Wybrane problemy zaburzeń rozwoju

i zachowania dzieci i młodzieży.

Opracowała: Monika Haligowska

ZABURZENIA ROZWOJU

CAŁOŚCIOWE ZABURZENIA ROZWOJU wg ICD – 10

F84.0 Autyzm dziecięcy

F84.1 Autyzm atypowy

F84.2 Zespół Retta

F84.3 Inne dziecięce zaburzenia dezintegracyjne

F84.4 Zaburzenie hiperkinetyczne z towarzyszącym upośledzeniem umysłowym i ruchami stereotypowymi

F84.5 Zespół Aspergera

F84.8 Inne całościowe zaburzenia rozwojowe

F84.9 Całościowe zaburzenia rozwojowe, nie określone

ZABURZENIA DIAGNOZOWANE ZWYKLE PO RAZ PIERWSZY W NIEMOWLĘCTWIE,

DZIECIŃSTWIE LUB OKRESIE DOJRZEWANIAwg DSM –IV

• ZABURZENIA UCZENIA SIĘ, m.in.: dysleksja, dyskalkulia, dysgrafia• ZABURZENIA UMIEJĘTNOSCI MOTORYCZNYCH rozwojowe zaburzenie koordynacji• ZABURZENIA KOMUNIKOWANIA SIĘ m.in.: jąkanie się• OGÓLNE ZABURZENIA ROZWOJU m.in.: zaburzenia autystyczne, Zespół Retta, Zespół Aspergera, Dezintegracyjne zaburzenie dziecięce

DSM –IV• DEFICYTY UWAGI I DESTRUKCYJNE ZABURZENIA ZACHOWANIA ADHD, zaburzenia zachowania, zaburzenia opozycyjno – buntownicze, • ZABURZENIA ODŻYWIANIA I JEDZENIA W NIEMOWLĘCTWIE I WCZESNYM DZIECIŃSTWIE• TIKI, m.in. Zespół Tourette’a, • ZABURZENIA WYDALANIAINNE ZABURZENIA W NIEMOWLĘCTWIE, DZIECIŃSTWIE LUB ADOLESCENCJI:- lęk separacyjny, - zaburzenia ruchów stereotypowych- mutyzm wybiórczy, - reaktywne zaburzenie przywiązania,

INNE ZABURZENIA ROZWOJU NA PRZYKŁADZIE

ZESPOŁU FAS (płodowy zespół alkoholowy)

Zaburzenia związane z FAS można podzielić na trzy grupy:

1) Zaburzenia rozwojowe.

2) Zaburzenia wtórne, najczęściej o charakterze społecznym.

3) Zaburzenia wynikające z organicznego uszkodzenia mózgu.

INNE ZABURZENIA ROZWOJU NA PRZYKŁADZIE ZESPOŁU FAS (płodowy zespół alkoholowy)

Nawet 3 dzieci na każde 1000 urodzeń żywych może być dotkniętych płodowym zespołem alkoholowym (FAS).

W Polsce rodzi się rocznie ok. 300 000 dzieci. 0,3% to 900 dzieci z FAS.

To więcej niż liczba rodzących się dzieci z zespołem Downa (1 na 700 urodzeń).

Dziesięć razy więcej dzieci ma rozmaite zaburzenia rozwojowe spowodowane alkoholem, klasyfikowane jako FAE (Fetal Alcohol

Effects). Szacuje się, że negatywne konsekwencje ekspozycji płodu

na alkohol mogą występować nawet u 1% wszystkich noworodków.

1) Zaburzenia rozwojowe w FAS:

• 60% - zaburzenia neuropsychologiczne typu: ADHD, autyzm;

• 49% - atypowe zaburzenia neuropsychologiczne, które manifestują się: nadpobudliwością, impulsywnością, deficytami pamięci i trudnościami w koncentracji, perseweracją (powtarzaniem tych samych błędów pomimo ich nieskuteczności), zaburzeniami percepcji, napadami złości;

• 15% - niska waga urodzeniowa, później niskorosłość;

• 10% - różne deformacje fizyczne;

2) Zaburzenia wtórne w FAS, do których dochodzi w trakcie socjalizacji:

