V. ULUSLARARASI V AN GÖLÜ HAVZASI SEMPOZYUMU

09-13 HAZİRAN 2009-VAN

THE FIFTH INTERNATIONAL SYMPOSIUM

OF V AN LAKE REGION 09-13 JUNE 2009-VAN

EDiTÖR-EDITED BY

Prof. Dr. OKTAY BELLi

MUSLIM AND NON -MUSLIMS SCHOOLS IN V AN

BETWEEN 1896-1912

ABSTRACT M. Salih MERCAN*

o ttoman state was alike other concemporary states had a educarianal system on the lands. However,

especially afcer che second half of the 18 ch century, because oflack of central auchoricy owing

to the lack of economical and militariscic power, Ottoman system unfortunatelly scarded co

collapsed rapidly. State had no extra Money co have educarianal invescments, schoolsor other

educarianal units. Morever, sex became an imporcanc factor in che educarianal system. Generally schools

were for boys not for girls. People thought that girls would have been married and so that they did not

need good education. Only practical education to servetheir husbands and kids was assumed as necessary

for girls. In other words, calking about a spread education could have not been possibly. Also, because of

the rapid decline of che state served foreigı:ı states ro have a chance to gee relacions with Occoman non­

Muslim subjeccs by escablislıing schools or educacing kids and ceenagers.In other words, in the late

Onoman period because of the lack of central auchoricy owing to palirical and economical decrease of che

scace and nıilitaristic diffıculcies, a grear amounc of non-muslim schools were opened in Van like other . several Otoman cities. Ottoman state always controlled the schools but in fact generally the control never

became effective .

These schools were for Muslims and Non-Muslim Ottoman subjects. Evecy school was for just a religious

group. Muslims sene cheir kids to Muslim educarianal instirutions and arlıers senetheir children ro their

schools. Here it is necessary to emphasize that Muslim schools were not so spread and effective. Boys of

Muslims had m uc h mo re chance than gir ls in cerms of having education. Bu c, in fact boys had no "good"

educacion because of scate's own special conditions. Onoman scace had no chance to pay much more Money

for education.

Non-Muslim' s children had been lucky in order to have much beter educacion than Muslims. Missionaries

opened schools in che district. Also rheir own religious groups had educarianal units. So that non-Muslims­

zimmis had chance to seleec a school to be educaced. Morever, because of addirional educarianal facilities

and missionaries, they had chance to gee much more effeccive education and co go out foreign councries

* Assiseane Prof. M. Sal!ih MERCAN, Yüzüncü Yıl University, Faculty ofSciences and Leerers, Deparrm~e of History, Van-TURKEY, e-mail: s.mercao@yyu.edu.tr.

221

Bendimahi (Ali lhıan Özriirk)

to complete their educational processes. All the schools had special rules and they had their own budgecs

to pay the inscructors 'salaries. In all of chem, Onoman language leccure was a musc course, and ınstruccors

were appoinced by che central aurhoricy by Bab-ı Ali. Laws of che scace defined all aspects of educational

activities. Hovever, in the pract:ise, because of conditions, the state never conrolled the scools effectively.

All educacional activities were reporced bur, offı.cials of the stace never been aware of che faccs.Missionaries

and religious characters of non-Muslim setders of the discrict assumed that they had chance ı:o give a new

shape ı:o kids educated in their schools. Seperatist Armenian movements were appeared owing to their

educational activities lasted uncil che end of Ottoman reign in che area.

KeyWords:

Van, Muslim Schools, Non- Muslim Schools, Ottoman Educacional System

222

V AN'DAKİ MÜSLİM ve GA YRİMÜSLİM OKULLAR (1896/1899/1912)

GİRİŞ

O s~anlı ~ğicimi ve:bilimi terimi Osmanlı

doneını boyunca ımparatorluğun

yayıldığı coğrafya üzerinde gelişen ilmi

ve eğitim faaliyetl~rini kapsar. Osmao:lı

İmparatorluğu küçük bir beylik olarak XII. yüzyılın

sonunda kurulmuş, Bizans İmparatorluğu'nun

Anadolu ve Balkanlar' daki coprakları üzerinde

yayıldıktan sonra 151 7'deo itibaren Arap dünyasıru

da idaresi altına almış, Orta Avrupa'dan Hint

Okyanusu'oa kadar uzanan büyük bir sahaya hakim

olmuş ve kısa zamanda İslam dünyasının en güçlü

devleti haline gelmiştir.

Osmanlı eğitim müesseselerini~ kurulması ve

bilim ile ilgili faaliyetlerin teşekkülü ve gelişmesi,

Osmanlı öncesi Selçuklu döneminde Anadolu

şehirlerindeki eski ilim müesseselerinin yerleşik

gelenekleri ile dönemin en mühim ilim ve kültür

merkezleri sayılan Mısır, Suriye, İran ve

Türkisean'dan gelen alirolerin sayesinde

gerçekleşmiştir. Osmanlılar İslam dünyasının

kültürel ve ilmi hayatına yeni bir dinamizm ve

zenginlik kazandırmıştır. 1

Osmanlı dünyasında eğitim, yüzyıllarca resmi

ve gayri resmi müesseseler yoluyla yürütülmüştür.

Bu farklı müesseseler arasıoda en önemlisi ve ilmi

ile ilgili faaliyetlerin başta gelen kaynağı hiç ~~ r

M. Salih MERCAN*

şüphesiz kuruluşundan yirminci yüzyılın ilk

çeyreğine kadar varlığını sürdüren med reselerdir.

