ISTORIJAT PLANIRANJA GAZDOVANJA UMAMA

ISTORIJAT PLANIRANJA GAZDOVANJA UMAMA

Planiranje je sadrano u kratkoj definiciji Hanea koji kae da planirati znai misliti unapred. Planiranje je u poetku bilo obuhvaeno univerzalnim pojmom ureivanje. Ureivanje uma je nastalo kao posledica saznanja o sve veem nestajanju uma i sve veim drutvenim potrebama za iskoritavanjem uma koje je osnovni uzrok nestajanja uma. Srbiju u 14. vijeku opisuju kao zemlju uma sa rijetkim panjacima, livadama i njivama. Ve sredinom 19. vijeka Josif Pani zapadne dijelove Srbije opisuje kao ogoljene strane sa neistim izvorima vode. Praktino ureivanje uma u srednjoj Evropi poinje krajem 18. i poetkom 19. vijeka u Srbiji neto kasnije. 1850. godine uraen je prvi umsko-regulacioni plan za vei deo Fruke gore, a autor je bio francuz Antun Dusil. Po naredbi Marije Terezije pred kraj 19. vijeka po prvi put su ureene sve ume takozvane Petrovaradinske imovne optine. U centralnoj Srbiji, na osnovu zakona o popisu stanovnitva i imovine iz 1884. i 1885. godine utvrena je povrina uma u dravnom, optinskom, seoskom i manastrirskom vlasnitvu od oko 1 200 000 ha. Prvi zakon o umama iz 1891. godine donosi propise o obaveznom razgranienju i obeleavanju uma u dravnom vlasnitvu. Poto se radi o mukotrpnom terenskom poslu ovo obeleavanje se obustasvlja promenom politikog reima 1894. godine da bi ponovnom promenom politikog reima ovaj posao bio nastavljen 1899. godine. Do 1913. godine razgranieno je i obeleeno oko 170 000 ha dravnih uma. 1926. godine donesena su prva upustva za izradu privrednih planova ije odredbe u dobroj meri i danas vae. Upustva su se odnosila na itavu kraljevinu jugoslaviju a njihov osnov bio je vezan za:

privrednu podelu prostora,

nain obeleavanja pojedinih jedinica privredne podele prostora

nain izdvajanja sastojina

nain izrade planova

Ovim upustvima utvrena je normativna osnova za tri vrste planova. Prva grupa planova obuhvata prostore sa ureenim katastrom, obeleenom granicama i kvalitetnim zateenim stanjem uma. Druge dve grupe planova odnose se na prostore sa neureenim katastrom, neobeleenim granicama i loim stanjem uma. Od 1931. do 1941. godine deava se intenzivnija izrada planova po ovim upustvima. Tad su po prvi put ureivane ume oko rudnika u Boru i Majdanpeku iji je zadatak bio trajno obezbeenje rudnikog drveta. Istovremeno se pri umarskim direkcijama osnivaju posebne grupe za ureivanje. Pod uticajem negativnih efekata sea koje su izvedene za vreme drugog svetskog rata, po zavretku rata donosi se odluka o nacijonalnoj inventurizaciji i izradi opte osnove sea. Na ovom poslu angaovano je oko stotinu umarskih strunjaka i oko deset hiljada fizikalaca. To je prva i jedina nacionalna inventura izvedena do sad i podaci iz nje se i danas koriste za prikaz stanja prvobitnih uma. Godine 1948. donose se opta upustva za ureivanje uma koja predviaju i izradu ureajnih elaborata prvog i drugog reda. Elaborati prvog reda su se odnosili prvenstveno na ume boljeg stanja a elaborati drugog reda na sve ostale ume bez obzira na vlasnitvo. Godine 1950. savjet za umarstvo vlade SFRJ donosi odluku o izradi dugoronog plana razvoja umarstva za period od 1952. do 1972. Osnovni motiv izrade ovakvog plana je vezan za obezbeivanje i usklaivanje trajnosti koienja u periodu od 1948. do 1954. u Srbiji je uraeno 120 ureajnih elaborata za 120 privrednih odnosno gazdinskih jedinica sa godinjom dinamikom od 65 000 ha do 75 000 ha premerenih uma. Svi dotadanji planovi bili su monofunkcionalnog karaktera vezani samo za osnovnu proizvodnu funkciju ume. ezdesetih godina 20 vijeka dolazi do zastoja u praktinom ureivanju uma ali ovaj period je znaajan sa teorijskog aspekta. Po zavretku drugog svijetskog rata profesor Mileti prelazi iz Zagreba u Beograd gde razvija savremenu misao o prebirnom nainu gazdovanja, koja je cjelovito sadrana u monografiji "osnovi o prebirnoj umi". Meutim tehnika primena ovih teoriski utvrenih reenja, na sastojine i vrste drvee kojima to ne odgovara, dovela je do degradacije kitnjakovih i bukovih uma razliitog intenziteta. Zbog svega ovoga Milin ezdestetih godina razvija komponentu grupiminog gazdovanja koja se u osnovi odnosi na bukove sastojine. Paralelno u prebirnim umama Mileti i Milojkovi razvijaju novu varijantu kontrolnog metoga kao posebnog sistema gazdovanja koja je i danas aktuelna u nekim kompleksima prebirnog karaktera. Krajem ezdesetih godina shvatajui da je osnov realne izrade plana gazdovanja umama dobro poznavanje karaktera ume i umskog stanita dolazi do uvoenja tipologije u praksu ureivanja uma. Teoriske i praktine osnove tipologije ustanovljavaju Jovanovi, Jovi i Zagorka Tomi u Beljskom umskom podruju. Istovremeno sa uvoenjem tipologije kao ekoloke osnove planiranju gazdovanja umama pristupa se polifunkcionalnom ureivanju. Krajem sedamdesetih godina razvojem informacionih tehnologija postepeno se u praksu planiranja uvodi informatika a na ktedri planiranja se prvi put uvodi informacioni sistem o umama i umarstvu Srbije u oblasti planiranja. Zahvaljujui nedostatku kadrova, materijalnih sredstava i sporom prihvatanju novih tehnologija do potpune primene ovog sistema na itavom prostoru Srbije dolazi tek usvajanjem novog zakona o umama 1991. koji se primjenjuje i danas.ZADATAK PLANIRANJA GAZDOVANJA

umarstvo postoji otkada ovijek pokuava iskoristiti umu za zadovoljenje svojih potreba. umarstvom se mogu nazvati sve ovekove aktivnosti iji je cilj koienje umskih sistema u skladu sa njegovim potrebama. U zapadnoj Evropi prvi oblici upravljanja umom javljaju se poetkom 19. vijeka. ire shvaeno umsko gazdovanje obuhvata dva velika podruja proizvodnju i korienje. Priozvodnja treba da bude maksimalna, trajna i ekonomina, a korienje trajno i racionalno.

Danas je spisak obaveza drutva u odnosu na ume toliko proiren da zahtijeva da planiramo eksplataciju uma uvaavajui principe trajnosti i racionalnosti. Ovako prihvaen prvi zadatak obuhvata sistem planiranja kao zaokruen proces i vai za sve nivoe planiranja.

Drugi zadatak krije u sebi sloene odnose brojnih funkcija uma i potrebu njihovog utvrivanja i definisanja, meusobnog razgranienja i planskog korienja.

Gazdovanje umama u svremenim uslovima, zahteva uvoenje racionalnih metoda gazdovanja koji e osigurati to bolje ekonomske efekte umarstva kao grane uz to manje ekoloke rizike. Prema Hanevinklu zadaci planiranja su upravljanje, bezbedost (ograniavanje rizika) i kreativnost (razvijanje novih ideja). Planiranje je:

preduslov za kontinuirano voenje preduzea

preduslov za kontroluZadaci savremenog sistema planskog gazdovanja umama u osnovi obuhvataju:

utvrivanje i definisanje planskih ravni

to potpunije korienje uma na osnovu dosadanjih saznanja i principa polifunkcionalnosti u okviru prethodno definisane planske ravni

osiguranje potpune stabilnosti umskih ekosistema (ouvanje povrine pod umom i ouvanje njihove bioloke stabilnosti)

razradu mera za zatitu biodiverziteta i pridore u celini

kartiranje umskog i ostalog prostora po nameni uvaavajui posebno ekoloki princip

razgranienje povrina u okviru planske ravni na povrine za proizvodnju i ostale povrine

utvrivanje i definisanje zahteva dodirnih oblasti u odnosu na ume i njihove odnose konfliktnosti i komplementarnosti

postavljanje ciljeva gazdovanja umama

definisanje optimalnih stanja umskih ekosistema zavisno od njihove prioritetne namjene

ustanovljenje mera za ostvarenje ciljeva gazdovanja

utvrivanje proizvodnog kapaciteta sa stanovita ouvanja ekoloke i bioloke stabilnosti umskih ekosistema

definisanje takvod sistema gazdovanja koji e u isto vreme racionalnim i trajnim korienjem umskih resursa obezbjediti i njihov povoljan uticaj na ivotnu sredinu

stvaranje osnova za zakonsko definisanje potreba i obaveza u samom procesu planiranja, njegovih odrednica sadraja i obuhvaenosti. U savremenim uslovima u zadatke ureivanja uma nuno je uvrstiti i: inventuru, planiranje, prognozu i kontrolu umskog fonda

plansko korienje prizvodnog potencijala zatitnih, socijalno-higejnskih i drugih korisnih dejstava ume

plansko uvoenje u umsko gazdovanje racionalnih proizvodnih metoda sposobnih da uveaju efektivnost grane

ekonomsku opravdanost primenjenih reenja.

PLANIRANJE

Planiranje je deo procesa rukovoenja tokom kojeg se postavljaju ciljevi i sredstva kao osnova za donoenje odluka. Planovi se razlikuju prema stepenu vanosti pri emu se razlike u rangu mogu obrazloiti vremenski i sadrajno. Planovi su secifian proizvod ija vrednost odgovara meri zadovoljenja drutvenih potreba i svesti drutva o potrebi ureivanja prostora. Planovi su i izraz drutvene potrebe i volje a po svom karakteru su tehniko sredstvo, svojevrstan alat drutvene zajednice. Sistem planiranja podrazumeva sve planove koji sainjavaju poslovni poduhvat, kao i njihove meusobne funkcionalne i ciljne odnose. Ovaj sistem je okrenut dravi i predstavlja strunu razradu i formulisanje zadataka u cilju ostvarivanja optih ciljeva i interesa. Planovi gazdovanja su struna interpretacija ciljeva i interesa drave a njihova realizacija zadatak pre svega umarske i ostalih struka. Savremeno planiranje gazdovanja treba da ima karakter integralnog na razliitim nivoima. Pri tome se mora imati u vidu: meuplanska zavisnost i povezanost

meugranska zavisnost i povezanost

viefunkcionalnost ume

uzajamnosti povezanost pojedinih planova u okviru planova u umarstvu

integralnost pojedinih faza u planom obuhvaenom periodu na relaciji plan-realizacija-kontrola

Meuplanska zavisnost i povezanost podrazumeva vezu izmeu planova razliitog ranga.

Znai na osnovu prethodno reenog sistem planiranja, unapreivanja i korienj ukupnih potencijala i umskih podruja mora biti uklopljen u sisteme i privrednog i drutvenog razvoja irih cjelina, u okviru kojih se ume nalaze.

Stepen kompleksnostiPo stepenu kompleksnosti razlikuje se strateko, taktiko i operativno planiranje. Strateko planiranje obuhvata ukupnost strategija kojima se preduzee bavi. Pri tome se razvijaju koncepti i strategije da se trajno obezbedi egzistencija preduzea. Operativno planiranje polazi od zadatog stratekog plana i utvruje formulisane ciljeve, zadatke i strategije u vidu specifinih aktivnosti. Predmet operativnog planiranja jeste kordinacija izmeu planova gazdovanja u razliitim oblastima. Polazei od prethodnih pristupa planiranju kao i injenice da je trenutno prisutna viestruka pokrivenost umskog prostora razliitim interesima (poljoprivreda, vodoprivreda, rudarstvo, turizam, saobraaj itd.) javila se potreba za njihovim usaglaavanjem i povezivanjem odnosno meugranskim usklaivanjem, zavisnosti i povezanosti prioritetnim optim ciljevima.Vienamjensko korienje umskih resursa odvija se u trouglu opte poznatih funkcija uma: zatitne, proizvodne i socijalne. Broj funkcionalnih tipova u okviru prethodne tri grupe mjenja se i u vremenu i u prostoru. Savremeni sistem planiranja podrazumjeva i integralnost njegovih pojedinih faza tokom trajanja planskog perioda uspostavljanjem veze plan-realizacija-kontrola.

