Wstęp do archeologii

Notatki z wykładu

rok akademicki 2011/2012

Opracowanie notatek:Paweł Borycki

Wykład prowadzili:dr Franciszek Stępniowskidr Wojciech Wróblewski

Instytut ArcheologiiUniwersytet Warszawski

17 czerwca 2012

Wstęp

Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresieustalonym przez autorów notatek.

Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkiemateriały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adreseminternetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.

Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowypb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję!

2

Spis treści1 Wprowadzenie 4

2 Podstawy źródłowe archeologii 52.1 Artefakty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52.2 Obiekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62.3 Stanowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

3 Krótka historia archeologii – ku kulturze archeologicznej 9

4 Prospekcja i metody nieinwazyjne 12

5 Eksploracja i dokumentacja 13

6 Stratygrafia 15

7 Artefakty – klasyfikacje, typologie 17

8 Czas w archeologii – datowanie, chronologie 18

9 Archeologia a jej “nauki pomocnicze” – humanistyka 19

10 Wstęp o archeologii 21

11 Historia archeologii polskiej 2211.1 Dzieje archeologii na ziemiach polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2211.2 Historia archeologii na Uniwersytecie Warszawskim . . . . . . . . . . . . . . . . 27

12 Prezentacja wyników badań 3012.1 Ogólne zasady dotyczące konstruowania tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3012.2 Sztuka opowiadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

13 Pojęcia podstawowe 31

14 Przyrodnicze ”nauki pomocnicze“ archeologii 33

15 Konserwacja zabytków 3615.1 Konserwacja metali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3815.2 Konserwacja zabytków organicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

16 Archeologiczne badania obiektów architektonicznych 40

17 Popularyzacja wyników badań 4017.1 Muzea, wystawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4017.2 Archeologiczne imprezy plenerowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

18 Archeologia doświadczalna 41

19 Prawodawstwo archeologiczne 42

3

1 Wprowadzenie

Słowo “archeologia” pochodzi od greckich słów archaios (dawne, stare, starożytne) i logos(słowo, nauka). Archeologia bada człowieka w przeszłości i ślady przez niego pozostawione.Bada się depozyty prowadząc wykopaliska.

Naukowa archeologia rozpoczęła się w latach 60. XIX wieku, choć protoarcheologiczne dzia-łania rozpoczęły się już wcześniej. W XIII wieku interesowano się Stonehenge. W Mezopotamiijuż w II tys. p.n.e. wykopywano fundamenty starych budowli, by wznieść na nich nowe. Mimokrótkiej historii archeologia znacznie zmieniła się od czasu powstania. Jest nauką historycznąi antropologiczną. Bada przeszłość poprzez analizę szczątków i pozostałości materialnych.

Archeologię można podzielić na prahistoryczną (tylko źródła materialne, bardzo silnie an-tropologiczna, korzysta z antropologii kulturowej), protohistoryczną (mało źródeł pisanych,np. Polska pierwszych Piastów) oraz historyczną (równolegle ze źródłami archeologicznymiwystępują pisane źródła historyczne, np. starożytna Grecja).

Obiekty to duże, nieprzenośne źródła archeologiczne, np. konstrukcje, jamy, fosy, piece,wały. Stanowiska archeologiczne mogą być bardzo duże, np. cały Rzym jest jednym stano-wiskiem. Stanowisko to zwarty obszar, na którym występuje duże zagęszczenie artefaktów iekofaktów, otoczony obszarem, na którym one nie występują.

Etnologia, antropologia fizyczna, antropologia kulturowa silnie wspomagają archeologię,zwłaszcza prehistoryczną. Archeozoologia i archeobotanika zajmują się badaniem pozostałościpo zwierzętach i roślinach. Podstawowe znaleziska to artefakty (to, co stworzył człowiek) iekofakty (np. nasiona, świadczą o środowisku życia człowieka).

Archeometria to zespół metod fizyczno-chemicznych, które mogą wspierać archeologię.

Semantycznie należy raczej mówić o określaniu wieku artefaktów, a nie ich datowaniu. Wy-kopaliska archeologiczne bezpowrotnie niszczą unikatowe stanowiska powodując dekompozycjękontekstów, w których artefakty zostały znalezione. W XIX wieku ukształtowała się archeologiaewolucjonistyczna. W 1859 roku Darwin opublikował dzieło “O powstawaniu gatunków ”.

W Ojcowie przed Jaskinią Ciemną badane jest stanowisko archeologiczne, na którym znale-ziono szczątki neandertalczyka. Ziggurat Chogha Zanbil w Iranie jest obiektem pochodzącymz epoki brązu. W Polsce jest kilkadziesiąt tysięcy stanowisk archeologicznych.

Ślady przeszłości zachowują się w różnym stopniu do naszych czasów. W Trzebiatowie za-chowała się średniowieczna siatka ulic i plan przestrzenny miasta. Cerkiew na Grabarce z XVIIIwieku spłonęła i została odbudowana, podobnie jak Stare Miasto i Zamek Królewski. ŚwiątynieShinto w Japonii, choć utrzymują swój styl od ponad 700 lat, są stale odbudowywane. Ich stare,drewniane elementy są wymieniane, gdy tylko zużyją się. Przed Muzeum Skandynawskim wSztokholmie napisano: “Być może przyjdzie taki dzień, że całego naszego złota nie wystarczy,by odtworzyć obraz dnia poprzedniego”.

Są różne definicje archeologii. Archeologia to odkrywanie skarbów przeszłości, ich analiza itwórcza interpretacja dzięki wyobraźni. Istnieje etnoarcheologia polegająca na obserwacji obec-nie żyjących społeczności, np. zbieracko-łowieckiej społeczności Eskimosów, w celu zrozumieniadawnych kultur. Archeologia bada dzieje od pojawienia się pierwszych narzędzi do dzisiaj.

Zaprzestanie użytkowania przedmiotu i jego zdeponowanie czyni z niego źródło archeolo-giczne. Według innej definicji archeologia zajmuje się odsłanianiem, głównie metodą wykopali-skową, świadectw przeszłości – zabytków. Ustala ich wzajemne powiązania, analizuje i twórczointerpretuje (Witold Hensel).

Archeologia przekształca zabytek w rodzaj źródła mówiącego. Zabytki klasyfikuje się typo-logicznie. Archeologia określa formę, funkcję, proces (w sensie konstruowania wywodów zróż-

4

nicowania w czasie i przestrzeni) oraz znaczenie artefaktów. Są to cztery podstawowe funkcjearcheologii.

Archeologia to teoria i praktyka badania nieodtwarzalnej historii hominidów. Archeologbierze udział w dyskusji o naturze człowieka.

2 Podstawy źródłowe archeologii

2.1 Artefakty

Artefakt to każdy przenośny przedmiot wytworzony, przekształcony lub adaptowany przez czło-wieka w przeszłości i będący źródłem informacji o tym człowieku. Wyróżnia się też ekofaktyinformujące o środowisku, w którym żył człowiek w przeszłości. Granica nie jest ostra, np.zwęglone ziarna uprawne są artefaktem i ekofaktem.

Przedmiot badań archeologii zależy od kontekstu kulturowego. Przedmioty mogą wędrowaćmiędzy kontekstami. Przedmiot może zostać zdeponowany, zgubiony, porzucony, by potem staćsię przedmiotem badań. Celem archeologii jest przeniesienie obiektów z kontekstu archeologicz-nego do kulturowego, np. jako eksponaty muzealne.

Etapami badań archeologicznych są prospekcja, ocena (ewaluacja), wykopaliska, strategia,analiza, publikacja. Zabytek według prawa może być ruchomy lub nieruchomy oraz mieć war-tość naukową, kulturową lub artystyczną. Zabytki są kategorią źródeł historycznych. Częśćzabytków to zabytki artefaktualne.

Istnieją źródła historyczne bez zachowanej struktury materialnej – tradycja obyczajowa,mowa i gest. Ustna tradycja plemion afrykańskich może sięgać XIII wieku. 1,8 mln lat temupowstały ślady australopiteka – kobiety prowadzącej dziecko.

Każdy artefakt ma nieskończenie wiele cech. Procesy postdepozycyjne antropogeniczne inaturalne prowadzą do dekompozycji depozytów. Są źródła mieszane łączące przekaz ikoniczny,tekst i zachowaną strukturę materialną. Przedstawienia ikoniczne różniły się między sobą naprzestrzeni dziejów.

Przedstawienie z inskrypcją ukazują władcę neohetyckiego z VIII w. p.n.e. Inskrypcja zapi-sana jest w języku fenickim, a strój władcy zaczerpnięty jest ze stylu szat władców asyryjskich.Przedstawienie powstało w środkowej Anatolii. Występują także przedstawienia o charakterzesepulkralnym. Symbole przed inskrypcją oznaczają bóstwa opiekujące się władcą. Rogi naBliskim Wschodzie były symbolem boskości, symbole bóstw pochodziły z Egiptu.

Sarkofag króla Achirama z fenickiego miasta Byblos jest znanym zabytkiem sepulkralnym.Scena na sarkofagu była wspomnieniem zmarłego władcy. Przedstawiono na niej dworzandworzan unoszących dłonie w geście adoracji lub opłakiwania oraz pąki lotosu. Na krawędziznajduje się inskrypcja w języku fenickim. Ze względów paleograficznych (styl liter, alfabet)napis jest datowany na X lub XI, choć ikonografia sarkofagu jest datowana na okres wcześniejszy.

Problem jest wielokrotnie odczytaniem dawnych systemów pisma. Jedna z idei zakładatraktowanie źródeł archeologicznych jako znaki, a archeologa jako tego, które je odczytuje. Ka-mień z Rosetty jest zapisany pismem greckim, demotycznym i hieroglificznym. Relief DariuszaI z Behistun przedstawia pokonanie buntowników przez władcę. Scena jest kompilacją wieluwydarzeń, nigdy bowiem takie zdarzenie nie miało miejsca. Inskrypcja wykonana została w ję-zyku babilońskim, elamickim oraz staroperskim, co umożliwiło w XIX wieku odczytanie pismaklinowego.

Na mezopotamskim naczyniu ceramicznym przedstawiono sceny ikonograficzne przedsta-wiające pług z dyszlem i siewnikiem. Wiele symboli pozostaje nierozszyfrowanych do dziś, np.

5

znaki garncarskie na brzuścu naczynia. Zostały one wykonane na miękkiej glinie przed wypa-leniem. Na ceramice występują odciski pieczęci, które symbolizują kult, bóstwo, miejsce kultulub Księżyc jako ciało niebieskie. Przedstawiono tak boga Sina z Harran.

Do odczytania symbolu pomocne jest poznanie kontekstu. W Nimrud znaleziono tryptyk –notatnik z kości słoniowej, na którym pisano na wosku. Tryptyk powstał w IX w. p.n.e. Wewraku statku u wybrzeży Turcji znaleziono dyptyk, na którym również zapisywano treść. Gli-niana plomba znaleziona w Aszur pochodzi z VII w. p.n.e. i towarzyszyła skryptowi dłużnemu.

Jako ekofakty traktuje się pozostałości zwierząt i roślin. Rośliny dzielimy na dzikie iuprawne. Palmy daktylowe muszą być zapylane przez człowieka, są więc zaliczane do roślinuprawnych. Szczątki archeobotaniczne dzielimy na makroszczątki (pestki, nasiona, łodygi, li-ście) i mikroszczątki (pyłki, badane przez palinologów, pozwalają określić, jakie rośliny rosływokół zabytku, a pośrednio np. czy stosowano sztuczną irygację). Depozyt w postaci nasionjest depozytem ekofaktualno-kulturowym. Dobrze zachowują się skorupki jaj strusich (z VI-Vw. p.n.e.), skorupy mięczaków, ości ryb i kości zwierząt dzięki zawartości nierozpuszczalnychw wodzie minerałów, w tym wapnia.

Na Czarnym Obelisku pochodzącym z Asyrii przedstawiono rośliny i zwierzęta. Jednymz zadań archeologów jest przydzielenie artefaktów do właściwych zbiorów i klas. Artefakty“żyją” w kontekście kulturowym, a następnie w kontekście archeologicznym. Są objawami,symptomami. Zalicza się je do źródeł nieadresowanych, ich celem nie jest zakomunikowaniemnam czegokolwiek. Źródła archeologiczne, w odróżnieniu od historycznych, nigdy nie kłamią.Należy rozstrzygnąć jedynie ich autentyczność.

2.2 Obiekty

Obiekty (ang. features) to zabytki na stałe związane ze strukturą stanowiska, są w zasadzienieruchome. Dzielą się na pozytywowe (nasypy, nadbudowania) i negatywowe (zagłębienia np.jamy fosy). Są ściśle związane ze stanowiskiem, na którym zostały wybudowane. Obiektemnegatywowym jest szyb, a pozytywowym grodzisko, wapiennik, piec ceramiczny. Pochówek jestzawartością grobu.

Jamy zachowują się w postaci przebarwień. Obiekty negatywowe powinny być eksplorowanestratygraficznie. Obiekty otrzymują własne numery, podobnie jak artefakty. Są fotografowaneze skalą oraz strzałką wskazującą północ.

Obiekty pozytywowe są okopywane i częściowo odsłaniane, zaś obiekty negatywowe są eks-plorowane poprzez wybieranie wypełniska z wnętrza. Ceramika jest wypalana w piecach wtemperaturze 1100 st. Celsjusza.

Pochówkiem nazywamy szczątki zmarłych, a także tam rytuał składania szczątków. Grób igrobowiec to miejsce, w którym znajdują się pochówki. Obiektami pozytywowymi są kurhany,które powinny być eksplorowane wzdłuż linii profilowych. Kurhany wczesnośredniowieczne sąw Czarnej Wielkiej na Podlasiu. W istniejące już kurhany często są wkopywane inne pochowkiniż te, dla których kurhan został usypany. Jest to pochówek wtórny. Zaburza to stratygrafiępoziomą.

W Syrii w latach 2350-2300 p.n.e. znajduje się grób, który zawiera konstrukcję z cegieł.Wejście do komory grobowej prowadziło przez szyb. Cegły blokowały wejście do komory. Ele-menty wyposażenia, w tym naczynia ceramiczne, były związane z rytuałami pogrzebowymi.Eksploracja obiektów negatywowych odbywa się w kolejności odwrotnej do kolejności formowa-nia obiektu.

6

Obiekty mogą być wyraźnie wydzielone lub tworzyć kompleksy, w których trudno zaobser-wować granice między obiektami. W Ur, na stanowisku ze schyłku III tys. p.n.e., gdzie znale-ziono grobowce królewskie, trudne jest wydzielenie poszczególnych domów w obrębie dzielnicymieszkalnej. Konieczne jest do tego posiadanie informacji związanych z kształtem i formą ar-chitektury mieszkalnej danej kultury. W obrębie domów w Ur wydzielone są pomieszczeniapełniące określoną funkcję, np. pomieszczenia do pracy, dziedzińce. Pod podłogami pomiesz-czeń znajdowały się grobowce.

Piramidy wzniesione przez IV dynastię Starego Państwa egipskiego są przykładami obiektówposiadających zarówno elementy nadziemne i podziemne. We wnętrzach piramid są licznekorytarze i komory stanowiące integralną część obiektów.

Obiekty powinny być prezentowane na planie stanowiska archeologicznego wraz z otocze-niem. Przykładem jest fasada Muzeum Narodowego w Aleppo w Syrii, która jest rekonstrukcjąmuzealną budowli starożytnej. Na Bliskim Wschodzie dobrze zachowane są pałace asyryjskie,w przypadku innych budowli zachowują się jedynie fundamenty i najniższe fragmenty ścian.Odtworzenie struktury ścian poszczególnych zabytków umożliwia ustalenie lokalizacji bardziejefemerycznych obiektów znajdujących się w ich wnętrzach np. paleniska, szyby. Obiekty pozy-tywowe były często wykorzystywane przez wiele wieków.

Obiekty są same artefaktami, ale jednocześnie stanowią klasę powyżej artefaktów, gdyż sąteż pojemnikami na artefakty np. we wnętrzach grobów są depozyty ceramiczne. Na planachnanosi, m.in. we francuskim Boussargues, izoliniami zaznacza się zagęszczenie artefaktów wobrębie jednego obiektu.

Świątynia Ramzesa II w Abu Simbel, choć była wykuta w skale, została przeniesiona w innemiejsce.

Niektóre obiekty mają łączony charakter pozytywowo-negatywowy, np. gdy mury są wko-pane pod powierzchnię ziemi.

2.3 Stanowiska

Przestrzeń kulturowa to każde miejsce, do którego może dotrzeć człowiek.

Punkt osadniczy to obszar, na którym występuje jeden zbiór obiektów powiązanych ze sobązależnościami funkcyjnymi, wykorzystywanych przez jedną społeczność lub kulturę. Punktemosadniczym jest świątynia, dom, grobowiec. Nie musi być związany z zamieszkaniem.

Ślady osadnictwa to luźne pozostałości po krótkotrwałym pobycie lub przemieszczaniu się,gdzie człowiek dłużej nie przebywał. Śladami osadnictwa są łodzie, paleniska, pochówki.

Stanowisko może być kompozycją wielu punktów osadniczych – może być wykorzystywaneprzez wiele społeczności lub kultur.

Stanowisko jest definiowane jako odrębne przestrzennie skupienie artefaktów i ekofaktówbędące pozostałością działalności ludzkiej.

Stanowiska i punkty osadnicze można podzielić na osadnicze, sepulkralne, wydobywczo-przetwórcze. W ramach jednego stanowiska mogą istnieć punkty osadnicze pełniące różnefunkcje, a także punkty osadnicze pochodzące z różnych kultur. Stanowisko powinno składaćsię z minimum jednego punktu osadniczego. Kwestią dyskusyjną jest to ile rozproszonychśladów osadniczych musi pojawić się, aby obszar został uznany za stanowisko archeologiczne.Stanowisko jest tworzone i powoływane przez archeologa.

Stanowisko jest podstawową jednostką organizacji pracy archeologicznej. Raporty archeolo-giczne dotyczą najczęściej określonych stanowisk archeologicznych. Obszar zajmowany przez

7

stanowisko nie jest w żaden sposób ograniczony od dołu ani od góry. Stanowiska można po-dzielić na otwarte (nie są delimitowane żadnym obiektem, przynajmniej częściowo nie mająokreślonych granic) i zamknięte (ogrodzone murem, wałem, jego granice są w całości okre-ślone).

• otwarte – nieobronne, zamknięte – otoczone murem obronnym,• otwarte – na otwartej przestrzeni, zamknięte – umieszczone w jaskini,Stanowiska archeologiczne są ewidencjonowane według danych zebranych na kartach ewi-

dencji stanowiska archeologicznego. Należy podać lokalizację administracyjną, geograficznąstanowiska oraz klasyfikację chronologiczno-kulturową artefaktów, stopień zagrożenia, szlic sta-nowiska.

Stanowiska wydobywczo-produkcyjne są najbardziej podstawowe. Są tam głównie obiektynegatywowe, zagłębione np. szyby, korytarze. Elementami pozytywowymi są hałdy będąceodpadami poprodukcyjnymi. Wyrobiska w Krzemionkach były już zasypywane w starożytności.Zasięg stanowiska odpowiada zasięgowi wyrobisk.

Stanowisko jaskiniowe może zostać często zamknięte dla osób, które nie są archeologami.Są to w szczególności jaskinie z malowidłami paleolitycznymi np. Lascaux, Altamira. Poziomgruntu był kiedyś na innej wysokości niż obecnie, stąd obecne położenie stanowisk może różnićsię od oryginalnego położenia obiektów.

