završiti. Uz to, jedina projektna kuća u gradu, „Prostor“, nije bila mnogo

zainteresovana za cjelokupni razvoj grada jer je radila na principu zarade, pa je izraĊivala samo

projekte po narudţbi.338

Inaĉe, vrlo ĉesto su se mogle ĉuti optuţbe na raĉun „Prostora“ i

„Izgradnje“, koje su optuţivali za monopol u poslovima projektovanja odnosno izgradnje u

Zenici. Naravno, uprave preduzeća su to negirale, ali je ĉinjenica da su najveći broj poslova u

gradu dobijali upravo oni i to najĉešće u tandemu.339

Sve su se više osjećale i negativne

posljedice „brţe i jeftinije“ izgradnje stanova u prvim decenijama nakon rata za ĉije odrţavanje

su izdvajana ogromna sredstva koja su bila predviĊena za podizanje novih naselja.340

Prvi veliki poduhvat u stambenoj izgradnji u ovom periodu bilo je novo naselje

„Babišnica“, odnosno „Babina rijeka“, koje se nalazilo na lijevoj obali istoimene pritoke Bosne.

Planovi o izgradnji „Babine rijeke“ su bili dosta stari, predviĊeni su prvim, a aktuelizovani nakon

usvajanja drugog urbanistiĉkog plana, ali zbog visokih infrastrukturnih troškova koji su bili nuţni

kako bi se sa izgradnjom uopće i pošlo, realizacija je stalno odgaĊana. MeĊutim, nakon što su do

sredine sedamdesetih godina popunjene skoro sve moguće graĊevinske lokacije u gradu ponovo

335

„Skuplji stambeni kvadrat“, Naša riječ, 25. oktobar 1981, 7 336

„Na poĉetku petogoĊa“, Naša riječ, 09. februar 1981, 7 337

„Penali graĊevinarima“, Naša riječ, 20. novembar 1981, 6 338

„Teško do lokacija“, Naša riječ, 13. septembar 1985, 4 339

„Ima mogućnosti za brţu i jeftiniju izgradnju“, Naša riječ, 02. april 1984, 7 i 8 340

„Dvije hiljade radnika traţi krov nad glavom“, Naša riječ, 21. juli 1986, 2

79

se pokrenulo pitanje izgradnje ovog naselja.341

Radovi na ovom naselju sa 1500 stanova poĉeli su

u proljeće 1979. godine, a pošto je graĊeno etapno trajali su nekoliko godina. Ĉitavo naselje je

podijeljeno u ĉetiri bloka „A“, „B“, „C“ i „D“, a svaki blok se sastojao od niza lamela.342

Već

poĉetkom 1980. godine radovi na bloku „A“ su bili pri kraju, a prva useljenja u nove stanove su

poĉela u junu, a nakon useljenja u sve objekte ovog bloka broj stanovnika dostigao je cifru od

oko 1200. U prizemlju novih zgrada bili su poslovni prostori namijenjeni za sve prateće

djelatnosti, trgovine i zanatske radnje, a oko zgrada su oznaĉena i parking mjesta. I prije samog

okonĉanja radova na ovom bloku, u maju 1980. godine poĉela je izgradnja slijedećeg bloka

„B“.343

Radovi na bloku „D“ su poĉeli u junu 1981. godine,344

na bloku „C“ krajem aprila 1983.

godine, a izvoĊaĉ radova na ĉitavom naselju je bila zeniĉka „Izgradnja“ sa velikim brojem

podizvoĊaĉa.345

Iako je podizanje „Babine rijeke“ bilo oteţano zbog nepovoljne ekonomske

situacije, pa su zbog toga radovi i kasnili, prvenstveno na bloku „C“, radovi na izgradnji naselja

su okonĉani tokom 1984. godine nakon ĉega je ono i useljeno.346

Nakon izgradnje ovih blokova,

te moderne komunalne i saobraćajne infrastrukture novo naselje je postalo atraktivno ne samo za

ţivot stanovnika, već i za Opštinu ali i graĊevinska preduzeća, tj „Izgradnju“, koji su planirali

nastavak izgradnje na ovoj lokaciji. Iz tog razloga pokrenuta je inicijativa za dopunu

regulacionog plana „Babina rijeka“ koji bi predvidio nove objekte. MeĊutim, ovo podruĉje je već

od prije bilo poznato kao nepogodno za dalju izgradnju, prvenstveno zbog klizišta, ali i

potkopanog tla, a njegova eventualna sanacija bi iziskivala velika sredstva.347

Problem je bio što

Rudnik mrkog uglja nikada nije definitivno oznaĉio sve bivše rudarske kopove i njihovu

pogodnost za eventualnu izgradnju objekata. Ovu lokaciju su ugroţavale deformacije i slijeganja

tla napušenih rudarskih kopova jame „Margita“, ali za definitivno utvrĊivanje pogodnosti tla za

nove graĊevinske radove bila su potrebna nova istraţivanja.348

Istraţivanja je trebalo provesti

zajedno sa struĉnjacima iz zeniĉkog Rudnika, ali ona nisu provedena zbog dešavanja koja su

uslijedila na politiĉkoj sceni Jugoslavije. „Babina rijeka“ je zajedno sa naseljem u Crkvicama, u

kojem su se takoĊer gradili novi objekti, ĉinila jedinstven urbanistiĉki kompleks, a zajedno su

341

„Start za `Babišnicu`“, Naša riječ, 15. januar 1979, 4 342

„Što više prije mraza“, Naša riječ, 05. oktobar 1979, 7 343

„Prva useljenja u junu“, Naša riječ, 31. mart 1980, 8 344

„Kvadrat – dva i po stara miliona“, Naša riječ, 03. i 06. juli 1981, 15 345

„Rok 14 mjeseci“, Naša riječ, 25. april 1983, 5 346

„Kasni, ali biće na vrijeme“, Naša riječ, 13. juli 1984, 6 347

„Klizište kao Babilon“, Naša riječ, 28. april i 01. maj 1989, 10 348

„Zasad bez novih zgrada“, Naša riječ, 08. septembar 1989, 7

80

ĉinile mjesnu zajednicu „1. maj“. Ova dva naselja su se još više pribliţila izgradnjom novih

zgrada u Crkvicama na prostoru od rijeke Babišnice do bolnice. Prvo se 1986. godine poĉelo sa

izgradnjom ĉetiri zgrade po montaţnom sistemu sa ukupno 170 stanova, a podigla ih je zeniĉka

„Izgradnja“.349

Ovi objekti su useljeni sredinom 1987. godine, kada je zapoĉela izgradnja novog

stambenog kompleksa nazvanog „Sunĉana dolina“ sa ukupno 161 stanom.350

„Sunĉana dolina“ je

useljena tek krajem 1989. godine jer su problemi oko uvoĊenja prikljuĉaka za vodu, kanalizaciju,

grijanje i elektriĉnu energiju odgodili ĉitav proces.351

S obzirom na visok kvalitet stanova u

novim zgradama, te ĉinjenicu da se izmeĊu ova dva naselja nalazila velika zelena površina, tj.

izletište oko Babine rijeke, stanovnici ovih dijelova Zenice nisu trebali imati puno razloga za

negodovanje. MeĊutim, uprkos tome što su ova naselja sada imale bitno drugaĉiji izgled i

fizionomiju u odnosu na vrijeme nakon Drugog svjetskog rata, veliki broj stanovnika, a i

saobraćajne veze sa ostatkom grada su bile puno bolje, trgovaĉke kuće nisu imale izraţen interes

za poslovne prostorije, kojih nije manjkalo. Ipak, situacija se vremenom popravila pa stanovnici

ovih naselja nisu bili uskraćeni za normalno snabdijevanje potrebnim artiklima.352

Naselje Radakovo u Zenici poĉelo je da se intenzivnije razvija 1948. godine kada je na

tom prostoru za potrebe graditelja omladinske pruge Šamac – Sarajevo sagraĊena jedna baraka.

Otprilike u isto vrijeme Rudnik je otvorio jamu „Margita“ te je za svoje rudare sagradio i

dvadesetak montaţnih zgrada. Iza toga preduzeće „Izgradnja“ je podiglo hotel za samce, a

preduzeća „Krajina“, „Vodorad“, „Valter Perić“ i drugi su izgradili svoje poslovne objekte.353

Iako je ovo bila gradska mjesna zajednica, tada doduše smještena na periferiji, i mada je

izgraĊena i moderna osnovna škola, „Zeniĉki partizanski odred“, ovo naselje sa oko 4.200

mještana koliko ih je bilo 1979. godine, od kojih je oko 700 ţivjelo u 17 trošnih baraka, je imalo

niz problema sa kakvim se nisu susretala ni mnoga udaljenija seoska naselja. Svaka jaĉa kiša

stvarala je bujice koje su dovodile do izlijevanja septiĉkih jama, a ta voda pomiješana sa

fekalijama plavila je dio naselja u nizini, pa ĉak i ĉetiri uĉionice u školi. Ulice nisu bile

osvijetljene, a ni snabdijevanje nije bilo dovoljno jer je postojala samo jedna prodavnica

349

„Poĉela gradnja montaţnog stambenog kompleksa“, Naša riječ, 21. juli 1986, 6 350

„Problemi na svakom koraku“, Naša riječ, 20. april 1987, 5 351

„Prikljuĉci odlaţu useljenje“, Naša riječ, 27. oktobar 1989, 6 352

„Cjelovit gradski kompleks“, Naša riječ, 22. maj 1987, 10 353

„Radakovo sa dva lica“, Naša riječ, 04. oktobar 1972, 5

81

prehrambene robe i samo jedan kiosk za cigarete i štampu.354

U Radakovu su registrovani brojni

pokušaji silovanja ili prepadi ĉiji je rezultat bio pljaĉka što su omogućavale mraĉne ulice, pa su

stanovnici noću hodali samo sa baterijskim lampama. Situacija je bila dodatno poraţavajuća jer

se sve ovo dešavalo pred sam kraj sedamdesetih godina kada je Zenica već imala dosta moderan

izgled.355

Prve naznake da bi se ovakva situacija mogla promijeniti pojavile su se prilikom izrade

novog urbanistiĉkog plana Zenice, kada je uraĊen i regulacioni plan za naselje Radakovo. Tim

planom bila je predviĊena izgradnja oko 2000 stanova na podruĉju od oko 56 hektara, a pored

stambenih objekata bili su predviĊeni i poslovni prostori, banka, pošta, djeĉija igrališta i brojni

drugi objekti potrebni za ţivot oko 7000 stanovnika. Jedan dio prostora bio je predviĊen i za

individualnu stambenu izgradnju, a ovaj plan je ambiciozno predviĊao i izgradnju velike robne

kuće, hotel, bioskop, sportsko-rekreacioni centar sa otvorenim i zatvorenim sportskim terenima,

novi veliki fudbalski stadion itd, ali ovi objekti nikada nisu izgraĊeni.356

Na sjednici Skupštine

opštine odrţanoj 28. jula 1983. godine, usvojen je regulacioni plan naselja Radakovo što je bio

prvi korak u njegovoj eventualnoj realizaciji.357

Novo naselje Radakovo je imalo jednu

specifiĉnost. Naime, novim Urbanistiĉkim planom grada bilo je predviĊeno da se Zenica razvija

kao regionalni, ali i rejonski centar, a upravo je ovo naselje trebalo da bude jedan od rejonskih

centara. Smatralo se da nakon izgradnje Radakovo zadovoljava potrebe prostora od Babine rijeke

sve do Perinog Hana, odnosno podruĉja za koje se predviĊalo da bi do 2000. godine trebalo imati

oko 50.000 stanovnika.358

Na taj naĉin Radakovo bi postalo grad u gradu, a prvi radovi na novom

naselju poĉeli su sredinom 1984. godine.359

Kao i u ostalim sluĉajevim novo naselje je graĊeno

etapno, a bilo je sastavljeno od velikog broja lamela, koje su se tada preteţno gradile u ĉitavoj