Karakteristike planiranjaU vezi s planiranjem Hanevinkel konstatuje:

da je ono preduslov i instrument upravljanja drutvenim sistemima

da se sprovodi kroz legitimne institucije

da ima karakter procesa

da oznaana racionalan postupak

da gleda u budunost

da mu je potreban paralelan proces uenja

da predstavlja sistematsko traganje i utvrivanje ciljeva

da donosi nophodne mere za postizanje ciljeva kao i neophodna ulaganja sredstava

da je povezano sa aktivnou voenja kontrole

Problemi planiranja su:

objektivna neizvjesnost usled nepotpunih informacija

subjektivna neizvjesnost usled individualnog tumaenja informacija

meuzavisnost akcionih varijabli, fleksibilnost

ograniavajui faktor

Sistem planiranja se sastoji od: nosilaca planiranja

procesa planiranja

instrumenata planiranja

planova

Nosioci planiranja mogu biti preduzea ili institucije koji u kvalifikacionom smislu imaju mandat da preuzmu na sebe izradu planova. Proces planiranja obuhvata:

formulisanje cilja

inventuru

analizu uzorka

analizu razvoja

utvrivanje merila za ocenu alternativnih planiranja

formulisanje i ocenu alternativnih akcija koje mogu dovesti do cilja

izbor optimalnog plana

pismeno fiksiranje i pripremu za izvoenje optimalnog plana

Proces izrade planova globalno obuhvata faze : snimanje stanja, ocena i plan. Snimanje stanja uglavnom podrazumeva inventuru uma u najirem smislu. Prikupljanje velikog broja razliitih informacija o ekolokim osobinama kompleksa (geologiji, klimi itd.), o strukturi uma, ugroenosti kompleksa, razliitim negativnim uticajima, umovitosti i dr, o privrednoj infrastrukturi, socijalnoj strukturi, zahtevima i planovima, a posebno o dosadanjem nainu gazdovanja umama. U oceni stanja posebno mesto i znaaj treba da ima analiza vienamjenskog korienja uma pri emu se utvruju: potrebe zatite, potrebe proizvodnje i ostalih socijalnih zahtjeva, odnosno ocena funkcionalne vrednosti uma. Posle analize pojedinane izraenosti funkcija uma dolazi se do sloenog procesa utvrivanja njihovog ranga po znaaju. Posalednju fazu u izradi planova ini ekonomsko-financijska analiza kao poseban deo kome se sa ekomomskog stanovita analiziraju opredeljenja u planu, njihova opravdanost sa stanovita prognoze financijskih uspjeha, a time i opravdanost predloenog sistema gazdovanja umama u konkretnim uslovima. Instrumenti planiranja su zakoni i podzakonski akti, normativi i uputstva, informacioni sistemi i razliite tehnologije izrade planova.Vrste planova

Planovi se dele prema: horizontu planiranja

strunim i vremenskim stepenima u operativnom, taktikom i stratekom planiranju

intenzitetu planiranja (opti i detaljni plan)

strunoj oblasti planiranja (npr plan see-financijski plan)

stepenima planiranja (funkcionalne podele) veliini planske ravni (prostorna podela)

efektivnim i eventualnim planovima (planovi kontigence ili planovi za fioku)

Vreme planiranja odreuju: horizont prognoze, faktori preduzea, ukupni ekonomski faktori, trokovi planiranja.

U skladu sa vremenskim kriterijumom mogu se razlikovati:

dugoroni (preko 20 godina)

srednjeroni (5 20 godina)

kratkoroni (ispod 5 godina)

Planski okvir ravni planiranja ili prostorna podela najee se zasniva na sledeem hierarhijskom nizu:

republika

umsko podruje

gazdinska jedinica

odeljenje

sastojina

Posebne planske ravni u odnosu na prethodne su:

gazdinska klasa namenska celina tip umeumsko uzgojno planiranje mora biti integrisano u ukupno planiranje.

Ostale bitne karakteristike planova i planiranja

Sistem planiranja: da bi bio savremen mora biti sveobuhvatan da bi bio prihvaen mora biti praktino primjenjiv (realan)

da bi bio praktino primjenjiv mora biti zakonom propisan

da bi bio racionalno koriten mora to potpunije da obezbedi princip viefunkcionalnosti umskih ekosistema

Sveobuhvatnost plana podrazumjeva pristup planiranju u nekoliko nivoa:

planiranje korienja uma i njihovih potencijala treba da obuhvati sve ume bez obzira na vlasnitvo

ono treba da obuhvati celinu u prostornom, ekolokom i ekonomskom smislu

planiranje mora biti integralno na razliitim nivoima, odnosno mora obezbediti povezanost, zavisnost i saglasnost planova i na svim nivoima osigurati meuplansku zavisnost, uzajamnost i povezanost

samo uz obezbeenje prethodnih zahteva mogue je sagledati i planirati racionalno vienamensko korienje uma i umskih podruja

Osnovne pretpostavke za obezbeenje realnosti plana su:

korektna ocena sadanjeg stanja umskih ekosistema

jasno definisani ciljevi gazdovanja umama koji predstavljaju sklad odnosa prioritetnih drutvenih interesa i zateenog stanja

obezbeena materijalna osnova za realizaciju planova gazdovanja umama imajui u vidu trenutne potrebe i mogunosti drutva

Ustanovljenjem i priznavanjem odgovarajuih sistema planiranja kroz zakon i pravilnik o nainu izrade i sadrini planova gazdovanja sistemski se utvruje obaveza njegove praktine primene. Istovremeno zakonom se definiu i ciljevi gazdovanja umama kako bi se utvrdili okviri racionalnog korienja uma i njihovog potencijala.

Vienamensko korienje umskog prostora namee potrebu drugaijeg shvatanja trajnosti, odnosno obavezu uvoenja funkcionalne trajnosti kao jednog od osnovnih principa u pristupu planiranja gazdovanja i korienja uma i umskog prostora.

Planiranje i odluivanje

Ui zadatak planiranja polazi od pozicije da je cilj unapred odreen. Planirati u uem smislu znai: odluivati tj. birati mogue puteve za dostizanje cilja (izbor upravljake akcije)

pripravljati izvoenje odluka i dostizanje ciljeva

Odluivanje u strunom pogledu ima najvaniju ulogu u planiranju organizaciji i upravljanju humanim resursima i kontroli, kao i na svim nivoima djelovanja menadmenta. Odluke mogu biti:

dispozitivne / strune

programirane / neprogramirane

odluke rukovodstva / resorne odluke.

Osnovne karakteristike savremenog sistema planiranjaUspostavljanje racionalnog, savremenog sistema gazdovanja i upravljanja umskim podrujima podrazumjeva prethodno ili paralelno obezbjeivanje itavog niza pretpostavki.

Zakonski osnov- Osnovna pretpostavka savremenih rjeenja u odnosu na prirodne resurse jeste jasno zakonsko definisanje mjesta i uloge ume u odnosu na drutvene interese. Zakonom o umama, ako i drugim zakonima, posebno zakonom o zatiti ivotne sredine moraju biti obuhvaene sve ume i umska stanita i to kao ekosistemi.Ekoloki pristup- osnovni cilj ovog pristupa umskim podrujima jeste uma kao bioloki vitalan, stabilan, ouvan a time i posebno vredan prirodni ekosistem koji e obezbediti trajno i potpuno zadovoljenje potreba za egzistenciju drutva.

Sistem kontrole- savremeno gazdovanje umama i korienje ukupnog umskog potencijala mora da sadri u sebi jasno definisan sistem i nain kontrole koji obuhvataju praenje i proveru ponaanja a u skladu sa vaeim normativima i pozitivnim propisima.

Informacioni sistem- imajui u vidu navedene injenice i konstatacije, jasno je da je jedan od osnovnih preduslova za obezbeivanje ovakvog pristupa planiranju stvaranje informacionog sistema jedinstvenog na nivou cele drave.

FUNKCIJE UMAPod opte korisnim funkcijama uma podrazumijevaju se pozitivni uticaji ume na ivotnu sredinu, a naroito zatitna, hidroloka, klimatska, higijensko-zdravstvena, turistiko-rekreativna, privredna, nastavna, nauno-istraivaka i odbrambena funkcija. Odnos ume i drutva moe se sagledati kroz etri polazna poloaja u kojima se navedeni odnos analizira na pojmu funkcije ume. Pri tome je odnos definisan spregom potreba i dejstava, a funkcije uma su: deskriptivne, normativne, orjentisne na potrebe i vezane za sistem. Ocena vrednosti umskog kompleksa sa gledita vienamenskog korienja moe se sagledati sa vie aspekata:1. Ekoloki aspekt- on podrazumjeva ocenu prirodom stvorenih vrednosti ili pozitivnim ovekovim radom. Pri tom se ocjenjuje ukupan ekoloki potencijal umskog kompleksa, kao i njegov prostorni poloaj. Da bi se lake razjasnili korisni uinci ume u umarsku praksu uveden je pojam ekoloki efekti koji u sutini predstavlja razliitost sastava ivotne sredine. 2. Ekonomski aspekt- ve je istaknuto da se znaaj prirodnih bogastava saima u tri vrijednosti: uma je materijalni izvor predmeta rada; ona zbog svoje velike rasprostranjenosti i zastupljenosti u odreenoj mjeri opredjeljuje strukturu ekonomskog razvoja, a istovremeno i utie na brzinu ekonomskog razvoja.

3. Politiki aspekt- trebalo bi da ovaj aspekt proizilazi iz prethodne dve ocjene. Nije redak sluaj da politika odluka nadjaa prethodna dva aspekta, to moe biti pogubno za razvoj umskog fonda i njegovo trajno vienamensko korienje.

Vrednovanje funkcijaFunkcije uma- prirodno funkcionalni pristup

Prirodno funkcionalni pristup povezuje razmatranje, analizu prirodnog prostora sa razmatranjem njegovog korienja. Svrha analize prirodnog prostora jeste prikaz potencijala, pogodnosti za korienje. Ona sadri iskaze o granicama optereenja, mogunosti regeneracije ili mogunosti apsorpcije. Analiza korienja istrauje potroake zahteve drutva, korienje u prolosti i sadanjosti kao i planirano korienje i, u sprezi s analizom prirodnog prostora, i promene njegovog potencijala u vezi s korienjem.Uinak uma i proizvodi umskih gazdinstava- socioloko-ekonomski pristup

S ekonomske take gledita moraju se ispitati mogunosti efikasne, pravedne i odrive ponude kroz odgovarajue privredne aktivnosti. Meutim, u zavisnosti od raspodjele prava raspolaganja umom, ponuda moe uslediti na razliite naine, ova dobra se djelimino obezbjeuju samom obavezom uvanja uma, delimino se njihova ponuda ostvaruje u okviru pravne regulative o korienju ili kao ponuda na tritu.

U doadanjem periodu znaaj svake od funkcija je vrednovan sa dva stepena:1. Stepen: Odreena funkcija neke sastojine ima toliki znaaj da on odreuje gazdinski tretman i izbor odgovarajuih gazdinskih mjera.

2. Stepen: Odreena funkcija neke sastojine takvog je znaaja da on utie na izbor i provoenje gazdinskih mjera.

Znaajnije funkcije uma u naim uslovima

Zatita biodiverziteta- prema definiciji FAO bioloki diverzitet je definisan kao varijabilnost izmeu ivih organizama u umi i ekolokih procesa iji su oni deo. To ukljuuje diverzitet u umi, unutar vrsta, izmeu vrsta i ekosistema i predela.ume za zatitu zemljita od erozija- umske zajednice doprinose stabilnosti zemljita i ujednaenom proticanju vode.

ume za zatitu voda- odrava istou podzemne vode kao i stajaih i tekuih voda.

Imisione zatitne ume- za razliku od ostalih zatitnih kategorija uma ova kategorija je nametnuta, definisana i izdvojena ba zahvaljujui svjesnom ili nesvjesnom negativnom djelovanju oveka.