W Libanie znajduje się stanowisko jednopoziomowe, na rozległym obszarze. Innym przy-kładem rozległego stanowiska jest Palmyra w Syrii.

Stanowiska można dzielić pod względem funkcjonalnym. Zewnętrzna forma stanowiska,np. tell, nie świadczy o tym, co jest poniżej. Pod ruinami świątyni rzymskiej można zna-leźć narzędzia paleolityczne. Kopiec może być też usypany jednorazowo, np. jako kurhan.Stanowiska można więc podzielić na jednofazowe (są punktem osadniczym tylko w jednym,ciągłym okresie) i wielofazowe. Przy badaniu wgłąb otrzymujemy ogląd diachroniczny (na dłu-gim okresie czasu). Stanowiska jednofazowe są często rozległe terytorialnie, ale funkcjonowałyprzez stosunkowo krótki czas, np. trzech pokoleń. Dla archeologii lepiej jest jeśli stanowiskozostało opuszczone w wyniku nagłego zdarzenia, bowiem wiele przedmiotów jest wtedy pozo-stawianych. Jeśli stanowisko zostało opuszczone bez gwałtownego zdarzenia, jedynie w wynikuustania przyczyny osadniczej, mieszkańcy, opuszczając swoje domy, zabierają ich wyposażenie.

Na wyspie Birka 1000 lat temu znajdowała się osada Wikingów. Stanowisko to jest jed-nak niewidoczne, gdyż domy, które znajdowały się tam wykonane były z drewna. W EuropiePółnocnej dopiero w średniowieczu zaczęły powstawać obiekty, które dziś są uznawane za pozy-tywowe. Obiekty wcześniejsze są zachowane do dziś tylko w postaci negatywowych pozostałości.Przykładem niedawnych stanowisk są wsie i pozostałości cerkwi w Bieszczadach, które zostałyopuszczone w wyniku akcji Wisła.

Stanowiska mogą mieć charakter kultowy. Jedno stanowisko może mieścić wiele punktówosadniczych, mogą też łączyć różne funkcje. Świątynie Ognia w Iranie powstawały m.in. wIV wieku p.n.e. na naturalnie wyniesionym wzgórzu. W Grzybnicy koło Koszalina ludy gockiepozostawiły po sobie kurhany oraz kamienne kręgi pełniące funkcje kultowe.

Obiekty o charakterze grobowym mogą mieć różny kształt i charakter. W Niemczech wy-tyczane są tzw. ogrody pamięci, w których rozsypuje się spopielone szczątki zmarłych. Analo-giczne miejsca istniały również w starożytności.

Stanowiska można również podzielić ze względu na jakość zachowania stanowiska do naszychczasów. Na tej podstawie można rozstrzygnąć, czy na określonym stanowisku warto rozpoczy-nać wykopaliska. Stanowiska są degradowane przez różne procesy postdepozycyjne oraz przezludzi. Ludzie niszczą stanowiska w czasie inwestycji, działalności rabunkowej mającej na celusprzedaż zabytków.

8

Stanowiska są konserwowane i udostępniane turystom. Zabudowania z cegły suszonej sąprzykrywane blachą, aby uchronić ją przed erozją deszczową. Konserwacja może odbywać sięw połączeniu z rekonstrukcją i konserwacją.

Stanowisko jest powoływane do życia przez archeologa. Mają aspekty formalno-prawne imogą zostać wpisane do rejestru zabytków. Stanowiska jest “jednostkami myślenia archeolo-gicznego”. Badania i publikacje dotyczą najczęściej pojedynczych stanowisk. W ImperiumOsmańskim sułtan wydawał zgodę na prowadzenie wykopalisk na stanowisku Aszur w Mezo-potamii.

Off-site archaeology zajmuje się badaniem obszaru pomiędzy stanowiskami oraz określaniekontekstu, w jakim stanowisko mogło funkcjonować. Stanowiska tworzyły sieć osadniczą. Wo-kół stanowiska Zapoteków San José Mogote w stanie Oaxaca, w promieniu 2 km znajdowałysię pola uprawne, zaś w promieniu 5 km ludność pozyskiwała surowce. Bada się także sieć drógłączących miasta.

3 Krótka historia archeologii – ku kulturze archeologicznej

Przez ostatnie 30 lat trwają coraz bardziej intensywne badania na temat tego, jak powstawałaarcheologia. W miarę upływu czasu dokumentowano coraz więcej aspektów dokonywanych od-kryć archeologicznych. Wykorzystuje się nowe technologie, zdjęcia lotnicze, satelitarne. Zmie-niało się myślenie archeologiczne wraz z myśleniem o historii. W XVIII wieku taki przełomkulturowy miał miejsce. Zaczęto oddzielać od siebie ekofakty i artefakty.

Można domniemywać, że już w paleolicie, gdy wykonywano pierwsze wkopy, ludzie kopiącwgłąb ziemi sądzili, że mogą docierać do starszych warstw. Domyślano się, że zachodzi prawonadlegania warstw lub superpozycji, które przejęte zostało przez archeologię z geologii.

W starożytnym Egipcie i na Bliskim Wschodzie odkopywano fundamenty starych budyn-ków, a następnie na nich rekonstruowano budowle na starym planie. Ceniono więc obiektystare i zabytkowe. Zachował się babiloński list, w którym syn prosi ojca o przysłanie staregonaszyjnika. Przywiązuje do niego wartość, bo jest on stary.

Król Babiloński Nabuchodonozor odkopywał świątynie, by odbudowywać się na starychfundamentach. Doszukiwano się boskiej interwencji w odsłonieniu przez wiatr fundamentówstarych budowli. W czasach Nabuchodonozora, w VI w. p.n.e. stworzono muzeum, w którymzgromadzono przedmioty, które już wtedy były zabytkowe, miały ponad 1500 lat. Przedmiotyzbierano ku zadziwieniu ludzi, aby pokazać jak duży jest kraj Nabuchodonozora.

Zachował się też opis oczyszczanie wyspy Delos ze starych grobów w V w. p.n.e. Odnalezionowtedy groby Anatolijczyków, zaś wnioski o ich anatolijskim pochodzeniu wyciągnięto właśniena podstawie kształtów grobów, czyli na podstawie kultury materialnej.

W średniowieczu rozkopywano grobowce świętych w celu pozyskania relikwii, które byłyczczone. Wierzono, że Stonehenge, które zawsze było widoczne na poziomie ziemi, zostałozbudowane przez Merlina. Były także rozmaite wyobrażenie dotyczące Troi. W kulturze obecnabyła literatura i mitologia klasyczna opisująca przeszłość. Dyrektywnym źródłem uważanymza historyczne była Biblia.

W XV wieku wierzono jeszcze, że znajdowane w ziemi naczynia ceramiczne rosną tam.Naczynia krzemienne były uważane za strzałki piorunowe. W XVI i XVII wieku tworzono wEuropie kolekcje osobliwości łączące artefakty z wypchanymi zwierzętami. Interesowano sięświatem bezkrytycznie – zbierano wszystko, co było egzotyczne i ciekawe.

Gdy odkryto piramidy w Ameryce Środkowej, twierdzono, że wznieśli je Fenicjanie lub Egip-cjanie przybyli ze wschodu. W Pompejach w XVIII wieku rozpoczęto wykopaliska prowadzone

9

za pomocą prochu strzelniczego. Badania rozpoczęto następnie w Rzymie, Atenach i Olimpii.Dzięki badaniom we Francji na przełomie XVIII i XIX wieku przełamano datę 30 X 4004 p.n.e.uważaną za datę stworzenia świata.

Badania archeologiczne depozytów predeluwialnych, czyli przedpotopowych, rozpoczęły sięw XIX wieku. Wysunięto pogląd, że znajdowane pięściaki mogą pochodzić sprzed kilkunastutysięcy lat.

Badania XIX wieczne nie miały na celu odkrywanie przeszłości, ale pozyskanie zabytków,które można było potem wystawić w muzeach. Odkopywano rzeźby i zabierano do Europy.W tym czasie niszczono często zabudowania z cegły mułowej. Tak pozyskano lamassu (byki oludzkiej, brodatej twarzy) z Niniwy, w celu wystawienia ich w British Museum w 1849 roku.Wykopaliska w Niniwie prowadził Austen Henry Layard w 1847 roku. W Wielkiej Brytaniiarcheologia szybko zyskała popularność, a we Francji postrzegana była bardziej elitarnie. IkonąXIX-wicznej archeologii jest Heinrich Schliemann, odkrywca Troi, Myken i Tirynsu. Jest onpostacią kontrowersyjną. Prowadził zbyt szybkie wykopaliska, niszcząc część depozytów. W1865 powstała pierwsza katedra archeologii na Uniwersytecie w Cambridge.

XIX-wiecznym osiągnięciem było tworzenie graficznych rekonstrukcji dawnych miast i bu-dowli. Zawierały one liczne błędy, zwłaszcza w tle, poza głównymi zabytkami. Łączono stylorientalny z klasycznym w rekonstrukcji zabytków asyryjskich.

Zapisy greckie, łacińskie, hebrajskie i fenickie zawsze były czytelne dla Europejczyków.Pismo klinowe znano w Europie od XVI wieku. Początkowo uznawano je za ślady ptaków,ale w 1822 roku, na podstawie kamienia z Rosetty znajdującego się w British Museum, Jean-François Champollion rozszyfrował pismo egipskie. Kamień z Rosetty został znaleziony przezFrancuzów, ale odebrany przez Anglików w wyniku oblężenia przez nich fortu w Aleksandrii.

W Behistun znajduje się inskrypcja, która była widoczna od zawsze. Są tam napisy po ba-bilońsku (sylabiczno-ideograficzny), lokalnym języku elamickiem i języku staroperskim, którymposługiwał się Dariusz. Już na początku XIX wieku potrafiono odczytać część zapisu staroper-skiego, a już w latach 40. potrafiono odczytać całą staroperską inskrypcję. Język staroperskinigdy całkiem nie wyszedł z użytku, był wykorzystywany w pieśniach perskich. W 1857 rokuHenry Rawlinson brał udział w odczytaniu dwóch pozostałych inskrypcji. Inskrypcje w piśmieklinowym wysłano niezależnie do kilku badaczy, a następnie porównano ich tłumaczenia i trans-literacje. Uznano wtedy pismo klinowe za odczytane. W XIX wieku odkryto też bibliotekę wNiniwie.

W 1859 roku Charles Darwin opublikował “O powstawaniu gatunków” zawierające teorięewolucji. Teoria ta przyjęła się szybko w naukach społecznych oraz w archeologii. Stwierdzono,że ewolucja była uniwersalna, a każde społeczeństwo musiało przejść te same stadia rozwojuod, dzikości (paleolit) przez barbarzyństwo (neolit) aż po cywilizację, podobnie jak biologicznegatunki. Teoria ta przyjęła się w etnologii. Thomas Taylor w dziele “Ancient History” zapropo-nował istnienie ludzkiej kultury i jej rozwój jako wszystkiego tego, czego człowiek nie dziedziczyw genach.

Christian Jürgensen Thomsen w 1848 po angielsku (The Primeval Antiquities of Denmark),a już w 1836 roku w publikacji po duńsku (Guideline to Scandinavian Antiquity), podzieliłdzieje ludzkości na trzy epoki – kamienia, brązu i żelaza. Dysponował licznymi znaleziskamizwartymi, takimi jak skarby i depozyty grobowe.

XIX-wieczna archeologia intensywnie rozwijała się w Skandynawii. Szwedzki archeologOscar Montelius wyprowadził typologiczne ciągi sekwencyjne, stanowiące podstawę do póź-niejszych datowań. Montelius obserwował importy i pozwolił na datowania prehistorycznychzabytków północnoeuropejskich, na podstawie powiązań z zabytkami egipskimi i mezopotam-skimi. Zmiany w formie obiektów starożytnych wyjaśniał analogiami XIX-wiecznymi, takimi

10

jak zmiany formy wagonów kolejowych.

Historia archeologii to też rozwój metod badawczych. W II Rzeszy Niemieckiej była tylkojedna katedra archeologii i tylko jeden profesor archeologii – Gustav Kossina. Był jednym zautorów koncepcji kultury archeologicznej. Drugim autorem, który sprecyzował tę koncepcjębył Australijczyk Gordon Childe.

Gustav Kossina zdefiniował archeologiczne prowincje kulturowe. Wiązął je z etnicznympochodzeniem ludów. Uzasadniał germańskie panowanie aż do Wisły. Twórcami kultury euro-pejskiej miały być właśnie ludy germańskie, takie jak Longobardowie. Praojczyzna Indoeuro-pejczyków miała być w południowej Szwecji. W II połowie XIX wieku w Europie krystalizowałsię system państw narodowych – wtedy zjednoczono Niemcy i Włochy. Poglądy Kossiny wiązałysię z nacjonalistycznymi tendencjami w ówczesnej Europie.

Gordon Childe pisał o dyfuzji kulturowej z Bliskiego Wschodu na Europę. W 1929 rokuopublikował dzieło “The Danube in prehistory”. Podał nowatorskie definicje pojęć, którymisię posługiwał. Jednym z takich pojęć była “grupa kulturowa” lub “kultura”. Twierdził, żemożna to pojęcie utożsamiać z ludem. Kulturę miały wyróżniać typy zabytków (np. naczynia,ozdoby, narzędzia) stale ze sobą współwystępujące, dla określonego czasu i przestrzeni. KulturyChilde zaznaczył na osiach czasu i regionu poszczególne kultury archeologiczne jako figurygeometryczne.

Kultury można podzielić chorologiczne (ze względu na obszar) i chronologicznie (ze względuna czas). Childe uznał, że można dla czasów prahistorycznych zastąpić narrację historycznądiagramami kultur w zależności od czasu i przestrzeni. Porządkowanie pojęć archeologicznychtrwało do 1965 roku.

Kultury zmieniają się, bo się kontaktują, elementu kulturowe dyfundują między kulturami,albo wtedy, gdy jeden lud zajmuje obszar zamieszkany wcześniej przez inny lud. Zmianę kulturmożna więc tłumaczyć dyfuzjonistycznie (przenikanie kultur) lub migracjonistycznie (migracjeludzi).

Kultura, pod względem materialistycznym, może być zbiorem powiązanych ze sobą arte-faktów. Inna definicja, normatywna, mówi, że kultura jest zbiorem typów tych artefaktów izespoły aspektów wyróżniających artefakty.

Childe opisywał kulturę także jako zespół zjawisk, przeważnie materialnych. W jednej kul-turze mogą uczestniczyć różne ludy etniczne. Dlatego lud etniczny lub wspólnotę językowąleżące u podstawy kultury można zastąpić wspólnotą komunikacyjną. Do kultury archeologicz-nej można przypisać pojęcie nosicieli tej kultury.

W Europie Środkowej wyróżniono do czasu wędrówki ludów 155 różnych kultur oraz 85 grupkulturowych. Kultury archeologiczne są teraz, a nie były w przeszłości. Są one tworzone przezarcheologów, a czasem przez nich są też usuwane, gdy zostaną uznane za większą całość.

Koncept kręgów kulturowych wytworzył się w etnologii i antropologii, a następnie zostaładaptowany przez archeologię. Już w XIX wieku podzielono narzędzia krzemienne we Francjina “przemysły”.

Leon Kozłowski, polski archeolog, w 1922 roku, czyli jeszcze przed publikacją Childe’a,opublikował tekst “Problem etniczny w prehistorii ”, w którym opisał cechy jakie mogą tworzyćkulturę.

Każda kultura archeologiczna ma charakterystyczny dla siebie zasięg chronologiczny i cho-rologiczny.

Kultura Mondsee rozwinęła się w neolicie, na jeziorem Mondsee w Austrii Górnej, niedalekoSalzburga. Kultura ta rozwijała metalurgię, zwłaszcza metalurgię miedzi.

11

Kultury z czasem zanikają w wyniku migracji i dyfuzji kulturowej. Dobra luksusowe orazbroń należą do najczęściej przenikających między kulturami przedmiotów.

Kultury bliskowschodnie obejmują Hassuna, Samarra, Halaf, Ubaid, Uruk. Kultury nazywasię od cech charakterystycznych, regionów, obiektów geograficznych lub stanowisk archeologicz-nych.

Kultura archeologiczna może być traktowana jako wyraz wspólnoty komunikacyjnej ludziżyjących w obrębie kultury. Ludzie w obrębie jednej kultury kontaktowali się ze sobą częściejniż z ludzi spoza tej kultury. Nie wymaga się, by ludzie należący do jednej kultury mówili tymsamym językiem lub należeli etnicznie do tego samego ludu.

W zakresie podziałów kulturowych stosowane są takie pojęcia, jak kompleksy kulturowe,fazy i podfazy kulturowe, przemysły.

4 Prospekcja i metody nieinwazyjne

Najstarsza metoda znajdowania stanowisk archeologicznych to przypadkowe znalezienie. Ba-dania powierzchniowe (ang. field survey) to metoda polegająca na przeszukiwanie obszaru wposzukiwaniu artefaktów. Badanie wykonuje się kwadratami wyznaczonymi w ramach projektuArcheologiczne Zdjęcie Polski. W ramach projektu gromadzone są też informacje z innych źró-deł, w tym ze źródeł archiwalnych.

W ramach badań powierzchniowych prowadzonych w Południowej Mezopotamii przez In-stytut Orientalistyczny w Chicago zlokalizowano około 300 stanowisk.

Dla każdego stanowiska można określić jego jakość, stan zachowania. W ramach badańpowierzchniowych prowadzi się tzw. site sampling, czyli próbkowanie. Badania tą metodąprowadzono na stanowisku w Wierzbicy, gdzie pozyskiwano krzemień czekoladowy.

Badania wykopaliskowe można rozpocząć tam, gdzie wystąpiło największe zagęszczenie zna-lezisk powierzchniowych lub na obszarze sąsiednim, gdyż obfitość artefaktów na powierzchnimoże świadczyć o tym, że uległy one już zniszczeniu i są na powierzchni.

Kolejną grupą badań prospekcyjnych są badania geofizyczne. Najczęściej stosowanymi me-todami geofizycznymi są elektrooporowa i magnetyczna. Metoda elektrooporowa jest metodąaktywną i polega na mierzeniu oporności, a metoda magnetyczna polega na poszukiwaniu ano-malii magnetycznych. Metodą geofizyczną jest też metoda georadarowa. Polega na badaniuprzy różnych długości fali.

Metody te można stosować jako prospekcyjne – poszukiwawcze lub zamknięte badania au-tonomiczne. Hetyckie stanowisko Kuşaklı-Sarissa w Turcji zostało przebadane metodami geo-fizycznymi. Badania te pozwoliły uzyskać mapę obiektów architektonicznych. Badania te niemogą jednak wydatować depozytów. Dlatego na stanowisku tym prowadzono także badaniawykopaliskowe oraz historyczne, oparte na źródłach pisanych.

Badania magnetyczne w Aszur nie przyniosły jednak spodziewanych rezultatów. Badania wTayma w Arabii Saudyjskiej, gdzie znajdował się pałac bizantyjskiego władcy, również zostałoprzebadane metodami geofizycznymi. Obrazy uzyskane różnymi metodami mogą być łączone.

W trakcie polskich badań w Ptolemais w Libii geofizycznych złożono mapę hipsometryczną,wyniki badań geofizycznych i zdjęcie lotnicze tworząc obraz starożytnego miasta z działkami,siatką ulic i systemem wodociągowym. Polacy w Ptolemais mają zgodę na badania wykopali-skowe tylko jednej insuli, zaś prospekcję i zdjęcia lotnicze mogą robić na całym stanowisku.