Değişik etnik menşe'lerqen gelen Müsli.İ!llan halklar mozaiğinin eğitimi ve kültür birliği ve aynı dünya

görüşüne sahip oluşunu sağlayan medreseler, aynı

zamanda fertler arasında eğitim eşitliği ile

toplumdaki değişik tabakalar arasında hareketliliği

(dikey-yatay) sağlayan sosyal bir fonksiyonuna

ah. o 2

s ıpcı.

Osmanlı Devleti'nin eğitimi, bir kamu görevi

olarak kabul ermesi, Tanzimat (1839)'dan sonra

olmuştur, Devletin vereceği eğitim dışında, ülkede

üç türlü özel öğretim kurumlarının varlığı da bu

devrede ortaya çıkmışcır. Bu özel öğretim

kurumları:

a) Çoğunlukcaki Müslüman Os.qıanlılar tarafından

açılan medreseler ve mekcepler, b) Azınlıkta

bulunan ve Müslüman olmayan Osmanlı cemaatleri

tarafından açılmış özel okullar ve kuruluşlar, c)

Yabancılar tarafından açılmış okullar ve kuruluşlar.

Klasik Osmanlı dönemine damgasını vuran

medreselerio yanında, Enderun Mekcebi, ikinci bir

eğitim siscemi olarak ortaya çıkmıştır. Daha dar

bir çerçevede oluşan bu sistem, fikri yönden medrese

ile aynı cemele ocurmakla beraber, hedefi ve

ceşkilaclanması ve yetiştirdiği insan gücü ile devlee

ve toplumda icra ettiği fonksiyon b~ndan farklı

durumdaydı. Mülki ve askeri teşkilatlara ve özellikle

saraya adam yecişcir~o bu rnekcep daha çok siyasi

müessesenin resiri altında gelişml.şcir.

*Yrd. Doç. Dr. M. Salih MERCAN, Yüzüncü Yıl Üoive~sitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Van-TÜRK!YE, e-posta: s.merc~n@yyu.edu.tr '

223

M. Salih MERCAN

Osmanlı eğitiminin bu resmi şekilleri dışında,

medrese eğitimine benzer bir eğitim de cami ve

kütüphanelerde, aynı zamanda zengin devlet

adamları ve ulemanın konaklarında yürütülmüştür.

Edebiyat ve sanada zenginleştirilmiş bu paralel

serbest eğitim ve kültürel faaliyetler son döneme

kadar sürdürülmüştür. Medrese eğitiminden farklı

olarak daha çok halk kitlelerinin eğitimi ve

mensuplarının nefis terbiyesini hedef alan cekke

ve zaviye gibi dergahlarda yaşanarak sürdürülen

eğitimin Osmanlı eğitim, din, casavvuf ve külrür

hayatında önemli bir yeri bulunmaktadır.3

Osmanlı Dev~eti'nde i.lk eğitim ve öğretimin

yapıldığı yer Sıbyan Mekcebi (ilk mekcep) idi.

Çocukların eğitimi için teşkil edilen bu rnekcepler

klasik İslam medeniyerindeki "küttab", adlı

okulların devamı . mahiyetindedir. Bu okullara

ayrıca darü'l-talim, darü'l-huffaz, taş rnekcep veya

sadece rnekcep denilmiştir.

Genellikle devlet ve ileri gelenleri ve padişahlar

tarafından külliyelerin içinde, camiierin birişiğinde veya müstakil bir yapı halinde kurulan sıbyan

mektepleri, mali ve mekan açısından fazla bir külfet

getirmediğinden her köyde, her mahallede ve her

semcce açılmıştır. Ayrıca bu rnekcepler

vakfıyelerinde belirtildiği gibi karma veya kız ve

erkekler için farklı binalarda olabilirdi. Vakıf

sistemi ile kurulan ve yürütülen bu mekteplerin

çalışma prensipleri vakfıyelerinde belirtilmesine

rağmen, ~ğitim de pek çok ortak yönleri vardı.4

II. Abdulhamid döneminde okulların sayısı

hızi~ artmıştır. Kızlar için açılan bir kız öğretmen

okulu bulunmasına karşılık, kız rüşdiye

rnekceplerinin taşraya götürülmesi sonucu, kızların

devam edecekleri rüşdiyelerin sayısında, mevcudun

üç katına çıktığı görülür. Buna ek olarak kızlan

üretici yapmak amacıyla sanayi mektebi de açılması

gerçekleştirilmiştir.5 Arşiv belgelerine göre Van

merkezde kızlar için, bu amaçla bir sanayi

mektebinin varlığını görmekteyiz.

Yabancı ve azınlıklar (gayri Müslim),

V. Uluslararası Van Gölii Havzası Sempozymmt The Fifth International Symposiımı ofVan Lake Region

224

Tanzimat'ın kendilerine tanıdığı aşırı özgürlükten

yararlanarak eğitimde önemli mesafeler aldılar.

Isiahat Fermanı (1856) ise gayrimüslim uyruklara,

kendi dinlerine ve kültürlerine dönük, ilk, orta ve

yüksek derecede okullar açma fırsatını verdi.6

Müslüman olmayan gruplar kendi, dil, din ve

geleneklerini sürdürmek ve çocuklarını okurmak

için okullar açtılar. Bunların çoğunluğu dinsel

ruhhan okullarıydı. Her okulun öğretimi kendi

dili ile yapılmakta idi. Bu okulları dış devletler

desteklediler ve bazen de kendi politik çıkarları

doğrultusunda kullandılar.