• zaburzenia psychiczne: u dzieci dominują (61%) deficyty pamięci, a u dorosłych zaburzenia depresyjne;• przerwanie nauki szkolnej: ponad 60% nastolatków i dorosłych, aż 14% dzieci z FAS nie ukończyło szkoły; • problemy z prawem: ok. 60 % nastolatków i dorosłych oraz 14% dzieci miało konflikt z prawem; w grupie powyżej 12 r.ż. aż 60% znalazło się z tego powodu w ośrodkach resocjalizacyjnych, socjoterapeutycznych, a 40% w zakładach poprawczych; • instytucjonalizacja: 50% nastolatków i dorosłych, ok. 10% dzieci korzystało z różnych form instytucjonalnej opieki (więzienia, szpitale psychiatryczne, oddziały odwykowe);

2) Zaburzenia wtórne w FAS, do których dochodzi w trakcie socjalizacji:

• nieprawidłowe zachowania seksualne: 49% nastolatków i dorosłych oraz aż 39% dzieci przejawia nieprawidłowe zachowania seksualne; jest to najpowszechniejsze zaburzenie wtórne u dzieci; najczęstsze zachowania to: przygodny seks, lubieżny dotyk, rozwiązłość;

• problemy z alkoholem i narkotykami: 30% dorosłych i nastolatków ma problem z alkoholem i/lub narkotykami;

3) Zaburzenia wynikającego z organicznego uszkodzenia mózgu, do którego doszło w wyniku działania alkoholu w życiu płodowym:

• deficyt uwagi (80%)• problemy z pamięcią (73%) • nadpobudliwość (72 %)• wyrażanie nielogicznych myśli (38%)• stereotypie ruchowe (33%): stanie, siedzenie, kiwanie się; • nieświadomość tego co się dzieje wokół (27%)• dziwaczne maniery lub nawyki (20%)• tiki i grymasy, zachowania kompulsywne, utrata kontroli, napady szału (15%);

ZABURZENIA EMOCJONALNE U DZIECI Z FAS:- wrażliwość, trudności z przyjmowaniem krytyki, - niedojrzałość, infantylizm, - przesadnie reagują na to, co dzieje się wokół nich, - podwyższony poziom lęku, pozwalający na łatwe i szybkie wycofywanie się z każdej sytuacji; - strach powoduje trudności w kontaktach społecznych, wyrażaniu własnych emocji i rozumieniu uczuć innych osób, - nadpobudliwość, - trudności z rozumieniem mowy gestów i ciała, - reaguje nieadekwatnie do siły bodźców,- agresją maskuje jego niepokój, nieśmiałość, brak poczucia bezpieczeństwa, - zmienność nastrojów, gwałtowne reakcje emocjonalne,

ZABURZENIA ZACHOWANIA

ZABURZENIA ZACHOWANIA

wszelkiego rodzaju zachowania naruszające porządek społeczny, niezależnie od tego,

czy już powodują konflikt z prawem czy nie.

W węższym znaczeniu rozpoznanie to znajduje zastosowanie w celu określenia " (...) niepsychotycznego zespołu zachowań dzieci

i młodzieży, który stanowi odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z ogólnie obowiązującymi normami zachowania

społecznego.

ZABURZENIA ZACHOWANIA

Dotyczy to więc konkretnie zachowań w różnym stopniu

aspołecznych, antyspołecznych i przestępczych.

W takim zachowaniu zawarty jest element pewnej trwałości czy może raczej

długotrwałości, jednak z możliwością (przynajmniej w większości przypadków)

różnego stopnia poprawy, a nawet normalizacji "

(H. Sulestrowska, 2000, s.169).

M.B. Pecyna uważa, że „mianem zaburzenia, czyli nieprawidłowego zachowania, można objąć wszelkie

niekorzystne odchylenia od prawidłowego rozwoju organizmu oraz psychiki dziecka i zdefiniować je

jako obejmujące wszystkie rodzaje „trudności” dziecięcych”.