Zenici.360

Prvo se zapoĉelo sa izgradnjom šest lamela sa ukupno 400 stanova, a prva useljenja u

ove objekte krenulo se poĉetkom 1986. godine.361

Pored nestabilne ekonomske situacije, koja je

bila glavni krivac za usporenu izgradnju, radove su oteţavala i klizišta koja su se povremeno

javljala, a koje je trebalo sanirati.362

Najveći broj objekata je završen u jesen 1987. godine kada je

354

„Ţivot na periferiji“, Naša riječ, 23. februar 1979, 1 355

„Mjesne zajednice: Novo Radakovo“, Naša riječ, 23. februar 1979, 8 356

„Novo naselje Radakovo“, Naša riječ, 15. novembar 1982, 3 357

„Svaki dinar za naselje u Radakovu“, Naša riječ, 01. avgust 1983, 4 358

„Grad u gradu“, Naša riječ, 30. decembar 1983. i 02. januar 1984, 10 359

„Dogovor, ipak, kuću gradi“, Naša riječ, 22. juni 1984, 5 360

„Zenica – grad radilišta“, Naša riječ, 19. avgust 1985, 10 361

„Pred useljenjem u 59 stanova“, Naša riječ, 15. avgust 1986, 7 362

„Radakovo u prvom planu“, Naša riječ, 24. oktobar 1986, 4

82

i useljeno najviše stanova pa je broj stanovnika narastao na oko 7000.363

Izgradnja novih objekata

je nastavljena i kasnije, a pored stambenih zgrada izgraĊeni su i poslovni objekti, ureĊene zelene

površine i sliĉno. Radakovo se širilo i nakon 1990. godine, a zapoĉeti su i radovi na susjednim

naseljima u Klopĉu i Lukovom polju364

od kojih su neki prekinuti izbijanjem rata u Bosni i

Hercegovini 1992. godine. Ipak, iako je rijeĉ o novom naselju, njegovii stanovnici su imali

odreĊene probleme, a najviše oni koji su stanovali u barakama. Ovi objekti ne samo što nisu bili

srušeni, a njihovi stanovnici preseljeni u nove stanove već su ţivjeli ispod egzistencijalnog

minimuma. Oko 430 stanovnika ovih baraka, od kojih veliki broj djece, ţivjelo je bez

kanalizacije, grijanja, ĉesto i bez struje u vlaţnim stanovima. Dugo vremena problem je bila i

magistrala koja je prolazila pored naselja sa velikim brojem „divljih“ ukljuĉenja, a što je najgore

nije imala zaštitnu ogradu pa su stanovnici, a naroĉito djeca, bili pod stalnom prijetnjom

vozila.365

IzvoĊaĉ radova bila je zeniĉka „Izgradnja“ za koju su ovo bili veoma vaţni poslovi jer

su izvoĊeni u vrijeme vrlo teške ekonomske situacije kada je bilo vrlo teško doći do novih

poslova.366

Pored izgradnje novih kompletnih naselja na velikim slobodnim graĊevinskim podruĉjima

nastavljeno je i popunjavanje manjih lokacija u već izgraĊenim dijelovima grada. Jedna takva

lokacija bilo je i „Pišće“ smješteno na rijeci Koĉevi pored stare istoimene zeniĉke mahale,

stješnjeno izmeĊu robne kuće „Zeniĉanka“ (bivša Na-Ma spomenuta u prvom dijelu ovog rada) i

nove trţnice (spomenute u drugom dijelu rada). Regulacioni plan „Pišća“ uradio je inţ. arh.

Zoran Mihaliĉek iz zeniĉkog „Prostora“, koji je predviĊao podizanje naselja za oko 3,000

stanovnika ispresijecanog pješaĉkim stazama. Betonsko korito Koĉeve trebalo je biti srušeno, a

umjesto njega na obje strane rijeke bila bi formirana rekreaciona zona koja bi omogućila veću

mogućnost komuniciranja ĉovjeka sa prirodom i time osigurala humanije stanovanje.367

Iako je

ovaj plan izraĊen 1979. godine sa njegovom djelomiĉnom realizacijom se krenulo tek 1987.

godine, a razlog je nedostatak sredstava, jer je bilo potrebno srušiti veći broj starih kuća koje su

se tu nalazile. Sami stanovnici ovog naselja su bili vrlo zainteresovani za njegovu transformaciju,

jer su imali velikih problema sa poplavama, raznim otpacima sa trţnice, a i gradsko komunalno

363

„Koliko je novo i moderno“, Naša riječ, 28. mart 1988, 7 364

„Radakovo pred useljenjem“, Naša riječ, 23. februar 1990, 1 365

„Ţivot na granici mogućeg“, Naša riječ, 17. novembar 1989, 8 366

„U trţištu je spas“, Naša riječ, 17. juli 1989, 6 367

„Mjesta ima za još jedno naselje“, Naša riječ, 03. septembar 1979, 5

83

preduzeće „Komrad“ je tu ostavljalo svoje kontenjere (ponekad i više od 50) koji su stvarali

grozne mirise. Eventualnom realizacijom najavljenih planova oĉekivalo se i rješavanje većine

ovih problema.368

Ipak, 1988. godine završena je izgradnja samo jedne lamele sa 33 stana dok su

svi ostali radovi prekinuti izbijanjem rata i raspadom Jugoslavije.369

U Blatuši su 1979. godine

izgraĊena dva solitera sa po 15 spratova i 90 stambenih jedinica, od koji je svaki smješten na po

jedan ulaz u naselje u blizini podvoţnjaka.370

U isto vrijeme izgraĊeno je i 12 stambenih blokova

uz samu ţeljezniĉku prugu namijenjenih tzv. solidarnoj stambenoj izgradnji, koja je

podrazumijevala rješavanje stambenog pitanja ugroţenih skupina (npr. penzionera i boraca) ili

radnika manjih poduzeća koja to nisu bila u stanju sama riješiti.371

MeĊutim, pretrpavanje

pojedinih dijelova grada stambenim objektima dovodilo je do pravog urbanistiĉkog zagušenja, a

takav je sluĉaj bio sa zeniĉkim naseljem LonĊa. Ova stara zeniĉka mahala već je bila okruţena

soliterima i drugim stambenim zgradama izgraĊenih tokom vremena kako na njenom podruĉju

tako i na podruĉju susjednih naselja (Sejmen, Jalija, Kineski zid, Meokušnice), ali uprkos tome

krajem 1979. godine ovdje se zapoĉelo sa izgradnjom još dva visoka solitera.372

Pored toga 1983.

godine u blizini zatvora izgraĊene su dvije lamele sa ukupno 100 stanova ĉime je broj stanovnika

povećan za još nekih 500 ĉlanova.373

Ovakva praksa izgradnje naišla je na osude kako pojedinih

struĉnjaka tako u još većoj mjeri samih graĊana, jer su brojne gradske ĉetvrti u Zenici po

naseljenosti odavno bile premašile sve jugoslovenske rekorde. Greške su priznali i projektanti iz

„Prostora“, ali je šteta već bila uĉinjena u ovim dijelovima grada dok se ni u ostalim nije puno

mijenjala.374

Naţalost, u „Našoj rijeĉi“ nismo našli taĉne podatke o ukupnom broju izgraĊenih stanova

u ovom periodu, ali prema popisu broja stanovnika i stanova 1991. godine u Zenici je ukupno

bilo 18.972 stana u društvenom vlasništvu.375

Ako se u obzir uzme da je 1981. godine taj broj

iznosio 13.864376

, moţe se zakljuĉiti da je tokom osamdesetih u Zenici izgraĊeno oko 5000

stanova. Taĉan broj izgraĊenih stanova nije moguće dati jer je odreĊen broj starih stanova bio

368

„Periferija u centru“, Naša riječ, 03. juni 1985, 5 369

„Neizvjesna godina“, Naša riječ, 19. februar 1988, 1 370

„Što više prije mraza“, Naša riječ, 05. oktobar 1979, 6 371

„Solidarnost“, Naša riječ, 19. januar 1981, 7 372

„1574 stana !?“, Naša riječ, 19. januar 1981, 7 373

„Sto stanova – u roku“, Naša riječ, 28. mart 1983, 1 374

„Urbanistiĉko zagušenje“, Naša riječ, 09. juli 1984, 3 375

http://www.fzs.ba/Dem/Popis/privatni%20i%20drustveni%20stanovi%20za%20stanovanje%20po%20opstinama.p

df, 6 376

„Ofanziva za stanove“, Naša riječ, 10. decembar 1982, 3

84

srušen prilikom izgradnje novih naselja. Ipak, s obzirom na tešku ekonomsku situaciju koja je

vladala krajem desetljeća koja je pogodila i stambenu izgradnju, moglo bi se pretpostaviti da je

veći broj stanova izgraĊen u prvoj polovini desetljeća. Nastavljena je praksa iz prethodnog

perioda u graĊenju većih i komfornijih stanova, pa je 1987. godine prosjeĉna kvadratura stanova

u gradu bila 47,9 m2, što je bio veliki napredak u odnosu na prethodne decenije, ali je Zenica još

uvijek spadala u kategoriju jugoslovenskih gradova sa malim stanovima.377

Najveće dostignuće u

ovom periodu bila je izgradnja naselja Radakovo, prvenstveno zbog ĉinjenice da je ovo znaĉilo

poĉetak širenja Zenice u pravcu Sarajeva, na podruĉju sa velikim slobodnim graĊevinskim

površinama, ali je potpunu realizaciju planova onemogućio raspad Jugoslavije i rat koji je

uslijedio.

Komunalna izgradnja u Zenici od 1978. do 1990. godine

Jedna od bolnih taĉki Zenice bile su njene loše regulisane saobraćajnice, koje nisu bile

predviĊene za promet oko 15.500 motornih vozila koliko ih je bilo registrovano poĉetkom 1979.

godine i ĉiji je broj konstantno rastao.378

Izrada novog urbanistiĉkog plana podrazumijevala je i

novu saobraćajnu studiju koju je izradio Institut Saobraćajnog fakulteta iz Beograda. Studija je

bila završena u martu 1980. godine, a pored toga što je u njoj navedeno nekoliko prijedloga

kojima se poboljšavala saobraćajna situacija u gradu, konstantovano je katastrofalno stanje

javnog gradskog saobraćaja koje je bilo potpuno neefikasno. Najvaţniji segment studije bila je

izgradnja glavne gradske magistrale ukupne duţine oko 5 km, a koja je trebala ići od petlje u

Blatuši do Bojinog vira, najvećim dijelom trasom bivše uzane pruge. To je trebala da bude brza

saobraćajnica sa po dvije trake u oba smjera, s tim da bi jedan krak do 2000. godine bio proveden

iza Kazneno-popravnog doma, ĉije je izmještanje takoĊer bilo planirano, koji bi se spajao sa

Obalnim bulevarom. Na mjestu spajanja nove magistrale i posebnog kraka sa bulevarom na

Bojinom viru bila je predviĊena izgradnja novog mosta preko rijeke Bosne, a nešto dalje i još

jedne petlje za izlazak na auto put. Bila je predviĊena izgradnja i posebne petlje u mjestu Banlozi

na putu prema Ţepĉu za potrebe Ţeljezare ĉime bi se smanjio intenzitet teretnog saobraćaja u

377

„Mala soba tri sa tri“, Naša riječ, 30. januar 1987, 2 378

„Zenica u tijesnim cipelama“, Naša riječ, 13. juli 1979, 6

85

samom gradu, ali do realizacije ove ideje nikada nije došlo, dijelom i zbog toga što nije izgraĊen

ni novi auto put.379

PredviĊena je i rekonstrukcija i proširenje brojnih drugih ulica u gradu, kao i

postavljanje većeg broja uliĉnih svjetiljki.380

Ipak, na izgradnji gradske magistrale nije puno toga

uraĊeno. Zapravo, 1984. godine izvršena je samo djelomiĉna rekonstrukcija ulice odnosno

proširivanje trotoara.381

Sredinom 1986. godine proširena je i rekonstruirana velika raskrsnica

koja je vodila u Babinu rijeku i Radakovo ĉime su ova naselja bolje povezana sa ostatkom

grada.382

Podaci demografske studije, raĊene za potrebe novog urbanistiĉkog plana, pokazali su

da je dnevna migracija u Zenici bila izrazito visoka sa ĉak 30,000 dnevnih migranata.383

Zbog

svakodnevne guţve na peronima donijeta je odluka o izgradnji nove autobuske stanice sa 25

perona samo za potrebe prevoza radnika u industriji. Sa izgradnjom industrijske autobuske

stanice, smještene kod kapije I zeniĉke Ţeljezare, poĉelo se u septembru 1984. godine, a sveĉano

je otvorena na Dan Armije 22. decembra iste godine.384

Svi ovi poslovi nisu znaĉajnije popravili

saobraćajnu situaciju u gradu jer je grad i dalje rastao, a time i broj motornih vozila dok

znaĉajnijih ulaganja u cestovnu infrastrukturu nije bilo.