Osmanlı Devletinde açılan çeşitli yabancı ve

azınlık okulları, ülkedeki eğitim sistemini

temelinden sarsmıştı. Müslüman okulları, bu

okullarla yarışması mümkün olmadığı gibi, ülkede

bir eğitim karmaşası vardı. Bu durum, Osmanlı

Hükümetinin, maarif işlerinin gidişine dair kaygı

ile harekete geçişi 1862'dedir. Ahmet Vefik

Efendi'nin (paşa) "Anadolu' nun sol kol Müfettişliği"

geçici görevi ile 1862-1864 arasında Batı

Anadolu'yu dolaşıp okulları denededikten sonra

dönüşünde, Meclis-iVala'da ve MaarifNezareti'nde

yapılan görüşmeler sonucu, yeni okullar yapılması

ve okullarakitap gönderilmesi kararlaştırılmıştır.

1869'da yayınlanan ve yasa hükmünde olan Maarif­

i Urouroiye Nizamuarnesi ile Osmanlı yönetimi

ilk kez bu tüzükle eğitim işlerine ciddi biçimde

eğilmiş; düzensiz, sistemsiz, günün ihtiyaçlarına

göre belirlenmiş kurumlaşma, ilk kez bu tüzükle

kurallara bağlanmıştır. Nizamnamenin başlıca

hükümleri şunlardır:

• İlköğretim zorunludur. Bu aşama okulları,

sıbyan (anaokulu ve temel eğitim birinci kademe)

mahalle ve köy okullandır.

• Rüşdiyeler (ikinci kade.rİie) en az ·5 00 haneli'

kasabalarda açılır.

• İdadiyeler (ortaokul) 1000 haneli büyükçe

merkezlerde açılır.

• Sultaniler (lise) vilayet merkezlerinde

V. Ulıtsla1·arası Van Gb'lii Havzası Sempozyitmıt The Fifth InternationaL Symposimıı ofVdrı Lake Region

kurulacaktır.

• İstanbul'da bir Darülfünun (üniversite)

bulunacaktır.

• İstanbul'da ayrıca bir Darülmüallimin (erkek

öğretmen) bir de Darülmuallimat (kız öğretmen)

okulu bulunacaktır.

• Öğretim yöntemleri ve teknikleri geliştirilecek,

öğretmenlerin bilgi ve görgüleri artırılacaktır.

• Maarif merkez örgütü düzenlenecek, illere

şubeleri açılacaktır.

• Öğrencilerin olrulu ve öğretmeni sevrneleri

önlemleri alınacaktır.

• Okul giderleri için halkran yardım

toplanacaktır. 7

1869 maarif nizamnamesi ile her mahalle ve

köyde bir sıbyan okulu açılmasıı. öngörülüyordu.

Ancak Müslüman, Gayr-i Müslim, kız sıbyan

okulları ayrı olacaktı. Okulların yapın:ı., onarım

giderleri ile öğretmenlerin maaşlarının ödenmesi

köy ve mahalle halkına bırakılıyordu. 8

Bu durum nedeniyle, sıbyan okullarının

gelişmesinde ve öğretmen temininde zorluk

çekilecektir.

Van' da okuilaşma durumuna baktığırruz zaman,

arşiv belgeierinden, Müslüman ve G"ayrimüslim

okulları hakkında birçok belgeden, okul sayısı ve

genel durumu hakkında bilgi edinmemiz

mümkündür. Belgeletle beraber, eğitimle ilgili

bazı layihalarda bulunmaktadır. Bu layihalardan

V an Valisi Hami d Paşa' nın Sultan ll. Abdulhamid' e

yazmış olduğu 16 Aralık 1886 tarihli layihanın

okullaşmayla ilgili bölümünü aktarmakla

yetineceğiz.

"Ülkemizin her yeri yeniden kurulmakta ve inşa

olduğu gibi, Van vilayetine bağlı Gevaş ve Erciş

kazalarma gittiğimde, kaymakamlık merkezlerinip.

ve yakın çevrelerindeki Müslüman köylerinin

bulundukları alanların genişlemesi ve nüfuslarının

artması ile büyük birer kasaba durumuna gelmeleri

ve haÜcının da yakın ilgileri nedeniyle yükselme

ve olgunlaşmanın temel unsurlarından olan ilim ·

225

M. SaLih MERCAN

ve tekniğin oralarda da kurulmasının ve

yaygınlaştırılmasının zorunlu olduğu görülmüştür.

Halkın bu konudaki düşüncelerini

yoklandığında, son derece istek, arzu ve

memnunlukla, yapı masrafları ileri gelen varlıklı

kimseler tarafından karşılanmak üzere birer ortaokul

yapılması kab~ edilmiştir. Allah'ın izni ile

ilkbahar' da adı geçen kasabaların uygun ve güzel

alanlarında okul binalarının temellerinin atılması

ve yapırnlarına geçilmesi için gerekli yapı malzeme

ve ihtiyaçlarının sağlanmasına şimdiden

başlaruruştır.

Adları geçen kazalar ile vilayete bağlı diğer

yerleşi~ alanlarında yüzden fazla sıbyan ve

ilkokulun açılması, bütün köylere bu okulların

yaygınlaştırılması, öğretmenlerinin atanması ve

diğer gereken hususların tamamlanması için, bu

konuda ayrıca düzenlenen isim defteri ile diğer

belgeler de MaarifNezareri'ne gönderilmiştir.

Ortaokul öğrencileri çeşitli bilim ve teknik

dallarında yeciştirildikleri gibi; sıbyan okulları

öğrencilerinin de aynı şekilde yetişmeleri;

efendimizin hayırlı, olumlu arzu ve emellerinden

olması nedeniyle, daha önce açılmış bulunan sıbyan

okulları öğretmenleri ile kayıtlı olan öğrencilerin

devamlılıkları ve yetiştirilmeleri konularında nasıl

sürekli, dikkat ve titizlik gösterildi ise, yukarıda

açıklandığı üzere yeniden açılacak okullarında aynı

şekilde konerol ve denecim altında bulundurulacağı

şüphesizdir. Efendimizin bu konuda da yakın ilgi

ve yardımlarının esirgenmeyeceği kesin olduğundan

her şey için teşekkürlerimi sunarım. "9

1896 yılında Van Vilayeri'nin idari kururnlarını

tefrişi yapılırken, MaarifDairesi'nin hesapları

Sandık Emini Manok Efendi ca_rafından

çıkarılıruştır. Sandık emini Manok Efendi'nin

maarifle ilgili hesapları çıkarılırken; maarif

gelirlerinden yedi !:>in dört yüz kırk dört kuruşun,

vilayerin diğer işleri için harcandığı cespit edilmiştir.