(Pecyna,1998, s.195)

ZABURZENIA ZACHOWANIAwg DSM – IV (1995)

Istotnym objawem zaburzeń zachowania jestpowtarzający i utrzymujący się wzorzec

zachowania, w którym podstawowe prawa innych i ważne, stosowne do wieku życia

normy społeczne i reguły są łamane, a manifestują się wystąpieniem trzech

lub więcej spośród następujących zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy:

1. ZACHOWANIA AGRESYWNE, które powodują zagrożenie fizyczne lub wyrządzają krzywdę innym ludziom lub zwierzętom.Kwalifikują się do nich:- tyranizowanie, grożenie, zastraszanie innych,- częste inicjowanie walk fizycznych,- używanie broni, mogącej powodować poważne fizyczne uszkodzenia,- okrucieństwo fizyczne wobec ludzi,- okrucieństwo wobec zwierząt,- dokonywanie kradzieży bezpośrednio od ofiary (wymuszanie, kradzieże kieszonkowe i inne ),- świadome branie udziału w podpaleniu z intencją spowodowania poważnej szkody,- świadome niszczenie cudzej własności.

2. OSZUSTWA LUB KRADZIEŻE, do których zalicza się:- włamania do domu, budynku lub samochodu,- kłamstwo w celu uniknięcia zobowiązań lub uzyskania określonych dóbr,- kradzież rzeczy o większej wartości bez konfrontacji z ofiarą;

3. POWAŻNE ŁAMANIE ZASAD, NORM, REGUŁ, NAKAZÓW I PRAW.- przebywanie wbrew zakazom rodziców poza domem rodzinnym w nocy przed 13 r. ż.,- ucieczka z domu bez zamiaru powrotu,- wagarowanie (częste).

Uwzględniając wiek życia dziecka w chwili wystąpienia zaburzeń wyróżnia się

następujące ich kategorie:

- typ dziecięcych zaburzeń: zaburzenie wystąpiło przed 10 r. ż.,

- typ młodzieńczych zaburzeń: zaburzenie wystąpiło po 10 r. ż.;  

W nasileniu zaburzeń zachowania różnicuje się trzy

stopnie:

- stopień lekki - zaburzenie powoduje niewielkie szkody,

-stopień umiarkowany - liczba zaburzeń zachowania i ich wpływ na innych są pośrednie między stopniem lekkim a znacznym,

-stopień znaczny - liczba zaburzeń i ich wpływ na innych jest duży, objawy zaburzeń są sprzężone ze sobą, np. kradzież w konfrontacji agresywnej z ofiarą ( M. Pecyna, 1998, s. 196 - 197 )

KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE ZABURZEŃ ZACHOWANIA

ORAZ KATEGORIE WYRÓŻNIONE ZGODNIE Z PODZIAŁEM ZAPROPONOWANYM PRZEZ ICD – 10

Powtarzający się i utrwalony wzorzec zachowania, cechujący się gwałceniem albo podstawowych praw

innych osób, albo poważniejszych norm i reguł społecznych właściwych dla wieku, trwających co najmniej 6 miesięcy, w czasie których występują

niektóre z następujących przejawów:

1.wybuchy złości nadzwyczaj częste lub ciężkie w stosunku do poziomu rozwojowego,

2. częste kłótnie z dorosłymi,

3. często aktywne odrzucanie wymagań dorosłych lub niespełnianie reguł,

4. często jakby rozmyśle robienie rzeczy, które budzą gniew u innych ludzi,

5. częste oskarżenie innych za swoje własne pomyłki lub niewłaściwe zachowanie,

6. częsta "wrażliwość" i łatwość wprowadzania w złość przez innych,

7. częste wpadanie w złość lub rozżalenie,

8. częsta złośliwość lub mściwość,

9. częste kłamstwa lub zrywanie obietnic w celu uzyskania dóbr lub przywilejów, lub dla uniknięcia obowiązków,

10. częste inicjowanie starć fizycznych (nie obejmuje to starć z rodzeństwem),

11. używanie broni, która może powodować u innych poważne uszkodzenia ciała (np. kij, cegła, rozbita butelka, nóż, strzelba),

12. pozostawanie poza domem po zapadnięciu zmroku, mimo zakazu rodziców (rozpoczynające się przed 13 rokiem życia),

13. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec innych osób (np. krępowanie, ranienie lub podpalanie ofiar ),

14. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec zwierząt,

15. rozmyślne niszczenie własności innych osób inaczej niż przez podpalenie),

16. rozmyślne podkładanie ognia ze stwarzaniem ryzyka lub z zamiarem spowodowania poważnych zniszczeń,

17. kradzieże przedmiotów o niebanalnej wartości bez konfrontacji z ofiarą, zarówno w domu, jak i poza nim (np. kradzieże w sklepach, włamania, fałszerstwa ),

18. częste wagary ze szkoły, rozpoczynające się przed 13 rokiem życia,

19. co najmniej dwukrotne ucieczki z domu rodzicielskiego lub zastępczego, albo ucieczka jednorazowa trwająca dłużej niż jedną noc (nie obejmuje opuszczania domu w celu uniknięcia molestowania fizycznego lub seksualnego),

20.popełnianie przestępstw wymagających konfrontacji z ofiarą (włączając kradzieże kieszonkowe, wymuszania, napady ),

21.zmuszanie innych osób do aktywności seksualnej,

22.częste terroryzowanie innych (np. rozmyślne zadawanie bólu lub ran połączone z uporczywym zastraszaniem, dręczeniem, molestowaniem ),

23.włamanie do cudzego domu, samochodu, budynku;Do spełnienia kryterium wystarczy choćby jednorazowe

wystąpienie objawów wymienionych w punktach:11, 13, 15, 16, 20, 21, 23.

POJĘCIE NORMY ROZWOJOWEJ

NORMY ROZWOJOWE• wskaźniki określające poziom rozwoju czynności psychicznych i ruchowych spotykane najczęściej

w danej grupie wiekowej;

• osiągnięcia w zakresie poszczególnych funkcji, które stwierdza się u większości dzieci

w danym wieku.

Zaburzenia stwierdza się wówczas, gdy dziecko nie spełnia wymagań adekwatnych do jego wieku,

np. w wieku 6-7 lat nie potrafi odwzorować rombu, podczas gdy większość jego rówieśników

potrafi to wykonać.

Rozwój psychomotoryczny człowieka ma charakter stadialny:

postępuje od chwili urodzenia się dziecka i przechodzi przez kolejne stadia,

w których dziecko prezentuje określony poziom sprawności funkcji psychomotorycznych.

Rozwój dziecka określany jest przez porównywanie ich osiągnięć rozwojowych

w wieku w jakim się aktualnie znajdują z osiągnięciami rozwojowymi jakie na ten wiek

przypadają, wedle norm przyjętych przez psychologię rozwojową.

TEMPO ROZWOJU to szybkość, z jaką dokonują się

w organizmie i psychice człowieka różnorodne zmiany progresywne.

• przeciętne, gdy WR=WŻ → rozwój prawidłowy

• zwolnione, gdy WR<WŻ → rozwój opóźniony,

• przyspieszone, gdy WR>WŻ → rozwój przyspieszony.

WR – wiek rozwoju WŻ- wiek życia

RYTM ROZWOJU

względna regularność zmian rozwojowych zachodzących

w określonym czasie.

ROZPOZNAWANIE ZABURZEŃ ROZWOJOWYCH

NP. ZABURZENIA TEMPA I RYTMU ROZWOJU,

FRAGMENTARYCZNE DEFICYTY ROZWOJOWE

ZABURZENIA ROZWOJOWE

to różnego rodzaju odchylenia, opóźnienia, zakłócenia w psychoruchowym rozwoju

dziecka, które w większości przy zastosowaniu odpowiednich oddziaływań korekcyjnych,

leczniczych, rehabilitacyjnych i dzięki sprzyjającym warunkom środowiskowym, przede wszystkim rodzinnym, mają szansę

na stopniowe wyrównanie.

(Popielarskie, Jaklewicz, 2000).

O DYSHARMONIACH ROZWOJOWYCH mówimy, gdy:

• poszczególne funkcje rozwijają się w różnym tempie:

PARCJALNE OPÓŹNIENIA ROZWOJU: szerszy zakres, kilka funkcji;FRAGMENTARYCZNE ZABURZENIA ROZWOJU: węższy zakres, jedna funkcja.

•tempo rozwoju jest ogólnie zwolnione, ale niektóre funkcje są upośledzone w głębszym stopniu;

•jedne funkcje rozwijają się z opóźnieniem, a inne z przyspieszeniem.