Teško je odrediti koje komunalno pitanje je najvaţnije u nekom gradu, ali pitanju

vodosnabdijevanja u Zenici je poklanjano najviše paţnje. Sve do kraja 1978. godine u Zenici nije

bilo većih problema u snabdijevanju grada pitkom vodom, iako je bilo povremenih kraćih

redukcija naroĉito tokom ljetnih vrućina. Krajem te godine došlo je do prve duţe redukcije i bilo

je oĉito da će se takvi sluĉajevi sve ĉešće javljati, jer je grad lagano dostizao veliĉinu za koju

postojeći kapaciteti pitke vode nisu bili dovoljni.385

Istraţivanja koja su provedena tokom 1979.

godine pokazala su da kapaciteti postojećih izvorišta, koja su se koristila za snabdijevanje grada,

nisu bili maksimalno iskorišteni, ali da oni takoĊer nisu ni dugoroĉno rješenje za Zenicu.386

Republiĉkim zakonom o vodama, donesenim 1975. godine, utvrĊena je obaveza svih

organizacija, koje ispuštaju otpadne vode i druge štetne materije u prirodne vodotoke, da izgrade

ureĊaje za preĉišćavanje voda, sa krajnjim rokom do marta 1976. godine, osim zeniĉke Ţeljezare

kojoj je Izvršno vijeće Bosne i Hercegovine taj rok produţilo do 1980. godine. Situacija i uslovi

379

„Saobraćajna studija Zenice“, Naša riječ, 10. mart 1980, 7 380

„Gradiće se gradska magistrala“, Naša riječ, 01. juni 1981, 7 381

„Rekonstrukcija saobraćajnice“, Naša riječ, 04. februar 1985, 1 382

„Rekonstrukcija raskrsnice“, Naša riječ, 18. juli 1986, 1 383

„U Zenici – iz Zenice“, Naša riječ, 24. mart 1980, 7 384

„Nova autobuska stanica“, Naša riječ, 17. decembar 1984, 1 385

„Vode će biti...“, Naša riječ, 12. januar 1979, 6 386

„Poteći će voda javnim ĉesmama“, Naša riječ, 10. mart 1980, 2

86

za izradu tehnologije za preĉišćavanje otpadnih voda u Zenici bili su specifiĉni, jer su se gradske

otpadne i oborinske vode miješale sa industrijskim vodama iz Ţeljezare, te zajedno izlijevale u

rijeku Bosnu.387

Eventualna izgradnja ovih i sliĉnih ureĊaja omogućila bi Ţeljezari da za potrebe

svojih pogona koristi preĉišćenu, umjesto pitke vode, kao što je to bio sluĉaj, ĉime bi se veće

koliĉine pitke vode mogle preusmjeriti za snabdijevanje grada. MeĊutim, izgradnja takvih

objekata iziskivala je ogromna novĉana sredstva pa su ti planovi propali.388

Već 1985. godine

gradu je nedostajalo oko 200 litara vode u sekundi za normalno snabdijevanje, pa je Skupština

opštine donijela odluku o racionalizaciji potrošnje vode kako u gradu tako i u Ţeljezari.389

Još

jednom je aktuelizovana priĉa o dovoĊenju „Plave vode“ u Zenicu, ponovo je poĉetkom 1983.

godine usaglašen program aktivnosti sa Opštinom Travnik, poruĉena je i potrebna dokumentacija,

te donijeta odluka o faznoj izgradnji ovog vodovoda s tim da su prvi radovi najavljeni za drugu

polovinu te godine.390

Po ko zna koji put od poĉetka radova nije bilo ništa, a dvije godine kasnije,

sredinom 1985. godine, još jednom se ušlo u pregovore i razgovore o ovoj temi.391

Krajem jula

1985. godine Skupština opštine je usvojila društveni ugovor o vodovodu „Plava voda“, koji je

uskoro propao jer su se iz njega povukle Opštine Vitez i Pucarevo zbog nedostatka sredstava.

Preostale dvije Opštine, Zenica i Travnik, nastavile su da se dogovaraju o eventualnoj izgradnji

vodovoda.392

Novi dogovor izmeĊu ove dvije Opštine potpisan je 15. septembra 1987. godine u

Zenici, a potpisali su ga Nenad Jokanović, predsjednik Skupštine opštine Travnik, i ĐorĊe

Stojanović, predsjednik Vijeća udruţenog rada Skupštine opštine Zenica. Ovim dogovorom

rezervisana su prava i za Opštine Vitez i Pucarevo o eventualnom prikljuĉenju na ovaj vodovod,

doduše pod odreĊenim uslovima.393

Ukupna vrijednost projekta bila je procijenjena na 10,7

milijardi dinara, a prema tadašnjim najavama, prvi litri vode iz ovog vodovoda u Zenici su se

mogli oĉekivati krajem 1989. godine.394

MeĊutim, zbog problema oko prikupljanja potrebnih

sredstava prvi radovi na novom vodovodu poĉeli su tek na Dan osloboĊenja Zenice, 12. aprila

1989. godine. Generalni izvoĊaĉ projekta bilo je preduzeće „Projekt“ iz Sarajeva, a prvo se

387

„Za bistre i ĉiste rijeke“, Naša riječ, 08. januar 1979, 3 388

„Voda nešto nosi“, Naša riječ, 22. juli 1985, 3 389

„Grad ţedni“, Naša riječ, 22. avgust 1985, 1 390

„Plava voda u Zenici“, Naša riječ, 28. januar 1983, 5 391

„Kako dovesti `Plavu vodu`“, Naša riječ, 05. juli 1985, 2 392

„`Plava voda` u zeniĉkim ĉesmama“, Naša riječ, 08. novembar 1985, 1 393

„Potpisi za Plavu vodu“, Naša riječ, 08. decembar 1987, 1 394

„Ipak, Plava voda“, Naša riječ, 16. februar 1987, 3

87

poĉelo sa izgradnjom rezervoara u mjestu Putovići kod Zenice.395

Iako je završetak svih radova

na ĉitavom projektu bi najavljen za kraj 1990. godine uskoro je bilo jasno da se to neće desiti,

prvenstveno zbog neredovnog priliva potrebnih novĉanih sredstava.396

I onako komplikovanu

situaciju dodatno je pogoršao „sukob Zenice i Viteza“, odnosno optuţbe koje su iz Viteza

dolazile da im „Zenica krade vodu“. Pod kraĊom se podrazumijevala realizacija projekta „Plava

voda“, iako je Vitezu bila ostavljena mogućnost ukljuĉivanja u ovaj vodovod, a optuţbe su

iznošene u sarajevskom listu „OsloboĊenje“.397

Spor je ipak riješen, a krajem 1990. godine

najavljeni su pregovori sa njemaĉkom bankom iz Gelsenkirchena, inaĉe zeniĉkog grada

pobratima, „Thussen guss AG“ o kreditiranju nastavka radova na izgradnji vodovoda „Plava

voda“.398

Ipak, ovaj projekat nikada nije realiziran, a razlog je ovaj put bio raspad Jugoslavije.

Tendencija rasta cijena stanarina u Zenici nastavljena je i u ovom periodu, a ni broj

neurednih platiša nije se smanjivao. Naprotiv, visina duga za stanarine 1981. godine u Zenici

iznosila je preko 1 milijarde, a ukupan godišnji iznos stanarina koji je trebao biti prikupljen u

cijelom gradu za prethodnu godinu bio je oko 5 milijardi starih dinara.399

Iako petina potrebnog

iznosa nije bila prikupljena, a nikakve mjere koje su poduzimane kako bi se to barem djelomiĉno

ostvarilo nisu donosile uspjeha, potrebe za povećanjem cijena stanarina su bile stalne. Akutni

nedostatak stambenog prostora u gradu zahtijevao je izgradnju novih naselja, a zahtjeva za

opravkom i boljim odrţavanjem postojećeg stambenog fonda je bilo sve više. Nestabilna

privredna situacija, koja se iz godine u godinu pogoršavala, dodatno je oteţavala povećanje

cijena, ali i nakon eventualnog poskupljenja bilo je potrebno subvencionirati pojedine kategorije

stanovništva, što je umanjivalo ukupni iznos sredstava namijenjen izgradnji novih stanova.400

Već

1981. godine na spisku subvencionisanih korisnika stambenog fonda nalazilo se oko 950

Zeniĉana, a sa svakim povećanjem cijena stanarina rastao je i njihov broj.401

Iste godine cijene

stanarina su povećane za 20%, ali je i iznos dugovanja prema stambenom preduzeću ubrzo

povećan za otprilike isti procenat.402

Poskupljivanje svih komunalija, a samim time i troškovi

odrţavanja stambenog fonda, intenzivirano je produbljivanjem ekonomske krize, pa su od 1.

395

„`Plava voda` će, ipak, poteći“, Naša riječ, 14. april 1989, 8 396

„Srednja Bosna bez suše“, Naša riječ, 21. avgust 1989, 33 397

„Ko muti bistru vodu?“, Naša riječ, 16. oktobar 1989, 7 398

„Dok novac ne poteĉe...“, Naša riječ, 22. oktobar 1990, 3 399

„Milijardu stanarina“, Naša riječ, 16. februar 1981, 5 400

„Od aprila subvencija stanarina“, Naša riječ, 20. mart 1981, 2 401

„Pripomoć za stanarine“, Naša riječ, 08. maj 1981, 7 402

„Dugovanja se nastavljaju“, 18. novembar 1983, 3

88

januara 1986. godine stanarine povećane za ĉak 91% u odnosu na prethodnu godinu.403

MeĊutim,

tu se nije stalo pa je već 1. marta iste godine visina stanarina povećana za dodatnih 67%, a

najavljen je i dodatni rast.404

Broj neplatiša je i dalje rastao pa je 1987. godine od oko 18,000

Zeniĉana koji su trebali platiti stanarine, samo njih oko 6000 redovno plaćalo kiriju, pa je zbog

toga od predviĊenog iznosa prikupljena svega jedna trećina. Iako su iz stambenog preduzeća,

koje je prikupljalo novac za stanarine, najavljivani razni naĉini „utjerivanja dugova“, prijetilo se

skupljim stanarinama za neplatiše pa ĉak i iseljavanjem iz stanova u barake na Kanalu, nikakvi

rezultati nisu postignuti.405

U Zenici je do 1989. godine visina cijene stanarine narasla na 363,12

dinara po kvadratu, ali je već iste godine ta visina uvećana za ĉak tri puta.406

MeĊutim kako je

inflacija u zemlji sve više uzimala maha Skupština opštine je na svojoj sjednici, odrţanoj 9. jula

1990. godine, donijela odluku o povećanju stanarina za ĉak 1830%, nakon ĉega se više nije ni

znala prava cijena kvadrata stana.407

Povećanje stanarina, u principu, nije donosilo nikakvih

rezultata, jer svako povećanje cijena dovodilo je do automatskog povećanja ukupnog duga

graĊana u otprilike jednakom postotku. Ponavljanje ovog procesa je dodatno komplikovalo

situaciju i nikako se nije mogao pronaći izlaz iz ovog „zaĉaranog kruga“. Stanje je bilo i

podnošljivo dok je privreda cijele zemlje bila stabilna, ali kada se ona poĉela ubrzano pogoršavati

cijene stanarina i visina duga su eksplodirali do trenutka kada više nije bilo ni moguće utvrditi

stvarno stanje. Ĉitava dinamika ukupnog problema stanarina najbolje oslikava ukupno stanje

privrede u cijeloj Jugoslaviji.

Problem zagaĊenosti zraka u ovom periodu je dostigao svoj vrhunac prvenstveno zbog

sve veće zainteresovanosti samih graĊana za ovo pitanje, jer je Zenica još uvijek bila jedan od

najzagaĊenijih gradova u Evropi i ta se situacija nikako nije popravljala.408

U sklopu Metalurškog

instituta „Hasan Brkić“ u Zenici postojala je Sluţba za zaštitu ĉovjekove okoline sa zadatakom

mjerenja koliĉine zagaĊenih ĉestica u gradu te da te podatke dostavlja opštinskoj inspekciji koja

403

„Stanarine veće za 91%“, Naša riječ, 30. decembar 1985. i 03. januar 1986, 9 404

„Poskupljuju stanarine“, Naša riječ, 28. februar 1986, 1 405

„Za neplatiše skuplji kvadrat“, Naša riječ, 22. februar 1988, 8 406

„Stanarina – tri puta veća“, Naša riječ, 23. januar 1989, 4 407

„Vrtoglavo povećanje stanarina“, Naša riječ, 13. juli 1990, 1 408

„Kisik na kašiĉicu“, Naša riječ, 07. decmbar 1989, 1; Jedna anketa uraĊena 1983. godine pokazala je da je

79,16% Zeniĉana reklo da osjeća tegobe zbog zagaĊenog zraka, te da 62,03% pomišlja na iseljavanje, od ĉega ih je

oko 80% bilo spremno da prihvate i manji liĉni dohodak i lošije uslove stanovanja. Najspremniji za iseljavanje su bili

visokoobrazovani.