Klima-regulaciona zatitna uma- slui za ublaavanje djelovanja ekstremnog dejstva klimatskih faktora. Mogu se definisati zahvaljujui saznanjima o nekim prirodnim vezama izmeu ume i klime i njihovom sa dejstvu. Prilikom definisanja klima zatitne ume najee se ima u vidu da ona : spreava nastajanje i usporavanje oticanja hladnog vazduha titi povrine iza sebe od tetnog dejstva vjetra

doprinosi poveanju vrtloenja, a time i mjeanja vazduha

Zatitna uma saobraajnica- obezbjeuje zatitu od tetnog dejstva gasova i buke a sitovremeno obezbjeuje stabilnost putnih pravaca. Ovakvo definisanje funkcije ovih uma jasno istie njihove prioritete: da se prostor uz saobraajnice zatiti od gasova i tekih metala koji se oslobaaju radom motora da se jaina dnevnog optereenja bukom zatitnim pojasom svede na nivo od 40 dB, na otvoprenom prostoru, odnosno 50 55 dB u naseljenom mjestu

da osigura stabilnost putnog profila

Zatitna uma od lavina- treba da sprei nastajanje lavina, snenih rueva, a ve pokrenute da usmerava, zaustavlja i potpuno umiri.Zatitna uma od pogleda- treba da skriva odreene objekte, dakle ima maskirno-fasadnu funkciju. Imamo dve kategorije objekata koji se skrivaju umom:

objekti koji svojim prisustvom u prostoru predstavljaju optereenje (to su npr infrastrukturni objekti u nacionalnim parkovima, dalekovodi, iare itd) objekti koji se tite od pogleda (objekti od stratekog znaaja kasarne, magacini municije)

Proizvodna funkcija uma- prva je utvrena kao spoznaja o njenim korisnim uincima. Zbog toga su ranija vrednovanja uma uglavnom bila vezana za ovu funkciju. Proizvodna funkcija, odnosno njen funkcionalni potencijal i funkcionalni efekt, ocjenjivani su na razliite naine. Proizvodni potencijal se najee vrednuje kroz srtukturu umskog fonda, prikazanu sledeim elementima:

ukupnom povrinom tj odnosom obrasle i neobrasle povrine zastupljenou pojedinih vrsta drvea i njihovim meusobnim odnosom

uzgojnim i strukturnim oblikom

zastupljenou i odnosom pojedinih starosnih kategorija u jednodobnim umama

visinom inventara

stepenom sauvanosti i dr

Svi faktori koji utiu na proizvodni potencijal uma mogu se podjeliti na:

spoljanji faktori- nagib terena, ekspozicija, nadmorska visina, oblik reljefa, matini supstrat, vrsta zemljita, vodni reim, klima itd unutranji faktori obuhvataju ume u najirem smislu, odnosno strukturu umskog fonda po zastupljenosti- umovitosti i odnos obraslih i neobraslih povrina, vrstu drvee i njihov odnos, unutranju struktur sastojina, vertikalnu i horizontalnu izgraenost, posebno sklop, obrast i stepen ouvanosti, kvalitet i zdravstveno stanje, prostorni raspored.Rekreativna funkcija- se posmatra kroz razliite vidove odmora u umi kao najouvanijem otvorenom prirodnom prostoru.

CILJEVI GAZDOVANJA UMAMA

Pod ciljevima gazdovanja podrazumijeva se ukupnost i rangiranje zahtjeva koje uma treba da obezbjedi, korienjem vlasniku ili drutvu u cjelini. Odreivanje ciljeva je jedan od najvanijih zadataka u planiranju gazdovanja umama. Realno utvrivanje ciljeva zavisi od nekoliko inilaca od kojih su najvaniji zateeno stanje uma i dosadanje gazdovanje umom.

Ciljevi u umskoj privredi zavise od ekonomskih, ponekad i drugih potreba, a uslovljeni su prirodnim iniocima, nainom i tokom dosadanjeg gazdovanja, zakonskim propisima, svojinskim odnosima i dr. Ciljevi se mogu mjenjati prostorno i vremenski. Ciljevi su promjenjiva kategorija i njihovo realno utvrivanje je zasnovano na nauno utvrenim normativima. Ti normativi se uglavnom odnose na dobro poznavanje glavnih odlika uma. Glavni izvor za definisanje ciljeva vezan je za zateeno stanje uma i drutvene zahtjeve u odnosu prema umama, pri rmu se do cilja dolazi na kraju, usaglaavanjem mogunosti i potrebe. Prilikom ureivanja uma redovno se planiraju umsko uzgojni ciljevi i ciljevi ekonomske prirode (trajna, maksimalna i najpovoljnija proizvodnja) i sredstva za njihovo ostvarivanje.

U odnosu na vremenske periode u okviru kojih se ele postii odreeni ciljevi mogu se razlikovati neposredni, dalji i udaljeni ciljevi gazdovanja.Stvarno kordiniranje ciljeva

Pojam sistem ciljeva gazdovanja umama za planiranje mnogonamenskog gazdovanja od centralnog je znaaja. im se ide na istovremeno ostvarivanje vie meusobno povezanih ciljeva na istoj umskoj povrini dolazi do konflikta meu posebnim ciljevima. Konflikt je mogue rijeiti na dva naina: rangiranjem ciljeva, pri emu se odabira osnovni ili bazni cilj, ostali ciljevi se ostvaruju u meri koja ne ugroava ostvarivanje bznog cilja prostornom preraspodelom ciljevi se ostvaruju pri viefunkcionalnom pristupu tako da se svakom cilju dodjeljuje odreeni prostor.

Za odreivanje prioriteta meu ciljevima nuno je poznavati vrstu i stepen njihove meusobne zavisnosti, a time i uslovljenosti na istoj povrini. Prema dosadanjem iskustvu, odnos meu ciljevima moe biti:

kmplementaran (usklaivanje ciljeva)

konkurentan

alternativno (iskljuujue) vezan

indiferentan

promjenjivo zavistan

Vrste i podela ciljevaU dosadanjem periodu prioritet je imala proizvodna funkcija ume pa su i opti ciljevi gazdovanja bili vezani za nju kroz: trajnu i maksimalnu proizvodnju drveta najboljeg kvaliteta

ouvanje proizvodnog potencijala stanita

zadovoljenje korisnih funkcija

Prema pajdelu ciljevi se mogu podijeliti na:

produkcioni

monetarni

sigurnosni

Produkcioni se dijele na:

a) stvarna dobra ili materijalne usluge, to su vrste drvee, sortimenti, kvalitet, lov ostali proizvodi

b) infrastruktura ili nemterijalne usluge, to su rekreacija i zatita, filtraciono dejstvo

c) ostale usluge, savetovanje, obrazovanje, radne usluge

Monetarni:a) pokrivanje trokova

b) ist prinos sa zemljita

c) likvidnost

Sigurnosni:a) stvaranje rezervi

b) izbor vrsta drvea

c) osiguranje

Da bi se obezbedila to potpunija mogunost vienamenskog korienja uma neophodno je sistematizovati i zakonom ustanoviti postojanost ciljeva gazdovanja umama u pojedinostima pri emu se oni mogu prikazati u dva nivoa:

prvi nivo opti ciljevi- proizvodni, zatitni i socijalni drugi nivo posebni ciljevi- ralanjenje na poznate uinke u smislu koienja svake prethodne kategorije

Prizvodni ciljevi su :

proizvodnja tehnikog drveta u najirem smislu

proizvodnja zeluloznog drveta

kombinovana proizvodnja (u okviru prethodna dva cilja)

ostala proizvodnja (proizvodnja specifinih proizvoda kruta vrba-prut)

proizvodnja umskog semena

proizvodnja smole, kore, like

proizvodnja umura

U ovim kategorijama uma se javlja u sloenom odnosu proizvodnje fabrike i proizvoda, od nje sutinski ne odvojivog. uma se javlja i kao stanino okrilje razliite flore i faune pa se mogu definisati i sledei proizvodni ciljevi: proizvodnja umskog voa proizvodnja ljekovitog bilja

proizvodnja ostalih vrsta faune- puevi, ribe, abe

proizvodnja jestivih proizvoda- gljive

proizvodnja sirovina za kozmetiku

proizvodnja i uzgoj krupne divljai

proizvodnja i uzgoj sitne divljai

Zatitni ciljevi- Tu spadaju : zatita genofonda i biodiverziteta protiverozina zatita od vodene erozije

protiveroziona od eolske erozije

zatita poljoprivredne proizvodnje- poljozatitne ume

zatita voda

klima-zatitne ume

protiv imisiona zatita

zatita od pogleda

zatita od lavina

Socijalni ciljevi- tu spadaju:

rekreativne ume za rekreativno korienje uma potrebni su trajna njega i uveanje prirodne i infrastrukturne opremljenosti uma za rekreaciju ne ugroavajui stabilnost ekosistema specifinost predstavljaju ume u okviru kulturnih, memorijalnih i istorijskih objekata koje slue stvaranju estetsko-prostornog okvira navedenim objektima

u posebnu grupu ciljeva moe se svrstati obezbjeenje i neugroavanje vojno-stratekog zaaja uma.Vojno-strateki znaaj imaju ume brdsko-planinskog podruja

u okviru svih kategorija uma mogu se ustanoviti povrine za nauno istraivake radove u cilju praenja razvoja umskih ekosistema

poseban cilj gazdovanja jeste stvaranje umskih rezervi kako bi se spreili negativni efekti u sluaju enormno naraslih potreba, prirodnih katastrofa itd

pratei ali podjednako vani ciljevi su ouvanje i unapreivanje stanja stanita na kom se ume nalaze i zateenog stanja uma

Ciljevi gazdovanja u odnosu na panevropske kriterijume-

Panevropski kriterijumi ukljuuju sledeu klasifikaciju

Sekcija A: poljoprivreda, lov i umarstvo

Grupa 02,0: umarstvo, sea i njima povezane usluge

Sekcija D:proizvodnja

Podsekcija DD: proizvodnja drvne grae i proizvoda od drveta

Podsekcija DE: proizvodnja papira i papirne galanterije

Pri tom umske usluge obuhvataju:

zatitu od erozije zemljita, dejstvom vode ili vetra, lavina, poplava, buke itd socijalne-ekonomske vrednosti npr lov i ribolov i druge aktivnosti, rekreacija sport i turizam

estetske, kulturne, istorijske, duhovne i naune vrednosti.PROSTORProstor ini skup prirodnih inilaca voda, vazduh, biljni i ivotinjski svet. ume i umsko zemljite pokrivaju nepregledne prostore u kojima nailazimo na veliku raznolikost u smislu: pravno imovinskih odnosa postojanja uma na poljoprivrednim povrinama

postojanje poljoprivrednih kultura na umskom zemljitu

prirodno evolucijom nastalih stanita, pa usled toga i razlike u sastojinama

geolokih, geomorfolokim i geomehanikih uslova

posljedica dosadanjih naina gazdovanja (goleti, klizita parkovi)

mogunosti obezbeenja pojedinih drutveno potrebnih funkcija

mogunosti osiguranja tehniki racionalnog i ekonomskog gazdovanja umama.

Zbog svega ovog neophodno je u cilju obezbeenja drutvenih potreba i zahtjeva u odnosu na ume pristupiti njihovom trajnom i racionalnom korienju koje se obezbjeuje pre svega planiranjem gazdovanja umama.

PODELA PROSTORAU cilju realnijeg omoguavanja ostvarenja ciljeva gazdovanja umama, umski prostor sa dijeli na manje prostorne cjeline. U zavisnosti od svrhe koristi se nekoliko podela prostora i to administrativna, organizaciona, funkcionalna, prostorna i dr.

Administrativna podela podrazumijeva podelu na kontinente, regione, drave, kod nas na entitete ili kantone i optine. BiH pripada juno-evropskom regionu.