Rozwój opóźniony częściowo, tzw. PARCJALNE ZABURZENIA ROZWOJU

PSYCHORUCHOWEGO

Tempo rozwoju dzieci z tego typu zaburzeniami jest niejednakowe w różnych zakresach, natomiast rytm

rozwoju jest nieharmonijny i nierównomierny.

Jeżeli opóźnienie dotyczy bardzo wąskiego zakresu, mówimy o FRAGMENTARYCZNYM DEFICYCIE

ROZWOJOWYM albo mikro deficycie, którym jest np. zaburzenie lateralizacji, zaburzenie analizatorów,

dysortografia.

PARCJALNE ZABURZENIA ROZWOJU PSYCHOFIZYCZNEGO

dziecka to zaburzenia w rozwoju w ramach poszczególnych sfer

• zaburzenia rozwoju ruchowego: zaburzenia motoryki i lateralizacji, • zaburzenia rozwoju procesów orientacyjno - poznawczych: zaburzenia percepcji wzrokowej, zaburzenia percepcji słuchowej, zaburzenia mowy, zaburzenia w koordynacji tych funkcji; • zaburzenia procesów emocjonalno-motywacyjnych: zaburzenia nerwicowe, zaburzenia motywacji, zaburzenia dynamiki procesów nerwowych:a)nadpobudliwość psychoruchowa, b)zahamowanie psychoruchowe • zaburzenia osobowości.

(Spionek, 1973)

ROZPOZNAWANIE ZABURZEŃ ZACHOWANIA

NADPOBUDLIWOŚĆ,

ZAHAMOWANIA,

NIESTAŁOŚĆ EMOCJONALNA

NADPOBUDLIWOŚĆPSYCHORUCHOWA

NADPOBUDLIWOŚĆ

to termin, który potocznie określa ADHD czyli

zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi.

ADHD to określenie diagnostyczne, stosowane wobec dzieci i dorosłych, mających

poważne trudności poznawcze i zaburzenia zachowania w ważnych aspektach życia

codziennego, takich jak stosunki rodzinne i osobiste, w szkole lub w pracy.

WHO definiuje zespół nadpobudliwości ruchowej, jako grupę zaburzeń charakteryzujących się

• wczesnym początkiem (zazwyczaj w pierwszych 5 latach życia), • brakiem wytrwałości w realizacji zadań wymagających zaangażowania poznawczego, • tendencją do przechodzenia od jednej aktywności do drugiej bez ukończenia żadnej z nich, • słabo kontrolowaną, nadmierną aktywnością.

ROZPOZNANIE ADHD

W DSM – IV symptomy ADHD podzielono

Na zaburzenia koncentracji uwagi i nadpobudliwość ruchową.

W zależności od występowania jednego lub obu symptomów definiuje się trzy podtypy ADHD:

• typ z przewagą nadpobudliwości,

• typ z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi,

• typ mieszany.

• typ z przewagą nadpobudliwości:- rozpoznaje się go u dzieci, które są nadmiernie aktywne, ale nie mają zaburzeń koncentracji uwagi; - dzieci takie mają niespożytą energię, cały czas są w ruchu, jednak odpowiednio motywowane są w stanie odrobić całą pracę domową, nie mają problemów z przyswajaniem sobie wiadomości; - w przypadku hiperaktywności istnieją jednak zagrożenia, że dziecko może przejawiać tendencje antyspołeczne, mieć trudności w relacjach z nauczycielami i rówieśnikami z klasy; - często popadają w konflikty z otoczeniem, co jest skutkiem nieumiejętności panowania nad swoim impulsywnym zachowaniem;

• typ z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi:

- głównym problemem takich dzieci jest silny brak koncentracji uwagi i nieumiejętność kontrolowania myśli;- zachowanie ich często powoduje, że są uważane za leniwe i mniej zdolne; - często nie pamięta o codziennych obowiązkach, zamyśla się, nie potrafi skupić się na wykonywanym zadaniu, na rozmowie; - dziecko takie nie jest uważane za nadpobudliwe, ponieważ nie sprawia większych kłopotów wychowawczych, nie przeszkadza w czasie lekcji i jest posłuszne; może wydawać się nawet oderwane od rzeczywistości i sprawiać wrażenie sennego, przez co często jest niedostrzegane przez rówieśników;

• typ mieszany: u dziecka występują zarówno nasilone objawy niepokoju ruchowego, nadpobudliwości psychoruchowej, zaburzona jest też kontrola impulsów i koncentracja uwagi;

- dziecko nie jest w stanie wykonywać skomplikowanych zadań,

- nie potrafi zorganizować sobie pracy,

- ma problemy w kontaktach z rówieśnikami, bo nie potrafi dostatecznie się skupić, aby rozpoznać i właściwie ocenić sygnały płynące od partnera.