89

je mogla proglasiti vanredno stanje u gradu ili njegovim pojedinim dijelovima.409

MeĊutim, vrlo

ĉesto se vanredno stanje nije proglašavalo iako su svi uslovi za takvu akciju bili i više nego

ispunjeni, a jedan od razloga je taj što su prekoraĉenja bila vrlo ĉesta pojava. Poĉetkom 1983.

godine oformljen je i Operativni štab saĉinjen od zeniĉkih struĉnjaka iz najrazliĉitijih oblasti i

ustanova (Metalurški institut, Ţeljezara, Zavod za javno zdravstvo, inspekcija itd) koji se

okupljao uvijek kada je stepen aerozagaĊenja tokom nekoliko dana uzastopno viši od

uobiĉajenog. Po pravilu to je bio zimski period, a Operativni štab je bio zaduţen da nakon analize

rezultata mjerenja aerozagaĊenosti preporuĉuje i preduzima odgovarajuće mjere. Te mjere su se

uglavnom svodile na izdavanje upozorenja zagaĊivaĉima ili obavještenja graĊanima što i nije

puno popravljalo situaciju.410

Najviše su opet bila ugroţena naselja koja su se nalazila u

neposrednoj blizini Ţeljezare, najvećeg uzroĉnika zagaĊenosti zraka, poput Tetova. Stanovnike

ovog zeniĉkog naselja nisu ugroţavale samo štetne ĉestice iz zraka, već i gradska deponija SiĊe,

deponija industrijskog otpada Raĉa kao i nesnošljiva buka koju su stvarali pojedini pogoni

Ţeljezare. Tetovljani su bili i akteri jedinstvenog sluĉaja u ĉitavom jugoslovenskom sudstvu kada

su ,nakon izjave tadašnjeg predsjednika opštinske vlade Antona Švajgera da ovo naselje nije ništa

ugroţenije od drugih, 1988. godine tuţili Ţeljezaru, Opštinu i Republiku. Rezultat ove tuţbe nije

poznat, ali su i opštinska istraţivanja pokazala da je Tetovo bez premca po pitanju ugroţenosti te

je najavljno i iseljavanje stanovništva iz ovih krajeva.411

Plan iseljavanja Tetovljana napravio je

zeniĉki „Prostor“, a predviĊeno je njihovo postepeno iseljavanje u Lukovo polje gdje je zapoĉela

izgradnja novih stambenih zgrada.412

MeĊutim, izgradnja ovih objekata nije završena zbog

politiĉke situacije u zemlji, pa je i plan iseljavanja stanovnika iz Tetova propao. Problem

zagaĊenosti zraka u Zenici nije bio interesantan samo graĊanima i struĉnjacima iz Jugoslavije već

i nauĉnicima iz drugih zemalja pa ĉak i onim iz Sjedinjenih Ameriĉkih Drţava. Oni su bili i

najkonkretniji pa su 24. januara 1984. godine u Zenici boravili nauĉnici Centra za istraţivanja

zaštite zdravlja i ţivotne sredine koji su se sastali sa brojnim jugoslovenskim struĉnjacima i

zdravstvenim radnicima sa kojima su razgovarali o mogućnosti razvijanja saradnje na ovom

409

„Vanredne mjere!?!“, Naša riječ, 05. decembar 1982, 1 410

„Visoka koncentracija smoga“, Naša riječ, 17. novembar 1986, 1 411

„Konaĉno iseljavanje Tetovljana“, Naša riječ, 28. februar 1988, 10 412

„Tetovljani sele u Lukovo polje“, Naša riječ, 11. decembar 1989, 7

90

polju.413

Rezultat ovih susreta bila je saradnja Ţeljezare sa ameriĉkom firmom BIEC, koja je

poĉela 1985. godine, o uvoĊenju filtera na postrojenja koja su trebala omogućiti ĉistiji zrak, vodu

i zemljište, a izraĊen je i usvojen dugoroĉni program rješavanja ovih problema za ĉiju realizaciju

su bila potrebna ogromna sredstva.414

Do kraja ovog perida odreĊeni, doduše mali, pomaci su bili

napravljeni koji ipak nisu znaĉajnije promijenili stanje zagaĊenosti u gradu.415

Ţeljezara je

pokrenula i neke samostalne projekte kako bi se situacija poboljšala barem u nekim segmentima,

poput rekultivacije deponije „Raĉa“ ĉija je prva faza realizacije zapoĉela još 1962. godine kada je

ozelenjeno oko 235.000 m2 zelene površine uz novoizgraĊenu saobraćajnicu do deponije. Sa

realizacijom druge faze krenulo se 1983. godine, a radovi su intenzivirani 1987. godine kada se

poĉelo sa rekultivacijom tla te postepenim postavljanjem 10.000 sadnica. MeĊutim, mještani iz

okolnih sela su na pojedinim rekultiviranim površinama poĉeli ostavljati svoje smeće i praviti

nove deponije, a bilo je sluĉajeva i lomljenja sadnica.416

I dalje su se prilikom izgradnje novih

naselja projektovale i ureĊivale zelene površine koje su barem malo doprinosile ljepšoj i urednijoj

okolini.417

UreĊenje okoliša oko novoizgraĊenih objekata, za razliku od nekih ranijih vremena, je

raĊeno neposredno nakon završetka graĊevinskih radova, a velika sredstva su uloţena u zasade

cvijeća i travnjaka širom grada. Naţalost vrlo ĉesto se dešavalo da nesavjesni graĊani uništavaju

zasade i lome mladice drveća što je nepotrebno uvećavalo troškove komunalnih preduzeća koja

su se bavila tim poslovima.418

Puno se ulagalo i u pošumljavanje i ureĊivanje izletišta u gradu

(Kamberovića polje i Babina rijeka), kao i onih u njegovoj neposrednoj blizini (Smetovi i

Bistriĉak).419

MeĊutim, sve to nije bilo ni izbliza dovoljno jer su i grad i pogoni u njemu

neprestano rasli i širili se, dok površina zelenih zona nije pratila taj rast. Zenica je 1980. godine

imala tek 150.000 m2 zelenih površina što nije bilo ni blizu dovoljno, iako u ovaj broj nije bilo

ukljuĉeno Kamberovića polje.420

Ova najveća zelena površina, iako smještena u samom centru

grada, pribliţena je stanovnicima tek 1986. godine kada su postavljena dva viseća pješaĉka mosta

ukupne vrijednosti od oko 18 milijardi starih dinara. Tada je kvadratura zelenih površina u Zenici

413

„Zaštita zdravlja u zagaĊenim sredinama“, Naša riječ, 27. januar 1984, 1; Nauĉnici ovog centra koji su boravili u

Zenici su: dr. Eugen Tomislav Premuţić, inaĉe specijalista za organsku hemiju iz New Yorka, zatim dr. Otto White

Jr, specijalista industrijske higijene takoĊer iz New Yorka, i dr. James O. Jackson iz Los Alamosa, New Mexico. 414

„Projekat stoljeća“, Naša riječ, 12. april 1985, 9 415

„Zenicu ĉekaju bolji dani“, Naša riječ, 10. april 1989, 5 416

„Rekultivacija `Raĉe`“, Naša riječ, 22. januar 1988, 11 417

„Biće parkova i u novim naseljima“, Naša riječ, 27. septembar 1981, 5 418

„Iz betona cvijeće“, Naša riječ, 16. maj 1980, 7 419

„Pluća grada“, Naša riječ, 27. septembar 1985, 1 420

„Iz betona cvijeće“, Naša riječ, 16. maj 1980, 7

91

skoĉila na oko 300.000 m2 što još uvijek nije bilo dovoljno.

421 I sami graĊani su se samostalno

pokušavali zaštititi prvenstveno od prašine koja je ulazila u stanove tako što su postavljali stakla

na balkone i tako ih zatvarali, što je predstavljalo bespravnu gradnju koju inspekcije ipak nisu

sankcionisale.422

S obzirom da se situacija sa aerozagaĊenjem nije popravljala 20. januara 1989.

godine desetak hiljada Zeniĉana je izašlo na proteste u kojima je zahtijevano hitno reagovanje

svih nivoa vlasti kako bi se konaĉno riješilo ovo pitanje.423

Ovo su bili najveći protesti u historiji

grada i prvi veliki od kraja Drugog svjetskog rata, ali su baĉeni u sjenu zbog politiĉkih previranja

koja su se dešavala u ĉitavoj Jugoslaviji.

Proces rušenja baraka u Zenici nastavljen je i u ovom periodu, a iako je veliki broj već bio

uklonjen do 1979. godine u ovakvim objektima su još uvijek ţivjele 363 porodice.424

Nova

ofanziva u rušenju preostalih baraka u naseljima Blatuša, Radakovo i Kanal poĉela je nakon

sjednice Skupštine opštine odrţane 9. jula 1979. godine, na kojoj je usvojen novi program

rješavanja ovog problema. Ovim programom predviĊeno je da se porodicama iz 87 preostalih

baraka novi stanovi obezbijede kroz solidarnu stambenu izgradnju tako što će dio sredstava

uplatiti Opština, a dio radne organizacije ĉiji su radnici stanovali u barakama.425

Ovaj program je

konaĉno riješio i status tzv. „ničijih radnika“ kroz fond solidarnosti, a interesantno je da je

Opština odredila manji broj baraka na Kanalu koje nisu bile predviĊene za rušenje, već su bile

namijenjene za smještaj neurednih platiša stanarina.426

Do marta 1981. godine srušeno je ukupno

8 baraka, a 67 porodica je useljeno u nove stanove i to u blok „A“ u Babinoj rijeci i lamele

solidarnosti u Blatuši.427

U narednih godinu dana, do maja 1982. godine, srušeno je još 9 baraka

sa 103 porodice kojima su podijeljeni stanovi u bloku „B“.428

Tokom akcije ureĊenja i ĉišćenja

grada, pred XIV zimske olimpijske igre, u Zenici je srušeno još 26 baraka i drugih neuslovnih

objekata,a oko 70 porodica je preseljeno u blokove „C“ i „D“ u Babinoj rijeci.429

Novi program

usvojen je ponovno 1986. godine kada su na spisak za rušenje uvršteni još neki sliĉni neuslovni

421

„Još malo pa dama“, Naša riječ, 11. april 1986, 32 422

„Zeniĉka staklena gnijezda“, Naša riječ, 31. avgust 1984, 5 423

„Popucalo razumijevanje i strpljenje“, Naša riječ, 23. januar 1989, 1; Uĉesnici protesta su pored brojnih parola i

transparenata izjavili da je Zenica „ţrtvovan grad“, odnosno da je Zenica svojom industrijom pokrenula razvoj ĉitave

Jugoslavije, a zauzvrat su njeni graĊani dobili samo bolesti i zagaĊenje. 424

„Stanovi za barakaše“, Naša riječ, 24. juni 1983, 3 425

„Za `barakaše` novi stanovi“, Naša riječ, 13. juli 1979, 7 426

„Nestaće i posljednje zeniĉke barake“, Naša riječ, 13. avgust 1979, 3 427

„Selidba iz baraka“, Naša riječ, 27. april 1981, 7 428

„Kako srušiti barake“, Naša riječ, 12. jul 1982, 3 429

„Nestaje stara Zenica“, Naša riječ, 20. januar 1984, 9

92

objekti, ali je teška ekonomska kriza koja je uslijedila omela njegovu kompletnu realizaciju.430

Teško je odrediti broj preostalih baraka i drugih objekata koji su bili namijenjeni za rušenje, kao i

taĉan broj porodica koje su još uvijek ţivjele u takvim objektima, ali je jedino pouzdano da

nijedan program nije do kraja realizovan. Barake su preţivjele i socijalizam i ubrzanu

industrijalizaciju i urbanizaciju, a neke postoje i danas i u njima još uvijek ţive brojne zeniĉke

porodice.