Administrativno-organizaciona podela obuhvata podelu umskih prostora na javna preduzea (JP Vojvodina ume)Prirodna podelakoristi se u uslovima u kojima je jasno izraena osnovna karakteristika reljefa, a to su vodotoci i grebeni kao prirodne granice buduih odijeljenjaVetaka podela koristi se u ravniarskom terenu. Pri prosijecaju granica koriste se glavne 6-9 m i sporedne proseke 3-6 m.Kombinovana podela se koristi na terenima koji su po svojim prirodnim karakteristikama neto izmeu prethodne dve kategorije

Funkcionalna podela ustanovljena je kao znaajan preduslov za prelazak sa mono na viefunkcionalni sistem planiranja, pri emu se funkcije djele na zatitne, socijalne i proizvodnePrivredna podela prostora je za nas najznaajnija a podrazumeva podelu ukupnog prostora pod umom na jedinice vieg ili nieg reda. Jedinice vieg reda su umska podruja i eventualno umsko privredne oblasti.umsko podruje obuhvata privrednu, geografsku i organizacionu cjelinu. Odnosi se na sve ume bez obzira na vlasnitvo. Prosjena veliina umskog podruja je 40000 60000 ha. umsko podruje je ekoloka i po pravilu prostorna geografska cjelina u okviru kojeg se planira gazdovanje umama i obezbjeuje funkcionalna trajnost. To su u geografskom smislu uglavnom jasno izraeni planinski masivi ili makroekoloke cjeline u ravniarskom podruju koje dominiraju prostorom. umska podruja se dijele na jedinice nieg reda gazdinske jedinice.Gazdinske jedinice su prirodne teritorijalne celine, a mogu obuhvatiti ceo kompleks ume ili samo deo kompleksa. Optimalna veliina im je 2000 3000 ha, a mogu biti od 50 10000 ha. Gazdinske jedinice se dijele na nie jedinice odijeljenja, a to su najnie trajne jedinice privredno-tehnike podele prostora. Optimalna veliina odijeljenja je 30 40 ha, a ona zavisi od intenzivnosti gazdovanja umama, kao i sastojinskih prilika tj sistema gazdovanja. Npr u prebirnim umama u kojimma se koristi kontrolni metod prosena veliina odeljenja ponekad je manja od 20 ha. U jednodobnim umama odijeljenja mogu biti ponekad i do 50 ha. To posebno vai za izdanake ume i ekstenzivno gazdovanje gde sreemo veliine odijeljenja 50 60 ha. Podela na odijeljenja nam slui za lake snalaenje u umi, obezbjeuje se okvir za lake izdvajanje sastojine, okvir za premer ume, okvir prikaz za stanja uma, okvir za izradu plana gazdovanja. Sastojine su minimalne povrine neke ume dovoljne unutranje homogenosti koja se svojom strukturom toliko razlikuje od okoline da to zahtijeva naroit gazdinski postupak.

umska podruja se mogu sjedinjavati u vee prostorne, ekonomske i privredne cjeline tzv umske oblasti. Veliina im je 200 000 do 400 000 ha.Ostale planske jedinice

Namenska celina predstavljaprostorno ureajnu jedinicu u okviru koje se u funkcionalnom smislu planski ustanovljava ostvarenje neke od prioritetnih funkcija uma definisanih kroz ciljeve gazdovanja.Gazdinsku klasu ini skup sastojina u okviru istog tipa ume, koje su istog porijrkla i slinog sastava, slinog zateenog stanja i osnovne namene to omoguava planiranje jedinstvenih ciljeva i mjera gazdovanja.

Tip ume obuhvata dijelove ume istih ekolokih i razvojno proizvodnih karakteristika.

VRIJEME KAO OSNOV PLANIRANJA GAZDOVANJA UMAMA

Bitna komponenta planiranja gazdovanja umama, a ponekad i ograniavajui faktor je vreme. Planiranje u vremenu je jednako vano kao i planiranje u prostoru, i neodvojivo je jedno od drugog. Pored osnovne jedinice za ocenu vremena 1 godine, vegetacionog perioda i planskog ureajnog razdoblja u praksi su se ustanili i drugi odseci vremena i to :

a) kod visokih jednodobnih uma seiva zrelost ophodnja

dobni razredi

potrono razdoblje

b) kod prebirnih uma

staddijum vegetiranja

vreme prelaza

vreme zadravanja

relativna starost

ophodnjica

Plansko (ureajno) razdoblje

Ureajno ili plansko razdoblje obuhvata unapred utvren broj godina planskog perioda. Ranije se planski period zvao privrednim razdobljem i trajao je 20 godina, odnosno bio je vezan za irinu dobnog razreda u visokim umama. Ovo trajanje utvruje zakon i prema optoj osnovi gazdovanja umama traje 10 godina.Vegetacijski periodPeriod potpune aktivnosti stabala u sastojini vezano za proces fotosinteze- proizvodni proces- predstavlja vegetacijski period. Za vegetacioni period vezane su mnoge planske aktivnosti npr u bukovim umama se praktikuju zimske see, u vegetacionom periodu se po pravilu vri doznaka stabala za seu itd.

Vreme pri ureivanju jednodobnih uma

Sastojinska zrelost-zrelost za seuZrelost za seu pojedinih stabala ili itave sastojine vaan je element za planiranje i organizovanje umskog fonda. Pravilno odreivanje zrelosti za seu jedan je od vanih zadataka planiranja gazdovanja umama i ekonomike. Tekoe proizilaze iz dugog trajanja proizvodnog procesa, specifinih osobina umskog gazdovanja, a posebno promena na tritu, napretka tehnologije prerade drveta itd.

Prema dosadanjoj teoriji i praksi planiranja gazdovanja umama, u zavisnosti od toga kako se ocenjuje razlikujemo: ekomonsku zrelost bioloku ili fiziku zrelost

i zrelost optimalnog ekolokog uinka

Zrelost za seu u visokim jednodobnim umama po pravilu se odnosi na zrelost sastojine, u prebirnim umama na zrelost stabla, a u prelaznim strukturnim oblicima orjentaciono se utvruje jedna ili druga zrelost.

Ekonomska zrelost za seu

Zrelost stabla- stablo je zrelo za seu kada svojim dimenzijama, oblikom ili drugim osobinama moe podmiriti odreenu potrebu. Zrelost za seu stabala po pravilu se vezuje za dostignute dimenzije- prsni prenik, visinu, duinu trupca istog od grana i nekim drugim osobinama fizike i mehanike prirode. Stablo odreenih dimenzija ima svoju ekonomsku vrednost, te je utvrivanje zrelosti na ovaj nai vrlo vano za planiranje proizvodnje u umi. Zrelost sastojine visoke pravilne ume- Zrelost za seu uvijek se odnosi na odreenu sastojinu. Osnov za odreivanje zrelosti je vreme potrebno da vei deo sastojinskog inventara dostigne eljene dimenzije u skladu sa ciljevima gazdovanja umama. Time se zrelost utvruje za sastojinu kao osnovnu plansku jedinicu, a i samo gazdovanje se naziva sastojinskim. Kod zrelosti stabala za seu i zrelosti sastojina treba imati u vidu razlike u stanitu, zateeno sastojinsko stanje i mogunost skraivanje duine trajanja proizvodnog procesa merama njege i zatite. S ekonomskog aspekta utvrivanju zrelosti za seu treba prilaziti s rezervom zbog uticaja trinih faktora na odnos prema osnovnom proizvodu. Za odreivanje zrelosti za seu s ekonomskog aspekta mogu da se koriste materijalni i ekonomski pokazatelji.

Prema Miletiu ovi prvi su predmet istraivanja ureivanja uma pa razlikujemo: tehnika zrelost zrelost najvee proizvodnje zapremine

Tehnika zrelost podrazumijeva broj godina potreban da se u sastojini postigne najvea ili najpovoljnija koliina eljenih sortimenata.

Funkcionalna zrelost sastojine podrazumijeva sastojinsko stanje optimalne vrednosti osnovnih funkcionalnih uinaka, bilo da su oni proizvodnog, ekonomskog, ekolokog ili socijalnog karaktera.

Pri praktinom ureivanju uma korisne informacije o vremenu potrebnom za dostizanje zrelosti nalaze se u evidenciji dosadanjeg gazdovanja koja se odnosi na korienje, podaci o: vrsti drvea, strukturi, sastojinskoj pripadnosti itd.

Zrelost maksimalne drvne proizvodnjeMaksimalna proizvodnja drvne zapremine prema teorijskim osnovama nauke o prirastu u jednodobnim umama nastaje u momentu izjednaenja tekueg i prosjenog zapreminskog prirasta. Bioloka ili fizika zrelost

Kod visokih uma razlikuje se: granica polne zrelosti- koja podrazumjeva starost kod koje stablo u sastojini u dovoljnoj mjeri poinju plodonositi sjeme eljenog procenta klijavosti granica fizike zrelosti- odumiranja, gornja granica starosti kod koje ivotna snaga sastojine poinje opadati u veoj mjeriU izdanakim umama bioloka zrelost ima jednu gornju ili bioloku granicu vezanu za trajanje sposobnosti vegetativnog podmlaivanja. Zrelost optimalnog ekolokog uinkaumske sastojine u razliitim starostima dostiu optimum funkcionalnog uinka. Pri tom se u pojedinim sluajevima radi o vrlo irokim vremenskim granicama. Donju granicu najee odreuje starost u kojoj sastojina postaje bioloki stabilnija to znai da je to vrijeme u kom se stvara sklopljena sastojina a u odnosu na vodozatitnu funkciju i funkciju zatite zemljita od erozije. Ipak, u ovom sluaju se potpunost ekolokog uinka dostie u veoj starosti kada se formira korenov sistem.Ophodnja

Ona podrazumjeva: planski odreeno i proseno trajanje proizvodnje vremenski interval neophodan da se u trajnom gazdovanju sve sastojine iskoriste i sea povrati na isto mesto plansko trajanje produkcije jedne vrste drvea, grupe vrsta drvea ili jednog tipa sastojina unutar gazdinske klasePrema Miletiu iz definicija ophodnje proizilazi da je ona:

plansko predvianje ije se trajanje odreuje srednjeronim planovima gazdovanja umama

uvijek predstavljena prosjenim trajanjem proizvodnog procesa u okviru konkretne gazdinske klase.

Ophodnja je jedna od osnovnih mjera za ostvarivanje ciljeva gazdovanja u jednodobnim umama. Ophodnja odgovara srednjem vremenskom periodu, od osnivanja do potpunog korienja posmatrane vrste drvea na odgovarajuem stanitu, koji je potreban da bi se pstigao cilj gazdovanja umama. Vrste ophodnjeZrelost sastojina za seu utvrena na prirodnim, ekonomskim i biolokim pokazateljima moe se na isti nain utvrditi kao prosena zrelost za sve sastojine jedne gazdinske klase.U skladu sa prethodnim konstatacijama razlikujemo: tehniku ophodnju ophodnju maksimalne proizvodnje zapremine

socio-ekonomsko trajanje ophodnje (financijska ophodnja)

funkcionalna ophodnja

Mileti istie da tehnika ophodnja treba da bude glavni indikator za ocenu prosene duine trajanja proizvodnog procesa u visokim jednodobnim umama, a ophodnja najvee proizvodnje zapremine za ocenu prosene duine trajanja proizvodnog procesa u izdanakim umama.

Tehnika ophodnja polazi od zahtjeva za odreenim sastavom sortimenata koje je mogue proizvesti na odgovarajuem stanitu uz optimalan odnos vrsta drvea, prilagoen trinim odnosima i odgovarajuem potroakom krugu. Pod tehnikom ophodnjom podrazumjeva se prosjean broj godina potreban za trajno postizanje predviene koliine osnovnog sortimenta na nivou konkretne gazdinske klase.

Ophodnja maksimalnog prinosa drvne zapremine odreena je kulminacijom ukupnog prosenog prirasta. Na ovu ophodnju evidentno utie vrsta drvea i bonitet stanita. Ophodnja proizvodnje najvee koliine zapremine, jeste starost u kojoj nastupa kulminacija prosjenog prirasta na nivou jedne gazdinske klase.Funkcionalna ophodnja odnosi se na trajanje proizvodnog procesa u uslovima gde su ciljevi gazdovanja vezani za infrastrukturne (ekoloke) uinke ume ili socijalne efekte.

U uslovima gde su ciljevi gazdovanja umama vezani za rekreativno korienje i objekti koji su zatieni kao posebno vredni i retki delovi prirode ophodnja se vezuje za fizioloku zrelost odumiranja.

Vredonosna zrelost

Pc Ph- vredonosni proseni ukupni prirast u godini V

Zh- vredonosna zaliha sastojine u starost V

Prh- vrednost ukupne koliine proreda do starosti V

V- starost

Trajanje ophodnje

Prema Esenskim uputstvima za ureivanje uma gornje granine vrednosti odnose se na sastojine u kojima se oekuje bolji kvalitet, u kojima je prirast manji ili nedovoljna njega, kao i na umske biotope sa odgovarajuim specifinim ciljevima. Donje granine vrednosti odnose se na sastojine sa dobrim stanitima ali i na sastojine sa oekivano loijim kvalitetom.Znaaj ophodnje

Ophodnja je jedan od dugoronih ciljeva koje na svom razvojnom putu treba da dostigne svaka sastojina konkretne gazdinske klase. Unapred utvreno trajanje omoguava: odreivanje normalnog broja dobnih razreda odreivanje trajnog godinjeg i periodinog korienja adekvatnu organizaciju gazdovanja umama jer visina ophodnje uslovljava prinos izraen povrinom na godinjem i periodinom nivou, a time i oekivan prinos u zapremini znaajan normativ u gazdovanju umama, tj proseno trajanje proizvodnog procesa od koga kao donje granice starosti smemo odustati samo u izuzetnim prilikamaDobni razredi

Pod dobnim razredima (klasom starosti) podrazumjevamo skupnost povrina svih sastojina gazdinske klase u umskom podruju ije se starosti kreu u okviru odreenih granica. Dobni razredi predstavljaju djelove ophodnje jednake irine. Razmer dobnih razreda podrazumjeva faktiki odnos stvarnih ili normalnih povrina sastojina po dobnim razredima. Postoje stvarni i normalni razmeri dobnih razreda.