W klasyfikacji chorób (ICD-10) „nadpobudliwość psychoruchowa” znajduje się pod nazwą: „Zespół

hiperkinetyczny” lub „Zaburzenia hiperkinetyczne”.

• zaburzenia uwagi,• nadruchliwość, • impulsywność;

- nie później niż w wieku 7 lat, - objawy pojawiają się w więcej niż w jednej sytuacji, - powoduje istotne klinicznie cierpienie lub upośledzenie funkcjonowania,

- nie spełnia kryteriów innych zaburzeń;

•zaburzenia uwagi: - nie zwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub beztroskie błędy w pracy szkolnej, pracy lub w innych czynnościach; - niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach lub czynnościach; - wydaje się nie słyszeć co zostało powiedziane;- niepowodzenia w postępowaniu według instrukcji albo w kończeniu pracy szkolnej, pomocy w domu lub obowiązków w miejscu pracy; - upośledzona umiejętność organizowania zadań i aktywności; - unikanie lub silna niechęć do zadań wymagających wytrwałego wysiłku umysłowego; - gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań lub czynności; - łatwa odwracalność uwagi przez zewnętrzne bodźce; - zapominanie w toku codziennej aktywności;

• nadmierna aktywność:

- niespokojnie porusza rękoma lub stopami, albo wierci się na krześle;

- opuszcza siedzenie w klasie lub w innych sytuacjach, w których oczekiwane jest utrzymanie pozycji siedzącej;

- nadmierne rozbieganie w sytuacjach, w których jest to niewłaściwe;

- przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność zachowania spokoju w czasie wypoczynku;

- utrwalony wzorzec nadmiernej aktywności ruchowej, praktycznie nie modyfikowany przez społeczny kontekst i oczekiwania;

• impulsywność:

- udziela odpowiedzi zanim pytanie jest dokończone; -nie umie czekać w kolejce lub doczekać się swojej rundy w grach lub innych sytuacjach grupowych; - przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmów lub gier innych osób); - wypowiada się nadmiernie bez uwzględnienia ograniczeń społecznych;

KRYTERIA DODATKOWE wg DSM IV

- objaw musi utrzymywać się 6 lub więcej miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację (funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju;

- objawy są stałą cechą występującą od lat; powinny były ujawnić się przed siódmym rokiem życia;

- objawy muszą powodować pogorszenie funkcjonowania; dziecko z powodu kłopotów z koncentracją, nadruchliwością,nadmierną impulsywnością – ma kłopoty w szkole, w domu (negatywnie ocenia się jego zachowanie, gorzej radzi sobie z nauką, ma pogorszone lub złe kontakty z ważnymi dorosłymi), trudności w kontaktach z rówieśnikami;

KRYTERIA DODATKOWE wg DSM IV

- nasilenie objawów musi być większe niż normalny obraz danej cechy u dzieci w tym samym wieku;

- objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej nie są częścią innego zaburzenia;

np.kłopoty ze skupieniem uwagi i impulsywnością mają też dzieci z upośledzeniem umysłowym, a problemy z koncentracją maja osoby z depresją itd.

DZIECI Z ADHD

• mają problem, aby przez moment usiedzieć;

• sprawiają wrażenie roztargnionych, zapominalskich, nieuważnych, niezdolnych do poprawnego wykonania polecenia i do zorganizowania swojej pracy;

• nie potrafią skorzystać ze złożonej informacji;

• mają trudności z abstrakcyjnym myśleniem, w tym przyczynowo – skutkowym;

ZASADY PRACY Z DZIECKIEM NADPOBUDLIWYM

1.Konsekwentne postępowanie wobec dziecka, stawianie mu jasnych granic (co mu wolno, a czego nie).