Izgradnja ostalih objekata od 1978. do 1990. godine

Osamdesetih godina ponovo je reaktivirana ideja o izgradnji sportsko-rekreativnog centra

na Kamberovića polju, velikog projekta planiranog nekoliko decenija prije. Poĉetak realizacije

ove ideje bio je izbor idejnog rješenja centra, još jednog u nizu napravljenih do tada, a ovaj rad je

povjeren posebnom ocjenjivaĉkom sudu, ĉiji je predsjednik bio Emin Sijerĉić, tadašnji

predsjednik Izvršnog odbora Skupštine opštine Zenica. Sredinom maja 1979. godine ocjenjivaĉki

sud je saopštio da je odabrano najbolje rješenje, ĉiji su autori bili arhitekti Milorad Kneţević,

Boţidar Lazarević i Petar Jovanović iz beogradske projektne organizacije „Arhitektura i

urbanizam“. OdreĊeno je da omladinsko sportsko-rekreacioni centar Kamberovića polje bude

graĊen u etapama, a prema projektu, prvu fazu bi ĉinila izgradnja omladinskog doma na 3.000 m2

korisne površine. Prvi radovi su bili najavljeni za oktobar 1979. godine, a ostatak ovog

kompleksa od 22.000 m2 ĉinili su i olimpijski bazen, tereni za male sportove, dvorane za

pripremu sportista, velika sportska dvorana sa kapacitetom od 6.000 gledalaca itd.431

MeĊutim,

nedostatak sredstava ponovo je odgodio realizaciju ove ideje, ali ovaj put samo do 1985. godine

kada su intenzivirani radovi na prikupljanju potrebnog novca.432

Prve naznake da bi se ovaj put

sportsko-rekreacioni centar zaista mogao i izgraditi, bilo je postavljanje dva viseća mosta za

pješake preko rijeke Bosne 1986. godine, a koji su vodili na Kamberovića polje.433

Kako bi se

Kamberovića polje i izgradilo napravljen je društveni ugovor po kojem je više od 60 privrednih

organizacija udruţilo sredstva, odnosno odreĊene iznose koje su davali u odnosu na veliĉinu i

430

„Ĉekanje u ruševinama“, Naša riječ, 25. decembar 1989, 10 431

„Prva nagrada Beogradu“, Naša riječ, 28. maj 1979, 1 432

„Za Kamberovića polje 20 miliona dinara“, Naša riječ, 26. april 1985, 4 433

„Završetak radova u septembru“, Naša riječ, 17. juni 1985, 8

93

finansijsku moć. Ove organizacije su se obavezale na prioritetno izdvajanje sredstava za

izgradnju i opremanje Privredno-sportskog centra u naredne tri godine, jer je završetak svih

radova ovaj put bio planiran za 1988. godinu.434

Kamen temeljac za izgradnju ovog kompleksa

poloţen je na Dan mladosti, 25. maja 1986. godine, a ukupna vrijednost svih radova bila je

procijenjena na skoro 7 milijardi dinara.435

MeĊutim, ubrzo nakon prvih radova na centru na

saveznom nivou je donijeta mjera Dugoroĉnog programa ekonomske stabilizacije i Zakona o

privremenoj zabrani raspolaganja društvenim sredstvima za neproizvodne i neprivredne

investicije u 1986. i 1987. godini, a koja je znaĉila obustavu dalje izgradnje Kamberovića

polja.436

Iako se nisu izvodili nikakvi graĊevinski radovi, izdvajana su sredstva kako bi se

postojeće gradilište saĉuvalo i konzerviralo do nastavka izgradnje centra.437

Na sjednici Vijeća

udruţenog rada Skupštine SRBiH, odrţanoj 22. maja 1988. godine, usvojen je poseban

amandman kojim je odobren nastavak radova na izgradnji Privredno-sportskog i rekreacionog

centra „Kamberovića polje“ u Zenici.438

Od tada radovi su nastavljeni jaĉim intenzitetom, a

sredinom 1990. godine zapoĉeta je izgradnja male sportske dvorane.439

Ali, kao i u sluĉaju „Plave

vode“, zbog dešavanja na politiĉkoj sceni Jugoslavije svi radovi su uskoro bili obustavljeni.

Nakon izgradnje velikog broja obdaništa, osnovnih i srednjih škola, visokoškolskih i

nauĉnih ustanova, ambulanti i poliklinika, na red je došlo i pitanje podizanja jednog objekta

namijenjenog najstarijim kategorijama stanovništva u gradu. Iako se ideja o izgradnji Doma

penzionera u Zenici pojavila još poĉetkom osamdesetih godina realizacija je tek 1989. godine

postala izvjesnija.440

Kamen temleljac za poĉetak radova na Domu penzionera postavljen je na

Dan osloboĊenja Zenice, 12. aprila 1989. godine, a ukupna vrijednost ove investicije bila je oko

21 milijardu dinara. IzvoĊaĉ radova je bila „Izgradnja“ Zenica, autor projekta Zvjezdan Turkić, a

glavni finansijer SIZ PIOBiH, dok je Opština obezbijedila lokaciju za izgradnju i to u novom

naselju Babina rijeka. Dom penzionera bio je po svojim karakteristikama hotel visoke „B“

kategorije sa 200 leţaja, od kojih 19 za intenzivnu njegu stacionarskog tipa, a 80% smještajng

434

„Do `srca` grada udruţenim sredstvima“, Naša riječ, 07. februar 1986, 8 435

„Objekat za budućnost“, Naša riječ, 26. maj 1986, 1 436

„Izvjesna `nulta-kota`“, Naša riječ, 06. oktobar 1986, 1 437

„Usporena gradnja“, Naša riječ, 17. avgust 1987, 3 438

„OdleĊeno `Kamberovića polje`“, Naša riječ, 27. maj 1988, 1 439

„Poĉela izgradnja male sale“, Naša riječ, 08. juni 1990, 3 440

„Gradnja Doma penzionera“, Naša riječ, 24. februar 1989, 4

94

kapaciteta ĉinile su jednokrevetne sobe.441

Izgradnja ovog modernog objekta bila je od velikog

znaĉaja kako za sam grad, jer je omogućavao smještaj oko 400 penzionera od kojih veliki broj

nije ni imao riješeno stambeno pitanje, tako moţda još i veći za preduzeće „Izgradnja“ koje je

zbog ekonomske krize teško dolazilo do poslova, pa joj je ovo i bio najveći u tom trenutku.442

I

ovaj objekat je bio sastavljen od lamela, ukupno 6, na kojima je većina graĊevinskih radova bila

završena već u aprilu 1990. godine, uprkos odreĊenim poteškoćama izazvanim pojavom

podzemnih voda.443

Dom penzionera je bio jedan od rijetkih objekata koji je završen i otvoren

uoĉi izbijanja rata u Bosni i Hercegovini, ali upravo iz tih razloga vrlo malo je sluţio svojoj

namijenjenoj svrsi tj. smještaju i brizi o penzionerima.

Integrisanjem rudarskih i metalurških preduzeća iz Zenice, Ljubije, Vareša, Ilijaša i

Mrkonjić grada 1968. godine u „Rudarsko – metalurški kombinat Zenica“ nastao je veliki

privredni gigant koji je vremenom proširivao svoje kapacitete pa je 1980. godine upošljavao oko

37,000 ljudi.444

„RMK Zenica“ se sastojalo od nekoliko radnih organizacija sa razliĉitim

djelatnostima i brojnom administracijom, pa se ukazala potreba za izgradnjom velike poslovne

zgrade za smještaj nekih odjela ovog velikog preduzeća. Prva varijanta kako bi se riješio ovaj

problem bila je rekonstrukcija hotela „Metalurg“ i njegova transformacija u poslovnu zgradu.

Ova ideja je bila dosta aktuelna iz više razloga. Kao prvo, bila je najavljena izgradnja novog

hotela na Kamberovića polju, a „Metalurg“ je već bio star objekat kojem je bila potrebna

rekonstrukcija, a bio je smješten i u samom centru grada. MeĊutim, za njegovu temeljitu

rekonstrukciju i transformaciju bila su potrebna sredstva dovoljna za izgradnju novog objekta, pa

se od realizacije ove ideje ipak odustalo.445

Konaĉno, sredinom 1985. godine donijeta je odluka

da se poslovna zgrada „RMK-Prometa“, kako je nazvana iako su u nju kasnije bile smještene i

neke druge radne organizacije, gradi na lokalitetu „Kanare“ u centru grada na ušću Koĉeve u

rijeku Bosnu. Prema projektu, koji su uradili projektanti „Prostora“, poslovna zgrada je imala

7500 m2 korisnog prostora u koji su ulazile kancelarije, sale za sastanke, restoran, podrumski

prostor za arhivu, prostor za kopir-aparate, a pored toga oko objekta je bio predviĊen veliki

parking prostor od oko 1,000 m2. Izgradnja ovog objekta vrijednog oko 1 milijarde dinara

441

„Poĉinje gradnja Doma penzionera“, Naša riječ, 03. april 1989, 1 442

„Najveći posao – Dom penzionera“, Naša riječ, 08. maj 1990, 1 443

„Dom penzionera“, Naša riječ, 30. april i 04. maj 1990, 8 444

„30 godina samoupravljanja u zeniĉkoj regiji 1950-1980“, RO Naša riječ Zenica, Zenica, 1980, 97 445

„Hotel – kako ti drago“, Naša riječ, 11. juli 1983, 5

95

povjerena je zeniĉkoj „Izgradnji“.446

Rok završetka radova na poslovnoj zgradi bio je predviĊen

za 1986. godinu, ali on nije ispoštovan jer se pojavio niz problema koji su mnogo usporili

izgradnju. Prvo je, po obiĉaju, nestalo novca, zatim su se pojavile komplikacije oko imovinsko-

pravnih odnosa u vezi sa zemljištem na kojem se objekat gradio, da bi na kraju izgradnja došla

pod udar zakona o zabrani gradnje neprivrednih objekata.447

S obzirom da se do 1988. godine,

kada su radovi konaĉno nastavljeni, ekonomska situacija u cijeloj zemlji dodatno

zakomplikovala, a inflacija se ubrzano povećavala ni predviĊena cijena izgradnje nije ostala ista,

pa se konstantno javljala potreba za novim finansijskim injekcijama. Ipak, do avgusta 1989.

godine većina poslova na izgradnji i ureĊenju same zgrade bila je završena, a sa ureĊenjem

prostora oko objekta se nastavilo i u narednom periodu.448

Izgradnjom poslovne zgrade „RMK-

Prometa“ Zenica je dobila jedan zaista reprezentativan objekat u samom centru koji je sa svojom

ţutom fasadom unio malo ţivosti u sivilo ostatka grada.

U ovom periodu u Zenici su bila izgraĊena i dva vaţna objekta koja su mnogo doprinjela

brţem i boljem komuniciranju ljudi putem poštanskog i telefonskog saobraćaja. Prvo je poĉetkom

novembra 1979. godine poĉela izgradnja novog poštanskog centra u blizini ţeljezniĉke stanice

koju je projektovao beogradski „Komgrap“.449

Vrijednost radova na ovom velikom objektu,

otvorenom u aprilu 1981. godine, bila je 62 miliona dinara, a izvoĊaĉ radova GP „Bosna“ iz

Sarajeva.450

Ubrzo nakon toga, u septembru 1982. godine, PTT Zenica je donijela odluku o

izgradnji telekomunikacionog centra kako bi se riješio problem nedovoljnog broja telefonskih

linija u gradu. OdreĊeno je da se centar gradi na lokaciji stare pošte, nadograĊene 1963. godine,

koja je trebala biti u potpunosti srušena. Projekat centra izradio je „Prostor“ Zenica, a predviĊao

je izgradnju trospratnog objekta vrijednog oko 160 miliona dinara.451

Stara pošta je srušena u

martu 1983. godine, a kamen temeljac za izgradnju centra postavljen je iste godine na Dan

osloboĊenja Zenice.452

Završetak radova na ovom objektu bio je predviĊen za januar 1984.

godine, ali zbog kašnjenja podizvoĊaĉa na isporuci odreĊenih materijala otvaranje je bilo

446

„Nova poslovna zgrada RMK-Prometa“, Naša riječ, 05. juli 1985, 5 447

„Svi pod jednim krovom“, Naša riječ, 10. april 1989, 16 448

„Za prvu etapu još 31 milijarda“, Naša riječ, 18. avgust 1989, 6 449

„Novi poštanski centar“, Naša riječ, 16. novembar 1979, 1 450

„Poštari u novom zdanju“, Naša riječ, 17. april 1981, 5 451

„Telekomunikacioni centar“, Naša riječ, 13. septembar 1982, 7 452

„Kamen temeljac za 072“, Naša riječ, 15. april 1983, 1

96

najavljeno za 12. april 1984. godine – Dan osloboĊenja grada.453

MeĊutim, radovi nisu bili

završeni ni u aprilu pa je objekat otvoren tek 4. jula 1984. godine, na Dan borca, iako oprema nije

bila montirana, pa su zapravo u rad puštene samo šalter-sale u prizemlju zgrade.454

Kada je poĉetkom 1972. godine uraĊeno urbanistiĉko rješenje centra Zenice predviĊena je

i izgradnja velike robne kuće koja bi zadovoljila potrebe za raznim artiklima velikog broja

stanovnika smještenog u središtu grada. Iako je trebala biti smještena na atraktivnoj lokaciji nova

robna kuća dugo vremena nije mogla naći potrebnog investitora za njenu izgradnju, uprkos

navodno velikom interesu nekoliko jugoslovenskih preduzeća.455

Tek je poĉetkom 1978. godine

stvarni interes za ovu lokaciju iskazalo Preduzeće robnih kuća „Beograd“ koje je do tada već

imalo manje objekte u Bosni i Hercegovini i to u Doboju i Bosanskom Brodu.456

Konaĉno,

godinu dana kasnije poĉetkom 1979. godine, investitor iz Beograda je uspio zatvoriti finansijsku

konstrukciju ovog 210 miliona dinara vrijednog projekta, ĉije je idejno rješenje izradila Projektna

organizacija „Osnova“ iz Zagreba.457

Prema projektu, zeniĉka robna kuća, za ĉiju izgradnju je

bila zaduţena „Izgradnja“, imala je 9,500 m2 korisne površine, a pored prodajnog prostora imala

je i podzemne garaţe. Kamen temeljac za novu robnu kuću postavljen je 16. marta 1979. godine,

a njeno otvaranje je bilo predviĊeno za Dan osloboĊenja Zenice naredne 1980. godine.458