Müfettişler tarafından tutulan turanakta, " her ne

kadar devler işine harcaruruşsa, maarif hissesinden t

M. Salih MERCAN

b~ka işlerde sarf ol unduğu için, bu paranın sandık

emininden tahsiline şerhini düşmüşlerdir. Teftiş

heyeti;

MaarifNezareti'nden Van'da bulunan

Rüştiyenin yerine yeni bir iptidaiyenin açılması

ve Van'da bir de sanayi mektebinin kurulması

istenmiştir. Bununla birlikte Van MaarifDairesi

tarafından MaarifNezareti'ne gönderilen rapor ve

V. Uluslararası Van Gô1ii Havzası Sempozymmt The Fifth International Sympositmı ofVan Lake Region

cetvellerde, Van'da bulunan Müslüman ve ~ -

Hıristiyan okulları, bu okullarda eğitim gören· kız

ve erkek öğrenci ile öğretmenierin sayıları ve

öğretmenierin m~ları yer aldığı gibi; ayrıca maarif

gelirleri ve bu gelirlerin tahsil edilen ve edilmeyen

miktarları belirtilmekte olup, bu tablolar ~ağıda

verilmişti.

Van'da Mevcut İslam rnekceplerinin Miktarı, Personelin Durumu ve Maaşları10 (1896)

Okulun Acil ve Peısooel Öjlrernıeo Öğrenci Senelik Aylıkgider Bulundujlu Yer sayısı sayısı sayısı gider

Van Merkeı R~yesi 2 4 92 ı8404 ı534

Erçiş ,Kazası Rüşdiyesi l 2 22 8160 680

Adileevaz Kazası ı l 27 3792 316

Gevaş Kazası R~yesi ı ı 2 4368 364

Edremit Rllşdiyesi ı ı ı6 3068 264 DoruJJeyz Hamidi Rllşdiyesi ı 45 1368 114 Haruniye Mab:ılesi Rllş<liyesi ı 35 ı 368 47 Hııfiz.iye Malullesi Rilşdiyesi - l 63 570 47

GeJetebed (?) İıı:is mekttbi - 2 72 570 408 fbdik:ı.i mu' ı:ikc lass rı>elaıbi ı ı 36 4902 114

Toplam 9 93 3066 43995 3727

Okulun Adı ve -J Personel Öğrecmen ögrenci Senelik Aylıkgider Bulunduğu Yer soyısı $'ayısı nyısı gider

Boşkale Merkeı R~ ye Mekcebi 9 15 ~ 406 5ll08 4051 (Bir Suby:ıo Mekcebi d ahildir)

Gev:ış Meckeı Rllşdiye Mektebi (Bir Süby:ıo Mekcebi cillıildir.)

ı 3 ı5 9384 782

Çölernecik Metkeı R~iyesi (Bic Sübyon Mektebi dahildir)

ı ı 17 4292 366

Görevli Diğer Personel için yapıloc:ık ah.ınini lwa.m:ı.lar

l ı 32 2600 ısı o

Hıristiyan Mektebiııde Görevli Osman!ıcı ö.Ç-rea:ııenlerine , .. diJıer bizmedileıe yapıloc:ık ödemder

3 6 64 2600 ısı o

Toplam (ük dört silrun) ıs 27 534 69984 8819

V an' da Mevcut Hıristiyan Mekteplerinin Miktarı, Personel Mevcudu ve maaşların (1896) .

Mekcebin İsmi Muıı.llime · Mwı.Liim KızÖğcenci Erk<k ÖJırenci Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı

Acem Haço Mahallesi Protestan Mekcebi

7 7 ı4o ı ~o

Noqia Mah.Mar'Ul Ya'J,:up Kilisesi Mekcebi

3' 5 250 -

Acem Hoço Mıh . (S>Rduky~) Kilise Mekcebi

- ll - 320

Erek M2h. Kilise Melcrebi 2 ı o 15 500

Nalboneoğlu Mah. Hampa<sun Kilise Mekc<bi

- 8 - 185

Ş:ılıo-oğlu M:OI:ı.Kilise Mekcebi 3 7 ı50 ıs

Sabuncuoğu .t.fııl:ı . Mirruıa Kilise Mekcebi

2 8 ıoo 200

Toplam (ilk dört silrun) 17 56 655 ı373

226

V. Ulmlararası Van Gö1ii Havzası S'empozyıtmt; The Fifth International Symposittm ofY_an 4zke Region

Van'da mevcut İslam ve Hıristiyan

rnekceplerinin durumu yukarıda belirtilmiş olup,

İslam rnekceplerinde görevli öğretmen V('! diğer

hizmetlilerin maaşları, toplanan yardımlardan ve

vilayet vergi gelirlerinden karşılanmaktadır.