Archeologia lotnicza przeżywała swój rozkwit po II wojnie światowej we Francji. W Polscewykonano zdjęcia z balona w Biskupinie. Zdjęcie pozwalają uchwycić zasięg i stan stanowiska

12

archeologicznego. W latach 20. XX wieku wykonano zdjęcia lotnicze abbasydzkiego miastaAr-Raqqa. Na zdjęciach lotniczych można znaleźć wyróżniki światłocieniowe nierówności tere-nowych oraz konstrukcji architektonicznych.

Na zdjęciach można zobaczyć też przebarwienia gleby nad jamami zasobowymi. Są teżwyróżniki wegetacyjne. Nad depozytami mogą występować inne gatunki roślin. Są wyróżnikipozytywne i negatywne. Wegetatywne wyróżniki negatywne występują na obiektach pozyty-wowych, a dla obiektów negatywowych, np. jam, wyróżniki wegetatywne są pozytywne. Możnaobserwować też szybkość topnienia śniegów.

Przykładem prospekcji lotniczej jest również analiza zdjęć satelitarnych. Można analizowaćw ten sposób starożytne drogi łączące stanowiska archeologiczne. Zachowały się one w postacipodłużnych zagłębień. Drogi można podzielić na łączące bezpośrednio centra geometryczneosiedli mieszkalnych oraz pomijające te centra. Badaniem takiej sieci dróg zajmuje się off-sitearchaeology. Zdjęcia można robić w paśmie światła widzialnego, ale także np. w podczerwieni.Techniki te pozwalają odróżnić telle od naturalnych wzgórz.

Analiza zdjęć satelitarnych pozwala badać sieć osadniczą – rozmieszczenie stanowisk, ichrozmiar oraz wzajemne oddziaływania. Na zdjęciach, w przypadku Niniwy, widać, że współ-czesna zabudowa Mosulu wchodzi na obszar stanowiska archeologicznego.

5 Eksploracja i dokumentacja

W trakcie wykopalisk wydobywany artefakty, odsłaniamy obiekty, ale jednocześnie bezpow-rotnie niszczymy warstwy kulturowe, w których zabytki te znajdują się. Kontekst ten, będączniszczony, musi być udokumentowany. Kontekst musi być dokumentowany zarówno w rozcią-głości pionowej, jak i poziomej.

Plany pozbawione są siatki geograficznej, ich skala wynosi do 1:5000, zaś mapa posiadasiatkę geograficzną. Skala mapy jest zazwyczaj mniejsza niż 1:10000. Każdy zabytek wydzie-lony musi być dokładnie zlokalizowany w siatkę współrzędnych R3. Ważna jest topograficznalokalizacja stanowiska. Stanowisko jest przedstawiane na mapach poziomicowych lub hipsome-trycznych. Całość umieszcza się w prostokątnej siatce geodezyjnej. Na stanowisku w Aszursiatkę współrzędnych geodezyjnych została wprowadzona już w XIX wieku.

Ukształtowanie powierzchni można odzwierciedlać za pomocą hipsometrii, cieniowania lubtrójwymiarowego modelu. Siatkę geodezyjną zaznacza się za pomocą reperów. Siatka ta musimieć odniesienie do zewnętrznej siatki geodezyjnej. Repery mają dokładnie określone wszystkietrzy współrzędne.

W czasie eksploracji pozostawia się świadki, czyli fragmenty oryginalnego kontekstu, przy-pominające pionowe ściany. Umożliwiają one stałe dokumentowanie poszczególnych warstwstratygraficznych.

Dokumentacja archeologiczna powinna być redundantna, nadmiarowa, aby w przypadkuutraty części dokumentacji, nie tracić zapisanych tam danych.

Przed rozpoczęciem wykopalisk trzeba przygotować stanowisko geodezyjnie, wprowadzającsiatkę współrzędnych. W tym celu należy ustawić punkty pomiarowe – repery, które musząbyć dokładnie zlokalizowane w zewnętrznej siatce geodezyjnej. Laserowe dalmierze pozwalająna dokonanie pomiaru odległości bez użycia taśmy mierniczej.

Wykopaliska naukowe można odróżnić od rabunkowych systematycznością oraz prowadzonądokumentacją wykopaliskową.

13

W czasie prowadzenia wykopalisk trzeba wypełniać karty stanowisk oraz karty niwelacyjne.Zawierają one pola na szkice terenowe wraz z opisami. Kwadraty siatki na stanowisku mająwymiary 10 m na 10 m, czasami 5 m na 5 m. Informacje mogą być na bieżąco wpisywane doelektronicznej bazy danych.

Zabytki dzieli się na zabytki masowe, powtarzające się, i zabytki wydzielone, o dużej war-tości, które zawierają szczególnie istotne informacje. Są one dokumentowane bardziej szczegó-łowo. Dokładne rysowanie może zostać zastąpione dokumentacją fotogrametryczną.

Ważne jest wykonanie fotografii ortogonalnej (równokątnej), aby nie powstawały zniekształ-cenia.

W Syrii nad Eufratem, w klasztorze, odnaleziono bizantyjską mozaikę z 406 roku z kamien-nych kubików o średnicy ok. 1,5 cm. Przedstawia rajski ogród oraz dekorację geometryczną.Została ona za pomocą kalki technicznej przekopiowana na papier. Mozaika została przeniesionapo przykryciu tkaniną nasączoną środkami chemicznymi, a następnie oderwaniu od kontekstu.

W Pompejach znajduje się mozaika przedstawiająca bitwę pod Issos wraz z postaciamiAleksandria Wielkiego i Dariusza.

Dokumentacja wykopu powinna być trójwymiarowa.

Stanowisko archeologiczne Tell el Fakhariya nad rzeką Chabur w Turcji. Jest ono interpre-towane jako Washukanni, stolica państwa huryckiego Mitanni.

Czasami zdjęcia archeologiczne powinny być wykonywane z wysokości np. z wysięgnika lubz drabiny. Na zdjęciu powinna znaleźć się skala, opis oraz strzałka północy. Każde zdjęciepowinno zostać opisane.

Każde znalezisko grupowe (zbiór znlezisk masowych) oraz każde znalezisko wydzielone otrzy-muje na stanowisku archeologicznym metrykę zawierające informacje na temat miejsca określo-nego według współrzędnych geodezyjnych oraz kontekstu znalezienia zabytku, wraz z informa-cją o osobie dokonującej znaleziska. Metryki są sporządzane w dwóch kopiach. Oryginał jestdołączany do artefaktu, a kopia jest archiwizowana. Każde znalezisko otrzymuje swój numerznaleziskowy, przydzielany np. w obrębie kwadratu 33/44:1. Metryka uprawnia do podjęciaartefaktu z kontekstu.

Publikacja powinna zawierać fotografie oraz rysunki artefaktu, którego dotyczy.

Dokumentacja jest ważna w przypadku badań zagranicznych. Zabytki pozostają bowiem wkraju znalezienia, a dokumentacja jest zabierana przez archeologa i jest przedmiotem dalszychbadań.

Znaleziska w czasie wykopalisk mogą być magazynowane na narysowanych na ziemi kwa-dratach odpowiadającym kwadratom siatki na wykopaliskach.

Kości odnalezione na stanowisku mogą być odrysowane na arkuszu papierowym w skali 1:1.

W Polsce Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 VI 2004 określa wymagania doty-czące badań konserwatorskich oraz dokumentacji prowadzonej przy inwentaryzacji zabytkówruchomych. Określono też standard dokumentacji badań archeologicznych. Dokumentacja jestsporządzana powyżej wymagań prawnych.

Dokumentacja znalezisk powinna zostać uporządkowana w sposób umożliwiający łatwy do-stęp. GIS (Geographic information system) to system zintegrowanych programów i baz danychpozwalający pokazać stanowisko archeologiczne na skompilowanych mapach różnego rodzaju,takich jak topograficzne, geologiczne, glebowe, hydrograficzne, wegetacyjne, kataster, i nasło-necznienie.

14

6 Stratygrafia

Większość stanowisk to stanowiska wielofazowe i wielowarstwowe. Stratygrafia jest istotnączęścią badań archeologicznych.

Stratyfikacja to pojęcie geologiczne. Geolodzy Harton i Layer badali kształtowanie się sko-rupy ziemskiej. Stwierdzili, że procesy akumulacyjne i erozyjne działały również w przeszłości.Sformułowano prawo nadlegania, czyli superpozycji. Mówi ono, że o ile układ stratygraficznynie jest zaburzony, warstwy młodsze są położone płycej, a starsze są położone głębiej. Układa-nie się depozytów jest związane z prawem powszechnego ciążenia.

Stratyfikacja to proces depozycji poszczególnych warstw, proces ustratyfikowania się depozy-tów. Stratygrafia to badanie i analiza stratyfikacji, wzajemnego położenia pionowego poziomychwarstw. Jest wykorzystywana jako metoda datowania względnego artefaktów znajdujących sięw depozycie archeologicznym. Artefakty znajdujące się w depozycie mogą być starsze niż de-pozyt, w którym się znajdują.

Warstwy są w przybliżeniu równoległe. Ułożenie warstw jest jednak zakłócane przez ruchytektoniczne. Górną powierzchnię warstwy nazywamy stropem, grubość miąższością, zaś dolnąpowierzchnię spągiem.

W czasie powstawania warstw archeologicznych następuje akumulacja. Procesy erozyjneprzemieszczają warstwy oraz depozyty i przenoszą artefakty między warstwami.

Procesy erozyjne mogą doprowadzić do inwersji warstw archeologicznych, np. poprzez two-rzenie wkopu i odkładanie materiału obok w kolejności odpowiadającej kolejności zagłębianiasię. Naturalna erozja też może prowadzić do inwersji warstw.

Procesy depozycyjne można podzielić na naturalne i antropogeniczne.

Eksploracja stratygraficzna (plastyczna) polega na eksploracji warstwami odpowiadającymiwarstwom archeologicznym, a nie warstwom o arbitralnej grubości. Metoda ta pozwala na do-kładne oznaczenie zasięgu terytorialnego warstwy archeologicznej oraz uzyskiwanie artefaktóww kolejności dokładnie odwrotnej do kolejności ich deponowania. Jednak ze stratygraficznąmetodą eksploracji wiążą się trudności techniczne.

Łopaty służące do eksploracji dzielimy na sztychówki (szpadle) i szufle.

Historycznie w czasie lat archeologii redukowano grubość pozostawianych świadków. Pier-wotnie badania były zorientowane mocno diachronicznie, pozostawiano grube świadki i two-rzono liczne profile. Obecnie po udokumentowaniu profilu świadki są rozbierane. W ten sposóbłączy się badania diachroniczne i stratygraficzne.

Zasięg warstw jest dokumentowany także w rzucie poziomym. Oprócz miąższości ważnychjest też poziomy zasięg poszczególnych warstw.

Przy odsłanianiu obiektów pozytywowych konieczne jest dokumentowanie kolejnych usuwa-nych warstw archeologicznych. Warstwy archeologiczne w trakcie wykopalisk są numerowaneod góry do dołu, a w trakcie przygotowania publikacji odwrotnie – od dołu do góry. Pod war-stwami archeologicznymi zalega warstwa naturalna – calec (ang. virgin soil), która informujenas o przeszłości geologicznej.

Granice między warstwami archeologicznymi mogą być zaznaczane ostro lub nieostro. Narysunkach symbole mogą oddawać teksturę warstw.

Stanowiska mogą być mocno ustratyfikowane, zwłaszcza gdy posiadają liczne obiekty pozy-tywowe i negatywowe oraz znajdują się na stoku.

Depozyty mogą pochodzić z zawalenia konstrukcji wzniesionych np. z cegły mułowej.

15

Wykopy są zakładane w miejscach o najbogatszej stratyfikacji. Stratygrafia tellu jest badanaz boku od szczytu aż do podstawy. Należy zakładać wykop w miejscu stoku, w którym nienastępowało spełzanie warstw. Budynki wznoszono często na zburzonych i zniwelowanychstarszych budowlach.

W warstwach archeologicznych mogą być zapisane także ślady przeszłości archeologicznej.Calec czasem trudno odróżnić od hiatusu. Hiatus jest warstwą naturalną znajdującą się mię-dzy dwiema warstwami archeologicznymi. Dlatego czasem konieczne jest badanie calcu, abyprzekonać się, że nie jest to hiatus.

Bogata stratyfikacja ma zalety i wady. Zaletą jest duża porcja informacji, a wadą utrudnia-nia dostępu do depozytów pochodzących ze starszych epok, wraz z koniecznością udokumento-wania nadlegających warstw usuwanych w celu dotarcia do starszych depozytów. W XIX wiekuwarstwy z młodszymi depozytami usuwano bez ich dokumentowania. Obecnie często poszukujesię stanowisk, gdzie warstwy zawierające starsze depozyty znajdują się blisko powierzchni, czylistanowisk o ubogiej stratyfikacji.

Warstwy cechują się ustaloną miąższością, stropem, spągiem i zasięgiem terytorialnym. War-stwy łączą się w grupy tworząc fazy, podokresy, okresy osadnicze.

Stratyfikacja jest naruszana przez późniejsze wkopy. Jednolita warstwa w wypełnieniu jamymoże świadczyć, że jama została intencjonalnie zasypana. Tak w czasach partyjskich zasypanomiejsce w Babilonie, w którym znajdowała się świątynia boga Marduka. W profilu Babilonuwyraźnie zaznaczają się pionowe wkopy, które mogły być odpływami kanalizacyjnymi lub stud-niami znajdującymi się w obrębie domostw.

Możemy mówić o stratyfikacji poziomej i pionowej, o przemieszczaniu się artefaktów w pioniei poziomie. Na wykresach stratygrafii skala pionowa i pozioma może być zupełnie inna.

Styk warstwowy może być powierzchnią poziomą lub pionową. Poziome styki warstwoweznajdują się w miejscu, gdzie pozioma powierzchnia obiektu pozytywowego sąsiaduje z warstwąstratygraficzną. Styk warstwowy pionowy występuje w przypadku powstania wkopu, czyliobiektu negatywowego, na granicy będącej płaszczyzną pionową między wkopem a przekrojempoprzecznym przez warstwy.

Program “Harris Matrix ” pozwala narysować graf warstw i połączyć je pionowo. Dwiewarstwy połączone są krawędzią, jeśli jedna zalega na drugiej. Jest to tzw. macierz Harrisa. Takpołączone warstwy mogą tworzyć w grafie cykle nieskierowane. Graf kierowany jest następnietak, by nie miał cykli skierowanych, a każda ścieżka w grafie prowadziła od najnowszej donajstarszej warstwy.

Stratyfikacja to proces depozycji, a stratygrafia to opis poszczególnych warstw.

W Ugarit w późnej epoce brązu powstał pałac. O wzajemnym datowaniu poszczególnychfaz budowli świadczą łączenia i fugi pomiędzy poszczególnymi ścianami.

Stratygrafia to też znaleziska, artefakty znajdujące się w warstwach. Artefakt znajdującysię w warstwie powstał nie później niż warstwa, ale może być od niej dużo starszy. Są idealnerozkłady stratygraficzne, w których w każdej warstwie znajdują się artefakty i elementy cera-miki pochodzące z tego samego czasu, co warstwa. Jest to metoda analogiczna do skamielinprzewodnich w geologii. Stratygrafia pozwala określić sekwencje deponowania a nie tworzeniaartefaktów.

Warstwy składają się z materiałów geologicznych i materiałów kulturowych. Ważna jeststruktura, faktura i ziarnistość skały. Aby opisać warstwę należy określić skład skały, jej frakcjęlub glebę. Glina jest mieszaniną różnych frakcji skał osadowych. Frakcje skał osadowych dzielisię na żwiry (> 2mm), piasek (0,1-2 mm), muł (0,01-0,1 mm), ił (< 0,01 mm). Ił rozpoznaje

16

się po tym, że nie wyczuwa się jej w zębach. Pedologia to nauka o glebach, petrografia to naukao skałach.

Skały węglanowe ulegają wietrzeniu mechanicznemu (np. przez piasek) i chemicznemu (po-przez działania kwasu węglowego przechodzą do wodorowęglanów).

7 Artefakty – klasyfikacje, typologie

Artefakty są grupowane w typy, a typy są ustawiane w ciągi typologiczne. Ciągi typologiczneumożliwia datowanie względne typów, a nie artefaktów. Artefakty mogą być archaizowane tak,by wydawały się być starsze niż są w rzeczywistości i należały do starszego w ciągu typologicz-nym typie.

Typ jest definiowany jako idealny wzorzec służący klasyfikacji obiektów, jest abstrakcjącech reprezentowanej przez obiekty należącej do danej klasy. Typy empiryczne to prawdziweznalezione okazy. Typ pozwala na wydzielenie klas, których granice są zazwyczaj nie ostre.

Typologia to porządkowanie obiektów ze względu na posiadane przez niego cechy, atrybuty.Typologie są tworzone w celu stworzenia sekwencji. Można wtedy określać, że dany obiekt jest“typologicznie starszy” od innego.

Całe naczynia są znajdowane jedynie na cmentarzyskach. Typy dzielą się na skrajne, prze-ciętne (znajdujące się między skrajnymi) i mieszane (łączą cechy różnych typów). Wokół typówwydzielane są klasy, czyli zakresy, do których rzeczywiście należące obiekty są przypisywane dorozłącznych klas abstrakcji definiowane przez dane typy.

W tworzeniu typologii korzysta się z kryteriów morfologicznych, czyli geometrycznych. Niekorzysta się z kryteriów fizycznych i semiotycznych.

Artefakty pod względem morfologicznym łączy się w typy. Typ może może idealny, czyliidealny wzorzec reprezentujący klasę. Typ realny to wzorzec fizycznie istniejący. Typologiato podział artefaktów, może być narzędziami datowania względnego form artefaktów, ale niesamych artefaktów.

Artefakty można traktować jako elementy klas zdefiniowanych w oparciu o typy lub jakoelementy zespołów zabytkowych.

Montelius to typolog, który stworzył chronologię pradziejową ciągniętą od czasów egipskich.

Typologie mogą być tworzone w oparciu o różne kryteria. Przy różnych doborach kryteriówtypologie mogą mieć różną postać. Typologię można stworzyć w oparciu o kryteria funkcjonalnelub kryteria stylistyczne – np. formy geometryczne.

Artefakt można traktować jako zbiór cech, które dany artefakt reprezentuje.

Zbiór artefaktów można reprezentować jako zbiór zbiorów form geometrycznych poszcze-gólnych elementów różniących artefakty. W zbiorze tym znajdzie się np. zbiór form wylewówdzbanów, ich górnych krańców, zbiór imadeł dzbanka, zbiór form podstawy.

W krzemieniarstwie istnieje dobrze zdefiniowana terminologia opisująca klasyfikację. Na-czynia krzemienne wyobraża się również jako typy idealne i typy realne.

Typologie są często hierarchiczne, porządkujące wielostopniowo. Powinna mieć jednak teżwalor możliwości wskazania przebiegu czasu. Jest to jednak tylko formalna klasyfikacja typolo-giczna, mówiąca, że forma A jest “typologicznie starsza” od formy B. Jeśli zabytek nie występujew kontekście nie może być datowany na podstawie formy.

Typologie tworzy się nie tylko dla artefaktów, ale też dla obiektów, stanowisk. Stworzonotypologię dla domów na Bliskim Wschodzie. Wyróżnia się drzewo, w którym synami są formy

17

pochodne formy umieszczonej w ojcu. Czasem jednak w takiej hierarchii może występowaćwielodziedziczenie cech, jeden obiekt może dziedziczyć różne cechy od kilku różnych ojców.Należy traktować to dziedziczenie jako model, ponieważ artefakty nie krzyżują się ze sobą i nieewoluują tak jak organizmy żywe, a każdy artefakt jest tworem niezależnym. Można jednakdoszukiwać się związków pomiędzy ich autorami.