Radovi

na robnoj kući su bili završeni sredinom februara, a ovo je bio jedan od rijetkih objekata u Zenici

koji je završen u zadatom roku.459

Robna kuća „Beograd“ sveĉano je otvorena 12. aprila 1980.

godine, a u ovom objektu sa ukupno pet etaţa pored velikog broja trgovina, na zadnjem spratu

otvoren je i veliki restoran. Zanimljivo je da je u isto vrijeme otvorena i rekonstruisana robna

kuća „Zeniĉanka“ (bivša Na-Ma) udaljena samo nekoliko stotina metara od nove robne kuće,

kasnije popularno nazvane „BeograĊanka“.460

Uprkos brojnim urbanistiĉkim i graĊevinskim zahvatima centar grada još uvijek nije bio

poprimio svoj konaĉni oblik i izgled. Ostalo je još nekoliko neureĊenih lokacija, a meĊu njima i

453

„Telekomunikacioni centar – za Dan komune“, Naša riječ, 02. april 1984, 5 454

„Telekomunikacioni centar“, Naša riječ, 02. juli 1984, 9 455

„Kompleks robnih kuća“, Naša riječ, 13. decembar 1972, 5 456

„Poĉinje izgradnja robne kuće“, Naša riječ, 18. januar 1978, 1 457

„Poĉinje gradnja robne kuće“, Naša riječ, 29. januar 1979, 1 458

„Kamen temeljac za robnu kuću“, Naša riječ, 13. mart 1979, 3 459

„Neimari završili posao“, Naša riječ, 15. februar 1980, 1 460

„Impozantno zdanje“, Naša riječ, 16. april 1980, 4

97

najznaĉajniji dio grada poznat kao stara ĉaršija odnosno osmanski centar Zenice.461

Zadatak

izrade projekta ovog dijela Zenice povjeren je „Prostoru“, ali ovaj put, s obzirom na osjetljivost

graĊana po pitanju stare ĉaršije, bez imalo popuštanja i izlazaka u susret eventualnim propustima

i greškama, kao što se vrlo ĉesto radilo u nekim drugim sluĉajevima. Upravo je ovo bio glavni

razlog zbog kojeg je projekat rigorozno pregledan i nekoliko puta vraćan na doradu i ispravku

projektantima.462

Konaĉno je u martu 1989. godine Skupština opštine prihvatila osnovne

urbanistiĉke koncepcije po kojem bi Titova ulica i nakon rekonstrukcije i izgradnje zadrţala svoj

„ĉaršijski“ ambijent, odnosno da i dalje ostane jedna od najvaţnijih trgovaĉko-ugostiteljskih

ĉetvrti u gradu.463

Kamen temeljac za izgradnju „Stare ĉaršije“ postavljen je 11. aprila 1989.

godine, a izvoĊaĉ radova na ovom projektu bio je „Zening“ Zenica.464

Kompleks se sastojao od

tri lamele, s tim da su dvije imale prizemlje i jedan sprat, a treća najduţa i najveća podrumsku

etaţu, prizemlje, sprat i potkrovlje, a pošto su bile projektovane kao zasebne cjeline tako su i

graĊene.465

S obzirom na veliki znaĉaj ovog projekta, rokovi završetka izgradnje su bili ĉvrsto

ugovoreni, koji nisu produţavani ni kada se naišlo na nepredviĊene teškoće sa podzemnim

vodama i stijenama.466

„Stara ĉaršija“ je bila završena tokom septembra 1990. godine, po planu,

ali ne i svi problemi oko nje koji su se stvarali još od poĉetka.467

Novi poslovni objekti su, s

obzirom na lokaciju, razumljivo izazivali veliku paţnju zainteresovanih, pa je licitacija za

njihovu prodaju organizovana puno prije nego je „Stara ĉaršija“ i izgraĊena, još u junu 1989.

godine. MeĊutim, već tada su se pojavile optuţbe o privilegovanom statusu pojedinih uĉesnika, a

najviše rasprava se vodilo oko dva velika prostora namijenjena ugostiteljstvu koja su se nalazila

na najatraktivnijoj lokaciji, a nisu bila ni ponuĊena na licitaciji. Ta dva prostora SIZ za

stanovanje, koji je raspolagao svim prostorima, neposrednom pogodbom je već bio ustupio

odreĊenim licima koji su uloţili svoja sredstva u samu izgradnju objekta.468

Nakon toga došlo je i

do optuţbi o visokim cijenama zakupa ili kupovine poslovnih prostora, koje su poreĊene sa onim

u najvećim centrima Jugoslavije.469

Vrhunac je dostignut završetkom izgradnje svih objekata

kada izvoĊaĉ radova, „Zening“, nije htio ustupiti kljuĉeve SIZ-u za stanovanje. Naime, „Zening“

461

„Arterija gradskog krvotoka“, Naša riječ, 09. maj 1986, 4 462

„`Prostor` - brana `Staroj ĉaršiji`?!“, Naša riječ, 06. mart 1989, 8 463

„Novo u straom ambijentu“, Naša riječ, 20. mart 1989, 5 464

„Izgradnja `Stare ĉaršije`“, Naša riječ, 14. april 1989, 1 465

„`Stara ĉaršija` upravljaće `novom`“, Naša riječ, 07. april 1989, 9 466

„`Stara ĉaršija` po planu“, Naša riječ, 11. avgust 1989, 8 467

„`Zening` ne da kljuĉeve“, Naša riječ, 05. oktobar 1990, 3 468

„`Stara ĉaršija` - nove kombinacije“, Naša riječ, 12. juni 1989, 13 469

„`Stara ĉaršija` je otimaĉina“, Naša riječ, 26. juni 1989, 11

98

je tvrdio da je izgradnja „Stare ĉaršije“ koštala 30 miliona dinara više od predviĊenog iznosa, pa

su predajom kljuĉeva ucjenjivali SIZ o poravnanju dugova. Naravno, SIZ se nije slagao sa

visinom sredstava koju je trebalo isplatiti već su oni nudili svoju brojku od oko 8,5 miliona

dinara. Za sve to vrijeme kupci poslovnih prostora nisu mogli ući u svoje skupo plaćene

prostore.470

Posljedice urbanizacije na život stanovnika

Promjene koje je Zenica doţivjela nakon nekoliko decenija urbanizacije bile su vidljive

na svakom koraku, a pored fiziĉkog izgleda grada dobrim dijelom promijenjena je i svijest ljudi

koji su tu ţivjeli. Prošlo je vrijeme kada je rješavanje stambenog pitanja znaĉilo dobijanje bilo

kakvog „krova nad glavom“ u naseljima bez trgovina, asfalta, uliĉnih svjetiljki, djeĉijih igrališta

itd. Obiĉne radniĉke kafane i birtije nisu bile dovoljne kako bi se zadovoljile potrebe novih

generacija Zeniĉana, naroĉito mladih, ali neke pojave i navike se ipak nisu bile promijenile. Iako

je prosjeĉna površina stana u gradu bila povećana u odnosu na deceniju ili dvije prije, Zenica je

još uvijek bila na dnu jugoslovenske ljestvice. Ovaj podatak i nije iznenaĊujući kad se uzme u

obzir da su još 1987. godine 60% stambenog fonda u Zenici ĉinili objekti izgraĊeni prije 1966.

godine (kada je usvojen novi GUP), kada je svijest o potrebi izgradnje komfornijih stanova bila

skoro nikakva. Još i tada je preko 1,000 zeniĉkih porodica ţivjelo u neuslovnim stambenim

objektima, ĉesto sa velikim brojem ĉlanova, a sve to je uticalo i na ţivotne navike i poglede tih

ljudi.471

Problem alkoholizma još uvijek nije bio rješen, a naroĉito je zabrinjavao stalni porast

broja pijanih vozaĉa u saobraćaju.472

Zenica je bila i grad sa natprosjeĉnim brojem kršenja javnog

reda i mira po glavi stanovnika, ali i sa brojem alkoholiĉara. Promijenjena svijest mladih ljudi o

naĉinu ţivota ĉesto je dovodila do sukoba mišljenja sa starijim generacijama, a to se najbolje

moţe vidjeti na pitanju kafića. Ova vrsta ugostiteljskih objekata u Jugoslaviji se pojavila krajem

sedamdesetih godina i ubrzo su kafići otvoreni u svim mjestima širom drţave. MeĊutim, uskoro

su kafići postali i predmet bavljenja, odnosno napadanja, brojnih institucija i politiĉara, a zeniĉki

moćnici su se 1983. godine javno hvalili kako „u posljednje tri godine u Zenici nije dato nijedno

470

„`Zening` ne da kljuĉeve“, Naša riječ, 05. oktobar 1990, 3 471

„Mala soba tri sa tri“, Naša riječ, 30. januar 1987, 2 472

„Alkohol `uzeo` maha“, Naša riječ, 27. januar 1984, 3

99

odobrenje za otvaranje kafića“, a „ni picerija više neće biti, jer one su isto što i kafići“. Kafići su

bili optuţivani da su najveći krivci za alkoholizam, narkomaniju a „za blud još nisu izričito

okrivljeni, ali i toga sigurno ima“, mada je sve to u Zenici bilo prisutno već decenijama prije,

moţda ĉak i u većoj mjeri. Ĉak su se i novinari „Naše rijeĉi“ ĉudili ovakvim stavovima i javno ih

u svojim ĉlancima prozivali, pa ĉak i ismijavali.473

MeĊutim, iako kafići sigurno nisu bili glavni

krivac za prisustvo brojnih društvenih anomalija, ĉitavo društvo, a naroĉito politiĉka vodstva, su

imala mnogo razloga za zabrinutost po pitanju raširenosti raznih poroka u gradu. Iako je prvi

sluĉaj rasturanja i uţivanja opojnih droga u Zenici bio registrovan još 1969. godine, problem

narkomanije je naroĉito do izraţaja došao u ovom periodu. Istraţivanja su pokazivala da su se

najĉešće koristili hašiš i LSD, a od poĉetka osamdesetih sve ĉešće i heroin, a pošto nije postojala

specijalizovana ustanova koja bi se bavila ovim porokom nije bio poznat ni taĉan broj uţivalaca

droge u Zenici. Sredinom 1982. godine ovu problematiku je razmatralo i Predsjedništvo

Opštinske konferencije SSRN u Zenici kada je ukazano na potrebu djelovanja ĉitave zajednice u

suoĉavanju sa problemom narkomanije i borbom protiv širenja ove pošasti.474

U Zenici je bilo

nekoliko sluĉajeva u kojima su narkomani obijali apoteke, a ĉesti su bili sluĉajevi falsifikovanja

recepata.475

Pored ovih pojava, ubrzo nakon smrti Josipa Broza Tita, i u Zenici su se pojavili, do

tada nezamislivi, nacionalistiĉki i antikomunistiĉki ispadi, a kako je vrijeme odmicalo ovakvih

sluĉajeva je bilo sve više.476

I neke stare prakse poput bespravnog useljavanja stanova, niske

kulture stanovanja i vandalizma, su još uvijek bile prisutne i u znatnoj mjeri raširene. Konaĉno je

od poĉetka 1987. godine poĉela da se primjenjuje i nova sudska praksa koja je bespravno

useljavanje tretirala kao kriviĉno djelo za koje su bile predviĊene novĉane kazne, pa ĉak i kazna

zatvora do 1 godine trajanja.477

Slomljena poštanska sanduĉad, razbijena stakla, izlomljene i

odvaljene ograde, razni, ĉesto ruţni natpisi po zidovima, pokvareni liftovi, razbacano smeće i

ostalo još uvijek su bili dio svakodnevnice, a pošto je sredstava za odrţavanje i opravke zgrada

uvijek nedostajalo ovakvi prizori su ĉesto trajno ostajali.478

473

„Kafićofobija“, Naša riječ, 04. novembar 1983, 1 474

„Brojke opominju“, Naša riječ, 26. juni 1982, 4 475

„Ko su narkomani?“, Naša riječ, 06. avgust 1984, 3 476

„Slijepi fanatizam“, Naša riječ, 25. avgust 1983, 6 477

„Bespravno useljenje – kriviĉno djelo“, Naša riječ, 23. januar 1987, 1 478

„Valjda je jasno – rušimo svoje“, Naša riječ, 04. septembar 1987, 8

100

Zaključak

Tokom skoro pola vijeka razvoja po socijalistiĉkim vrijednostima i principima Zenica je

doţivjela veliku ekspanziju kao nikada prije u svojoj prošlosti. Odmah nakon Drugog svjetskog

rata u privredne kapacitete Zenice investirana su velika sredstva kako bi se popravila privredna

slika ĉitave zemlje. Ovo je bio samo prvi od nekoliko valova velikih investicija u privredne

kapacitete Zenice koji su se periodiĉno smjenjivali tokom ĉitavog socijalistiĉkog perioda, a od

kojih je i sam grad imao velike koristi. Posljedica ubrzanog privrednog razvoja i stalnog širenja

industrijskih kapaciteta bilo je i intenzivno naseljavanje novog stanovništva koje je traţilo

zaposlenje i priliku za bolje ţivotne uslove. Stambeni i komunalni kapaciteti u gradu nisu bili

dovoljni kako bi se primili novi stanovnici, ali su rastuće potrebe industrije za novom radnom

snagom natjerale lokalne vlasti da se uhvate u koštac sa ovim problemima. Kako bi se kvalitetno

riješili problemi smještaja hiljada novih stanovnika koji su svake godine dolazili u Zenicu bilo je

potrebno izraditi obimne planove i strategije temeljene na velikom broju detaljno izraĊenih

istraţivanja i studija pomoću kojih bi se utvrdili pravci razvoja grada. MeĊutim, za takve akcije

bile su potrebne godine, a industrija koja je imala povlašten status i bila prioritet ĉitavog

drţavnog sistema kao grana koja je trebala omogućiti brz napredak ĉitave Jugoslavije, nije sebi

mogla priuštiti to vrijeme već je oĉekivala brzo rješavanje tih problema bez obzira na njihov

kvalitet. To se i dogodilo pa su u prvoj deceniji nakon rata širom Zenice izgraĊena jeftina

radniĉka naselja bez ikakvog plana i osnovnog komfora za ljude koji su u njima bili prinuĊeni