Hıristiyan rnekceplerinde görevli personelin maaşları

da, kilise gelirlerinden, emlak kira bedellerinden

ve ahaliden toplanan öğretim ücretinden

karşılanması sağlanmaktadır. Maarif V ekalerinin

25 Temmuz 1312 tarih ve 56 nolu emirleri

gereğince Hıristiyan rnekceplerinde görevlendirilen

M. Salih MERCAN

Osmanlıca lisan derslerini verecek öğretmenler için

780 kuruş, yapılan yardımlardan ödenek ayrıldığı

ve Osmanlıca derslerini vermek üzere 7 (yedi)

öğretmen görevlendirilmiş olduğu da dikkate

alınırsa, 780 kuruş'a ek olarak, yılda 5861 kuroşa

ihtiyaç duyulacaktır. 16 Eylül 1312

(28 Eylül 1896)12

Van Maarif Müdürü

(V ekili Muhasebeci)

Van Vilayeti'ne toplanılan Yıllık MaarifHissesi .

Seoe J 1312 Sensi 1311 Senesi (geçen yıl)

Gelir~idi Vergigeliri Aptgeliri Toplam V ergi geliri Aptgeliri Toplam

1312 yılı llhct ~ın•ladu 1332S 3S926 12 492Sl 12 46261 17 80381 3 126642 20

1312 yılı ı.Uct B~ı-Ai!wıossonu 849 28 - 849 28 388 48268 ıs 486S62S

1312 EyiUi oyınıııencleneo 1332S 3S926 12 ~8410 240 4S873 17 32112 18 77985 3S

Geçmiş Yıllarla ait Tahsilat:13

Verginin ai< olduj!u yıl Vergi geliri Aptgeliri Toplam

Geçmi}YıUu 49099S 12 90 3S9S 12 S80 344S 24

Balaya blan (Toplanamayan) - 671S 671S

49099S 12 89688012 S796830 24

Maarif Hissesi Olarak Kira Gelirleri Yıl 1 ve4 Vilayeı Evkaf Mahkeme

Nolu Ma dna İdocesi Harç DUklcln Geliri hissesi geliri Gelir

1309 1200 360 720 1080

1310 1200 360 720 1080

1311 1200 360 720 1080

1312 1600 360 720 1080

Toplam S200 1440 2880 2880

T:ıhsil 3018 170 216 4320

Kıılan 2182 1270 720 -

Van vilayetinin maarif hissesi ile ilgili yapılan

tahsilat yukarıda belirtilmiştir. Geçmiş yıllarda

toplanamayan maarif hisseleri, kısmen toplanmış

olup, Hakkari sancağından tahakkuk

alınamadığından hesaplara dahil edilememiştir:

Dük.kan ve diğer kiralardan elde edilen gelirler,

vakıflardan ayrılan pay, Ziraat bankası ve

227

Tapu Ziraa.c ve Maliye Daııiliye Kıılemin Müh. den D ai. den Gelir Odalan aktanlan Geliri

geliri

720 1620 2400 S760

720 1620 2400 S760

720 1620 2400 S760

720 1620 2400 S760

2880 6480 9600 23040

1100 6480 6000 14400

1780 - 9600 8640

mühendislik hizmetlerinden ayrılan maarif hissesi,

Dahiliye dairesi gelirlerinden ayrılan maarif hissesi

ayrı iyrı gösterilmiştir.17 Eylüll312.14

Van maarif Müdür V ekili

(Muhasebe Müdür v.)

M. Salih MERCAN V. Ulııslararası Van Göiii Havzası Sempozymnıt

The Fifth International Symposittm o/Van Lake Region

Maarif Müdürlüğünün Bütçe Durumu

S:ındıkra Mevcut Olup Seneye V:ıridat(kuru~) Sarfıyat (kuru~) Devir Devri Gereken

1310 Yılı Al!usros B~ı 99950 14 94689 57 5268 17 ŞuborSonu

1311 1-bıt B:qı Şubor Sonu ı 155531 21 IS01216 5410 15

1312 . • Al!us<os Sonu S9707 2S S7899 29 1807 36

İcar ve Yardım Gelirleri

1310 AJiusros B:qı Şubor Sonu 8437 ıs 4103S 8841 10

1311 ı.Wt B:qı Şubor Sonu 7552 30 1246 20 8798 10

1312 ı.Wt B:qı Şubor Sonu 3153 20 287 20 6023 20

Topicını V:ıridar 315 189 20 315 189 20

.Kirolıım:ı Giderleri olar:ık ödenen 4527 ıs

Sandık Mevcudu 7787 23 . . + Kira Gidtrleri Topbma 12314 38

Yardım Gelirleri 2367040 4S27 15 19 143 25

Van Maarif dairesinin yardım hissesi ve kıra gelirleri ile yapılan ma:ıraflar yukarı çıkarılmıştır. 16 Eylül

1312.15

Osmanlı Devleti'nde eğitim faaliyetleri

yoğunlaştırma çabaları yanı sıra, önemli bazı

hususlarda göz ardı edilmekte idi. -1 Bunlar:

• Maarifin belirli, düzenli ve yeredi gelir

kaynakları yoktu. Hayır, hasenat; salma paralarının

bir kısmı, yıkılmıŞ vakıfların gelirleri, velilerden

toplanan yardımlar, kurban derileri, fıtreler . .. Ülke

genelinde ilköğretim ve rüşdiye okulları bu

gelirlerle ayakta turulmaya çalışılmaktaydı.

• Çocuklar, genelde donarumdan, beslenmeden,

sağlıktan, bakımdan yoksundular. Çoğu, okula

yalınayak!, yırtık elbiseler ve entarilerle devam

ediyordu.: O turacak sıralar, sınıfı ısıtan soba yoktu.

Uzaktan gelenler, bellerine bağladıkları kuşağın

aras'ındaki kuru ekmek ve soğandan ibaret azıkla

yetiniyordu. Okul ortamı havasız, rutubetli, kirli,

tuvalet ve sudan yoksundu.