Klasyfikacja porządkują hierarchicznie zespoły zabytków, np. zespoły zwarte, którymi sąskarby i zbiory depozytów grobowych. Klasyfikacje typologiczne tworzyć mogą automatycznieprogramy komputerowe dzieląc zbiór wejściowy na każdym kroku na dwa zbiory wynikowe,które nie muszą być równoliczne.

Specyficznym rodzajem klasyfikacji, występującym tylko w archeologii, jest seriacja sty-listyczna lub kontekstowa. Służy ona jedynie do klasyfikowania znalezisk zwartych. Seriacjaporządkuje całe zespoły zwarte obserwując pojawianie się i zanikanie poszczególnych form arte-faktów występujących w poszczególnych zespołach zwartych. Zespoły są ustawiane w sekwencje,które mają charakter chronologiczny. Seriacja pozwala więc na datowanie względne zespołów.W ten sposób można ustalić chronologię względną grobowców, na podstawie znajdujących sięw nich zespołów depozytów grobowych.

W macierzy Robinsona zaznacza się jedynkami obecność poszczególnych zabytków w ze-społach. Zaznacza się też obecność zabytków reprezentujących określony typ artefaktów np.naczyń.

Wadą pierwszych seriacji była trudność wskazania, gdzie dana sekwencja ma chronologicznypoczątek, a gdzie ma chronologiczny koniec.

Są też seriacje częstotliwości porządkujące sekwencje na podstawie procentowego udziałuw zespołach zabytków reprezentujących poszczególne typy w całym zespole. Udział zabyt-ków reprezentujących poszczególne typy w całości jest zmienny w czasie. Zazwyczaj przyrostczęstotliwości występowania określonego typu jest znacznie gwałtowniejszy niż jego zanik.

Seriacja częstotliwości jest stosowana jako narzędzie datowania względnego. Często seriacjęczęstotliwości stosuje się do datowania zespołów kamieniarskich.

8 Czas w archeologii – datowanie, chronologie

Czas i przestrzeń to parametry określające zdarzenia fizyczne. Czas jest liniowy, nieskończonyw obu kierunkach. Archeolodzy próbują jednak znaleźć pewne punkty początkowe.

Nie powinniśmy mówić o datowaniu artefaktu, tylko o określaniu wieku artefaktu lub dato-waniu jego powstania. Datowanie to wskazanie punktu na osi czasu odpowiadającego danemuwydarzeniu. Każdy artefakt ma kilka różnych datowań np. wytworzenia, depozycji, odnalezie-nia.

Najdłuższa skala chronologiczna istnieje w astronomii. Archeologia bada czas od powstaniapierwszych narzędzi przez hominidów.

Czas jest różnie organizowany kulturowo. Może być definiowany jako linia prosta lub cykl.Datowania bezwzględne są też prowadzone jedynie w obecnie obowiązującej rachubie czasu.Datowanie może być względne lub bezwzględne (absolutne).

W archeologii historycznej datowanie można prowadzić w oparciu o inskrypcje, które wy-mieniają poszczególne daty wydarzeń związanych z obiektem np. kościołem lub wymieniająważne wydarzenia historyczne. Wydarzenia są czasem datowane przez inne wydarzenia lub

18

okres urzędowania poszczególnych urzędników. W Rzymie datowano według urzędowania kon-sulów. Na Panteonie znajduje się inskrypcja “Za trzeciego konsulatu Marka Agryppy”. Grecyliczyli czas tzw. czteroletnimi olimpiadami.

Daty zapisane przez inne cywilizacje można przeliczyć na obecny system rachuby czasu.Właściciel grobowca w Aszur jest odnotowany jako eponim w tekście.

W grobowiec wmontowano cegły podpisane imieniem władcy-eponima. Na cegłach znajdująsię też imiona władców asyryjskich, którzy wznieśli pałace.

W pałacu z wczesnej epoki brązu na podłodze znaleziono naczynie. Na podstawie wielunaczynia można oszacować, kiedy pałac był używany. Artefakt pełni wtedy funkcję datownika.Datowanie w analogiczny sposób można przeprowadzać korzystając z monet. Przeprowadzającdatowania operuje się na przedziałach korzystając z datowników terminus post quem (kraniec,po którym, np. moneta w nienaruszonym grobie) i terminus ante quem (kraniec, przed którym,np. depozyty znajdujące się pod datowaną podłogą).

Datowania mogą być względne, bezwzględnie i bezwzględnie z koniecznością kalibracji. Ko-nieczność kalibracji oznacza konieczność dostosowania ilościowego metody do lokalnych warun-ków. Przykładami metod datowania są metoda dendrochronologiczna, która pozwoliła określić,że Biskupin zbudowano w VIII w. p.n.e. Sekwencje dendrochronologiczne powinny zachodzićna siebie o co najmniej 50 lat. Przyrosty coroczne są dwufazowe.

Datowania radiowęglowe wprowadzono w archeologii dzięki Libby’emu. Pozwala określaćdatę śmierci organizmu, którego szczątki badamy. Najnowsze badania stosujące akceleratorymas pozwalają datować metodą radiowęglową szczątki pochodzące sprzed 100 tys. lat. Ka-libracja jest konieczna, gdyż stosunek izotopów węgla w przeszłości ulegał wahaniom. Datyradiowęglowe w przeszłości są młodsze od rzeczywistych. Dlatego pierwsze wyniki badań 14Ctrzeba było przesunąć dalej w przeszłość po opracowaniu kalibracji.

Kalibrację wykonuje się korzystając z dendrochronologii z sosny ościstej, występującej w Ka-lifornii. W 1960 Libby otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za opracowanie datowaniaradiowęglowego.

Ważne jest, by posiadać dużo próbek do datowania, gdyż datowanie radiowęglowe ma cha-rakter statystyczny.

Różne metody mają różny zasięg datowania. Ślady rozszczepienia uranu i datowaniepotasowo-argonowe sięgają najdalej wstecz.

Metody dzielą się na datujące obiekty i metody dzielące konteksty. Metoda potasowo-argonowa pozwala datować depozyty geologiczne, czyli konteksty ekologiczne dla archeologii.Została zastosowana do datowania kontekstów geologicznych w Olduvai.

Celem datowania bezwzględnego jest stworzenie jednej tabeli periodyzacyjnej dla wszyst-kich kultur i cywilizacji na świecie. Pozwala porównywać bardzo odległe od siebie kultury.Przedziały czasowe można przeliczyć z lat na liczbę pokoleń.

W Grecji wszystkie większe miasta-państwa miały własne kalendarze.

9 Archeologia a jej “nauki pomocnicze” – humanistyka

Archeologia korzysta z dorobku innych nauk humanistycznych. W humanistyce występujetransdyscyplinarność.

Archeologia jest nauką historyczną (diachroniczną), ale też antropologiczną.

19

Korzysta z etnografią i etnologią w dwóch aspektach – analogii etnograficznych i badańetnoarcheologicznych. Łączy się dane uzyskiwane z badań wykopaliskowych pradziejowych iwspółczesnych etnograficznych. Porównania pozwalają postawić hipotezy, które należy próbo-wać następnie udowodnić innymi metodami.

W tym celu ogląda się piece do wypieku chleba w wioskach arabskich przy okazji wykopalisk.Piece znalezione na terenie stanowisk są następnie, dzięki takim porównaniom, nazywane wpublikacjach nie w języku publikacji, a w lokalnym języku (np. arabskim), miejsca, w którymodbywają się wykopaliska. Analogiczne obserwuje się wykorzystanie przęślików.

Archeologia eksperymentalna, np. produkcja cegieł mułowych suszonych według dawnychpraktyk, pozwala odtworzyć metody pracy, dzienną wydajność pojedynczego pracownika. Inte-resujące są też ilościowe aspekty wydajności pracy. W okresie starobabilońskim jeden pracownikkopiący fosę mógł wykopać 1 m3 ziemi i usypać z niej wał ziemny. Dotąd nie udało się jednakzrekonstruować procesu wypalania greckiej ceramiki czerwonofigurowej i czarnofigurowej.

Należy uważać, żeby nie przenosić zbyt dużo dzisiejszych analogii kulturowych na dawnyczas. Na przykład we współczesnych wioskach Dogonów w Mali pomieszczenia gospodarcze imagazynowe są zadaszone, a ludność mieszka pod gołym niebem.

Etnoarcheologia została wprowadzona przez Lewisa Binforda, archeologa procesualnego.Mieszkał on przez pewien czas w domach Eskimosów w północnej Kanadzie. Obserwując życieEskimosów zwracał uwagę na to, w jaki sposób wokół współczesnych domostw odkładają siędepozyty.

Archeolog korzysta także ze źródeł historycznych. Archeolog musi znać historię, a zabytkihistoryczne pomagają w datowaniu i interpretacji funkcjonalnej poszczególnych budowli. In-skrypcje klinowe są często pozyskiwane w trakcie wykopalisk. Teksty to nie tylko sam zapis, aleteż jego nośnik (np. gliniana tabliczka), który jest artefaktem, czyli zabytkiem archeologicznym,a nie historycznym.

Źródła pisane i ikonograficzne można łączyć. Ich wspólna interpretacja pozwala np. odtwo-rzyć proces łupienia kraju Urartu na Wyżynie Armeńskiej przez króla Sargona. W ten sposóbodtwarzamy także narrację historyczną.

Historia sztuki bada styl, tematykę przedstawień, formę. Archeologia klasyczna powstałaz konieczności odniesienia do dawnej sztuki, a za tem archeologia śródziemnomorska jest ar-cheologią dziejów sztuki. Archeologia korzysta też z historii sztuki, jako pokrewnej dziedzinynauki. Archeologia Bliskiego Wschodu rozpoczęła się także od pozyskiwania monumentalnychdzieł sztuki. Wciąż cywilizacje są postrzegane przez ich najwybitniejsze dzieła sztuki, stylei formy. Style i formy są także przydatne w datowaniu. Próbujemy także odkryć znaczeniedawnych dzieł sztuki. Dzieło sztuki jest najpierw oglądane i rozpoznawane wizualnie (np. męż-czyzna trzyma kwiat lotosu), a następnie ikonograficznie rozpoznajemy jego znaczenie (zabytekma charakter sepulkralny).

Dziedziczą pomocniczą archeologii jest numizmatyka, która jest wykorzystywana w datowa-niu. Monety przedstawiają wyobrażenia ikonograficzne ludzi, świątyń, posągów i inskrypcje.

Kolejną dziedziną pomocniczą jest filologia badająca teksty. Na tabliczce króla Gudei zjednej strony znajduje się napis pismem klinowym, a po przeciwnej stronie późniejszy napisarabski. Paleografia umożliwia datowanie na podstawie zmiany kształtu liter w czasie. Pa-leografia odnosi się więc do kształtu liter, morfologii, a nie do treści inskrypcji. Inskrypcjearabskie mogą być datowane metodami paleograficznymi.

W tabelach można zaobserwować ewolucję pisma klinowego od piktograficznych do uprosz-czonych geometrycznych. Podobnie ewoluowało pismo alfabetyczne.

20

Reliefy dzielimy na pozytywowe i negatywowe. Mogą one być wykorzystywane do odciskaniapieczęci, co nazywamy o gliptyką – nauką o małych przedmiotach kamiennych lub, na BliskimWschodzie, nauka o pieczęciach. Ogólnie nauka o pieczęciach to sfragistyka.

Gemmologia to nauka o kamieniach szlachetnych i ozdobnych stosowanych w jubilerstwie izdobnictwie. Lapis lazuli wykorzystywany na Bliskim Wschodzie był pozyskiwany w Afganista-nie. Pieczęci cylindryczne na Bliskim Wschodzie powstały w IV tys. p.n.e., wraz z powstaniempisma.

Jeśli pieczęci zawierają przedstawienia, gliptyka łączy się z historią sztuki. Mogą zawieraćm.in. sceny prezentacje. Przecięci różnią się treścią przedstawienia i stylem.

Gemma Augustea to słynna starożytna gemma, na której przedstawiono Oktawiana Augu-sta.

Kolejną nauką pomagającą archeologii jest starożytna metrologia. Bada ona dawne jednostkimiary – np. długości, objętości, masy. Dążymy do zbadania dawnych miar i ich przeliczenia namiary współczesne. Czasem nie mamy możliwości przeliczenia, w innych wypadkach możemymiar, w innych przypadkach spotykamy wzorce np. odważniki z czasów III dynastii z Ur wpostaci rzeźb kaczek, wzorzec metra z Sèvres i przeliczenie jest wtedy łatwe.

W Habuba Kabira analiza murów budowli można ustalić, że w trakcie budowy wymiarypomieszczeń były regulowane przez miary stopy i łokcia. Świątynia Aszura w Aszur zbudo-wana została przez Samszi-Adada posiada ściśle ustalone proporcje budowli. Jako wskaźnikestetyczny zastosowano kwadrat pitagorejski o bokach długości 3,4,5 jednostek. Była to jednaz metod wyznaczania kąta prostego.

Na posagu Gudei na postumencie narysowano plan świątyni oraz przedstawiono rylec, atakże miarka służące do kreślenia planu. Szamasz na steli Hammurabiego także ma rylec i taśmęmierniczą. Metrologia przelicza także współcześnie określone wielkości na miary starożytne.

W Asyrii ważono przedmioty, aby określić ich masę, co ukazano na reliefie.

Informacje o badaczach archeologii i jej historii należy uzupełnić samemu. Archeologia pro-cesualna jest nowoczesną, naukową metodą badać, korzystającą ze statystyki i matematycznychmetod opisu. Jest też archeologia postprocesualna, która chce pokazać człowieka, co on czuł imyślał.

10 Wstęp o archeologii1. Historia archeologii polskiej i na Uniwersytecie Warszawskim2. Rola archeologii w systemie nauk historycznych i antropologicznych3. Nauki przyrodniczo-techniczne jako nauki pomocnicze archeologii4. Archeologia osadnicza5. Archeologia środowiskowa6. Archeologia podwodna i lotnicza7. Badania archeologiczne obiektów architektonicznych8. Wstępna konserwacja zabytków w trakcie badań wykopaliskowych, archeologia doświad-

czalna9. Zasady opracowywania wyników badań, kwarendy biblioteczne, archiwalne10. Normy prawne regulujące badania archeologiczne i ochrona dziedzictwa archeologicznego11. Etyka w archeologii12. Popularyzacja dziedzictwa archeologicznego

21

Istnieje wiele różnych definicji archeologii. “Czym jest archeologia, to nie wiem”. AndréLeroi-Gourhan powiedział, że rola archeologa jest podobna do roli widza w teatrze, który przy-był spóźniony na przedstawienie i na podstawie dekoracji sceny odtwarza treść przedstawienia.Dekoracja jest jednak niekompletna, jest pozbawiona dekoracji barwnej. Rzeźby, które widzimydziś były kiedyś malowane, a dziś są pozbawione barw. Należy pamiętać, że każdy człowiekumiera w zupełnie innych czasach niż się rodzi, ze względu na szybkie zmiany technologiczne ispołeczne.

Ogród pomologiczny to ogród drzew owocowych różnych gatunków i odmian. W Warszawieznajdował się ogród pomologiczny w pobliżu ulicy Emilii Plater. Warszawa 100 lat temu byłazupełnie innym miastem – jeździły tramwaje konne, nie było wodociągów, latarnie były gazowe,drogi brukowane lub gruntowe, a na Polu Mokotowskim nie było jeszcze lotniska.

Tak samo, jak trudno nam zrozumieć Warszawę sprzed 100 lat, trudno zrozumieć dawnekultury i cywilizacje. Zwłaszcza, że ludy te mogły mówić zupełnie innymi językami. Obecnieposiadany aparat językowy może zupełnie nie przystawać do języka i pojęć przedstawicielidawnych kultur. Inne są też struktury gramatyczne.

Każdy jest językowo i mentalnie zatopiony w swój czas, czyli około 20. roku życia. Wtedykształtuje się nasz aparat językowy i sposób pojmowania rzeczywistości.

W dawnych językach zupełnie inne pojęcia mogły być traktowane jako naturalne aksjo-maty. Pojęcia, które tworzą opozycję w naszym pojmowaniu świata np. dzień-noc, nie musiałytworzyć takiej opozycji w pojmowaniu świata przez innych ludzi. Inne ludy zupełnie inaczejwidziały i pojmowały świat. Archeolog wypracowuje system tłumaczenia dawnych pojęć isposobów rozumienia świata na nasz język.

Czasem ważniejsze od tego, co jest zapisane, jest to, co zapisane nie jest i jakie źródła do nasnigdy nie dotarły, np. ze względu na sympatie kronikarzy. Informacja negatywowa, pomijana,jest często ważniejsza od pozytywowej, wyraźnie przekazywanej.

Należy pamiętać, że źródła są niekompletne, a publikowane tezy archeologiczne nie są nigdydowodami, a zawsze hipotezami.

11 Historia archeologii polskiej

11.1 Dzieje archeologii na ziemiach polskich

W 1234 roku w klasztorze cysterskim w Kołbacz na Pomorzu Zachodnim wystawiono dokumentświadczony o odnalezieniu tumulus gigantis, grobu gigantów, czyli prawdopodobnie trapezo-idalny Grobowiec Kujawski.

W II połowie XV wieku Jan Długosz napisał, że Polska posiada “wspaniałą rzecz” – podziemią rodzą się samoczynnie garnki podobne do ludzkich, które same się rozmnażają i mogąbyć wykorzystywane przez ludzi. Jest to opis przypadkowych odkryć na dwóch cmentarzyskachkultur pól popielnicowych, prawdopodobnie kultury łużyckiej. Znaleziono je w pobliżu Koziel-ska. Król Jagiełło ofiarował kilka takich garnków austriackiemu księciu Ernestowi, następcytronu.

W XVI wieku Maciej z Miechowa (Miechowita) i Marcin Bielski, w “Kronice polskiej ”,wspominali o przypadkowych odkryciach archeologicznych.

W 1692 hetman Stanisław Jabłonowski w liście do Jana III Sobieskiego pisze o odkryciugrobów szkieletowych w obstawach kamiennych w Chocimiu nad Dniestrem.

22

Benedykt Chmielowski w “Nowych Atenach” pisał w epoce oświecenia o początkach świa-domego już starożytnictwa. Stanisław August Poniatowski był znanym i cenionym w Europiekolekcjonerem starożytności, a zwłaszcza starożytnych monet. Po koronacji swoją kolekcjęprzetrzymywał w Zamku Królewskim w Warszawie, potem trafiła do Kamieńca Podolskiego,a około 2000 roku odkryto ją na nowo w zbiorach Muzeum Kijowskiego. Monety pochodzągłównie z antyku.

W 1795 roku Jakub Potocki wydał w Hamburgu pracę poświęconą odkryciom starożytni-czym Słowiańszczyzny połabskiej.

Na początku XIX wieku starożytniczymi zainteresowaniami wykazywały się dwa ośrodkiakademickie – Warszawa i Wilno. W 1825 Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk zało-żyli Julian Ursyn Niemcewicz, Wawrzyniec Surowiecki, Hugo Kołłątaj. W Wilnie powstawałypierwsze publikacje archeologiczne i klasyfikacje. Teodor Narbutt napisał w Wilnie po polsku“Dzieje starożytne narodu litewskiego”. Tworzy katalog stanowisk archeologicznych na Wileńsz-czyźnie i Kowieńszczyźnie, dotyczące Wielkiego Księstwa Litewskiego. Opisywał cmentarzyskakurhanowe oraz litewskie piłkalnie (grodziska).