Stvarni razmer dobnih razreda podrazumjeva koncentraciju povrina sastojina jedne gazdinske klase po klasama starosti u momentu izrade plana gazdovanja umama.Normalni razmer dobnih razreda je statika kategorija kod nepromjenjive ophodnnje i irine dobnog razreda i podrazumjeva jednake povrine po klasama starosti.Zadatak dobnih razreda je: prikaz stvarnog stanja uma u pogledu zastupljenosti u umskom kompleksu povrina sastojina odreenih klasa starosti. uporeenje stvarnog razmera dobnih razreda s normalnim razmerom dobnih razreda

pouzdan osnov za procenu mogunosti korienja posebno s aspekta trajnosti prinosairina dobnih razredaZavisi od vrste drvea i duine trajanja ophodnje u sprezi s ciljem gazdovanja umama. irina dobnih razreda u naim uslovima je 20, 10 i 5 godina. Ako je ophodnja dua od 80 godina irina dobnog razreda je 20 godina. Za ophodnju 41 80 godina irina dobnog razreda je 10 godina. Za ophodnju do 40 godina dobni razredi su irine 5 godina. Za ophodnje ispod 15 godina trajanja nije cjelishodno razvrstavanje sastojina po dobnim razredima.

Vreme pri ureivanju prebirne ume

S obzirom na specifinosti prebirne ume gotovo je nemogue ranije ustanovljene kategorije vremena koje vae za jednodobne ume koristiti pri planiranju gazdovanja umama strukturnih kategorija bliskih prebirnim umama (jer prebirnu sastojinu na relativno malom prostoru karakteriu stabla svih starosti i dimenzija). Zbog toga se prilikom planiranja gazdivanja u prebirnim umama spominju odseci vremena bliski prebirnoj strukturi i njenim karakteristikama. To su: stadijum vegetiranja, vreme prelaza, vreme zadravanja, relativna starost, ophodnjica, urastanje, prenik seive zrelosti i vreme izjednaavanja.Stadijum vegetiranja stabala u prebirnoj umiUsled naroite izgradnje prebirne ume u njoj postoje specifini uslovi za razvoj pojedinih stabala koji se mjenjaju tokom vremena. Prva pojava koju primjeujemo na panjevima stabala iz prebirne ume jeste veliki broj sasvim uskih godova nagomilanih oko sredita preseka koji zatim prelaze u zonu irih godova. Ekoloki stabla se nalaze u latentnom stanju ekanja ili ivotarenja. Potraje li to stanje predugo stablo moe da izgubi unutranju sposobnost za normalna razvitak. Stabla jele mogu u ovom stanju da provedu i do 330 godina.Vreme prelazaTokom vremena na osnovu inventure stabala u prebirnoj umi moe se zakljuiti da su jedna prvi put mjerena, da su druga bila u tanjim stepenima i prela u jae , odnosno da se mjenja broj stabala u pojedinim stepenima. Za prelaenje stabla iz jednog debljinskog stepena u sledei jai potrebno je izvesno vrijeme, to je vreme prelaza.

Vrste vremena prelaza (Td), po Miletiu postoje: individualno vreme prelaza (odnosi se samo na jedno stablo) proseno vreme prelaza (odnosi se na sva stabla jednog debljinskog stepena, razreda a ponekad i itave sastojine)

Individualno vrijeme prelaza podrazumjeva broj godina potreban da prsni prenik stabla proraste irinu debljinskog stepena ili razreda i pree u sledei jai.

Vreme prelaza itavih stepana podrazumjeva: prosjean broj godina potreban da sva stabla odreenog debljinskog stepena prorastu itavu irinu i preu u vii debljinski stepen prosjean broj godina potreban da prenik srednjeg stabla odreenog debljinskog stepena ojaa za itavu debljinu stepena.

Trajanje vremena prelaza- prema rezultatima ranijih a i sadanjih istraivanja uoena je pojava postepenog skraivanja vremena prelaza idui od tanjih ka debljim stepenima a potom se znatnije ne mjenja. Ova zakonitost je razumljiva ako se ima u vidu prostorni poloaj stabala u sastojini odnosno vremenom i rastom posebno po visini sve povoljniji poloaj u sastojini. Pojava da se u najjaim stepenima ponovo poveava vreme prelaza, jeste indikacija da se sa stablima veih indikacija neto deava.

Metodika odreivanja vremena prelaza- postoje dve grupe metoda za odreivanje vremena prelaza direktni i indirektni.Direktni metodi odreivanja vremena prelaza zasnivaju se na : buenju dubeih stabala na prsnoj visini analizi oborenih stabala

Buenjem dubeih stabala na prsnoj visini Preslerovim svrdlom do polovine irine debljinskog stepena (2,5 cm). Brojanjem godina na toj duini izvrtka dolazi se do individualnog vremena prelaza konkretnog stabla.

Drugi nain odreuje najpre debljinski prirast stabla, a potom vreme prelaza po formuli:

a irina debljinskog stepena

id- prosean debljinski prirast u stepenu

Indirektni metodi- se zasnivaju na uporeenju broja stabala dva uzastopna inventarisanja.Grinov metod- je jedan od najstarijih postupaka po kome vreme prelaza ustanovljava osnovni kontrolni metod. Poreenjem i analizom broja stabala pojedinih stepena, dobijenih prethodnom i sadanjom inventurom, a imajui pri tom u vidu i evidenciju o uraslim i iskorienim stablima odreuje se vreme prelaza po formuli:

t1- ophodnjica

p- procenat stabala koja su prela u jai debljinski stepen

Vreme zadravanjaJe broj godina potreban da stablo proraste od donje do gornje granice stepena.Odreivanje vremena zadravanja- vreme zadravanja moe se odrediti: buenjem stabala aritmetikom sredinom vremena prelaza dva susjedna stepena metodima francuskih autoraBuenjem stabala- da bi se odredilo vreme zadravanja stepena sredine d treba buiti stablo izmeu d i d+5 cm. To je u stvari vreme prelaza stepena sredine d-2,5 cm.

Aritmetika sredina vremena prelaza dva susjedna stepena-

Metodi francuskih autora- i ovde se polazi od procentualnog broja prelih stabala samo to se broj ovih stabala odreuje na drugaiji nain.

Relatvna starostPod potpunom ili totalnom relativnom starou, podrazumjeva se prosjean broj godina potreban da stablo proraste od taksacione granice do gornje granice posmatranog stepena ili onog gde se nalazi prenik seive zrelosti. To je zbir vremena zadravanja ili vremena prelaza. Relativne starosti su raunske veliine. Raunanjem relativne starosti moe se orjentaciono ocjeniti broj godina potreban da se polazei od taksacione granice dostignu odreeni prenik i visina ili samo prenik u odreenim odsecima vremena.

Ophodnjica(t1)Ophodnjica je vrlo znaajan element vremena pri ureivanju prebirne ume. Njenim poznavanjem i utvrivanjem mogue je realno planirati i organizovati gazdovanje primereno optim sastojinskim prilikama u umama prebirnog karaktera. Ophodnjica podrazumjeva planski, unapred odreeni broj godina izmeu dva uzastopna prebiranja iste prebirne sastojine. Takvu ophodnjicu nazivamao individualnom.Ophodnjica se odnosi na prebirne ume i na ureeno prebirno gazdovanje. Kod trajnog prebirnog gazdovanja kao ureajnog cilja, sve sastojine trajno prebirne strukture povezuju se u cjeline, razliite ureajne jedinice. U tom sluaju ophodnjica se moe odnositi i na ovakve cjeline pri emu ona podrazumjeva unapred utvren prosean broj godina potreban da planirana sea pree pvrinu planske jedinice na koju se odnosi. To je opta ophodnjica.

Vrste ophodnjica- prema dosadanjem iskustvu ophodnjica moe biti slobodna i vezana.Slobodna ophodnjica- njeno trajanje odreuje se slobodnom ocjenom a i na osnovu sastojinskih odnosa umsko privrednih prilika i planskih potreba. Pri oceni realnog trajanja ophodnjice mora se imati u vidu: da esti ulasci u sastojini znae srazmerno slabiji ili umjeren intenzitet zahvata da esti ulasci u sastojinu, znae njeno konstantno dranje u operativno labilnom stanju to je nepovoljno sa aspekta njenih prirodnih karakteristika

da esti zahvati znae srazmerno uveane trokove korienja kod pojedinih efekata korienja jer se ista povrine tretira vie puta u cilju realizacije planiranog prinosa

da jai zahvati ugroavaju sastojinsku stabilnost

da je kod veih prinosa lake organizovati korienje po svim fazama sadranim na liniji sea-izvoz

Prema Miletiu slobodne ophodnjice u pogledu trajanja mogu biti kratke do 10 godina, srednje 10 do 20 godina, i duge preko 20 godina. Ophodnjica moe biti stalna i privremena.Stalna ophodnjica podrazumjeva da se ocjena pri njenom utvrivanju zadri u narednim planskim periodima.

Privremena ophodnjica se utvruje procenom da je promena duine trajanja turnusa trenutno korisnija po umu iz bilo kojih razloga

Vezana ophodnjica- ovakve ophodnjice vezujemo za trajanje vremena prelaza. Prilikom svakog prebiranja u prvom redu se koriste stabla zrela za seu. Zbog toga do ponovne see treba da proe onoliko godina koliko je potrebno da se ponovo uspostavi raniji broj zrelih stabala. Ophodnjica je dakle jednaka vremenu prelaza iz pretposlednjeg u poslednji debljinski stepen.

Razmatrajui ire pitanja pojma i duine trajanja ophodnjice Mileti je doao do zakljuka da se duom ophodnjicom smanjuje tekui zapreminski prirast. Prema osnovnom kontrolnom metodu ophodnjice treba da budu kratke 6-10 godina. U cjelini gledano vezane ophodnjice su korisne kao sredstvo za korienje u pojedinanim specifinim uslovima. Za ukupne gazdinske prilike pogodnija je slobodna ophodnjica jer se pri njenom utvrivanju usaglaavaju sastojinsko stanje, uzgojni momenti i potrebe korienja, organizacioni problemi i dr.Urastanje u glavnu sastojinuInventurom uma po pravilu se obuhvataju samo stabla iznad taksacione granice. Tanja stabla ispod taksacione granice iako su sastavni deo sastojinske strukture ne obuhvataju se premerom i ne uestvuju u prikazu stanja, ocjeni i analizi konkretnih sastojinskih prilika. Meutim deo tih stabala tokom planskog perioda prerauje taksacionu granicu pa ih sledea inventura registruje. Na taj nain ta stabla po prvi put postaju sastavni deo inventure. Ta pojava naziva se urastanje stabala u glavnu sastojinu. Pod urastanjem u glavnu sastojinu podrazumjevaju se broj i zapremina stabala koja su izmeu dva uzastopna inventarisanja prebirne sastojine prerasla taksacionu granicu i koje novo inventarisanje obuhvata. Prema dosadanjem razjanjenju razlikuju se unutranje i spoljanje urastanje.

Unutranje urastanje javlja se kao stalna pojava trajno prebirne sastojine. Uoljivo je jer ga signalizuje promena broja stabala od premera do premera.

Spoljanje urastanje se odnosi na visoke jednodobne ume, sastojine koje su u svom razvoju dostigle i prele taksacionu granicu i prvi put se obuhvataju premerom.

Pojava bliska urastanju je proraivanje, ono podrazumjeva promjenu inventara tokom vremena iz stepena u stepen. Urastanje u odnosu na vrijeme moe biti godinje i periodino. Odreivanje urastanja- broj uraslih stabala moe se odrediti na osnovu: broja evidentiranih uraslih stabala broja iskorienih stabala

broja stabala najtanjeg stepena i njihovog prosenog vremena prelaza

broja stabala i prosenog vremena prelaza stepena neposredno ispod taksacione granice

Zapremina uraslih stabala-Kada se broj godinje uraslih stabala pomnoi zapreminom srednjeg stabla stepena neposredno iznad taksacione granice dobija se zapremina uraslih stabala

Znaaj urastanja- urastanje tankih stabala vana j epojava u ivotiu prebirne ume. Na dovoljnom i redovnomn urastanju zasniva se itava koncepcija trajnog prebirnog gazdovanja. Usporeno urastanje stabala i prestanak urastanja znaci su pogoranja uslova za podmlaivanje i urastanje, a ponekad i ukupno naruene bioloke stabilnosti sastojine.