2. Wyznaczanie dziecku niezbyt odległych celów działania i określanie sposobów ich realizacji.

3.Systematyczne przyzwyczajanie dziecka do konieczności zakańczania każdego rozpoczętego zadania.

4.Stała kontrola dziecka i przypominanie mu o obowiązkach oraz pomoc w ich realizacji.

WSKAZÓWKI DO PRACY Z DZIECKIEM Z ADHD DLA NAUCZYCIELI

1.Organizacja pracy nauczyciela: -ustawienie ławki dziecka blisko nauczyciela, -w pewnym oddaleniu od innych dzieci,- z dala od okna i drzwi,

co ułatwia nauczycielowi stałą kontrolę dziecka, pozwala na częsty kontakt – wydawanie dodatkowych

instrukcji, ogranicza rozpraszanie uwagi dziecka.

2. Poprawianie umiejętności organizacyjnych dziecka:

- ustalenie jasnych reguł pracy w klasie (podczas lekcji siedzimy na miejscu, pracujemy nad swoim zadaniem, mówi tylko jedna osoba),-ustanowienie rutynowych czynności porządkujących i przygotowujących do pracy,-sporządzenie jasnego planu zajęć lekcyjnych,- kontrolowanie, czy dziecko wszystko zanotowało, łącznie z pracą domową,

- kontrolowanie miejsca pracy dziecka.

3. Pobudzanie uwagi dziecka:- przekazywanie nauczanych treści i zadań krótko i zwięźle, w małych fragmentach, aby wykorzystać krótki czas skupienia uwagi dziecka,- przestrzeganie przez dziecko limitu czasu przeznaczonego na zadanie,- dokonywanie bieżącej kontroli pracy,- dzielenie materiału na części, zadawanie mniejszej ilości zadań domowych,- utrzymywanie kontaktu wzrokowego z dzieckiem,- wyróżnianie najważniejszych zagadnień, np. podkreślanie ich na kolorowo,-urozmaicanie zadań i przygotowywanie ich w sposób interesujący dla ucznia, korzystanie z ilustracji i materiałów, które dziecko może dotknąć i manipulować nimi,- proponowanie aktywności, która wymaga zaangażowania ucznia,- w razie potrzeby robienie kilkuminutowych przerw.

4. Poprawianie zdolności słuchania:- przygotowanie krótkich instrukcji, złożonych z prostych zadań,- w razie potrzeby powtarzanie przez nauczyciela instrukcji,- nakłanianie dziecka do powtarzania poleceń po ich usłyszeniu,- informowanie o tym, że komunikuje się mu najważniejsze wiadomości,- korzystanie z pomocy wizualnych.

5. Stwarzanie dziecku podczas lekcji naturalnej możliwości odreagowania ruchowego (podlanie kwiatów, starcie tablicy).

6. Nagradzanie za każde, nawet najmniejsze osiągnięcie.

7. Komunikowanie się z rodzicami dziecka w celu przekazania informacji dotyczących przygotowania go do zajęć oraz sprawdzianów wiadomości ustnych i pisemnych.

ZAHAMOWANIE PSYCHORUCHOWE

ZAHAMOWANIE PSYCHORUCHOWEto zespół zaburzeń dynamiki procesów

nerwowych polegający na obniżeniu ogólnej aktywności dziecka wyrażającej się trudnością

w nawiązywaniu kontaktów społecznych i lękliwością.

To konflikt motywacji zadaniowej (potrzeby samodzielnego działania

i rozwiązywania zadań) i społecznej (wyuczone reakcje hamulcowe w sytuacjach społecznych). Konflikt ten prowadzi do wycofywania się i nie

podejmowania aktywności.