Adam Czarnecki pod pseudonimem Chodakowski publikował relacje w wypraw archeolo-gicznych na grodziska i cmentarzyska. Opisuje tzw. żalle, żalliki, czyli dawne cmentarzyska,gdzie odprawiano pogańskie gusła. Napisał dzieło “O Słowiańszczyźnie przedchrześcijańskiej ”,w którym opisał stanowiska wschodniej Małopolski i Lubelszczyzny. Zlokalizował gród kołoChełma, który należał do Grodów Czerwieńskich.

Wawrzyniec Surowiecki w 1824 napisał “Śledzenie początków narodów słowiańskich” i wydałnakładem Warszawskiego Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

Joachim Lelewel z Wilna był historykiem, lingwistykiem, kartografem i numizmatykiem.Zajmował się numizmatyką średniowieczną i skatalogował wczesnośredniowieczne arabskie mo-nety dirhamy, znane z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Określił emitentów i daty ichemisji. Powiązał je z przemianami ekonomicznymi wiązanymi z aktywnością Rusów i funkcjo-nowaniem dalekich szlaków handlowych. Szlaki te oraz zmiany IX-XI wieku doprowadziły dopojawienia się tych

Hrabia Eustachy Tyszkiewicz był najsłynniejszym starożytnikiem XIX wieku w Polsce. WŁohojsku na Białorusi zgromadził jedną z największych kolekcji starożytności w Europie. Pro-wadził sam badania archeologiczne na obszarze dóbr łohojskich, rozkopując grodziska i kurhany.

Zawarł w swym dziele opisy stanowisk oraz po raz pierwszy także opisy metodyki prowadzo-nych badań archeologicznych. Zawarł w nim apel o pozostawienie starożytności dla przyszłychpokoleń, nie rozkopywanie wszystkiego. Zdawał sobie sprawę, że

W 1842 opublikował dzieło “Rzut oka na źródła archeologii krajowej ” w Wilnie. W 1843Tyszkiewicz wydał dzieło “Listy ze Szwecji ”. Jest to opis podróży po Finlandii, Szwecji i Danii.Opisał tamtejsze kolekcje starożytnicze. W dziele tym odwoływał się to systemu trzech epokThomsena z 1838 roku. Tyszkiewicz pochwala jego ustalenia, które pomogą usystematyzowaćstarożytności. W latach 30. XX prof. Józef Kostrzewski nazwał Tyszkiewicza ojcem polskiejarcheologii.

Hrabia Konstanty Tyszkiewicz, młodszy brat Eustachego, także interesował się archeologią.

W połowie XIX wieku Kraków i Poznań jako ośrodki archeologiczne zaczęły odgrywać corazwiększą rolę.

W Warszawie Franciszek Maksymilian Sobieszczański, archeolog i historyk sztuki, w 1851wydał dzieło “Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w dawnej Polsce”.

Marian Sokołowski przeprowadził wtedy badania odkrywając relikty architektury przedro-mańskiej na Ostrowie Lednickim z X-XI wieku.

23

W 1848 roku w czasie suchego lata, nad Zbruczem, odkryto posąg czterometrowej długo-ści, czterotwarzowego bóstwa, zwany Światowidem ze Zbrucza. Odkrycia dokonano na ziemiachhrabiego Potockiego. Zorganizował on przewiezienie posągu do Krakowa, znajduje się on w Mu-zeum Archeologicznym w Krakowie do dziś. W ten sposób zabytek ochroniono przed władzamicarskimi.

W 1855 w Wilnie Eustachy Tyszkiewicz doprowadził do powstania Komisji Archeologicznej.Przy komisji powstało pierwsze w Polsce Muzeum Archeologiczne, pierwsza publiczna kolekcjaarcheologiczna istniejąca do dziś jako część Litewskiego Muzeum Narodowego. Tyszkiewiczprzekazał tam część swojej kolekcji.

Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk powstało w 1857 roku, a przy nim Muzeum Sta-rożytności Polskich i Słowiańskich.

Afera z Kamieniami Mikorzyńskimi miała miejsce w latach 1855-56. Publikowano wtedyopisy kamieni, na których zaobserwowano wyryte kamienie ludzkie, w tym jedną identyfiko-waną z bóstwem Prowe, figurkami koni oraz runami słowiańskimi. Była to jednak prowokacjaarcheologiczna stworzona przez Feliksa Wężyka. Stworzył on “runy słowiańskie”, które miałybyć odpowiedzią na runy germańskie. Aferę ujawniono dopiero w latach 70. XIX wieku.

Józef Kraszewski stworzył liczne powieści historyczne. Był pisarzem, ale też profesjonalnymhistorykiem sztuki oraz archeologiem. w 1860 wydał dzieło “Sztuka u Słowian, szczególnie wPolsce i Litwie przedchrześcijańskiej ”. Do swoich dzieł sam tworzył ilustracje.

W 1856 w Warszawie i w 1858 w Krakowie otwarto muzea i galerie sztuki starożytnej.Wystawy były bardzo szeroko komentowane wśród ówczesnych elit intelektualnych. Archeologiabyła wtedy bardzo modna.

W 1857 roku na ziemiach polskich powstało Stowarzyszenie Naukowe w Krakowie.

W 1866, po upadku powstania styczniowego, na Uniwersytecie Jagiellońskim, po raz pierw-szy powołano docenta w dziedzinie archeologii. Był nim Józef Lebkowski, pierwszy samodzielnypracownik naukowy w dziedzinie archeologii. Powstała katedra archeologii w Krakowie.

W 1862 władze carskie zaproponowały Łebkowskiemu przeniesienie się doWarszawy i objęciestanowiska profesora archeologii w Warszawie. Plan ten zatrzymało powstanie styczniowe wstyczniu 1863, co znacząco opóźniło powstanie katedry archeologii w Warszawie.

Wincenty Pol, słynny poeta, i Teofil Żebrawski, filolog klasyczny, Gotfryd Ossowski byłzasłużony dla polskiej geologii i archeologii. Badał jaskinie Jury Krakowsko-Częstochowskiejoraz geologie Wołynia. Badał Wielki Kurhan Ryżanowski na Ukrainie, związany z osadnictwemscytyjskim. Odkryte tam wyposażenie grobowe nielegalnie przewiózł z Ukrainy do Krakowa.Rozpoczął badania Wielkiego Kurhanu Ryżanowskiego w latach 80. i 90. XIX wieku o wyso-kości 15 metrów i średnicy 30 metrów. W centralnej części kurhanu wykonano wkop w postacileja, w celu dotarcia do komory grobowej. Wkop zatrzymał się zaledwie 12 cm od komorygrobowej i nie doprowadził do odkrycia tej komory. W kurhanie znajdowały się dwie komorygrobowe i przedsionek. Znaleziono tam szczątki mężczyzny. Grób wkopany jest w podłożelessowe.

Na rynku naukowym w latach 70. XIX wieku pojawiły się “Wiadomości Archeologiczne”,pierwsze czasopismo archeologiczne w Polsce. Jest wydawane do dziś jako rocznik PaństwowegoMuzeum Archeologicznego.

W latach 80. XIX pojawił się “Pamiętnik Fizjograficzny“, czasopismo łączące tematykęarcheologiczną z botaniczną, zoologiczną i geologiczną. Publikował tam Wawrzyniecki, któryopisywał swoje wędrówki archeologiczne. W roku 1899 starożytnik Erazm Majewski wydał wWarszawie ”Światowid “, czasopismo wydawane do dziś przez Instytut Archeologii, a wcześniej

24

przez Katedrę Archeologii Pradziejowej. Erazm Majewski był od 1919 pierwszym profesoremKatedry Archeologii Przeddziejowej na Uniwersytetem Warszawskim.

Kolejne towarzystwa naukowe zamierały pod koniec XIX wieku. Dopiero tuż przed wybu-chem I wojny światowej polska archeologia znów zaczyna się rozwijać, ale tym razem za sprawąośrodków uniwersyteckich. W 1905 Włodzimierz Demetrykiewicz w Krakowie obronił pierwszyprzewód habilitacyjny w zakresie archeologii. Przejął on katedrę po Łebkowskim.

Karol Chadaczek we Lwowie tworzył nową szkołę archeologiczną na tamtejszym uniwersy-tecie.

W 1920 w Poznaniu Józef Kostrzewski stworzył szkołę archeologiczną na uniwersytecie wPoznaniu. Był jednym z najsłynniejszych archeologów w okresie międzywojennym, kierowni-kiem badań w Biskupinie. Zapoczątkował ustalenia etniczne w archeologii, był twórcą koncepcjio autochtonicznej genezie Słowian. Wiązał przodków Słowian z przedstawicielami kultury Łu-życkiej. Twierdził, że ludność słowiańska wykształciła się między Wisłą, Bugiem, a Odrą.Biskupin nazwano ”prasłowiańskimi Pompejami“.

Józef Kostrzewski objął stanowisko profesora w Poznaniu. Swój doktorat obronił jednakw Berlinie na Uniwersytecie Humboldta u Gustava Kossiny. Gustav Kossina jako pierwszy doliteratury wprowadził pojęcie ”kultury archeologicznej“ oraz wprowadził do archeologii metodęetniczną. Do wydzielanych kultur archeologicznych przydzielał odpowiednie ludy lub etnosy.Był patriotą niemieckim i wielu kulturom przypisywał chętnie ludy germańskie i pragermańskie.Ustalenia pradziejowe Kossiny zostały wykorzystane w propagandzie nazistowskiej, sam Kossinazmarł w 1931 roku.

Kostrzewski, krytycznie podchodząc do pomysłu Kossiny, stosował analogiczne do niegometody, ale przypisywał tym samym kulturom ludy słowiańskie i prasłowiańskie. Jego badania,początkowo czysto naukowe, zostały wykorzystane analogicznie do badań Kossiny przez polskireżim po II wojnie światowej.

W okresie międzywojennej powstają w Warszawie, Poznaniu, Krakowie i Lwowie katedryuniwersyteckie związane z archeologią. Powstawały one przy studiach historycznych. Dopierow 30. latach studia archeologiczne oddzieliły się od studiów historycznych. Każda z tychkatedry prowadziła własne wykopaliska terenowe. Archeolodzy już od 1920 roku starają sięo wprowadzenie prawodawstwa archeologicznego. Powstaje Grono Konserwatorów ZabytkówArcheologicznych. Pierwszym jej prezesem został Erazm Majewski. Między jego członkamidochodziło do tarć politycznych i światopoglądowych.

W 1919 roku powołano Katedrę Archeologii Przeddziejowej, a w 1931 Kazimierz Michałow-ski stworzył na Uniwersytecie Warszawskiem Katedrę Archeologii Klasycznej.

Do zasług Grona Konserwatorów należało powołanie urzędu Wojewódzkich Konserwato-rów Zabytków Archeologicznych. W każdym województwie, w muzeach, powoływano działyarcheologiczne. Jednak do 1939 nie powstała żadna ustawa dotycząca badań archeologicznych.

W Prusach już w XIX wieku wprowadzono system konserwatorów zabytków. Na czele urzędukonserwatorskiego stał archeolog o wysokiej pozycji naukowej, będący dyrektorem muzeumarcheologicznego w mieście wojewódzkim.

W 1928 Ignacy Mościcki dekretem powołał Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warsza-wie, które było muzeum narodowym centralnym na obszar Polski. Podstawą zbiorów byłyzabytki z Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, które powstało zaś na bazie kolekcjiErazma Majewskiego.

W ramach reorganizacji Państwowe Muzeum Archeologiczne i Państwowe Muzeum Etno-graficzne straciły charakter narodowy i są obecnie zarządzane przez Sejmik Wojewódzki, a nie

25

przez Ministerstwo Nauki. Utrudnia to prowadzenie mu badań. Polska jest zatem jedynymoprócz Albanii krajem bez centralnego muzeum archeologicznego.

W wojnie zginęło wielu archeologów, wielu z nich wyemigrowało. Po wojnie zmienił sięukład geograficzny ośrodków, uniwersytet w Toruniu przejął rolę uniwersytetu w Wilnie, auniwersytet we Wrocławiu przejął rolę uniwersytetu we Lwowie.

Polska Akademia Umiejętności została rozwiązana w 1945, a na jej miejsce w 1951 rokupowołano Polską Akademię Nauk, przypominającą strukturą wzór radziecki. W ramach Aka-demii funkcjonował Instytut Kultury Materialnej, co było nawiązaniem do filozofii Marksa iEngelsa. Pod koniec lat 40. rozpoczęły się badania archeologiczne w ramach akcji milenij-nej. Badano ośrodki wczesnopiastowskie, w Wielkopolsce, na Śląsku, Pomorzu, Gdańsku wramach przygotowań do tysiąclecia państwa polskiego. Były one obciążone piętnem politycz-nym. Miały wykazać wysoki poziom kultury materialnej ośrodków polski piastowskiej na tleinnych ośrodków europejskich w celach propagandowych.

Badania te miały dużą rolę w odtworzeniu dziejów wczesnopiastowskich. Jednak badaniate były destrukcyjne, gdyż, aby dotrzeć do warstw wczesnopiastowskich, niszczono warstwypochodzące z miast lokowanych na prawie niemieckim. Niemiecka historia polskich miast imieszczaństwa traktowana była pejoratywnie. Warstwy nowożytne niszczono i wywożono, abadania rozpoczynały się od warstw starszych od XIII wieku, czyli sprzed prawa niemieckiego.

Dzieje Elbląga i Kołobrzegu zostały udokumentowane w warstwach ”niemieckich“, ale niebyło to już możliwe w przypadku Krakowa i innych polskich miast, które też niegdyś lokowanona prawie niemieckim.

Kazimierz Godłowski reprezentował pogląd allochtonizmu słowiańskiego, który kontrastowałz autochtonizmem reprezentowanym przed Kostrzewskiego.

W okresie powojennym zmieniły się granice Polski. Rozpoczęły się przygotowania do 1000.rocznicy państwa polskiego (wg rządu) lub chrztu Polski (wg Kościoła). Badania miały cha-rakter propagandowy, miały na celu udowodnienie słowiańskości Ziem Odzyskanych. Badanosiedziby książąt piastowskich na Ziemiach Odzyskanych oraz w okolicach Krakowa i Sando-mierza. Na badania przeznaczono duże środki finansowe, dostarczyły one dużo informacji doanalizy. Jednak w 1966 roku, wraz z zakończeniem obchodów milenijnych, zakończono finan-sowanie badań i konserwację zabytków.

Badania były mocno skażone charakterem propagandowym. Badano tylko osady wczesno-piastowskie, a pomijano materiały z okresu lokowania miast na prawie niemieckim, czyli od XIIIwieku. Lokowanie na prawie niemieckim traktowano jako kolonizację niemiecką, rzeczywiścieprzybywali wtedy liczni rzemieślnicy z zachodu Europy.

Badania milenijne były kuźnią dla wielu późniejszych specjalistów i naukowców. Częstouczestniczyli w nich też ludzie, którzy nie posiadali odpowiedniego przygotowania.

Kostrzewski uważał, że już od epoki brązu należy identyfikować ludność ziem polskich zetnosem słowiańskim. Twierdził, że w granicach powojennej Polski, od Odry do Bugu, jużkultura przedłużycka miała charakter słowiański. Zaś z pewnością charakter taki miała kulturałużycka. Teorii też przypisano znaczenie polityczne w okresie powojennym. Teorię Kostrzew-skiego o autochtonicznym pochodzeniu Słowian traktowano po wojnie niemalże jak aksjomat.

Etnograf z Krakowa, prof. Kazimierz Moszyński, który wcześnie pracował w Warszawiei Wilnie, badał etnografię Słowian. Poszukiwał ich pochodzenia. Opublikował w latach 20.działo ”Kultura ludowa Słowian“, przedrukowane w 1967 roku z małymi poprawkami.

W 1958 opublikował ”O sposobach badania kultury materialnej Prasłowian“, gdzie porów-nywał słowa oznaczające sprzęty domowe, narzędzia, nazwy roślin, części ciała, części świata.

26

Uznał, że wczesna grupa etniczna Słowian powstała na obszarze gęsto zalesionym, o bogatorozwiniętej sieci hydrograficznej, z bagnami, jeziorami, rzekami, na terenie płaskim, położonymdaleko od morza i gór. Obszarem takim było dorzecze Dniepru, miedzy Desną a Prypecią.Moszyński zanegował więc koncepcję autochtonistyczną Józefa Kostrzewskiego. Grupa ta samasiebie nazywała Słowianami, czyli tymi, którzy używają słowa, w odróżnieniu od Niemców.Teorię Moszyńskiego nazwano teorią allochtonistyczną czyli migracyjną.

Dyskusję na ten temat zaczęto prowadzić dopiero w latach 60. i 70.

Kazimierz Godłowski, profesor archeologii z UJ, wydał na AGH książkę, w której napisał,że Słowianie kształtowali się dopiero na początku naszej ery w dorzeczu Dniepru. KrytykowanoGodłowskiego jako inspirowanego przez imperializm zachodnioniemiecki i negującego prawdyobjawione o autochtonizmie. Był to okres krótko po 1968, gdy z grona naukowego usunięto”element syjonistyczny“. Od władzy odsunięto Gomułkę, a do władzy doszedł Gierek.

Kazimierz Godłowski teorię allochtonistyczną wysunął na podstawie źródeł archeologicz-nych z okresu wpływów rzymskich oraz źródeł historycznych z V-VII wieku. Jednak w swoichrozważaniach całkowicie pominął źródła lingwistyczne, gdyż twierdził, że nie można ich wia-rygodnie datować. Spowodowało to gwałtowny atak uczniów Kostrzewskiego i zwolennikówautochtonizmu na Godłowskiego.

Rozpad wspólnoty prasłowiańskiej był datowany jeszcze kilkadziesiąt lat wcześniej na 2000p.n.e., a w czasach Godłowskiego na 1000 n.e.

Godłowski twierdził, że w czasach rzymskich istniała rozwinięta kultura z osadami otwar-tymi, wyspecjalizowaną produkcją metalurgiczną żelaza, obrządkiem ciałopalnym, produkcjąceramiki na kole garncarskim, domami o konstrukcji słupowej. Tak dobrze zorganizowanyświat zanikł około 450 n.e., a nastąpił hiatus.

Dopiero po 500 n.e. nastąpiła nowa kolonizacja na dużo niższym poziomie rozwoju. Cera-mika lepiona była ręcznie, nie wytwarzano wyrobów metalowych, nie budowano cmentarzysk.Osady miały krótkotrwały charakter. Domy były małe, ziemiankowe lub półziemiankowe. Ce-ramikę wypalano w atmosferze utleniającej. Między Dnieprem a Desną wskazał obszar rozwi-nięcia się kultury kijowskiej.

Starsze kultury Godłowski utożsamił ze Swebami, Lugiami, Wandalami i Gotami, zaś nowszeze Słowianami. Opisy Słowian pojawiają się w źródłach historycznych dopiero około VI w. n.e.Teorii tej zarzucano, że nie jest możliwe, że Słowianie w tak krótkim czasie zasiedlili tak znacznyobszar Europy. Jednak Celtowie dokonali równie szybkiej i gwałtownej ekspansji.

Teoria allochtonistyczna Godłowskiego jest bardziej spójna od autochtonistycznej. Dato-wania radiowęglowe wskazują, że najstarsze osady słowiańskie między Odrą a Łabą powstałydopiero w VIII i IX wieku, zaś wcześniej datowane były jako wcześniejsze. Datowania te prze-mawiały ponownie za teorią allochtonistyczną, a nie autochtoniczną. Dyskusja trwa do dziś,po śmierci Godłowskiego w 1995 roku.