• Hocaların çoğu, doğru dürüst ilkokul

228

Van Maarif Müdürü

öğrenimini bile almamış, cahil, kaba, pedagoji

nedir bilmez adarnlardı. Halk onların sertliklerini

severdi Darülmuallimi bitirenlerin bile bilgileri

ve pedagojik yeterlilikleri tam değildi. 16

Meşrutiyet maarifinin bütçesi, Tedrisat-ı

İptidaiye Kanun-ı Muvakkati'nin 15. maddesi

uyarınca konan "Tedrisat-ı İptadiye vergisi" ile

özel ve düzenli bir gelir kaynağına

kavuşturulmuştur. Önceki yıllarda Maarif bütçeleri

180-200 bin lira arasında iken, 1909-1914 arasında

giderek yükselmiştir. Ama I. Dünya Savaşı

başlayınca ilk bütçe tırparuru maarif yedi. 1914'te

İdare-i Vilayet Kanunu yürürlüğe konunca da bazı

birimler ve harcamalar özel idarelere aktarıldı.

Meşrutiyet' ten önce maarif ödeneğinin yüzde 2 5 'i

aylıklara giderken bu oran yüzde 2'ye düşürüldü,

yatırımlara ayrılan miktarda artış sağlandı. 17

- ···

V. U imiararası Van Gô1ii Havzası Sempozymmt M. Sa#h MERCAN

The Fifth lnten:zational Symposimn ofV~n Lake Region

...

Van Vilayeti'nde bu1unan Müsliirpan, Ermeni ve Amerikan ortaoku1ları ile öğrenci miktarları18

Yıl Müslüman Müslüman Ermeni Ermeni Amerikan Ermeni Orcıoku!Lır ÖJlrenci On:ıohı!Lır Öğrenc.i On:ıoku!Lır ÖJlrenci

1888 5 2ı - - - -1897/ı898 8 207 - - - -189811999 8 ı57 7 780 - -1899/ı900 8205 - - ı 390

1898-1899'da Van Vilayetinde Oku1 ve Öğrenci Sayısı: 19

R~di e idadi G:ıyrimüsüm Yab:ıncı G.,oel Toplam İpridai Okul 01..-ul bJlrecmen 01..-ul Öğretmen lik-Ona Ilk-Orta 01..-ul

01..-ul Öğrermen 01..-ul Öğrecmeo Öğretmen

. 66 17 -r 892 ı ı 53 20 ı 894 5 ı 260 49 ı 2099

21 Kanunuevvel1327 ( 3 Ocak I9i2) Tarihinde Tespit Edilen Müslim ve Gayrimüslim Mektepleri 20

Mektebin Mensubu Mekrebio Mekrebio Mektebi n İsmi Mekrebio Derecesi Olduğu Tesis Tarihi Resmi veya Mevkü

Cemaatveya Hususi Miller Olduğu

idadi l\!üslim 1323 Resmi İdadi-i Mülki Van Merkez

fpridai Müslimve Gay:rimüslim.

1325 Darülmuallim

Rüşdiye ı322 EsasR~i

İpridai 1315

ı308

1321

1325

1302

1322

ı323

Ermeni ı325

ı325

1 İslam 1314

1325

130ı Husus i

·ve Rüşdi Ermeni ı288

.. ı293

İptidai ve 1268 R~di

.. 1268

İdadi ı286

R~di ve ı265

lptidai

Rüşdi 1317

İdadi 1319

229

M. Salih MERCAN

lp<iclııi .

ı290 .

lprid:ıi-Rıqdiye

. ı290

. Riqdiye . ı 302 . Riqdiye Ermeni 289 Hususi . . :ı ıs . lo<id:ıi . ;ıs

. . .

3ı2 .

. . 314 .

. . 3ı9

. . . 319 . . . '120 . . .. 319 . . . 296 .. . .. 296 . . .. 296 . .. . 296 .. . . 296 . . . 321 .. . . '121 . . . 321 . . Islam 341 Resmi . Ermt ni 326 Hususi . . 323 . . . 320 . . . 326 . . . 323 . . . 297 . . . n 4 . . .

:ıı2 .

. . 319 .

. . 319 . .' . . 319 .

. . 318 .

. . ?97 .

.. . 316 .

.. .. :ı26 .

. lst:ım 341 Resmi .. Ermeni 326 Husus i . . 326 ..

Tüm azınlık okullan mensup olduğu cemaatler

tarafından devletin hiçbir müdahalesi olmadan

açılmış ve yönecilrnişcir. Tanzimat Fermanı'nda ı

maarille ilgili hiçbir kayıt yoktu. Fakat Tanzimat' ı

tamamlayan meşhur 1856 Isiahat Fermanı ise

Türkler için değil, azınlıklar için çıkarılmıştır.

İngiliz elçisinin ağır baskısı altında hazırlanan

1856 Isiahat Fermanı gayrimüslimlere kültürel

bağımsızlık veriyordu. Artık Osmanlı Devlet;

kültür, eğitim, siyasi kanaat ve düşünce yönünden

hızlı bir parçalanma sürecine girecektir.

1860'dan sonra düzenlenen Millee

Nizamnameleri ile Osmanlı azınlıklan teker teker'

kendi milli eğitim bakanlığını kurdular. Arcık

Rumlar okullarının yönecim ve denecimini

"Muhcelit Meclis", Ermeniler " Ermeni Maarif

V. Ulıtslararası Van Götii Havzası Sempozyıtmıt The Fifth International Symposimn o/Van Lake Region

lG~ . . Emriyaka

. Emriyaka

Fr.ınsız

Sıhke

Kalecik Van Merkez Kl!v

Eskepaıı . Pa i< :ın ıs . Merkez . O mn . Mesocldek .. Kord is Ha\':ı.sOr N:ılı.cıbii

Köni . Demi . Tenisi .. Herkanisi .. HoraüiUm . ~•h•~nltım . Pi""k . H:ınik Tunu Nahivesi

Canilc Tımu N ahiyesi

Pirırario . lriris . Kocio . Pi rnriD . Meıusir . Nnr<in . Elavı

. Hov:ınis . Elmanı:l . An:ıva.ni . Mermid . ~Mılll:ı.stın . Kanui Ercek N:ılıivesi

Yemen . Berııiri Mu md iye

Gözek .. Nezarovıı

.