Zrelost stabala za seu u prebirnoj umiPrema uobiajnom shvatanju zrelost stabala za seu u prebirnoj umi odreena je prsnim prenikom. Stablo je zrelo za seu kada je svojim dimenzijama dostiglo ili premailo odreen prsni prenik. Prsni prenik stabala zrelih za seu odreuje se na sledei nain: ''prema gore tj prema stablima jaih kategorija''- pojedina stabla u prebirnoj umi i kad dostignu dimenzije seive zrelosti ostavljaju se u sastojini radi ostvarivanja vrednosnog prirasta, ouvanja povoljnog stepena sklopa, prebirne strukture i obraslosti, regulisanja ritma prirodnog podmlaivanja i urastanja u uslovima posebno zatienih objekata prirode a i ostalim kompleksima uma, stabla jakih dimenzija se prema meunarodnim kriterijumima izdvajaju i uvaju kao spomenici prirode

''prema dole tj prema tanjim stablima'' od kojioh se neka stabla uklanjaju iz razliitih razloga, loeg zdravstvenog stanja, popravke smee, oslobaanja ponika itd.

Prema dosadanjem iskustvu za nae osnovne vrste drvea u prebirnim umama prenik seive zrelosti iznosi:

za jelu 35-80 cm

za smru 30-70 cm

za bukvu 35-60 cm

Za utvrivanje seive zrelosti u prebirnim umama moraju se imati u vidu neke zakonitosti vezane za karakteristike umskih ekosistema. U vezi s tim utvreno je nekoliko postupaka odreivanja prenika seive zrelosti kao to su : Borelov metod, Miletiev metod, Metod Matievog konstantnog koeficijenta 0,68 a tu su i Susmelova formula, Kolet-ova formula.Borelov metod zove se i metod maksimalne proizvodnje ili metod maksimalnog eksploataciteta. Borel je doao do predpostavke koja vai za jednodobne ume, a koja kae: maksimalna proizvodnja se dostie u stepenima u kojima se izjednauju tekui i prosjean zapreminski prirast. Problem u prebirnoj umi je to ne poznajemo starost, te se pekulativno dolazi do zakljuka da se prenik seive zrelosti nalazi u stepenu u kome se prosjek prirasta obuhvaenih stepeni izjednauje sa prirastom poslednjeg obuhvaenog stepena ili je neto manji od njega. Ovaj metod pokazuje do koje granice bi trebalo ostavljati stabla u umi.Metod Miletia zove se i metod maksimalnog proseka prirasta- prenik seive zrelosti nalazi se u stepenu u kome se raunskim putem dostie maksimalna vrednost tekuih zapreminskih prirasta obuhvaenih stepenom. Iako je drugaije definisan ovaj nain daje prenike seive zrelosti, bliske onima dobijenim po Borelu.Metod Matia- zove se i metod koeficijenta: na osnovu velikog broja uzoraka u Bosni, Mati je doao do zakljuka da je odnos maksimalnog i prosenog zapreminskog prirasta manje vie stalan i izraen koeficijentom koji iznosi 0,68. Odnosno prenik seive zrelosti se nalazi na ordinati pravougaonika, desno od kulminacije zapreminskog prirasta, i to je taka u kojoj se izjednai povrina pravougaonika i nepravilna povrina zatvorena linijom zapreminskog prirasta i navedene ordinate. Ostali odseci vremenaPrelazno razdoblje-obuhvata broj godina potreban za radikalne izmjene u umskom fondu u odnosu na dotadanji nain gazdovanja (izmena vrste drvea).

Potrono razdoblje- broj godina potreban za iskoriavanje ukupne zapremine prestarelih sastojina ili zapremine grupe prezrelih stabala u odnosu na prenik seive zrelosti.

Vrijeme izjednaenja ili izravnavanja- ovde se podrazumjeva vreme potrebno da se izravnaju stvarna i normalna zapremina korienjem vika inventara ili tednjom.

Podmladno razdoblje- prema dosadanjoj teoriji i praksi razlikuje se: opte podmladno razdoblje koje predstavlja broj godina izmeu prve pripremne i poslednje dovrne see nekog neprekinutog i postignutog korienja sastojina, odeljenja, gazdinske klase ili povrine seita u jednom planskom periodu posebno podmladno razdoblje, koje predstavlja broj godina izmeu prve pripremne i poslednje dovrne see odreenog secita koje se koristi na prekide. SASTOJINAumski ekosistemi su najee heterogeni. Razlike su vezane za bonitet stanita, razliite tipove uma vrste drvea i njihove meusobne odnose, starost, vertikalnu izgraenost i dr. Ta raznolikost u planskom smislu predstavlja problem a nastankom ureivanja uma sazrela je i potreba definisanja homogenijih dijelova ume, jedinstvenih po svojim karakteristikama - to je sastojina. Sa gledita ureivanja uma pod sastojinom podrazumjevamo dio ume neke minimalne povrine, dovoljne unutranje homogenosti koja se svojim elementima strukture toliko razlikuje od okoline da to zahtjeva naroiti uzgojni, ureajni i privredni postupak.Pod sastojinom se podrazumjeva skupina stabala koja imaju sline karakteristike, rastu zajedno na najmanjoj povrini i trae slian tretman. Po pravilu sastojina je najmanja jedinica inventara, kontrole i planiranja. U dananjim uslovima minimalna povrina sastojine iznosi 0,1 ha do 1 ha pa ak do 5 ha zavisno od uzgojnih, ureajnih potreba i intenziteta gazdovanja.Kriterijumi za izdvajanje sastojina

Kriterijumi na osnovu kojih se sastojine definiu kao homogene cjeline su: sistem gazdovanja namjena ume tip ume ili bonitet sastojine

vrsta drvea

meovitost

porijeklo

starost jednodobnih uma ili razvojna faza

sklop ili obrast

strukturni oblik

ouvanost

kvalitet

zdravstveno stanje

Sistem gazdovanja- Pod sistemom gazdovanja podrazumjevamo bioloko-uzgojne, ureajno-ekonomske i tehnike mjere koje se primjenjuju u planiranju i izvoenju gazdovanja umama a u cilju ostvarivanja maksimalne proizvodnje drvne zapremine najboljeg kvaliteta i vrednosti uz ouvanje i jaanje optekorisnih funkcija uma. Oplodno gazdovanje- oplodna sea sa tri poznata seka pripremni, oplodni i zavrni. Za prebirno gazdovanje karakteristina je prebirna sea, prvo se seku najjaa i ujedno najzrelija a od tanjih ona koja se iz uzgojnih razloga moraju ukloniti.

Namena povrina- uslovljena je prioritetnom funkcijom ume koja je aktuelna u konkretnom umskom kompleksu.

Tip ume- je osnovna jedinica ekoloko-proizvodnog diferenciranja umskih eko sistema koja je u savremenim uslovima integrisala klasine postupke bonitiranja. Kod nas su jo uvijek aktuelni postupci bonitiranja s obzirom na nedovoljnu tipoloku istraenost uma.

Vrsta drvea- Prema gazdinskom i ekolokom znaaju, razlikujemo osnovne ili glavne vrste drvea od prateih ili sporednih vrsta.

Mjeovitost- Prema zastupljenosti pojedinih vrsta drvea razlikujemo iste sastojine (kod kojih primjeanost ostalih vrsta u odnosu na osnovnu manja od 10 % po zapremini) i mjeovite sastojine (kod kojih primjeanost ostalih vrsta u odnosu na osnovnu vea od 10 % po zapremini).

Uzgojni oblik- je strukturni oblik nastao pod dejstvom organizovanog preduzimanja uzgojnih i ekonomskih mjera.Prema poreklu mogu biti: visokog porekla nastale prirodnim obnavljanjem iz semena ili vetakim nainom obnove, setvom semena ili sadnjom sadnica izdanakog porekla nastale vegetativnim putem iz izdanaka ili izbojaka

Sastojine mogu biti meovitog porekla.

Starost- starost je vaan element strukture u umama koje ureujemo na bazi starosti ophodnje i dobnih razreda.

Prema sklopu- ili zastiranja krunama stabala, sastojine mogu biti vrlo gustog sklopa 1,0; gustog 0,8-0,9; potpunog 0,7; nepotpunog 0,5-0,6; retkog 0,5; vrlo retkog 0,3-0,4 i prekinutog manje od 0,3.

Prema ouvanosti- mogu biti ouvane, razreene i degradirane.

Prema strukturi- jednodobne, raznodobne i prebirne. Jednodobne sastojine su one kod kojih se razlike u starosti kreu u granicama trajanja jednog dobnog razreda.

Pod kvalitetom sastojine u dubeem stanju podrazumjeva se sastav stereometrijskog volumena- zapremine sastojine tehnikog drveta, drveta za hemijsko iskoriavanje, ogrev i otpadaka.Prema zdravstvenom stanju koje se najee ocjenjuje na osnovu procenata suvih stabala u umi sastojine mogu biti: malo oteene manje od 5% odumrlih stabala; srednje oteene 6-30%; jako oteene 31-50%; vrlo jako oteene 51-70% i odumirue 71-100% i odumrle 100%. Opis stanita i sastojine

Opis svake sastojine karakterie deskriptivni (opis stanita i opis sastojine) i numeriki deo.

Opis stanita: nadmorska visina, reljef-oblik i nagin terena, ekspozicija, geoloka podloga, tip zemljita, humifikacija, prizemna flora, bunje, zakorovljenost, plavljenje i tip ume.

Opis sastojina: povrina, namena, vrsta drvea, meovitost, poreklo, strukturni oblik, starost i razvojna faza, sklop, kvalitet, stanja nege, zdravstveno stanje, ugruenost, podmlaednost i uzgojni cilj.Numeriki podatci obuhvataju bonitet srednji prenik, srednju visinu, broj stabala, temeljnicu, zapreminu i zapreminski prirast.

STRUKTURA SASTOJINEPod strukturom sastojine u najirem smislu prema Miletiu podrazumjevaju se svi elementi u prostoru koji izgrauju zapreminu sastojine. Osnovne elemente sastojinske strukture sainjavaju taksacioni elementi broj stabala i debljinska struktura, visinska struktura, temeljnica, zapremina i zapreminski prirast.

Ovi osnovni elementi od kojih zavisi zateena struktura u prirodnim uslovima jesu odlike stanita i bioeokloke odlike pojedinih vrsta, a u uslovima koje je ovijek izmjenio znaajan element koji utie na zateene strukturne oblike i dosadanji gazdinski postupak.

Sastojinska struktura- specifina unutranja izgraenost sastojina- nastaje kao posledica nejednakog razvoja stabala, uslovljenog razliitim iniocima, dovodei do diferenciranja stabala po debljini, visini i drugim elementima strukture.

Vrsta, trajnost, funkcionalnost i odgovarajui razvoj strukture zavisi od stanita, vrste drvea kao i postavljenih uzgojnih i ureajnih ciljeva. Struktura je vaan pokazatelj u planiranju gazdovanja. Kroz nju se izraava nastanak ume i postupanje s njom. Struktura se mora odravati i razvijati. U skladu s prirodnim tokom. Kao posledica nejednskih tokova razvitka pojedinih stabala u sastojini, stabla se diferenciraju po debljini, visini i drugim elementima strukture to dovodi do specifine unutranje izgraenosti sastojine- sastojinske strukture.

Strukturu sastojinee u najirem smislu ine svi elementi koji izrauju zapreminu i rasporeuju je u prostoru. Struktura se najee vee za osnovne taksacione elemente pa se u tom smislu i govori o debljinskoj, visinskoj i zapreminskoj strukturi.

Struktura se mora odravati i razvijati u skladu s prirodnim tokom. Upravo su u zatitnim umama potrebne trajne strukture, s puno stabala u prostoru i vrlo izraenim zatitnim dejstvom.

Posledica postavljanja dananjih uzgojnih ciljeva trebalo bi da budu pojmovna razgranienja kod visokih pravilnih uma. Zbog toga njemaki autori predlau uvoenje pojma trajna uma. Trajna uma se definie kao forma proizvodne ume kod koje se prinos, za razliku od visokih pravilnih uma, zasniva na trajnom stabliminom, grupiminom gazdovanju.Prebirnu sastojinu karakterie strukturna labilnost te se tipina struktura moe trajno odrati samo stalnim prebirnim seama. Poznavanje prebirne strukture od naroitog je znaaja jer je itavo ureivanje prebirne ume zasnovano na poznavanju karakteristika njihove strukture.