11.2 Historia archeologii na Uniwersytecie Warszawskim

Na logo Instytutu Archeologicznego znajduje się zapinka przedstawiająca współrządzącychMarka Aureliusza i Kommodusa, znaleziona w Weklicach koło Elbląga. Jest to ”konkordiaarcheologów” – konkordia współwładców, ale też konkordia archeologii barbarzyńskiej i kla-sycznej. Została odkryta przez prof. Jerzego Okulicza-Kozaryna.

Józef Przyborowski (1823-1896) był historykiem i numizmatykiem, prowadził wykłady zarcheologii na Carskim Uniwersytecie Warszawskim. Dymitr Jakowlewicz Samokwasow (1843-1911) był Rosjaninem i badał stanowiska średniowieczne w Guberni Siedleckiej. Część wyników

27

jego badań znajduje się do dziś w Ermitażu w Sankt Petersburgu. Przekazał on doświadczeniemetodyczne swoim polskim kolegom w Warszawie.

na Uniwersytecie Warszawskim zorganizowano Muzeum Starożytnosci w latach 50. XIXwieku. Prezentowano tam zabytki krajowy oraz szkice i gipsowe odlewy najsłynniejszych za-bytków grecko-rzymskich i egipskich. Michał Tyszkiewicz podarował muzeum zabytki związanez Egiptem. Michał Tyszkiewicz pracował tam 150 lat temu.

W Sali Kolumnowej UW urządzono Gabinet Wzorów Gipsowych. Mieściły się tam kopierzeźb. Sala Kolumnowa jest jednym z najładniejszych wnętrz klasycystycznych w Warszawie.Mieściła się tam kolekcja biblioteczna Instytutu Historii, a w 2012 roku została udostępnionadla publiczności. Po upadku powstania styczniowego UW zamknięto na kilkadziesiąt lat, afigury gipsowe przeniesiono do Starej Pomarańczarni w Łazienkach Królewskich.

Gabinet Rycin Muzeum Sztuk Pięknych Królewskiego Uniwersytetu zawierał przerysy iryciny antycznych rzeźb.

Erazm Majewski (1858-1922) zaczął karierę naukową od nauk przyrodniczych. Następniezajął się prahistorią i ekologią. Z wykształcenia był chemikiem i właścicielem laboratoriumprodukującego kosmetyki na obszar całego Imperium Rosyjskiego. Dzięki temu zarobił znacznepieniądze i mógł inwestować w badania naukowe. Był związany też z fabryką ołówków wPruszkowie. Na rogu Twardej i Miedzianej mieścił się jego gabinet. We własnym mieszkaniuzorganizował muzeum, a jego kolekcję przekazał Muzeum Narodowemu i była ona eksponowanapo raz pierwszy w 1916 roku w budynku Zachęty.

Zabytki były eksponowane w gablotach, układano je grupując ze względów estetycznych, anie tematycznych i chronologicznych. Zabytki przypisano grupami do tekturek, a takie tekturkieksponowano.

W 1919 roku katedrę objął Erazm Majewski, ale pełnił ją tylko trzy lata. Jego następcąbył Włodzimierz Antoniewicz (1893-1973). Studiował we Lwowie, następnie w Wiedniu. Wlatach 1922-1963 pełnił funkcję kierownika Zakładu Archeologii Przedhistorycznej, a następnieKatedry Archeologii Pierwotnej i Wczesnośredniowiecznej.

W latach 1934/1935 był dziekanem Wydziału Humanistycznego. W latach 1936-1939 byłrektorem Uniwersytetu Warszawskiego, jako jedyny archeolog w dziejach UW. Osądzano go okolaborację z Niemcami, był zwolennikiem Piłsudskiego. Antoniewicz w 1929 roku wydał dziełosyntetyczne ”Archeologia Polski “. Uprzedził Kostrzewskiego w wydaniu dzieła syntetycznegodotyczącego Polski, co było jednym z powodów konfliktu między nimi.

Prof. Antoniewicz prowadził także prace wykopaliskowe na Wileńszczyźnie (m.in. w Mie-żanach w 1934 roku) oraz na Lubelszczyźnie. W latach 20. archeologia była uzupełnieniemstudiów historycznych. Tylko nieliczni studenci pisali prace magisterskie z zakresu archeologii.

Zofia Podkowińska (1894-1973) była uczennicą Antoniewicza i specjalistką od spraw śre-dniowiecza. Po wojnie przeszła do PAN.

Aleksander Kamiński (1903-1973) był także uczniem Antoniewicza, harcmistrzem i człon-kiem Kwatery Głównej Szarych Szeregów, autorem ”Kamieni na Szaniec“. Po wojnie otrzymałzakaz zajmowania się archeologią, zakaz nie objął jednak jego żony. Przeniósł się do Łodzi.Antoniewicz chciał, był Kamiński został jego następcą jako kierownik instytutu. Obronił pracę”Jaćwież – terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne“, która spłonęła w Powstaniu.Antoniewicz chciał zainteresować kamieńskiego paleolitem i neolitem, ale Kamieński zajął sięarcheologią historyczną.

Po wojnie gmach Instututu Filozofii na rogu Traugutta i Krakowskiego Przedmieścia mieściłmagazyny Instytutu Archeologii z czasów przed- i powojennych.

28

W latach 1963-1965 kierownikiem Katedry Archeologii Pierwotnej i Wczesnohistorycznejzostała Zofia Wartołowska (1911-1976), przedwojenna asystentka Antoniewicza. Prowadziłabadania w Sąsiadce.

Antoniewicz i Wartołowska rozpoczęli badania w Wiślicy. Znaleziono tam mały kościółz mauzoleum z przełomu IX i X wieku. Znaleziono tam także misę, którą uważano za misęchrzcielną. Okazało się, że służyła ona do rozrabiania wapna. W pobliżu znaleziono pałac zXII wieku. Prace prowadzono w ramach badań milenijnych.

Badania prowadzono także na Ziemi Sandomierskiej. Prowadzono współpracę między IAUW, a Wydziałem Architektury PW. Powołano wspólny Zespół Badań nad Wczesnym Średnio-wieczem PW i UW.

Znaleziono w Wiślicy wylewkę gipsową z XII-wiecznymi rytami romańskimi. Pod wylewkąznajduje się grób księcia Henryka Sandomierskiego. Płyta wiślicka jest unikatem w skali eu-ropejskiej. Znajduje się nadal in situ, gdyż jej struktura nie pozwala na jej niedestrukcyjnezdjęcie.

W latach 1965-1969 kierownikiem katedry był Witold Hensel, uczeń Kostrzewskiego. Wcze-śniej, w latach 1956-1965 był kierownikiem Katedry Archeologii Słowian.

Waldemar Chmielewski (1929-2004) był kierownikiem katedry w latach 1969-1976 i dyrek-torem Instytutu Archeologii w latach 1976-1986. Prowadził badania milenijne oraz badaniajaskiń paleolitycznych. Posiadał wiedzę geologiczną, co ułatwiało mu badania paleolityczne. W1976 powstał Instyt Archeologii w wyniku połączenia Katedry Archeologii Pierwotnej i Wcze-snohistorycznej i Katedry Archeologii Śródziemnomorskiej, założonej w 1931 roku jako KatedraArcheologii Klasycznej. Istniały dotąd dwie niezależne katedry archeologii, które prowadziłyniezależne kierunki studiów.

Prof. Jerzy Okulicz-Kozaryn jest twórcą szkoły archeologii bałtyjskiej. Prowadził wykopa-liska na Mazurach, Mazowszu. Prowadził badania m.in. w Szurpiłach. W Weklicach znalazłzapinkę, przedstawiającą dwuwładzę rzymską, która znajduje się w logo IA.

Jerzy Kruppe jest twórcą polskiej archeologii średniowiecznej, zwanej staropolską.

Jerzy Kolendo jest archeologiem klasycznym, znawcą źródeł archeologicznych.

Badania powojenne dotyczyły m.in. ruskiego grodziska w Sąsiadce. Był to jeden z GrodówCzerwieńskich. Badała je Zofia Wartołowska.

Prowadzono także badania w Wiślicy, dotyczyły XII wieku, ale pierwotnie łączono je zokresem wczesnopiastowskim. Najsłynniejszym odkryciem było odkrycie tzw. Płyty Wiślickiejz ornamentem romańskim. Pod płytą znajdował się grobowiec Henryka Sandomierskiego.

W Weklicach prof. Jerzy Okulicz-Kozaryn odkrył medalion, który znajduje się obecnie wlogo Instytutu Archeologii.

Prof. Wojciech Nowakowski w 1996 rozpoczął badania w Wyszemborku, gdzie znajdowałasię baza Instytutu. Była to jedna z większych baz archeologicznych w Polsce.

Instytut prowadzi badania terenowe na Mazowszu, w Małopolsce (okolice Wiślicy i Sando-mierza), na Ziemi Lubelskiej.

Kolejnymi dyrektorami Instytutu Archeologii byli:

• Jerzy Gąssowski (1986-1989)• Stefan Kozłowski (1989-1990)• Tomasz Mikocki (1990-2002)• Kazimierz Lewartowski (2002-..)

29

Od 1990 dyrektorzy są wybierani w wyborach pracowników instytutu. Modernizację i kompu-teryzację instytutu przeprowadził Tomasz Mikocki.

Do 1989 roku część pradziejowa znajdowała się w kamieni przy Widok 10, część klasycznaw kamienicy przy Krakowskim Przedmieściu 1, koło kościoła św. Krzyża. Następnie zostałprzeniesiony do pawilonów przy Żwirki i Wigury 97/99, po raz pierwszy bez podziału na częśćpradziejową i klasyczną. Do 2000 Szkoła Główna była siedziba całego Wydziału Biologii, wlatach 2003-2004 budynek wyremontowano, a roku 2005 instytut przeniósł się do Szkoły Głów-nej.

Szkoła Główna została wzniesiona w 1840 roku i jest jedynym nieprzebudowywanym odtądbudynkiem na Kampusie Głównym.

W Pałacu Staszica, do początku lat 50. kilka sal przeznaczonych było dla archeologów.

Prof. Kazimierz Michałowski (1901-1981) od 1931 kierował katedrą archeologii klasycznej.Studiował także we Francji, Niemiec i Szwajcarii. Studiował też we francuskiej szkole w Ate-nach. W latach 30. brał udział we francuskich wykopaliskach w Edfu. Całą wojnę spędził wniewoli.

Od 1945 znów pracował na Uniwersytecie. Dopiero po 1953 otrzymał zgodę na wyjazdyzagraniczne do ZSRR. Badał Myrmekjon na Krymie. Po 1955 wyjechał do Tell Atrib w Egipcie.W latach 60. rozpoczął prace w Palmyrze w Syrii oraz w Aleksandrii, gdzie odkrył teatr iamfiteatr.

Najsłynniejsze wykopaliska prowadził w Nubii w Faras, gdzie odkrył chrześcijańskie freski.Obszar ten został zalany przy budowie tamy asuańskie. Część oryginalnych fresków z Farasprzemieniono do Muzeum Narodowego w Warszawie. Michałowski był wtedy wicedyrektoremMuzeum Narodowego. Wykopaliska w Faras odwiedziła Małgorzata II, królowa Danii, którastudiowała w Kopenhadze archeologię.

W Nubii prowadził też badania w Starej Dongoli. Rozpoczął badanie świątyni Hatszepsutw Deir el-Bahari. Prace obejmowały prace rekonstrukcyjne. Badania skalne w Deir el-Bahariprowadzi misja poszukująca grobu kapłana Herhora.

Michałowski rozpoczął także badania w Nea Paphos. Rozpoczął on badania w wielu regio-nach. Interesowały go miejsca centralne poszczególnych kultur i państw. Dzięki temu możnabyło osiągnąć szeroki rozgłos medialny, a to zapewniło szersze finansowanie. Większość badań,które zaczął badać Michałowski, jest kontynuowana przez polskich archeologów.

Badania prowadzone są też w Libanie, Syrii, Libii, Iranie, Turkmenistanie i Peru.

Film Film omawia wykopaliska prof. Kostrzewskiego w Biskupie i badania prof. Michałow-skiego w Egipcie i w Nubii – przedwojenne badania w Edfu, Deir el-Bahari, Karnak, a takżeodkrycie fresków w Faras w Sudanie.

12 Prezentacja wyników badań

12.1 Ogólne zasady dotyczące konstruowania tekstów

Każdy tekst stanowi zamkniętą trójdzielną całość narracyjną. Wystąpienie można formułowaćw oparciu o tekst napisany, konspekt lub własną pamięć. W pierwszej części należy umieścićgłówne punkty, traktując koniec jako możliwy do odrzucenia. Tematy szczegółowe są zazwyczajciekawsze niż przeglądowe, syntetyczne.

Wnioski końcowe w archeologii są hipotezami.

30

12.2 Sztuka opowiadania

Aparat krytyczny w tekstach pisanych to system odwołań, przypisów, zestawień bibliograficz-nych. Istnieją dwa systemy:

• klasyczny,• skróconego zapisu bibliograficznego, z pełnym bibliograficznym zestawieniem oksfordz-

kim,

System klasyczny polega na podaniu informacji uzupełniających, pomocniczych w przypi-sach. Uznaje się, że informacje te rozbijałyby tok narracji. Przypisów jest czasami więcej niżtekstu zasadniczego.

Przypis następuje bez spacji po wyrazie, przed kropką. W przypisach nie podaje się pełnychstron artykułów, które podaje się w bibliografii. W systemie klasycznym w odróżnieniu odoksfordzkiego, podaje się stronę w obrębie artykuły, a nie stronę czasopisma, w którym jestartykuł.

W systemie klasyczny dzieło ponownie cytowane nie musi już mieć pełnego tytułu w odnie-sieniu. Trzeba wtedy szukać pełnego odniesienie na poprzednich stronach.

W systemie oksfordzkim przypisy mogą znajdować się na końcu rozdziału, a nie na dolestrony. Mogą występować skróty, które muszą być wyszczególnione oddzielnie.

Bibliografii zestawia się według porządku leksykograficznego według kolejno nazwisk/imion/lat wydania. Autorów w bibliografii podaje się jako ”Nazwisko I.“, a w przypisach ”I. Nazwisko“.Dla artykułów podaje się pełny zakres stron. W bibliografii można stosować skróty bibliogra-ficzne umieszczone w indeksie. Jeśli jeden autor wydał kilka dzieł w jednym roku, oznacza jesię dodatkowymi sygnaturami literowymi.

Odwołania umieszcza się w postaci ”Nazwisko rok strony” w tekście zasadniczym. Systemoksfordzki jest zatem łatwiejszy w korzystaniu.

Bibliografię można rozbić na źródła i literaturę. Źródła sa porządkowane według autorówlub tytułów, ale daty wydania mają tu już drugorzędne znaczenie. Najpierw cytujemy źródła,a potem literaturę.

W tekstach publikowanych powinny być też cytowane ilustracje. Jeśli ilustracja nie byłajeszcze nigdy publikowana, należy podać miejsce jej przechowywania, np. archiwum królewskie.Jeśli ilustracja była już publikowana podaje się “(za: Nazwisko 1990, s.199.)“. Zamiast ”za“stosuje się czasami ”wg“.

Podanie ”Rys. Imię Nazwisko“ oznacza, że rysunek został wykonany specjalnie na potrzebytego artykuły przez innego autora i nigdzie indziej nie był jeszcze publikowany.

Ilustracje przywoływane w tekście powinny być numerowane zgodnie z kolejnością ich po-jawiania się w dziele. Najpierw należy powołać się na ilustrację pierwszą.

13 Pojęcia podstawowe

André Leroi-Gourhan porównał archeologa do widza, który odtwarza treść spektaklu na pod-stawi edekoracji.

Metodyka – zespół kroków badawczych podejmowanych przy analizie źródła oraz podczasprowadzenia prac terenowych (prospekcja, wykopaliska).

Metodologia – nauka o metodach (metodologia historii, jako paradygmat metodologii po-stępowania).

31

Paradygmat – wzorzec, wzór postępowania badawczego.

Holistyka (holizm) – całościowe ujmowanie źródeł i ich interpretowania (analiza wizualna,semantyczna, badania fizyczno-chemiczne).

Kroki postępowania badawczego wg Kazimierza Ajdukiewicza, logika ze lwowskiej szkołymatematycznej:

1. wybór dziedziny badania2. postawie pytania w tej dziedzinie3. ustalenie podstawy źródłowej badania4. krytyki (zewnętrznej i wewnętrznej źródeł)5. opisu (tego, co się zdarzyło, o co dalej pytamy)6. wyjaśnienia (dlaczego tak było)7. dochodzenie do zdań teoretycznych8. syntetycznego ujmowania wyników badawczych (tzn. danie odpowiedzi na pytania ba-

dawcze w danej dziedzinie)9. ocena ludzi i zdarzeń z przeszłości

Celem archeologa jest zawsze ocena zdarzeń i ludzi z przeszłości.

Heurystyka – krytyka zewnętrzna, umiejętność zbierania źródeł.

Hermeneutyka – krytyka wewnętrzna, umiejętność poprawnego odczytywania źródęł (ana-lizowania źródeł). Można mówić np. o hermeneutyce Biblii.

Pytania faktologiczne – ”co było?”, zadawane są na poziomie heurystyki. Pytania eksplana-cyjne – ”dlaczego tak było?”, zadawane są na poziomie hermeneutycznym.

Są dwa opozycyjne sposoby dowodzenia zdań ogólnych, czyli hipotez:

1. Dedukcja – wyprowadzanie sądów szczegółowych z sądów ogólnych. Jest to przechodzenieod ogółu do szczegółu: szukamy logicznego następstwa danych racji logicznych uzasad-nienie następstwa za pomocą prawdziwej racji logicznej

2. Indukcja – wyprowadzanie uogólnień na podstawie wyników eksperymentów i obserwacjifaktów, formowaniu i weryfikacji hipotez. Jest to przechodzenie od szczegółu do ogółu.Wyprowadzanie wniosków ogólnych z przesłanek będących ich poszczególnymi przypad-kami.

Hipoteza – w naukach historycznych jest to konstrukcja logiczna, której prawdziwości niemożna udowodnić, gdyż nie ma ona bezpośrednich podstaw w źródłach. Ma rację bytu, gdyżpozwala badaczowi objaśnić zespół faktów ustalonych na podstawie źródeł, lecz niewytłuma-czalnych bez pomocy hipotetycznej konstrukcji (K. Modzelewski).

Hipotezy nie można udowodnić, ani obalić. W naukach humanistycznych można ją zastąpićinną, lepszą. Jest to kołowy schemat funkcjonowania hipotez, który zakłada, że hipotezy poja-wiają się, zdobywają popularność, z czasem zanikają, a potem odżywają podane przez innychbadaczy (Aleksander Gieysztor).

Są dwie hipotezy dotyczące pochodzenia Słowian – allochtoniczna i autochtoniczna. Obiehipotezy zostały postawione w oparciu o ten sam zestaw faktów.

Hipotezy dzielimy na:

• hipotezy faktologiczne – hipotezy przy odczytywaniu informacji źródłowych, hipotezystawiane w toku krytyki zewnętrznej i wewnętrznej źródęł oraz hipotezy formułowaneprzy ustalaniu faktów (prostych i wynikających z nich ciągów genetycznych).

• Hipotezy eksploatacyjne – wyjaśniają fakty oraz hipotezy ustalające zasady i prawa fak-tami tymi rządzące

32

• Hipotezy konstrukcyjne – scalają informacje o przeszłości (mogą dotyczyć np. periody-zacji dziejów, poznania materiału faktograficznego).