Komisyonu", Yahudiler de "Cismani Meclis"

aracılığı ile yapacaklardı. Kanun-i Esasi'nin 15 ve

16'ncı maddelerine göre uyruk olma şartıyla her

Osmanlı okul açabilecektir! Ama Osmanlı

uycukları, aynı zamanda Osmanlı topraklarına göz

diken devletlerin uycuklarıydı.21 Bu

nizamnamelerin en önemlisi 1869 Maarif-i

Umumiye Nizamoamesidir. Bu nizarnname maarif

siscemiyle ilgili şu hususları içermekce idi:

1869 Maarif-i Umfuniye Nizamnamesi'nin

birinci maddesinde "Memalik-i Devlee-i Aliyye'de

bulunan mekcep, esasen iki kısımdır: Birincisi,

rnekarib-i umumi ye' dir ki nezaret ve emr-i idaresi

devlete aitGir. İkincisi, rnekarib-i hususiyedir ki, yalnız ~ezareci devlete ve tesis ve idaresi efrad

veyahut cemaate aittir" . -~··

230

V. Uluslararası Van Gö'lii Havzası Sempozjmmıt The Fifth International Symposittm o/Van Lake Region

Hü.kmüyle, eğitimin devlee cekelinde olmadığı

açıkça belli edilmiştir. Bu nizamnamenin 129.

maddesinde de, Mekatab-i Hususiye, bazı

mahallelerde cemaatler tarafından veya gerek cebea­

i Devlee-i Aliye ve gerek cebea-i ecnebiyeden olan

efrad ve eşhastan biri canibinden ücretli veya ücretsiz

olarak ihdas ve ce'sis olunan mekteplerdir ki,

bunların masarifat ve muhassasacı ya müessisleri

tarafından veyahuc merbut oldukları vakıflar

canibinden idare ve rü'yec kılınır" denildikten sonra

bu okulların açılma şartları respir edilmektedir.

Buna göre, özel okul açabilmek için önce, orada

öğretmenlik yapacakların elinde maarifçe tasdildi

bir belge bulunmak; sonra bu rnekceplerde umumi

edebe ve siyasete aykırı ders okutturulınamak için

okurulacak dersler ve kitaplar maarifçe görülmüş

ve kabul edilmiş olmak; nihayet rnekcep açmak

için, İstanbul' da MaarifNezareti' nden: vilayetlerde

valiler tarafından ruhsat verilmiş olmak şartını

hükme bağlamış olmakcır.22

Ermeni Patrikhanesi Maarif Komisyonu,

Anadolu'daki okullarla M~rutiyec döneminde daha

yakından ilgilenmiş ve kapanmış olanları da yeniden

açmayı başarmıştır.

Bu sırada gerek İstanbul'da, gerek Anadolu'da

Pacrikhaneye bağlı bulunmayan birçok okullar

dikkati çeker. Asıl kuruluşu 1870'e giden ve

sonradan 1880'de Hayaç Miyaçyal İngurueyan

Müşterek Ermeni Cemiyeri adı altında birleşerek,

masraflarını yardım ve bağışlardan sağlamak

sureriyle hayli okul açmış ve Van'da bir öğretmen

okulunu ceşkiladandırılmışcır.

Etmenilerin eğitime büyük önem verdikleri,

tablolar da ortaya koymaktadır. Önemin derecesi,

iki şekilde kendini göstermektedir. Bu okullarda,

231

M. Salih MERCAN

sadece erkek öğrenciler değil kız öğrenciler de

e ği cim -öğrecime gönderilmektedir. Ermeni

okullannda eğitmen olarak bayan öğretiDende

bulunmaktadır. Bu durum da kadınlara eğitimde

verilen önemi göstermektedir. Ermeni okullarında

öğrencilere, Avrupa kaynaklarıoda derlenerek veya

bu kaynakların çevirisi olan kitaplar okurulmaktadır.