ţivjeti. Ipak, situacija se postepeno mijenjala pa se usvajanjem prvog Generalnog urbanistiĉkog

plana grada 1955. godine definitivno prešlo na plansko rješavanje urbanistiĉkih problema u

gradu, što je i njegova najveća vrijednost posebno kada se u obzir uzme ĉinjenica da je on izraĊen

i usvojen prije donošenja saveznog zakona o obaveznom urbanistiĉkom planiranju 1959. godine.

Prvi urbanistiĉki plan Zenice je imao mnogo nedostataka, koji su se, doduše, pokušali ispraviti

naknadnim izraĊivanjem urbanistiĉkih rješenja pojedinih dijelova grada, ali je i takav pruţao veće

mogućnosti u uspješnom rješavanju nagomilanih urbanistiĉkih problema u gradu. MeĊutim, zbog

velikih odstupanja prilikom realizacije, teško je u potpunosti sagledati njegovu ukupnu vrijednost

i znaĉaj, a praksa nepoštovanja izraĊenih planova je nastavljena i kasnije. Drugi urbanistiĉki plan

usvojen 1966. godine donio je nekoliko novih vrijednosti, poput prelaska na gradnju nebodera ili

potpunije planiranje kompletnih naselja, ali ni on nije u potpunosti realiziran. Treći i posljednji

101

urbanistiĉki plan usvojen u ovom periodu, taĉnije 1983. godine, bio je najkvalitetniji jer osim što

su bila provedena sva potrebna prethodna istraţivanja i izraĊene brojne struĉne studije stavljen je

i u širi kontekst usaglašavanjem sa planovima geografski bliskih gradova. Posebna karakteristika

urbanistiĉkog plana iz 1983. godine je njegova neprirodno prekinuta realizacija izbijanjem rata na

podruĉju Jugoslavije što onemogućava stvarno sagledavanje ukupnog znaĉaja ovog plana.

Zapravo je vrlo teško utvrditi stvarnu mogućnost realizacije bilo kojeg plana jer ona zavisi od

brojnih faktora, prvenstveno od privrednih kretanja i mogućnosti akumuliranja potrebnih

novĉanih sredstava. Ali, moţemo utvrditi stepen odstupanja od prvobitnih planova. Iako je teško

naći primjer u ĉitavom periodu kada neki plan nije promijenjen ili barem doraĊen, moţemo

zakljuĉiti da je najviše odstupanja bilo u prvom urbanistiĉkom planu te da su vremenom ta

odstupanja smanjivana. Vrlo bitan momenat u urbanistiĉkom planiranju Zenice bio je prelazak na

praksu projektovanja kompletnih naselja jer su od tada odstupanja bila minimalna i svodila su se

na eventualne dorade ili prilagodbe npr. visine objekata i sliĉno.

Stambena izgradnja je bila najvaţniji zadatak zeniĉkih vlasti tokom ĉitavog ovog perioda,

a podignuta naselja su takoĊer najviše promijenila samu fizionomiju grada. Izgradnja stambenih

blokova u Zenici bila je izazvana rastom industrijskih kapaciteta u gradu i njihovim potrebama za

novom radnom snagom, a pošto je tip i izgled pojedinih objekata zavisio od vremena u kojem su

graĊeni, moguće je uoĉiti nekoliko faza. U peridu do donošenja prvog generalnog urbanistiĉkog

plana u Zenici su graĊene jeftine jednospratne zgrade ili drvene barake rasute po ĉitavom gradu, a

najĉešće u blizini samih preduzeća. Pred samo donošenje urbanistiĉkog plana poĉelo se sa

izgradnjom niskih dugih zgrada na tri ili ĉetiri sprata, a odlika svih ovih objekata je mala

kvadratura stanova i niska cijena troškova izgradnje zbog korištenja nekvalitetnih graĊevinskih

materijala. Naselja su graĊena po principu „brţe i jeftinije“, a iako su pomogla u djelomiĉnom

suzbijanju stambene krize u Zenici, u kasnijem periodu su stvarala velike probleme zbog visokih

troškova njihovog odrţavanja. Već od poĉetka šezdesetih godina polahko se grade i viši objekti,

mali soliteri od sedam spratova, a nakon usvajanja novog urbanistiĉkog plana 1966. godine grade

se i viši poput onih od 12 spratova izgraĊenih širom Zenice. Ovo je bilo ujedno i vrijeme najveće

stambene izgradnje u Zenici kada je graĊeno preko 600 stanova godišnje, cifra koja više nikada

nije dostignuta uprkos brojnim planovima i najavama. Sedamdesetih godina izgradnja visokih

nebodera bila je svakodnevnica, ali se tada prešlo i na princip izgradnje kompletnih stambenih

naselja sa potpuno rješenim komunalnim i pratećim objektima. Tada su podignuta velika naselja

102

u samom centru grada saĉinjena od velikih urbanistiĉkih aglomeracija koja su u potpunosti

izmjenila fizionomiju grada, pa se vrlo ĉesto ovo doba smatra „zlatnim godinama“ Zenice iako je

izgraĊeno mnogo manje stanova nego u prethodnoj deceniji. Osamdesete godine su obiljeţene

izgradnjom velikih naselja na velikim slobodnim površinama na dotadašnjoj periferiji grada, a

graĊene su prvenstveno lamele poput onih u prethodnom periodu samo niţe spratnosti i sa većim

stanovima. Na samim poĉecima stambene izgradnje u Zenici se nije mnogo pazilo na estetski i

arhitektonski znaĉaj objekata, veliĉinu i komfornost stanova, kao ni na izgradnju pratećih

komunalnih i usluţnih objekata. Ipak, urbanistiĉki plan iz 1966. godine po mnogo ĉemu je bio

„revolucionaran“, barem u sluĉaju Zenice, jer je propagirao izgradnju objekata razliĉitog oblika i

spratnosti, kako bi se razbila monotonija u gradu, a trebalo se paziti i na njihov estetski izgled.

Urbanistiĉka monotonija je bila razbijena već tokom sedamdesetih godina izgradnjom razliĉitih

tipova solitera, ali je sivilo u gradu ostalo sve do osamdesetih godina kada se masovno izvode

fasade u raznim bojama (crvene, ţute, zelene). U poĉetku su graĊeni samo mali stanovi bez

ikakvog komfora, a u njih su useljavani i radnici i sluţbenici i prosvjetni radnici, ali se već od

poĉetka šezdesetih godina poĉinju planski izgraĊivati veći i komforniji stanovi namjenjeni

visokostruĉnim kadrovima i specijalistima iz raznih oblasti. Postepeno su se gradili veći i

komforniji stanovi i za ostale kategorije stanovništva, posvećivalo se više paţnje humanijem

naĉinu ţivota, ali je uprkos svemu Zenica i dalje bila grad sa prosjeĉno malim stanovima i u

jugoslovenskim okvirima. Zbog nedostatka slobodnog graĊevinskog prostora, stari objekti su

uništavani pa je Zenica ostala bez najvećeg dijela objekata iz osmanskog perioda. MeĊutim,

nakon osnivanja Gradskog muzeja 1966. godine situacija se popravila, pa je odreĊen broja

objekata stavljen pod zaštitu i spašen, a pojedini primjeri su i restaurirani. Zenica je 1990. godine

bila moderan grad sa visokim neboderima, potpuno drugaĉiji u odnosu na prijeratni period, po

veliĉini je bila treći grad u Bosni i Hercegovini, iza Sarajeva i Banja Luke, a po broju stanova u

društvenom vlasništvu odmah iza Sarajeva.

U istoj mjeri u kojoj je stambena izgradnja bila podreĊena ulaganjima u industriju, toliko

je i komunalna izgradnja bila u sjeni podizanja novih stambenih objekata. Sve do donošenja

urbanistiĉkog plana 1955. godine komunalne izgradnje u Zenici gotovo da nije ni bilo. Zapravo,

dok je na jednom kraju grada u izgradnju novih kapaciteta Ţeljezare uloţeno preko 100 milijardi

dinara, u samom gradu gotovo da nije ni bilo nikakvih investicija. Trošne radniĉke barake nisu

ispunjavale ni minimalne egzistencijalne standarde, ni jedna ulica u gradu nije bila asfaltirana, a

103

osim osnovnih popravki na komunalnim instalacijama veći radovi nisu poduzimani. Usvajanjem

prvog urbanistiĉkog plana situacija se malo popravila. Neke ulice su asfaltirane dok je većina

pokockana ili prekrivena troskom, izvršeni su radovi i na povećanju kapaciteta vodoopskrbnih

ureĊaja, dfjelomiĉno je proširena vodovodna i kanalizaciona mreţa, zapoĉeti su radovi na

modernizaciji elektriĉne mreţe itd, ali to još uvijek nije bilo ni blizu dovoljno za grad kakav je

tada već bila Zenica. I dalje je vrlo ĉesta pojava bila da radovi na uvoĊenju instalacija u nove

stanove kasne nekoliko mjeseci nakon izgradnje samih zgrada, a pojedini dijelovi grada ĉak i

kada bi imali potrebne prikljuĉke nisu bili snabdjeveni, prvenstveno vodom, zbog nedovoljnih

kapaciteta u gradu. Prilikom rada na donošenju novog urbanistiĉkog plana i same vlasti su

priznavale da je prilikom izgradnje novih naselja bilo zapostavljanja u širenju komunalne mreţe,

a pojedina naselja, poput Crkvica i Blatuše, su faktiĉki bila izolovana zbog loših saobraćajnih

komunikacija. Nakon usvajanja drugog urbanistiĉkog plana 1966. godine poĉelo je intenzivnije

ulaganje u izgradnju i širenje komunalnih objekata i širenje mreţe, pa su tada izgraĊeni novi

vodovod (1961. i 1969. godine), nova toplana (1967. godine) ĉime je Zenica postala jedan od

rijetkih gradova u Jugoslaviji sa centralnim grijanjem, modernizovane su postojeće saobraćajnice

i izgraĊene nove (npr. Obalni bulevar 1967. godine), obnovljeni su i izgraĊeni mostovi na rijeci

Bosni itd. Tokom šezdesetih godina najvećim dijelom bili su rješeni gorući komunalni problemi,

uloţena su ogromna sredstva u izgradnju potrebnih objekata, pa je za budućnost bilo potrebno

uglavnom samo odrţavati i širiti komunalnu mreţu u gradu. Od sedamdesetih godina prelaskom

na projektovanje i izgradnju kompletnih naselja sa potpuno riješenim komunalnim pitanjima, ovi

radovi su vršeni gotovo neprimjetno bez većih problema, a ta praksa je nastavljena i kasnije.