Problem falsyfikowania i pozytywnego weryfikowania hipotez Austriak żydowskiegopochodzenia, Karl Raimund Popper, w swoich działach odnosił się krytycznie do WiedeńskiejSzkoły Historycznej, która opierała się na wprowadzenie darwinizmu do nauk humanistycznych.

Twierdził on, że zwolennicy metod dedukcyjnych zapominają, że stworzenie teorii i modelito dopiero pierwszy krok postępowania badawczego. Drugim, równie ważnym, jest jasne wska-zanie progowych okoliczności empirycznych, których spełnienie zmusiłoby nas do odrzuceniagłoszonych twierdzeń.

Uznał także, że postęp w nauce nie polega na unikaniu błędów, lecz na ich eliminowaniu.

Friedrich Alexander von Hayek był Niemcem. Jego wizja była opozycyjna. Uznał on, żeustalanie faktów w ich porządku chronologicznym jest głównym elementem historycznym i prze-słanką wszelkiej wiedzy historycznej. Jest też podstawą pojęcia przyczynowości (w odróżnieniuod pojęcia teoretycznego).

Przestrzegał przed ”niewolniczym“ stosowaniem metod i języka nauk przyrodniczych i ści-słych. Był przeciwny scjentyzmowi, twierdził, bo twierdził, że stosunki między ludźmi są inneniż relacje między rzeczami. Różnią się tym, ze nie da się ich sformalizować i ująć w języku ma-tematyki. Czynnik ludzkiej świadomości, występujący w relacjach między człowiekiem, a rzeczoraz między ludźmi, według Hayeka jest niemożliwy do sformalizowania. Można tymczasemsformalizować relacje zachodzące między rzeczami.

Archeolog badający relacje między reliktami kultury materialnej powinien pamiętać o ko-nieczności określania ich właściwej pozycji w obrębie struktur społecznych, które kulturę tęwytworzyły.

Theodosius Dobzhanky twierdził, że biolog, badając myszy, rośliny i bakterie, powinien jakocel stawiać sobie przyczynienie się do zrozumienia człowieka i miejsca człowieka we Wszech-świecie. Tak samo badając ceramikę, sieć osadniczą, archeolog musi pamiętać, że jego celemjest lepsze poznanie i zrozumienie ludzi kreujących dawno minioną rzeczywistość.

14 Przyrodnicze ”nauki pomocnicze“ archeologii

Historia i historia sztuki są ”naukami pomocniczymi“ dla archeologii. Topos jest wzorem opisuhistorycznego. Teksty historyczne były wielokrotnie powielane i kopiowane. Powtarzają sięwątki i schematy opisów, np. związane z pojawieniem się ludu lub etnosu i jego migracją zmitycznej krainy.

Często pojawia się historia o trzech braciach, założycielach dynastii, którzy przepływali dokrainy, w której założyli lud na trzech łodziach. Taki jest mit założycielski Gotów. W ”KroniceLat Minionych“, powstałej w XII wieku i opisującej lata 60. IX wieku, pojawia się podobnahistoria o trzech braciach, którzy przypłynęli do północnej Rusi, a jednym z nich był Ruryk.Dwaj pozostali bracia zmarli w niewyjaśnionych okolicznościach, a Ruryk założył dynastię.

Analizując źródła historyczne trzeba być w stanie rozpoznać, które jego fragmenty są topo-sem. Schemat nie zawsze był jednak powielany świadomie.

Mit herosa, boga, niepokalanego poczęcia, zrodzenia z dziewicy jest toposem pojawiającymsię niezależnie w różnych czasach i kręgach kulturowych.

Prof. Karol Modzelewski w książce ”Barbarzyńska Europa“ opisał zwyczaje religijne ludówEuropy. ”Germania“ Tacyta spisana w 98 r. n.e. opisuje pogańskich plemion germańskich,

33

w tym opisy ofiar składanych bóstwom. Następuje opis specjalizacji poszczególnych bóstwgermańskich. Adam Bremeński, pisząc w 1170 roku, o zwyczajach z ofiar ludzi i zwierząt,w tym z Birki. Opis ten do złudzenia przypomina opisy z Germanii Tacyta. Modzelewskizauważa, że Adam z Bremy nie mógł popełnić plagiatu, gdyż ”Germania“ Tacyta przetrwaław średniowieczu tylko w jednym odpisie w klasztorze na południu Niemiec i została na nowoodkryta dopiero w XV wieku.

Obaj historycy tworzyli więc niezależnie. Świat opisany przez Tacyta istniał jeszcze w Birceponad 1000 lat i został bardzo podobnie opisany przez Adama z Bremy.

Emendacja to poprawianie tekstów. Historycy twierdzą czasem, że tekst dawnych history-ków należy poprawić, zmienić stylistykę itd. Historyk współczesny dopasowuje w ten sposóbdawny tekst do własnej koncepcji.

Archeozoologia, antropologia i etnografia są ważnymi naukami pomocniczymi archeologii.

Duże znaczenie dla archeologii mogą mieć następujące nauki:

Palinologia – analiza i badanie pyłków roślinnych. Próbki pobiera się z osadów dennychakwenów w pobliżu stanowisk archeologicznych. Odkładają się tam pyłki roślin wiatropylnych,które umożliwiają datowanie radiowęglowe oraz rozpoznanie frekwencji roślin dzikich i upraw-nych oraz roślin pochodzących z różnych ekosystemów. Z pokładów dennych pobiera się pyłkii zakłada dla nich wiarygodność w promieniu 50 km od akwenu. Badanie pyłków pozwalapoznać, czy obszar był wykorzystywany rolniczo.

Analogicznie można analizować makroszczątki roślin dzikich, synantropijnych (rosnących wpobliżu skupisk ludzkich) i roślin uprawnych.

Dendrologia – nauka badająca gatunki drzew wykorzystywane przez ludzi do określonychczasów. Bada także, z jakich gatunków drzew budowano domy, jakie drzewa wykorzystywanodo opału, jakie mają one wartość opałową. Bada się drewno wykorzystywane w stosach, wktórych popielono szczątki ludzkie.

Geomorfologia – analiza ukształtowania powierzchnia ziemi i przyczyn takiego ukształtowa-nia. Bada procesy rzeźbotwórcze. Bada zawartość geochemiczną podłoża, działanie procesówerozyjnych, w tym działanie lodowca tworzącego bruki kamienne.

Gleboznawstwo – ocena geologiczna gleb, zależność między skałą macierzystą a gleby. Glebytworzone są przez roślinność, np. określone typy lasów. Gleby pozwalają odtworzyć potencjalnąroślinność na danym obszarze, np. na podstawie gleb pierwotnych, tzw. humusu pierwotnegozalegającego zaraz nad calcem. Pedologia to część gleboznawstwa zajmująca się analizę glebkopalnych, a nie obecnych.

Paleohydrografia – odtwarza pierwotną sieć rzeczną na danym obszarze na podstawie danychgeomorfologicznych.

Badania fizykotechniczne są stosowane w archeologii to m.in.: metaloznastwo – określanieskładu surowca, z którego wykonywano przedmioty metalowe. Pozwalają zbadać charakter orazpoziom technologicznych wytworzonych przedmiotów. Określa się rodzaj rudy, sposób wytopuoraz późniejsze działania związane z obróbką.

Przy analizie ceramiki wykonuje się badania fizykochemiczne. W tym celu przeprowadza sięszlif, a następnie na szlifie bada się skład chemiczny i sposób wypalania ceramiki.

Analizy geofizyczne, geomagnetyczne i georadarowe są rozwijane w ostatnich latach jakosposoby nieinwazyjnego badania i poszukiwania artefaktów.

Archeozoologia to analiza materiałów osteologicznych (kostnych) pochodzących ze zwierząt.Analizuje się kości ssaków, ptaków, a także archeoichtiologia badająca szczątki ryb.

34

Każde stanowisko zawiera pozostałości archeozoologiczne. Na cmentarzyskach znajdują sięczasami pochówki zwierzęce. Szczątki zwierzęce są najczęściej jednak związane ze zwierzętamihodowlanymi oraz gatunkami, na które polowano.

Archeozoologia klasyfikuje gatunkowo poszczególne fragmenty kostne. Określa się takżepłeć osobników, kryteria wielkościowe i kryteria wiekowe. Pozwala to określić, czy zwierzętahodowlane zabijano jako młodociane, czy hodowano je do wieku dojrzałego.

Kryterium wielkościowe pozwala rozpoznać podgatunek zwierząt. Analiza zmierza czasamiku ustaleniu zmian patologicznych związanych z kośćmi. Pozwala to rozpoznać, czy konkretneosobniki wykorzystywano jako zwierzęta sprzęgajne, np. w jarzmo.

Procentowa frekwencja zwierząt dzikich i hodowlanych pozwala określić rodzaj gospodarki.Można ustalić, czy dane społeczeństwo udomowiło zwierzęta, czy też czerpały białko zwierzęcegłównie z polowań na zwierzęta dzikie. Gdy jest ponad 10% kości zwierząt dzikich gospodarkaw dużym stopniu opiera się na łowiectwie.

Czasem następuje jednak ubytek informacji związany np. ze zwyczajowym zakazem opo-rządzania zwierząt dzikich w pobliżu osiedli mieszkalnych. Kości czasem układano w układzieanatomicznym, by gatunek mógł odrodzić się.

Istnieją kontrowersje, na ile do czasów średniowiecza kości koni można uznawać za kościzwierząt dzikich, a na ile za kości zwierząt hodowlanych. Występowały konie dzikie i hodowlane.

Proporcje kości poszczególnych zwierząt hodowlanych – bydła, świń, owiec-kóz (owce i kozysą bardzo trudne do odróżnienia) dają informacje na temat charakteru gospodarki społecznościoraz jej mobilności terytorialnej.

Obecność świń świadczy o życiu osiadłym, nawet jeśli nie są one w przewadze, a ich liczbajest bardzo zbliżona do liczebności bydła, przewaga bydła nad świniami daje informacje owiększej mobilności terytorialnej. Jeśli udział owiec i kóz wzrasta do 50% można postawićhipotezę o społeczeństwie nomadycznym lub prowadzącym pasterstwo przemieszczając się naduże odległości.

Ważna w materiale archeologicznym jest obecność pochówków zwierzęcych.

Archeozoologia opiera się na materiale osteologicznym, ale korzysta też z tkanek miękkichnp. sierści lub włosia zwierząt, które wykorzystywano w szkutnictwie do uszczelniania poszyciałodzi. Rodzaj wykorzystanej sierści świadczy o gatunkach zwierząt.

Skatologia to analiza odchodów zwierząt. Jest to dziedzina biologii. Analiza odchodówpozwala określać dietę, stan stad zwierzęcych na podstawie pasożytów żyjących w układachpokarmowych zwierząt. Odchody zachowują się w postaci skamieliny. Analiza odchodów po-zwala określić także gatunki zwierząt.

Na Islandii w X wieku wybudowano domy z darni. Analiza jednego z takich budynkówwykazała, że na łące, z której pobrano darń wypasano owce, które żywiły się ziołami, którewystępują tylko w Prowansji. Odkryto to na podstawie odchodów. Cykl przemiany materiiowiec trwa około 2 tygodni.

Oznacza to, że w X wieku szlaki i kontakty handlowe umożliwiały przewiezienie stada owiecz Prowansji na Islandię w mniej niż 2 tygodnie.

Słowo antropologia odnosi się do antropologii kulturowej i etnologii. Antropologia fizycznabada materiał osteologiczny ludzki. Celem badań jest określenie wieku i płci badanych osobni-ków. Wiek w chwili śmierci można określić z dokładnością do przedziału wiekowego:

• infans I (0-3)• infans II (3-12). W tych przedziałach wiekowych nie można określić płci. W ich kościach

nie przejawia się dymorfizm płciowy.

35

• juvenis (12-18)• adultus (18-25)• muturus (25-45)• senilis (>45)

Klasyfikacja odbywa się na podstawie szkieletu kranialnego, stopnia zarośnięcia szwów czasz-kowych oraz stopnia starcia szkliwa zębowego.

Określa się także wzrost osobników, stosunek szkieletów męskich i kobiecych, występowaniaszkieletów dziecięcych. Na podstawie kości można określić zmiany patologiczne oraz czasamichoroby będące przyczyną zgonu.

Analizom antropologicznym poddawane są także szczątki przepalone. Pozwalają one uzy-skać jednak znacznie mniej danych. Szkielety przepalone są często niekompletne i nie pozwalająna analizy struktury DNA. Trudno jest więc badać pokrewieństwo.

Szkielety przepalone chowane czasem w układzie anatomicznym. W jednej popielnicyumieszczano szczątki kilku osobników. Obecnie antropologia fizyczna odchodzi od określaniatypów rasowych.

Etnografia to ”opisanie ludów“, odwołanie się do materialnego poziomu życia społeczeństwarcheologicznych. Jest to umiejętność korzystania z opisów etnograficznych dotyczących np.sposobów i surowców wykorzystywanych przy wznoszeniu budowli, produkcji narzędzi.

Można uzyskać informacje na temat technik polowania i łowienia ryb. Zakładano siecisłużące do łowów i łowienia ryb. Analiza kształtów i przekrojów jam ziemnych może pozwolićokreślić, czy jamy te służyły do konserwacji żywności np. zakwaszania mleka. Jamy takiewykorzystywano jednokrotnie.

Groby dziecięce należą często do grobów z najbogatszym wyposażeniem. Dary grobowebyły jednak często miniaturowe. Na podstawie źródeł etnograficznych można stwierdzić, żezmarli przed ślubem byli chowani jak państwo młodzi, w strojach weselnych. Być może już wśredniowieczu oddawano szczególny hołd zmarłym w stanie bezżennym.

15 Konserwacja zabytków

Wstępna konserwacja zabytków to zabezpieczanie obiektów archeologicznych w czasie prowadze-nia prac wykopaliskowych. Po wstępnej konserwacji zabytek dostarcza się do wyspecjalizowanejpracowni konserwatorskiej.

W trakcie prac archeologicznych polskie prawo wymaga przeznaczenia środków finansowena zabezpieczenie zabytków, np. na preparaty chemiczne.

Zabytki archeologiczne przechodzą szoki środowiskowe, które powodują ich degradację.Znajdują się często w środowisku, które wywołuje petryfikację, która ułatwia zachowanie.

Stopień degradacji zależy od odczynu gleby, podłoża geologicznego, obecności soli w ziemi,wilgotności gleby, właściwości utleniających gleby, przemarzania gleby w okresie zimowym, czyliwielokrotnego zamarzania i odmarzania. Działalność drobnoustrojów i zwierząt ma wpływ nazachowanie zabytków.

Najbardziej korzystne są małe amplitudy temperatury i wilgotności. Cykliczne zamarzaniei odmarzanie gleby oraz związana z tym zmienna wilgotność negatywnie wpływa na zachowanieartefaktów organicznych.

Suche gleby piaszczyste dobrze konserwują zabytki z ceramiki, metalu i szkła. Mokre glebykonserwują zabytki z surowców organicznych. Konserwują się one dobrze także w akwenach zwodą stojącą, gdzie woda pozbawiona jest tlenu.

36

Woda bogata w tlen w akwenach o stałym przepływie negatywnie wpływają na zachowanieartefaktów organicznych.

Najgorzej zachowują się artefakty znajdujące się na granicy kilku zupełnie różnych środo-wisk. Na stan zachowania zabytków wpływ mają 3 momenty krytyczne:

1. moment depozycji, gdy ze środowiska użytkowego, najczęściej powietrznego, dostaje siędo gleby. Powierzchnia artefaktu z czasem pasywuje na granicy ze środowiskiem.

2. moment odsłonięcia po latach, przypadkowe lub w trakcie wykopalisk. Wtedy przerwanyzostaje związek artefaktu z otaczającym go środkowiskiem.

3. moment wyeksplorowania, wyjęcia i zabezpieczenia zabytku po udokumentowaniu go insitu.

Zabytki o strukturze scalonej, czyli przedmioty kamienne, krzemienne, dobrze wypalonaceramika, mogą być wydobywane z ziemi bez szczególnych zabezpieczeń.

Przedmioty o labilnej strukturze surowcowej, miękkie, kruche, wymagają stosowania mięk-kich (bandaże), folia spożywcza lub twardych osłon w trakcie wydobywania.

Przedmioty z surowców organicznych mogą być zabezpieczane preparatami chemicznymichroniącymi przed chemicznym i biologicznym szokiem w trakcie eksplorowania. Zabezpieczeniesurowców organicznych jest uważane za czynność pilną. Po wydobyciu przedmiotu należyprzesłać je od razu do pracowni. Postępuje się tak np. ze skórami. Zaraz po wydobyciuwykonuje się fotografie o obrysy przedmiotów skórzanych, przed jej wyschnięciem.

Wszystkie zabytki po udokumentowaniu in situ powinny zostać prawidłowo zapakowane, abyzabezpieczyć je przez zgnieceniem i uszkodzeniem fizycznym w trakcie transportu. Pojemnikisą wypełniane uszczelniaczami.

Zabytkom organicznym po wydobyciu należy zapewnić wysoką wilgotność środowiska.Przedmioty metalowe, zwłaszcza żelazne, należy poddać wstępnej stabilizacji.

Wszystkie zabytki należy zewidencjonować, zaopatrzyć w metrykę, udokumentować i za-pewnić nim właściwe warunki magazynowania w warunkach polowych. Zabytki należy prze-chowywać w umiarkowanej wilgotności i bez dostępu światła słonecznego.

Problemem trudnym do rozstrzygnięcia jest, czy naczynia ceramiczne powinny być myte,czy nie po wydobyciu. Nie należy myć ceramiki zanieczyszczonej substancjami organicznymi,gdyż zanieczyszczenia te mogą być potrzebne w badaniach chemicznych, biologicznych i radio-węglowych.

Ważne jest zabezpieczenie uczestników wykopalisk przed czynnikami biologicznymi i che-micznymi, np. szczepienia, środki dezynfekujące i odzież ochronna. W trakcie wykopaliskmiejskich trzeba nosić kask zabezpieczający.

Zabytki po umieszczenia w magazynie lub na ekspozycji muszą być cyklicznie poddawanezabiegom konserwacyjnym. Jednorazowy zabieg konserwacyjny, nawet przy zachowaniu opty-malnych warunków temperatury i wilgotności, nie chroni przed destrukcją w długim czasie.

Jeśli naczynie grozi rozpadnięciem się po wydobyciu, np. popielnica, powinno być w trakcieodsłaniania stopniowo owijane bandażem elastycznym. W przypadku popielnic ważna jest takżeich późniejsza wewnętrzna eksploracja z uwzględnieniem wewnętrznej planigrafii. W trakcie jejeksploracji obecny powinien być bioarcheolog. Dopiero po całkowitym owinięciu bandażemelastycznym można wydobyć naczynie. Czasami, jeśli naczynie wciąż grozi rozpadnięciem,bandaż elastycznym powinien być delikatnie nasączony gipsem.

Inna strategia wydobywania naczyń grożących popękaniem przewiduje wydobycie naczyniana twardej podkładce wraz z otaczającym go blokiem ziemi, naturalnego kontekstu.

Dawniej na wykopaliskach wykonywano zdjęcia polaroidem, ze względu na brak możliwościinwentaryzacyjnych.

37

15.1 Konserwacja metali

Metale szlachetne, czyli kruszce, (Au, Ag, elektron (stop Au+Ag)) nie sprawiają problemówkonserwatorskich. Są dobrze zachowane na wykopaliskach. Metale kolorowe (Sn, Zn, Pb)zachowują się źle, jeśli nie tworzą stopu. Przedmioty wykonane z tych metali kruszą się itrudno je nawet udokumentować. Stopy metali kolorowych (brąz i mosiądz) zachowują siędobrze dzięki pokryciu się powierzchniową warstwą patyny, złożonej z tlenków metali, którapasywuje powierzchnię metalu i zabezpiecza przed dalszą korozją.