Struktura ume i raznolikostNovi parametri stanja koji opisuju struktur ume i bioloku raznovrsnost sve su znaajniji i u planiranju gazdovanja umama. Parametri prostorne strukture mogu opisti raznolikost i heterogenost habita. Ti parametri se mogu podjeliti u 3 grupe: oni koji ne zavise od pozicije

oni koji zavise od pozicije radi karakterizacije ukupne sastojine

oni za sagledavanje strukturnih razlika na malom podruju na bazi susednih odnosa.

Debljinska strukturaJednodobne ume- U jednodobnim umama za rspodelu je karakteristina gausova kriva raspodele ija se simetrinost mijenja tokom vremena. U ranoj mladosti distribucija stabala oko srednjeg prenika je manja sa vrlo izraenim maksimumom. Sa starou maksimum se smanjuje a distribucija lijevo i desno je sve vie izraena. Kriva sa starou postaje spljotena.Prebirne ume- U prebirnoj umi distribucija stabala je pokrivena funkcijom hiperbole Y=X2. Najvaniji i u isto vrijeme jedan od najvarijabilnijih elemenata strukture prebirnih sastojina je broj stabala. Osnovno i karakteristino obiljeje strukture po broju stabala prebirne sastojine jeste stalno i pravilno opadanje broja stabala idui od tanjih ka jaim debljinskim stepenima, a kod ureenih prebirnih sastojina broj stabala u dva susedna stepena je u stalnom- konstantnom odnosu, taj odnos broja stabala dva susedna stepena se oznaava koeficijentom k. Koeficijent k je razliit u razliitim uslovima stanita, i u granicama je od 1,2 1,5. Broj stabala je vei u prebirnoj umi ali to nevai za razliite vrste drvea.Visinska strukturaZa svaki strukturni oblik karakteristina je raspodela stabala po debljini i po visini, i ova dva strukturna elementa trebalo bi da u osnovnim linijama budu isti. Slaganje ili neslaganje ova dva strukturna elementa pokazuje da li sastojina ima sva ona obiljeja koja su karkteristina za taj strukturni oblik ili se moe govoritit o manjem ili veem odstupanju od tipinog strukturnog oblika. Grupisanjem stabala u visinske stepene jednake irine dobija se raspodela stabala po visini koju nazivamo visinskom strukturom sastojine. Vertikalnu izgraenost sastojina visoke jednodobne ume karakterie takva raspodela stabala po visini da linija raspodele ima priblino zvonolik oblik ali esto sa izraenom desnom asimetrijom. Grupisanje stabala po visini oko srednje sastojinske visine hg izraenije je nego po debljini, odnosno visina stabala mnogo manje varira oko srednje sastojinske visine.Prebirne sastojine karakterie specifina vertikalna izgraenost, nazubljenog i izlomljenog profila. Ovo je uslovljeno dinamikim procesima koji su trajno prisutni u prebirnim sastojinama, od kontinuiteta u podmlaivanju do pokreta i obnove inventara tokom vremena. Tipine prebirne sastojine imaju najvei broj stabala u najniim visinskim stepenima i taj broj opada sa uveanjem visine. Sa umanjenjem boniteta stanita i u prebirnoj umi stabla nastoje da zauzmu to povoljniji poloaj u odnosu na svijetlost te za ove sastojine ne vai prethodno pravilo.

Visinske kriveKao posledica rasta stabala u visinu tokom vremena u visokoj jednodobnoj sastojini zatiemo, od premera do premera, novo stanje stabalnih visina. Zbog toga se i visinske krive u visokoj pravilnoj umi nazivaju krive stanja.

U prebirnim sastojinama koje se trajno nalaze u blisko uravnoteenom stanju skoro sva stabla koja po dimenzijam dostiu seivu zrelost u svom visinskom razvitku dostiu vrednosti dominantne visine u odnosu na visinsku krivu. Zbog toga se visinska kriva u prebirnim umama naziva krivom razvoja.

Struktura temeljniceTemeljnica je element strukture izveden iz broja stabala i njihovog rasporeda po debljini. Struktura po temeljnici ne daje neko bitno obiljeje unutranje izgraenosti sastojine. Nisu karakteristian element strukture i mogu razliito da variraju od vrste do vrste i od tipa do tipa ume. Zbir stvarnih temeljnica po hektaru u prebirnim umama zavisi od vrste drvea, smee i boniteta stanita. Kree se u veuma irokim granicama 25-60 m2/ha. U jednodobnim umama, faktor koji utie na iznos temeljnice jeste starost sastojine. Zapremina sastojineZapremina je takoe strukturni element kao funkcija dostignutih dimenzija po preniku i veliini. Kao takva zapremina je jedan od najvanijih strukturnih elemenata koji se koristi za ocenjivanje zateenog stanja uma, aponekad je znaajan pokazatelj mere prinosa. Osim zapremine kao pokazatelja proizvodnih efekata u prebirnim umama posebno se analizira i ocenjuje struktura zapremine po debljinskim kategorijama.

Veliina zapremine po hektaru ouvanih sastojinskih kategorija i u jednodobnim i u prebirnim umama kree se u irokim granicama zavisno od vrste drvea, meovitosti i boniteta stanita- tipa ume. Strukturu po zapremini u jednodobnim sastojinama karakterie zvonolika kriva raspodele sa najee izraenom desnom asimetrijom u doba zrelosti sastojine. I u prebirnom umama ona je zvonolika esto simetrina ili pomalo asimetrina ulevo ili udesno. Na boljim stanitima esto je izraena lijeva asimetrija.

Zapreminski prirast je znaajan pokazatelj proizvodnih efekata ali mu se mora prilaziti s rezervom zbog velikih varijabilnosti i uglavnom se analizira sa ostalim navedenim elementima.TRAJNOST ODRIVOG GAZDOVANJA UMAMA

Savremeno poimanje trajnostiPrema meunarodnoj definiciji usvojenoj u Helsinkiju 1993 odrivo gazdovanje umama podrazumjeva upravljanje i korienje uma i umskog zemljita na takav nain da se ouva biodiverzitet a produktivnost, obnavljanje, vitalnost i potencijal uma da budu na nivou kojim bi se zadovoljile odgovarajue ekoloke, ekonomske i socijalne potrebe dananjih i buduih generacija kako na lokalnom tako i na nacionalnom nivou a da se pri tom ne ugroze i otete neki drugi ekosistemi.

Princip trajnosti je star oko 200 godina, razvijen u njemakoj poetkom 18 vijeka, Otlet, tal, Hartig, Hajer i dr. Trajnost je bila klju za ponovno podizanje razorenih i preiskorienih uma srednje evrope.Ekoloka odrivost- Osim zahtjeva za jednakou jo jedna normativna osnova privrednog sistema je neophodna za harmonino uklapanje privrednog djelovanja u okolne ekoloke sisteme. Ovo je zbog toga to prirodna okolina predstavlja osnovu za ivot ljudi u dvojakom smislu: priroda kao ivotni prostor ima direktan znaaj za ovjeka. ovjekov ivot, zdravlje i dobrobit neposredno zavise od stanja prirodne okoline prirodna okolina je indirektno osnova svake proizvodnje i potronje.

Vodei princip ekoloke odrivosti zahtjeva takav drutveni razvoj koji usklauje ovjekove zahtijeve za korienje prirode sa prirodnim uslovima na taj nain da njeni potencijali ostanu na raspolaganju i buduim generacijama. Znaenje vodeeg principa ekoloke odrivosti za konkretno formulisanje privrednog sistema odnosno konkretno djelovanje privrednih subjekata podjednako je sporno kao i konkretizovanje pravednosti. Naelo trajnosti postaje temeljno naelo upravljanja i gazdovanja sa svim prirodnim obnovljivim izvorima. Drutvo i njegov razvoj ostaje trajno kada: zatiuje bioloke sisteme koji omoguuju ivot na zemlji i njegovu arolikost uverava da je upotreba prirodnih izvora trajna

ostaje u granicama proizvodne sposobnosti ekosistema koje je podupiru

Kao rezultat globalne brige o prirodnim resursima 1993 su definisani Helsinki kriterijumi i indikatori za ocenu stanja uma. Pojam odrivi razvoj je u ranijem periodu saglasno potrebama odreenog vremena bio obuhvaen pojmom trajnosti.

Trajnost u irem smislu, a u odnosu na prethodne kriterijume podrazumjeva:

ouvanje i odmereno poboljanje umskih resursa i njihov doprinos i znaaj za globalno kruenje ugljenika

ouvanje zdravstvenog stanja i vitalnosti umskih ekosistema

ouvanje i uveanje produkcione funkcije uma

ouvanje, zatita i mogue poboljanje bioloke raznovrsnosti u umskim ekosistemima

Princip trajnosti naroito jako je uticao na teoriju i praksu dugoronog planiranja u umarstvu i priznat je i usvojen kao osnovni zakon ureenog umskog gazdovanja. Trajnost je jedan neutralan vremenski pojam iji se znaenje moe opisati kao trajanje, postojanost, vraanje, stalnost, kontinuitet ili neprekidno djelovanje. Pri tom se kontinuitet jednog stanja oznaava kao statika trajnost, a trajanje jednog dejstva kao dinamika trajnost.

Pretpostavke tajnostiZahtjevi trajnosti mogu se ispuniti samo ako su date odreene pretpostavke a one su vezane za: minimalnu povrinu gazdinstva minimalan kapacitet

obavezu obnavljanje (poumljavanja)

sigurnost produkcije

odravanje proizvodne sposobnosti stanita

odnos izmeu see i prirasta

primerenu likvidnost

nacionalno ekonomske pretpostavke

Minimalna povrina za koju vezujemo trajnost zavisi od vrste drvea, tipa ume, cilja gazdovanja i sistema gazdovanja (bri rast manja povrina). Minimalna povrina takoe zavisi i od cilja gazdovanja umama. Ponekad je dovoljno nekoliko ari obraslih kvalitetnom umom da bi se trajno obezbedio eljeni uinak- zatita od erozije zemljita.

U odnosu na proizvodnu funkciju, minimalna povrina zavisi od uzgojnog i strukturnog oblika. Ona je u srednje evropskim zemljama u visokim jednodobnim umama povrine 50-150 ha. Slina povrina je bila propisana i u naim uslovima, 100 ha.

Obaveze obnavljanja uma i poumljavanja spadaju u osnovne uslove za obezbjeivanje statistike i dinamike funkcionalne trajnosti.

Odravanje proizvodne sposobnosti stanita- Kontinuitet gazdovanja umom znai odravanje proizvodnosti zemljita. Proizvodna sposobnost stanita moe se osigurati izborom vrsta dvrea, mjerama nege, melioracijom, ubrenjem i praenjem promjena u zemljitu kako bi se predupredili negativni efekti po stanite a time i proizvodnostOdnos izmeu proizvodnje i prinosa- Od povoljnog odnosa proizvodnje i korienja takoe zavisi kontinuitet u korienju, a u dobroj mjeri i trajnost ostalih uinaka ume.

Klasino shvatanje trajnostiPolazei od klasinog shvatanja razlikujemo: trajnost proizvodnje trajnost prinosa

trajnost prihoda u novcu

Trajnost proizvodnje ili produkciona trajnost i danas je podjednako aktuelna s obzirom na to da je ona uslov obezbeenja ostale dve.

Trajnost prinosa je ekonomski pojam i privredna potreba najireg znaaja. Trajnost prinosa se odnosi na kontinuitet korienja tokom vremena pri emu se ne trba vezivati za opredeljenje najstroeg trajnog korienja.

Trajnost prihoda u novcu vezuje se za kontinuitet vrednosti to znai da je izvesna organizaciona jedinica trajno ostvaruje godinje prihode u novcu. Iako se insistira na jednakim iznosima ova trajnost odnosno njena ujednaenost uslovljena je i nekim ograniavajuim faktorima npr promenom odnosa ponude i tranje, kolebanjem cijena, gomilanjem zaliha usled stihijskih pojava u umi i sl.

Prema vremenskom rasporedu prinosa: prekidno umsko gazdovanje trajno umsko gazdovanjePrekidno umsko gazdovanje moe biti potpuno prekidno i periodino prekidno umsko gazdovanje.

Potpuno prekidno umsko gazdovanje vezano je za jednodobnu sastojinu koju koristimo kada dostigne tzrelost za seu. Pri tom treba imati u vidu da se ponekad prekid u korienju moe skratiti ostvarivanjem prinosa proreda.