Okulları müfredat prograrnları incelendiğinde,

~rmeni dili, dini ve edebiyatı ile ilgili derslerin

yanında; Türkçe, Fransızca, ascronomi, fiziki

coğrafya, matematik, anacomi ve genel tarih gibi

derslerin de var olduğu görülmektedir. Ermeni

okullarının müfredacında yer alan derslerde özellikle

tarih, coğrafya ve edebiyat derslerinde; bağımsız

Ermenistan, yüceleşcirilmiş efsanevi Ermeni

tarihinden bahsedilmektedir. Özellikle Ermeni

coğrafyasından bahsedilirken, Van'ın adı,

Vaspurakan; Erzurum'un adı Garin; Diyarbakır'ın

adı ise Dikranagred olarak arulmaktadır. Ermeni ·

öğrencilere dağıtılan kitaplarda, Ermenistan haritası

ve arınası bulunmaktadır. 1895-1896 yıllarında

Van'da çıkan Ermeni isyanlarını bastırmak üzere

görevlendirilen Sadettin Paşa' da, Ermeni okullarında

öğrencilere okutulan ders kitaplarında, Hazar

Denizi'nden Adana'ya kadar olan bölgenin

Ermenistan sınırları içersinde gösterildiğini

belirtmektedir. 23

Ermeni isyanları sırasında eğitime ara

vermişlerdir. Van'da bulunan Ermeni okullarının

bir başka özelliği de, Hıristiyan öğrencilerin devlet

okullarına devam etme hakkına sahip olmasına

rağmen, bu okullara sadece, Müslüman çocukların

kayıtlı olmasıdır. Ermeni çocuklar genellikle, ya

kendi okullarına, ya da Amerikalı misyonetlerio

açmış oldukları okullara devam etmektedir.24

M. Salih MERCAN V. Uluslararası Van Götii Havzası Sempozyıtmtt

The Fifth International Symposimn ofVan Lake Region

Van'daki Fransız Misyoner Okulları25

Ülke Öğcenci s:ıyısı

Elçilik Rabml:ırı

Osmanlı Aqivi rak:ırni:ırı

Fransa 675 Belli değil .. Peres Dominkains Erkek Mektebi . " . . KızMekıebi . . Dominiaıin Rahibeleri Mekwbi . . Yerimhane .

Van'daki Yabancı ve Misyoner Okulları26

Van Vilayeti'nde Bulunan Amerikan Okulları

Okulun Okulunİsmi

bulunduğu Tesis ve Bağlı Ruhsat Tarihi Bulunduğu durumu

yer Cemiyet

Van Sancağı Otuz Arnerikan 9 yıl V ao Bağlarda Senedir Mektebi

ı290

Van saocağı, ı290 Arnerikan 30yıl Bağlar Ermeni " Mektebi önce Malı. ı tanede " ruhsat Şehir'de alınmış

ı Şehirde, ı303 Arnerikan -1 ı' de bağlarda yerimhaneleri

Bu mektepler:

Amerikan Kız mektebi (Gündüzlü)

Kız mektebi (yatılı)

Erkek mektebi

Okulun Derece ve tahsil Süresi

Van' daki mevcut üc Amerikan okulunda 460 . . kız öğrenci, 5 3 7 erkek öğrenci, öğrenim görmekte idi.

Eğitim Öğrenci Mezhep Öğretmen Diğer Zamanı Sayısı ve Sayısı Bilgiler

Kız~rkek Milliyetleri

N im + ı37 Ermeni + 200

N im + 222 Ermeni Bina + ı6o kiralıktır

78

ı6o 200 Yukarıdaki okullarda eğitim gören yerimler kalmaktadır

Amerikalı misyoner Lynch Van'da bulunduğu

süre içersinde Ermeni okullarını ziyaret ederek

çalışmalarına destek vermiştir. Onun verdiği bilgiye

göre de Van'da Ermerıilere ait (resmi) ll okul

vardır ve bu okullara toplam 2.180 öğrenci devam

etmektedir.

Misyoner Lynchey'e göre Van'daki Ermeni Okulları

Okulun ismi Erkek öğrenci sayısı Kız öğrenci sayısı Okulun yeri

Ar:ıkh 450 150 Bahçeler

Norashen 300 . Bahçeler

Yisuseıırı 200 100 Kaleiçi

HanJ,:usner . 250 Bahçeler

Sanduhtean . 150 Bahçeler

Khach-poghan 155 . Bahçeler (merkez)

):.usavorchean (Özel)) 90 30 Bahçeler (merkez)

Haykavank 85 15 Bahçeler

P:ıragamean (özel) 50 25 1lahçeler

Pusantean (öıel) . 75 Bahçeler

Lukasean 45 10 Bahçeler

Toplam 1375 805

232

V. Ulttslararası Van Gô'lii Havzası Sempozytt~mt The Fifth Interrzational Symposiıtm ofVan Lak~ Region

DiPNOTLAR

ı. Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlı Devleti ve

Medeniyeti Tarihi, II, s. 223

2. İhsanoğhi, a.g.e., s.229

3. İhsanoğlu, a.g.e., s. 230

4. İhsanoğlu, a.g.e., s. 23ı

5. Şefika Kurnaz, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e

kadar Kadın, Osmanlı Araştırmaları, s. ı

6. Necdet Sakaoğlu, Osmanlı'dan günümüze

Eğitim Tarihi, s. 87

7. Sakaoğlu, a.g.e., s. 89-90

8. Yalçın Yıldırım, Türkiye·de Çağdaş Eğitim

Tarihi ı 734-ı876, s. 150

9. Van Valisi Hamid Paşa' nın layihası, Osmanlı

Arşivi, Yıldız Tasnifi-Ermeni Meselesi, III, s.

339-34ı

ıo. BOA., Y.EE., Dosya: 132/7, s. ı

ı ı . BOA., a.g.b.

12. BOA., Y.EE., Dosya: 132/7, s. ı

13. BOA., Y.EE., Dosya: 132/7, s. 4

233

M. Sa/ih MERCAN

ı4. BOA., Y.EE., Dosya: ı3217, s. 2

ı5 . BOA., Y.EE., Dosya: 132/7, s. 2

ı6. Sakaoğlu, a.g.e. s. ı 12

17. Sakaoğlu, a.g.e. s. ı37

18. Dilşan İnce Erdoğan, Osmanlı Devleti'nde

Amerikalı Misyonerler ve Van Ermeni

İsyanı (ı896), s. ı56

19. Sakaoğlu, a.g.e. s. 115

20. BOA., DH.SYS., Dosya: 100/7, s. 1-2-3

21. Necdet Sevinç, Osmanlıdan Gün~üze

Misyoner Faaliyetleri, s. 190-ı9ı

22. Türk Ansiklopedisi, XXVII, Özel Öğretim

Kurumları Maddesi, s. ı97

23. Erdoğan, a.g.e., s. ı52

24. Erdoğan, a.g.e., s. 153

25. Şamil Mutlu, Osmanlı Devleti'nde Misyoner ·

Okulları, 369

26. Mutlu, a.g.e, s. 369