Żelazo koroduje złośliwie. Korozja wżera się w rdzeń. Konieczna jest stabilizacja powierzchniżelaza. Wyjątkiem jest tzw. patyna ogniowa. Ceglastoczerwona patyna pokrywająca żelazo wwyniku dostania się do ognia i jest to patyna zabezpieczająca. Często nie usuwa się jej z tegopowodu.

Żelazo krąży w środowisku w zamkniętym cyklu między produktami wytopu, a produktamikorozji.

Korozję metali ułatwiają: woda, sole rozpuszczalne, gazy zawarte w glebie w formie gazowejlub rozpuszczalnej (tlenki węgla, tlenki azotu, tlen), porowatość gleby przyspieszająca kinetykęreakcji korozyjnych, bakterie np. rozkładające siarczany.

Produkt żelazny lub jego metaliczny rdzeń otoczony jest warstwą produktów korozji, śla-dem powierzchni oryginalnej oraz zewnętrzną warstwą pomieszanej gleby i produktów korozji.Wtedy wydobywa się całą bryłę ziemi i wykonuje zdjęcie rentgenowskie w celu zaobserwowa-niu rdzenia i zarysu powierzchni oryginalnej. Czasem w środku zamiast rdzenia metalicznegoznajdujemy pustą przestrzeń, ślad po nim.

Pasywnymi metodami konserwacji żelaza, zwanymi pasywnymi metodami stabilizacji, jestsuszenie przedmiotów poprzez zanurzenie w alkoholu lub acetonie. Przedmiotów takich niesuszy się na powietrzu.

Jeśli przedmioty zostały znalezione w bardzo wilgotnej gleby, należy utrzymywać je nadalw wilgotnym środowisku, np. owinąć mokrą tkaniną i włożyć do plastikowej torebki.

Są też aktywne metody stabilizacji zabytków żelaznych:

• termiczna – pogrzanie do ponad 800 stopni Celsjusza,• elektrochemiczne – elektroliza i elektroforeza,• metoda plazmowa – niskotemperaturowa i niskociśnieniowa, ale w temperaturze powyżej

0 stopni Celsjusza,• mokre odsalanie – czyli kąpiel w gotującej się wodzie destylowanej w celu odsolenia.

Po dokonaniu stabilizacji przedmiotu fizycznie usuwa się warstwę korozji do czasu osiągnię-cia rdzenia metalicznego. Czasami usuwa się korozję do odsłonięcia metalu a potem nakładasubstancję ochronną.

15.2 Konserwacja zabytków organicznych

Zabytki drewniane to tzw. mokre drewno archeologiczne. Drewno zachowuje się w wilgotnymśrodowisku dzięki działalności bakterii i grzybów pleśniowych. Po wydobyciu drewna jest ononarażona na gwałtowne wysychanie, a zatem kurczenie się.

Wilgotność względna silnie rozłożonego drewna sięga 1000%. Po wydobyciu drewno jestnarażone na działalności innych bakterii i grzybów rozwijających się w powietrzu. Należy więczabezpieczyć drewno przed wysychaniem i przez atakiem grzybów ze środowiska zewnętrznego.

38

Małe elementy wkłada się do wody. Dużo trudniejsza jest konserwacja dużych elementówkonstrukcyjnych np. palisady. Wtedy zakopuje się je w hałdzie, a hałdę polewa okresowo wodą.Pozwala to na utrzymanie wilgotności.

Małe przedmioty drewniane poddaje się kąpielom wodnym z dodaniem substancji bioche-micznych. Należy poddać kąpieli cały przedmiot, jeśli jest to konieczne przedmiot należy ob-ciążyć, by zapewnić jego zanurzenie. Do kąpieli należy stosować zimną wodę.

Składniki kąpieli należy wymieniać co dobę. Jeśli na powierzchni pojawia się biała warstwapiany, należy zmienić skład chemiczny kąpieli.

Drewniany zabytek zawija się czasem w tkaninę i umieszcza w woreczku foliowym szczelniezamykanym i umieszcza w środowisku o niskiej temperaturze dodatniej.

Wraki łodzi są często konserwowane poprzez ponowne zatopienie w tym samym akwenie.Postępuje się tak z wrakami, które nie mają szans na konserwację i ekspozycję na powierzchni.

Konserwacja drewna jest procesem długotrwałym i kosztownym. Proces konserwacji dużychobiektów poprzez odpowiednie kąpiele może trwać nawet 10 lat do czasu osiągnięcia równowagii stabilizacji. Prowadzi się kąpiele zabytków drewnianych w roztworze cukru.

Zabytków skórzanych nie należy rozciągać ani prostować. Skóry chroni się przez wyschnię-ciem poprzez kąpiele z preparatami odkażającymi. Po kąpieli skórę zamyka się szczelnie wworku foliowym strunowym.

Zabytki skórzane należy udokumentować fotograficznie i rysunkowo natychmiast po wy-dobyciu. Skórzane przedmioty należy szczelnie zamknąć w worku i unikać jego ponownegootwierania, co może zakłócić stan równowagi. Zabytek należy owinąć w gazę lub tkaninę, bychronić przed przesuszeniem.

Skóry nie należy oczyszczać bez nadzoru konserwatorskiego.

Zabytki z tkanin konserwuje się różnie w zależności od rodzaju włókna. Włókna roślinnez bawełny, lnu, konopi są narażone na zniszczenie w glebie kwaśnej, a włókna zwierzęce np.wełna, jedwab są narażone na zniszczenie w glebie zasadowej. W glebach o jednym odczynieznajdujemy włókna tylko jednego rodzaju, zwierzęce lub roślinne.

Tkanin nie należy poddawać kąpielom w wodzie. Zabezpiecza się je podkładając pod nietwarde podkładki ze szkła lub tworzywa sztucznego.

Tkanin nie należy oczyszczać, nie stosować na nie środków dezynfekujących, nie należyskładać ani zginać. Substancją konserwującą tkaniny jest brąz. Dlatego często znajduje siębrązowe fibule z zachowaną przylegającą doń tkaniną.

Znalezione fragmenty tkaniny należy na stanowisku szczelnie owinąć folią spożywczą.

Jeśli tkaniny uległy przesuszeniu przed spakowaniem należy je delikatnie skropić wodą. Tka-niny powinny być przechowywane w szczelnie zamkniętych workach foliowych, których nie na-leży otwierać.

W Szurpiłach, we wczesnośredniowiecznym kompleksie Jaćwingów, badania geofizyczneumożliwiły zidentyfikowanie wielu obiektów, w tym jamy zasobowej, używanej potem jakojama śmietniskowa. Umieszczono tam potłuczone naczynia ceramiczne. Jama została wkopanaw lepką i spoistą glinę zwałową. Znalezione tam fragmenty tkaniny owinięto szczelnie w folięspożywczą, zgodnie z procedurą1.

1”Pierwsza pomoc dla zabytków archeologicznych“ pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego, Warszawa 1998.

39

16 Archeologiczne badania obiektów architektonicznych

Obiekt architektoniczny jest dziełem sztuki i dziełem techniki budowlanej. Jest odbiciem nur-tów estetycznych i ideaowych w dziedzinie władzy i religii. Jest także zwierciadłem warunkówspołeczno-gospodarczych, palimpsetem – kartą dziejów budowli. Palimpset to cielęca skóra, naktórej w średniowieczu zapisywano różne teksty. Teksty te czasiem ścierano i zapisywano nowe.Tak samo budynki ulegają w czasie swojego życia licznym przekształceniom i przemianom.

Badania architektoniczno-archeologiczne są dziedziną interdyscyplinarną. Archeolog nie jestjedynym badaczem zabytków architektury.

Istnieje 5 etapów badań nad obiektami architektonicznymi:

1. Kwerenda źródeł pisanych, ikonograficznych, kartograficznych (usytuowanie obiektu natle dawnego środowiska naturalnego)

2. Obserwacja obiektu architektonicznego3. Dokumentacja wstępna zachowanego stanu budynku – ilustracyjna i opisowa4. Badanie struktury zabytku (m.in. odkrywki tynkowe, sondaże w głąb murów, sondaże i

wykopy archeologiczne, dokumentacja polowa). Wykopy powinny być zakładane prosto-padle do zachowanych linii ścian.

5. Opracowanie wyników badań

Odkrywki tynkowe polegają na odkuciu tynku po obu stronach miejsca zejścia się ścian.Pozwala ta rozpoznać sposób łączenia ścian, ich chronologię względną. Jeśli napotkamy dwaróżne wątki murów, ściany nie pochodzą z tego samego okresu. Może okazać się jednak, żejeden z murów jest tylko licem, np. ceglanym na kamiennej ścianie. Wtedy przeprowadzićtrzeba sondaż wgłąb murów, aby sprawdzić warstwową strukturę murów i zdjąć ewentualnelico.

17 Popularyzacja wyników badań

17.1 Muzea, wystawy

Od pomysłu otwarcia wystawy do jej realizacji prowadzi długa droga. Konieczne jest napisaniescenariusza takiej wystawy z uwzględnieniem artefaktów, ilości gablot, posterów, podestów,docelowego gościa. Szczegółowy plan rozmieszczenia zabytków i zawartości plansz i posterówto specyfikacja. Należy podać szczegółową zawartość każdej gabloty z uwzględnieniem konkret-nych zabytków. Często zabytki te nie znajdują się w muzeum organizującym wystawę i należyje wypożyczyć z innych muzeów.

Ekspozycja może być organizowana z różnymi motywami przewodnimi – chronologicznym,estetycznym. Przy organizacji wystawy dużo zależy od samej sali wystawowej. Organizacjawystawy musi przewidywać sposób zwiedzania, ułatwiać dotarcie do wszystkich zabytków, po-siadać jasny i precyzyjny schemat organizacyjny, ale jednocześnie nic nie narzucać widzowi.

Tworzy się komputerowe wizualizacje wystaw ułatwiające przewidzenie sposobu zachowaniaobserwatorów. Etalaż to sama wystawa w przestrzennym ujęciu, wzajemne rozmieszczeniezabytków.

17.2 Archeologiczne imprezy plenerowe

Festyny archeologiczne i imprezy plenerowe pozwalają uczestnikom dokładniej przyjrzeć siężyciu w dawnych czasach. Stonehenge przynosi budżetowi dochód 3 mld GBP.

40

W Yorku jest organizowany Jorvik Viking Festival przez Jorvik Viking Centre. W X wiekuw Yorku znajdowało się protomiejskie osiedle. W obrębie wystawy można spotkać się ”twarząz twarz“ z Wikingami. Zorganizowano tam rekonstrukcję wioski wikińskiej wraz z woskowymifigurami prowadzącymi rozmowę w staroduńskim języku. Wystawie towarzyszyły także zapa-chy.

W drugiej sali zrekonstruowano wykopaliska archeologiczne na stanowisku, które, jako żywaosada zostało zrekonstruowane w pierwszej sali.

W trzeciej sali znajdowały się oryginalne zabytki, wydobyte ze stanowiska.

Obecnie w Yorku organizowane są coroczne festyny archeologiczne, którym towarzyszą re-konstrukcję walk.

Od połowy lat 90. XX wieku organizowany jest Festyn Archeologiczny w Biskupinie. Od-bywa się on w rekonstruowanej osadzie. Rozstawiane są tam także stanowiska prezentującearchaiczne techniki produkcji.

Codziennie na festyn przybywa około 10 tys. zwiedzających. Każdy festyn ma swój tematprzewodni, dystrybuowana jest także bezpłatna gazeta z mapą poszczególnych stanowisk de-monstracyjnych. Na festynach nie ma jednak artefaktów, można zobaczyć jedynie działaniaodtwórcze.

18 Archeologia doświadczalna

Archeologia doświadczalna nazywana jest też archeologią eksperymentalną. Pozwala prześledzićtechniki wytwarzania artefaktów oraz sposoby ich wykorzystania. Zaczęła się rozwijać dopierood lat 50. i 60. XX wieku.

Odtwarzane są m.in. techniki produkcji szkła o określonym składzie i kolorze, produkcjifiligranowych zdobień przez złotników etruskich (znane techniki wymagają wykorzystania mi-kroskopu, którego Etruskowie nie posiadali), sposobów gotowania posiłków, technik wznoszeniabudowli.

Rekonstruuje się także stan środowiska, próbując zrozumieć motywacje budowniczych. Ar-cheologia doświadczalna obejmuje także odtworzenie procesów postdepozycyjnych.

Sprawdzana jest także szybkość spalania się budynków, aby sprawdzić, dlaczego mieszkańcydrewnianego domu nie zdążyli opuścić go przed pożarem i zginęli w ogniu. Jedynym wyjaśnie-niem jest wpływ tlenku węgla.

Archeologia eksperymentalna podejmuje próbę odtworzenia funkcjonowania dawnych spo-łeczeństw w środowisku zbliżonego do ich środowiska naturalnego.

Odtwarzane są metody wytapianie żelaza w dymarkach dopasowując temperaturę i czastrwania wytopu. Od 1995 roku Instytut Archeologii jest jednym z organizatorów festynu ar-cheologicznego w Biskupinie.

W grudniu 2007 roku odbyła się zimowa wyprawa studentów na Suwalszczyznę. Jej celembyło sprawdzenie możliwości wykorzystania różnego rodzaju strojów i narzędzi średniowiecz-nych w trudnych warunkach przez ludność migrującą. Stroje zostały odtworzone przez arche-ologię eskperymentalną. Odtworzono także średniowieczne sposoby przygotowywania posiłkóworaz budowania nocnych obozowisk.

41

19 Prawodawstwo archeologiczne

Do I wojny światowej w większości państw nie było żadnych regulacji prawnych regulującychprowadzenie prac wykopaliskowych i wywożenie zabytków poza granice kraju. Marmury El-gina, rynek starożytnego Miletu, Ołtarz Pergamoński, Wenus z Milo i wiele innych zabytkówwywieziono do kolekcji europejskich bez wiedzy i zgody miejscowych władz.

Dopiero w latach 20. Liga Narodów rozpoczęła próby stworzenia jednolitej kodyfikacjiprawnej. Jednak część państw już pod koniec XIX wieku wprowadzały regulacje podobne dodzisiejszych. W Prusach powołano społecznych strażników stanowisk archeologicznych i siećlokalnych muzeów, które musiały posiadać dział prahistoryczny. Jeśli muzeum takiego nie byłotworzono izby pamięci przy lokalnych szkołach.

Dopiero po II wojnie światowej, większość państw ONZ ratyfikowała Konwencję Genew-ską zakazującą prowadzenia jakichkolwiek prac badawczych na obszarach objętych działaniamiwojennymi oraz na terytoriach okupowanych. Najsilniejsze państwa nie ratyfikowały jednakumowy. Konwencja ta wywołała kontrowersje w czasie polskich badań w Camp Babylon wIraku.

Za sprawą UNESCO przyjęto w New Delhi w 1956 roku i w Paryżu w 1962 roku zaleceniadotyczące ochrony krajobrazu i dziedzictwa archeologicznego. Zalecenia zostały ratyfikowaneprzez wiele państw. Wtedy po raz pierwszy w prawodawstwie międzynarodowym pojawiły sięnajważniejsze definicje stanowiska, dokumentacji, zakaz wywozu zabytków i oryginalnej doku-mentacji. Zabezpieczono własność archeologiczną, zapewniono prowadzącym badania prawado publikacji. Jednocześnie zapewniono dostęp do badanych stanowisk osobom postronnym.Wcześniej stanowiska grodzono dla publiczności.

Wprowadzono konieczność szybkiego publikowania rezultatów badań archeologicznych.Wstęp raport powinien zostać opublikowany w ciągu 2 lat po zakończeniu prowadzeniu ba-dań archeologicznych na stanowisku.

Wprowadzono obowiązek rozpoznania archeologicznego na obszarach przyszłych inwestycjioraz włączenia stanowisk do planów zagospodarowania

W 1969 państwa EWG przyjęły Kartę Maltańską (Europejską Konwencję o Ochronie Dzie-dzictwa Archeologicznego), która jest już aktem wiążącym regulującym prowadzenie badańarcheologicznych. Polska podpisała ją w 1995 roku i ratyfikowała w 1996 roku.

W czasach zaborów najlepsze warunki do ochrony stanowisk obowiązywały w zaborze pru-skim i rosyjskim. W 1920 powołano Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków kierowaneprzez Józefa Kostrzewskiego. W 1928 prezydent Mościcki usankcjonował jego działalność de-kretem i powołał Państwowe Muzeum Archeologiczne.

W każdym muzeum wojewódzkim istniał dział archeologiczny, chyba że w mieście tym ist-niało muzeum archeologiczne. Dyrektorzy muzeów byli jednocześnie wojewódzkimi konserwa-torami zabytków archeologicznych. Zapewniało to wysoki poziom merytoryczny.

Po wojnie działał nadal system przedwojenny. W 1962 Sejm PRL uchwalił Ustawę o Ochro-nie Dóbr Kultury, obejmującą ochronę zabytków archeologicznych. W ustawie tej chronionoobiekty m. in. archeologiczne i geologiczne. W 2003 przyjęto nową ustawę o ochronie dóbrkultury, która jest bardziej postępowa. Umożliwia legalne poszukiwanie zabytków przez osobyprawne pod warunkiem zgłoszenia konserwatorowi. Wszytko, co znajduje się w ziemi i jeststarsze niż 50 lat stanowi własność państwa i musi być przekazywane konserwatorowi i orga-nom państwa. Osoby, które znajdą cenne zabytki, mogą zostać wynagrodzone przez państwowielokrotnością średniej pensji krajowej.

42

Ustawa nie honoruje jednak prywatnej własności ziemi, na której prowadzone są wykopali-ska. Nie przewiduje też możliwości tworzenia prywatnych kolekcji archeologicznych z wyjątkiemdawnych odkryć. Jest więc katalizatorem dla nielegalnej działalności poszukiwawczej.

W Danii wolno prowadzić poszukiwania z użyciem wykrywaczy metali, ale znaleziska trzebazgłaszać archeologom. Są one pozostawiane w rękach prywatnych do czasu corocznego spotkaniarady królewskiej, która decyduje o odebraniu do muzeów najcenniejszych znalezisk. Pozostałezostają w rękach prywatnych i mogą być sprzedawane za granicę.

W Polsce przy każdym Urzędzie Wojewódzkim funkcjonuje Wojewódzki Konserwator Za-bytków z działem archeologicznym. W miastach na prawie powiatu tworzone są delegaturyWOK. Konserwator zabytków udziela zgody na prowadzenie badań archeologicznych w okre-ślonym terminie. Po zakończeniu wykopalisk należy przywrócić pierwotną formę terenu, np.odtworzyć informację, sporządzić odpowiednią dokumentację. Konserwator wskazuje też miej-sce, gdzie zabytki zależy zdeponować. Nakazuje przygotować w ciągu 6 miesięcy podsumowanienaukowe prac wykopaliskowych i raport.

Poza szczególnymi wypadkami, np. konieczności badań specjalistycznych, nie wydaje sięzgody na wywóz zabytków poza granice kraju. Prof. Michałowski uzyskał jednak zgodę nawywóz fresków z katedry w Faras, które znajdują się obecnie w warszawskim Muzeum Narodo-wym.

Egzamin – 18 czerwca godz. 10:00, sale 207, 209, 210.

egzamin pisemny w formie testu, 40 pytań z całego przedmiotu, wyniki w ciągu tygodnia.

43