Problem koji se javljao sa poĉetkom svake grijne sezone zbog neslaganja oko cijene je ipak na

neki naĉin, rješavan pa su graĊani, uprkos manjim kvarovima, uglavnom imali redovno daljinsko

grijanje. Saobraćaj je bio stalna boljka, ulice je, zbog konstantnog rasta broja motornih vozila,

stalno trebalo proširivati i modernizovati, ali uprkos ĉinjenici da su svi gradski putevi bilt

asfaltirani, a i oni za prigradska naselja su bili solidni, guţve su bile ĉeste. Velike dnevne

migracije te teretni saobraćaj, koji je za potrebe industrije koristio i gradske ulice, su dodatno

oteţavale situaciju. Dva velika projekta vezana za pitanje saobraćaja su bila ostvarena, izgradnja

bulevara i izmještenje uzane pruge, ali jedan naţalost nije, a to je izgradnja glavne gradske

magistrale koja je trebala u ogromnoj mjeri smanjiti guţve u gradu. Snabdijevanje elektriĉnom

energijom je bilo praćeno ĉestim redukcijama, a ideja o dovoĊenju vodovoda „Plava voda“

104

uprkos brojnim pokušajima nikada nije ostvarena. Općenito snabdijevanje industrije potrebnim

koliĉinama vode i elektriĉne energije je imalo prednost u odnosu na snabdijevanje grada, a

pojedini komunalni objekti su i bili izgraĊeni za potrebe industrije, dok je opskrbljivanje

stanovnika bilo samo nusprodukt, i to u sluĉaju nepotrebnih viškova. Zenica je bila najprljaviji

grad u Jugoslaviji i jedan od najzagaĊenijih u Evropi, zelenih površina nikada nije bilo dovoljno,

jer ulaganja u tzv. „mikrourbanizaciju“ nisu pratila intenzitet rasta i razvoja grada. Odrţavanje

postojećeg stambenog fonda je vremenom postalo zahtjevnije od izgradnje novog, naroĉito su

velike troškove pravili stari stambeni objekti izgraĊeni u prvim decenijama nakon rata. Uprkos

donošenju brojnih programa rušenja starih i neuslovnih zgrada i baraka, mnogi ovi objekti su

nadţivjeli socijalizam, a naplata stanarina, koja moţda najbolje oslikava privredna kretanja u

cijeloj Jugoslaviji naroĉito pred sam kraj osamdesetih, nikada nije bila zadovoljavajuća. Glavni

problem svih komunalnih sluţbi i ustanova je bio što ostvareni prihodi nisu bili dovoljni ni za

podmirenje njihovih osnovnih potreba, pa su sva eventualna ulaganja zavisila od volje i

mogućnosti Opštine. Ipak, na kraju socijalistiĉkog perioda komunalna infrastruktura u Zenici je

bila blizu zadovoljavajućeg nivoa ali su raspad Jugoslavije i rat koji je uslijedio onemogućili

dostizanje tog nivoa.

U prvim decenijama nakon Drugog svjetskog rata sve investicije u Zenici išle su na

širenje industrijskih kapaciteta i izgradnju stambenih naselja za radnike u industriji, pa je

vremenom ona postala samo „velika radniĉka spavaona“. Jedine investicije u neprivredne objekte

su bile utrošene na izgradnju škola, velike bolnice, administrativne objekte i sliĉne ustanove koje

su opet bile u sluţbi privrede (školovanje budućih kadrova, lijeĉenje radnika i sliĉno). Ipak,

nakon prelaska na planski razvoj grada poĉinje se sa gradnjom nekoliko, za radniĉki grad,

„netipiĉnih objekata“, poput hotela, sportskih i kulturnih objekata itd, koji su uvijek izazivali

mnogo paţnje javnosti. Podizanje većine tih objekata od poĉetka je bilo izloţeno kontroverzama,

sumnjama u opravdanost njihove izgradnje, visinu troškova i sliĉno, a hotel „Metalurg“ je

najupeĉatljiviji primjer „ĉaršijskih priĉa“. Iako je izgradnja takvih objekata vrlo ĉesto dolazila u

pitanje, radovi su prekidani zbog nedostatka sredstava pa nastavljani. Projekti su stalno usvajani i

mijenjani, a neki poput, Sportsko-rekreacionog centra na Kamberovića polju, uprkos

višedecenijskim najavama, nisu nikada realizovani. Uprkos tome, mnogi projekti su mijenjali

karakter Zenice iz „velike radniĉke spavaone“ u moderan grad koji bio u mogućnosti da zadovolji

sve potrebe svojih stanovnika.

105

Ĉak i nekoliko decenija nakon Drugog svjetskog rata glavna, a ĉesto i jedina, zanimacija

u slobodno vrijeme stanovnika Zenice bile su mraĉne birtije ispunjene alkoholom, prostitucijom i

kockom, ĉesto praćene i tuĉama, po ĉemu su naroĉito bile ozloglašene pojedine kafane, ulice pa i

ĉitava naselja. Uprkos odreĊenim pokušajima vlasti na suzbijanju ovih pojava problem

alkoholizma je narastao na stepen epidemije, sliĉno je bilo i sa kockanjem koje nije bilo odlika

iskljuĉivo radnika već i visokobrazovanih ljudi i intelektualaca. Situaciju su dodatno oteţavali i

loši uslovi stanovanja većine stanovnika grada, koji su sa ĉesto višeĉlanim porodicama ţivjeli u

malim stanovima bez osnovnih ţivotnih uslova. Brojni novopridošli stanovnici Zenice dolazili su

iz ruralnih sredina neprilagoĊenih novim gradskim ţivotnim uslovima što je dovodilo do brojnih

nesuglasica koje su se negativno odraţavale na psihiĉko stanje ljudi. Sve se to odraţavalo i na

porodiĉni ţivot pa su braĉne nesuglasice i razvodi bili svakodnevnica, a najviše su pri tome

stradavala djeca sa posljedicama koje je teško bilo lijeĉiti. Situacija nije bila mnogo drugaĉija ni

na samom kraju socijalizma, iako je tada Zenica već bila izgubila epitet „grada spavaone“, a

pojavile su se i nove pošasti poput narkomanije.

Socijalistiĉka urbanizacija Zenice koja je trajala skoro pola vijeka u potpunosti je

promijenila izgled ovog grada, pretvarajući ga u industrijski radniĉki grad ĉijim horizontom su

dominirale visoke peći proizvodnih pogona i višespratni soliteri brojnih radniĉkih naselja. Ipak o

socijalistiĉkoj urbanizaciji Zenice kakva je vladala u drugim socijalistiĉkim zemljama moţe se

govoriti samo u prvim decenijama nakon Drugog svjetskog rata, otprilike do sredine šezdesetih

godina dvadesetog vijeka. To ne znaĉi da nakon toga u Zenici nije bilo socijalistiĉke urbanizacije,

ali je ona bila nešto drugaĉija i to u onom odnosu u kojem se Jugoslavija razlikovala od ostalih

socijalistiĉkih zemalja. Kako je vrijeme odmicalo, te razlike su se sve više naglašavale, a svoj

vrhunac su dostigle pred sam kraj socijalizma. Iako je Zenica bila i ostala prvenstveno

industrijski centar, ona je ipak bila i kulturni, sportski, nauĉni, zdravstveni, a ponekad i

administrativni centar cijele srednje Bosne. Tokom ĉitavog perioda, industrija je bila prioritet

Ţeljezara je bila grad u gradu u svakom smislu, ali je postepeno i grad izlazio iz sjene i postajao

sve ravnopravniji. Komfor i veliĉina stanova izgraĊenih u Zenici su postajali sve veći,

komunalnih problema je bilo sve manje, podizani su brojni neprivredni objekti, a na kraju

socijalistiĉkog perioda centar Zenice polako postaje i poslovni centar, izgradnjom zgrade „RMK-

Prometa“ i „Stare ĉaršije“ uz postojeće objekte, kao u kapitalistiĉkim gradovima. Zenica je i dalje

bila preteţno radniĉki grad, ali ne kao u prvim decenijama nakon rata, kada je bila samo „velika

106

spavaona“. Brojni sportski klubovi, kulturne i nauĉne institucije, muziĉki koncerti i razne

manifestacije daju drugaĉiju sliku i karakter grada.

107

Literatura

Knjige: 1. Anić, Klaić, Domović, Rjeĉnik stranih rijeĉi, TuĊice, posuĊenice, izrazi, kratice i fraze,

Sani-plus, Zagreb, 2002

2. Boţo Jokanović, Radniĉki pokret Zenice do 1941. godine, Muzej grada Zenice i

Marksistiĉki centar OK SKBiH Zenica, Zenica, 1986

3. Boţo Jokanović, Rudnik uglja Zenica 1880-1980, Rudnici mrkog uglja Zenica i „Dom

Štampe“ Zenica, Zenica, 1980

4. Ćamil Kazazović, Zenica u oruţanoj revoluciji, Muzej grada Zenice, Zenica, 1984,

5. Dr. Kemal Hrelja, Zenica i njena okolina, Istorijski prikaz, Izdavaĉko preduzeće „Veselin

Masleša“, Sarajevo, 1957

6. Enciklopedija Jugoslavije, Socijalistiĉka Republika Bosna i Hercegovina, Separat iz II

izdanja Enciklopedije Jugoslavije, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1983

7. Encyclopedia of the city,edited by Roger W. Caves, Routledge, London and New York,

2005

8. Ezher Arnautović, Sjećanje za budućnost, Eurocopy Zenica, 2011, Zenica

9. Grupa autora, Kazniona – knjiga o zeniĉkom zatvoru, Zenica, 2008

10. Husnija Kamberović, Prema modernom društvu, Bosna i Hercegovina od 1945. do 1953.

godine, Tešanj, 2000, 169-174

11. Iljas Hadţibegović, Bosanskohercegovaĉki gradovi na razmeĊu XIX i XX stoljeća;

Institut za istoriju, Sarajevo 2004

12. Izgradnja Zenica, foto-monografija, novinsko izdavaĉko preduzeće Zadrugar, Sarajevo,

1967

13. Izgradnja, foto-monografija, SOUR Izgradnja Zenica, Zenica, 1987

14. Marijan Korošić, Jugoslavenska kriza, ITRO Naprijed, Zagreb, 1988

15. Mesud Sarić, Zeniĉka ĉaršija i mahale, Općina Zenica, Zenica, 2006, 149-157

16. Miloš Bjelovitić, Zenica i njena okolina, Ekonomskogeografska studija, Akademija nauka

i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Djela, knjiga XXXI, Odjeljenje društvenih nauka,

knjiga 18, Sarajevo, 1968

108

17. Mirsada Aslani, Karlo Kuţatko, vrijeme novih mogućnosti, Muzej Grada Zenice, Zenica,

2006

18. Narodno pozorište Zenica, monografija, Narodno pozorište Zenica, Zenica, 1978

19. Naša rijeĉ, Specijalno izdanje, Zenica 35 godina u slobodi, RO Naša rijeĉ Zenica, Zenica,

1980

20. Naša rijeĉ, Specijalno izdanje, 30 godina samoupravljanja u zeniĉkoj regiji 1950-1980,

RO Naša rijeĉ Zenica, Zenica, 1980

21. Opća enciklopedija Jugoslovenskog leksikografskog zavoda, Zagreb 1977-1982, digitalna

verzija

22. Prof. Jahiel Finci, Problemi stanovanja Zenice i prigradskih naselja, Urbanistiĉki zavod

NR BiH, Sarajevo, 1962

23. Salih Jalimam, Historija Zenice, Samostalno autorsko izdanje, Zenica, 2010

24. Slobodan Maldini, Enciklopedija arhitekture, liĉnosti i dela, Tom II, Beograd, 2004

25. Sreten Vujović, Grad i društvo, marksistiĉka misao o gradu, Istraţivaĉko-izdavaĉki centar

SSO Srbije, Beograd, 1982

26. Stanovništvo Bosne i Hercegovine: narodnosni sastav po naseljima, priredili: prof. dr.

Jakov Gelo, Marinko Grizelj, mr. AnĊelko Akrap, Drţavni zavod za statistiku, Zagreb,

1995

27. Vera Katz, Društveni i ekonomski razvoj Bosne i Hercegovine 1945-1953, Historijske

monografije, knj. 6, Sarajevo, Institut za istoriju, 2011

28. V. Jović, Đ. Marjanović, R. Janiĉijević, Nezaboravni trenuci, fudbal dolinom Bosne i

Lašve, II izdanje, Zenica, 2010

29. Ţeljezara Zenica, Foto – monografija, Zenica, 1967

30. Zenica, Fotomonografija, Muzej grada Zenice, NIGRO „Glas“, OOUR „Grafika“,

Banjaluka, 1987

31. Zenica, Fotomonografija, Skupština opštine Zenica – SPEKTAR ZAGREB, Ljubljana,

1975

109

Rasprave i članci:

1. Salih Jalimam, Mikrohistorija na primjeru zeniĉkog kraja, Graĉaniĉki glasnik 32/16,

Izdavaĉka kuća “Monos”, Graĉanica, novembar 2011

2. Vera Backović, Evropski gradovi u postsocijalistiĉkoj transformaciji“, Sociologija, Vol.

XLVII, No. 1, Beograd, 2005