Periodino prekidno gazdovanje nastaje kada imamo na raspolaganju manju povrinuod potrebne kao minimuma za ostvarivanje trajnosti prinosa. Periodino prekidno gazdovanje nastaje i kod nenormalnog razmera dobnih razreda pri emu ponekad potpuno izostaju povrine u pojedinim klasama starosti.

Trajno umsko gazdovanje moe biti: najstroije godinje trajno strogo trajno

i umereno trajno gazdovanje

Najstroe trajno gazdovanje u sluaju kad je umski kompleks u normalnom stanju po svim kriterijumima pa su proizvodnja i prinos normalni.

Strogo trajno gazdovanje u sluaju kada postoji minimalno odstupanje stvarnog od normalnog stanja. Npr minimalne razlike u zapremini stvarnog i minimalnog pretpostavljenog optimuma.Umjereno trajno gazdovanje podrazumjeva znatna odstupanja izmeu zateenog i normalnog stanja.

Prekidno trajno gazdovanje koje se odnosi na izolovane sastojine.

USLOVI NORMALNOSTI U JEDNODOBNIM SASTJINAMA- NORMALNO STANJE VISOKIH JEDNODOBNIH UMA

Pod normalnim nizom sastojina podrazumjevamo potpunu postepenost normalnih sastojina od prve do n-te godine, povrine po jedan hektar koja je u stanju da svake godine daje prinos mn. Povrina jednog normalnog niza sastojina obuhvata onoliko hektara koliko godina ima ophodnja. Pri tom se polazi od pretpostavke da je bonitet stanita svih jedinica povrine jednak. Prema tome uslovi normalnosti su: normalan broj i normalan razmer dobnih razreda normalan raspored dobnih razreda u prostoru

normalan prirast normalna zapremina

normalni prinosi

Normalan razmer dobnih razmerairina dobnog razreda ili broj godina obuhvaen jednim dobnim razredom zavisi od duine trajanja proizvodnog procesa i duine podmladnog razdoblja, a normalan broj dobnih razreda od duine trajanja proizvodnog procesa i irine dobnog razreda.

u- ophodnja

a- irina dobnog razreda 5, 10 i 20 godina

Pod normalnim rasporedom dobnih razreda podrazumjevamo takav poredak klasa starosti u prostoru i smjer voenja sjea koji omoguuju korienje sastojine u vrijeme njene zrelosti za seu i bez tete po njenu okolinu.

Kod svih tipova gajenja kod kojih su jasno izdiferencirani dobni razredi potreban je izvjestan raspored u prostoru da bi bilo mogue neometano korienje svake sastojine u vreme njene zrelosti za seu. Poloaj svake sastojine za seu treba da bude takav da: da sea moe stii do nje bez veih teta kada bude zrela za seu da druge sastojine ne trpe tetu zbog korienja navedene sastojine

Da bi se obezbedio prvi uslov neophodno je da neprekinuti niz sastojina po klasama starosti bude tako rasporeen u prostoru da see nesmetano napreduje od zrelih ka mlaim. Pri tom se mora voditi rauna da see napreduju u pravcu suprotnom od pravca uticaja nekog ugroavajueg faktora npr vjetra. Iako je ovo maksimalno pozitivno dobro ovako ureen normalan niz secita je teko dostian iz niz razloga.

Normalan prirastNormalan prirast je zbir tekuih godinjih zapreminskih prirasta svih sastojina od prve do n-te godine normalnog niza. Normalan prirast se stvara kada svaka sastojina daje zapreminski prirast koji odgovara stanitu i starosti pri punom obrastu odgovarajuom vrstom ili vrstama, sa dovoljno kvalitetnih stabala u sastojini. Normalna zapreminaPod normalnom zapreminom podrazumjevamo masu normalnog niza sastojina koji obuhvata sve stepene starosti od prve do n-te godine, potpunog obrasta i normalnog zapreminskog prirasta.

Normalno korienjeU normalnoj umi svaka sastojina dospjeva za seu kada dostigne planirano seivo doba (ophodnju). U tom sluaju govorimo o normalnom seivom dobu. U praksi sastojine se koriste nekad pre nekad kasnije u odnosu na ovaj period iz razliitih razloga. Ti razlozi mogu biti zastoj na tritu koji moe da odloi seu zrelih sastojina ili intenzivno djelovanje ugroavajuih faktora koji mogu da skrate planiranu duinu proizvodnog procesa. Starost u kojoj se neka sastojina stvarno koristi naziva se stvarnim seivim dobom. Iz ovih razloga este su razlike izmeu stvarnog i normalnog seivog doba.

Normalan prinos je trajni godinji prinos normalnog niza ili gazdinske klase koja se nalazi u normalnom stanju. U gazdinskoj klasi visoke pravilne ume koja je u normalnom stanju mora se godinje iskoristiti onoliko koliko za isto vrijeme priraste i to u koliini zapremine najstarijeg stepena starosti.Primjenjivost modela normalne umeUtvreni elementi normalne ume su korisno sredstvo za objanjenje stanja u stvarnim umama, ali nune su i neke primedbe u vezi sa primjenjivou modela. Presudna greka u prolom vijeku prema teoriji normalne ume je tome to normala nije smatrana idealnim sluajem nago je prihvatana kao regularan sluaj kome treba teiti. Tu postoje tvrdnje da je normalna uma ideal kome treba teiti ali ga ne treba dostii jer i kad ga dostignemo to je vrlo teko stanje koje je teko odrati.Uzroci nenormalnog stanja u jednodobnim umama mogu biti: nepovoljan odnos obrasle i ne obrasle povrine nedovoljna obraslost i sklopljenost sastojine

izdanako porijeklo

nedovoljan kvalitet loe zdravstveno stanje nepovoljna zastupljenost i odnos eljenih osnovnih i prateih vrsta drvea

nenormalna stvarni razmer dobnih razreda

nenormalna zapremina

nenormalan prirastNORMALNO STANJE PREBIRNE UMEPrebirna sastojina je u normalnom stanju kada svojom trenutno najpovoljnijom strukturom omoguuje trajno korienje, tako da se po izvrenoj sei i isteku ophodnjice uspostavlja ranije normalno stanje pre see u svim elementima strukture. Pri teorijskom razmatranju normalnog stanja prebirne ume razlikujemo: normalno stanje pre see normalno stanje posle see

Normalno stanje pre see je stanje inventara na kraju ophodnjice koje kod trenutno najpovoljnije strukture omoguuje trajno korienje.

Normalno stanje posle see predstavlja stanje inventara koje e zajedno sa uraslim sastojinama po isteku ophodnjice omoguiti uspostavljanje normalnog stanja posle see.Ue shvatanje normalnog stanja prebirne sastojine je stanje u kome kod ekonomski odmerenog inventara najpovoljnije strukture trajno proizvodimo najvei prirast zapremine odgovarajueg kvaliteta. Normalno stanje u prebirnoj umi ne sme se shvatiti kao statina kategorija jer je ono spojeno sa dinamikim prirodnim tokovima u umi, uslovljenim i usmeravanim i gazdinskim postupcima koje planski realizujemo u umi. Normalna prebirna uma najpovoljnije i najpotpunije strukture omoguava trajno i ujednaeno godinje korienje. Pri tom se koristi samo proizvedeni tekui zapreminski prirast a stanje sastojine pre i posle see variralo bi samo za iznos prirasta.

Mileti normale koje se odnose na prebirne ume svrstava u dve grupe spekulativne i realne. Prva grupa obuhvata pokuaje razliitih autora da zakonitosti normalnosti koje vae za jednodobne ume primene i u prebirnim umama.

Realne normale se zasnivaju na pojavama i strukturnim odnosima koje vae u prebirnim umama. Prema tome kojim se strukturnim elementom slue pri definisanju normalnosti razlikujemo normale zasnovane na: pokrovu krune ili zastrtoj povrini broju stabala

temeljnici

drvnoj zapremini

kombinovanoj normali

teorijskoj normali

Normale se dijele i na induktivne i deduktivne

Normale zasnovane na pokrovu kruna, zastrtoj povrini

Autori ove grupe (Burel, Gazin, Bemer, Henri) polaze od pretpostavke da stabla pojedinih debljinskih stepena svojim krunama pokrivaju jednake povrine. Na osnovu ovog stanovita lako je utvrditi broj stabala pojedinih stepena ako je poznata zastrta povrina jednog stepena, kao i ona koju pokriva srednje stablo stepena.Normale zasnovane na broju stabala

Ove normale spadaju u grupu realnih, u praksi esto korienih normala, jer je broj stabala koji utvrujemo na terenu pouzdan osnov za analizu i ocjenu osnovnih strukturnih karakteristika prebirne ume. Osnovno i karakteristino obiljeje strukture po broju stabala prebirne sastojine jeste stalno i pravilno opadanje broja stabala idui od tanjih ka jaim debljinskim stepenima. Pri tom je odnos broja stabala dva susjedna debljinska stepena gotovo stalan. Do ovog zakljuka je doao Liokur koji kae da broj stabala, poev od najjaeg debljinskog stepena i idui prema tanjim raste u vidu geometrijske progresije sa koeficijentom ''K'' koji predstavlja stalan odnos broja stabala ma kog stepena i sledeeg jaeg. Veliina koeficijenta ''K'' zavisi od vrste drvea i boniteta stanita. Vrste drvea koje dostiu manje dimenzije i sporije rastu imaju vei koeficijent ''K''.

Kad se normalna struktura prebirne sastojine ustanovljava na ovaj nain polazi se od normalnog niza stabala koji predstavlja normalnu postepenost broja stabala svih prenika od taksacione granice do dimenzija seive zrelosti potrebnih da se po isteku ophodnjice iskoristi jedno zrelo stablo. Normalan niz stabala predstavlja prebirnu sastojinu u malom pa se pomou njega moe konstruisati normalno stanje prebirne sastojine pre see, odnosno odrediti broj normalnih nizova stabala po hektaru pre see normalne prebirne sastojine. Ophodnjica je jednaka vremenu prelaza prenika u kome se nalazi prenik seive zrelosti.

Ureen normalni niz ima onoliko nizova po jedinici povrine koliko godina ima ophodnjica.Normale zasnovane na zapreminiS obzirom na mogunost znatnog variranja zapremine po hektaru, kod organizovanja gazdovanja u prebirnim umama se postavlja pitanje odreivanja najpovoljnije zapremine sa aspekta njene proizvodnosti uz obezbjeivanje trajnosti prinosa i prebirne strukture. Veliina normalne zapremine zavisi od vrste drvea, prenika zrelosti za seu i tipa ume, pri povoljnim ostalim osnovnim uslovima. Uopte gledano odreivanje optimalne zapremine nije jednostavno i jednokratno pa se u kratkom vremenskom periodu mogu nai samo privremena rijeenja. Rijeenje je mogue kad su u pitanju umski kompleksi sa ve izgraenim prebirnim umama i intenzivnim gazdovanjem na osnovu stvarnog stanja na terenu, gde se na nivou gazdinske klase ustanovljava optimalno stanje zapremine, ovako odreeno najpovoljnije stanje ne smatra se konanim ve se tokom vremena prati, proverava, istrauje i po potrebi koriguje.

Normale zasnovane na zapremini ne posmatraju jedan izdvojeni element strukture nego polazi od zapremine koja obuhvata sve elemente strukture, broj stabala, zbir temeljnica i dr. Normalno stanje ocjenjuje se prema: apsolutnom iznosu zapremine njenom unutranjem sastavu

Meovita normalna prebirna sastojinaRanije navedene normale odnose se na normalne prebirne sastojine jedne vrste drvea. Meutim prebirne ume kod nas skoro iskljoivo ine mjeovite sastojine jele, smre i bukve. Od odnosa u smjesi pojedinih vrsta drvea zavisi ukupan proizvodni efekat prebirnih sastojina. Ovo je pre svega uslovljeno karakteristikama stanita i odnosom pojedinih vrsta drvea prema konkretnom stanitu u proizvodnom smislu. Time je u velikoj mjeri uslovljen i meusobni odnos prisutnih vrsta drvea u mjeovitim prebirnim sastojinama. Ustanovljavanje optimuma u tom odnosu jedan je od znaajnih ciljeva gazdovanja prebirnim umama. Kako su pojedinani proizvodni efekti prisutnih vrsta drvea u okviru konkretnog tipa uma u manjoj ili veoj mjeri razliiti to od razmera smese i u optimalnom odnosu zavisi vrednost svih ostalih strukturnih elemenata.Zakljuna razmatranja o normalnom stanju prebirne umeNapred navedeni modeli utvrivanja normalnog stanja su teoretski neosporni, ali su u stvarnoj umi nedostini ili su dostini samo za krae vrijeme. Zato je uveden pojam d