PRZEJAWY ZAHAMOWANIA• w sferze ruchowej: -ograniczenie spontanicznej aktywności ruchowej, - symptomy niepokoju ruchowego, - dezorganizacja czynności wykonawczych; • w sferze poznawczej: zawężenie aktywności poznawczej; • w sferze emocjonalnej: ograniczenie wyrażania uczuć przy jednoczesnym wzmożeniu pobudliwości emocjonalnej; • w sferze somatycznej: wzmożona reaktywność układu nerwowego;

OBJAWY ZAHAMOWANIA PSYCHORUCHOWEGO- trudności w nawiązywaniu kontaktu słownego,- brak wiary we własne możliwości,- nadmierna wrażliwość,- niepewność, stany lękowe,- zwolnione reakcje psychoruchowe,- zaburzenia snu, łaknienia,- jąkanie, zacinanie,- bierność, - apatia;

DZIECI Z ZAHAMOWANIEM PSYCHORUCHOWYM:• są nieśmiałe, niepewne siebie, spowolnione psychoruchowo, pozbawione spontanicznej inicjatywy; • w sytuacjach zadaniowych ulegają dezorganizacji, przeżywając wzmożone napięcie emocjonalne lub jego spadek; • często występują u nich zaburzenia naczyniowo- ruchowe: natręctwa ruchowe, tiki, drżenia, blednięcie, czerwienienie się, pocenie; • cechuje je silne pobudzenie emocjonalne; jednak w przeciwieństwie do osób nadpobudliwych tłumią pobudzenie w sobie; • mają trudne doświadczenia z wczesnego dzieciństwa: często spotykały się z krytyką, ośmieszaniem, karami fizycznymi;

KLASYFIKACJA DZIECI Z ZAHAMOWANIEM PSYCHORUCHOWYM

wg Chłopkiewicza• zmotywowane - napięte:- są przesadnie skrupulatne i staranne w wykonywaniu zadań;- niepewne swoich umiejętności zbyt mocno przeżywają sytuacje, gdy nie są w stanie wykonać zadania; - zazwyczaj są bardzo silnie związane z matką, lęk przed rozstaniem z nią jest powodem niechęci uczęszczania do szkoły i lęku przed szkołą; - sprawiają wrażenie nieustannie napiętych i niespokojnych; - stronią od nowych osób, nowych sytuacji, ponieważ powodują one, iż dzieci te stają się ciche, lękliwe, wycofane;

•podporządkowane - uległe: - są małomówne, grzeczne, posłuszne, - często oceniane jako koleżeńskie i uczynne; - ich nieśmiałość, lękliwość ujawnia się szczególnie w kontaktach z osobami dorosłymi; - mają słabą więź z matkami (matki wymagające i represyjne); - są to dzieci nieufne; • z obniżoną samooceną - zrezygnowane:- bierne zarówno w domu, jak i w szkole; - mają niskie poczucie wartości, nie wierzą w swoje możliwości oraz umiejętności; - są apatyczne, powolne, przygnębione, płaczliwe, bardzo wrażliwe na drobne nawet przejawy dezaprobaty i odrzucenia ze strony innych osób, bezradne;- ich rodzice są nadmiernie krytyczni, odrzucający, jawnie wyrażają dezaprobatę, deprecjonują wartość dziecka;

•nadwrażliwe - asteniczne:- są bardzo skryte, powściągliwe, nie ujawniające swoich uczuć; - najlepiej czują się we własnym towarzystwie, męczy je hałas i ruchliwość otaczających rówieśników; - często izolują się od kontaktów z innymi; - często pochodzą z rodzin rozbitych, a ich matki są neurotyczne – lękowe;

POSTĘPOWANIE Z DZIECKIEM Z ZAHAMOWANIEM PSYCHORUCHOWYM

1.Należy zapobiec nadmiernemu uzależnieniu się dziecka od terapeuty / opiekuna.

2.Należy wypracować właściwy stosunek grupy rówieśniczej do dziecka, zapobiec jego wyśmiewaniu, krytykowaniu.

3.Dziecko powinno być stopniowo przygotowywane do pokonywania trudności i przyjmowania

konstruktywnej krytyki.

4.Należy korygować nieprawidłowe reakcje dziecka na niepowodzenia i zapewnić mu poczucie

bezpieczeństwa.

5. Należy kształcić w dziecku poczucie własnej wartości i stopniowo je uaktywniać.

6. Dziecko powinno mieć zagwarantowaną atmosferę spokoju i równowagi, a najmniejsze przejawy samodzielności i wykazywania inicjatywy powinny być nagradzane. Każdy sukces dziecka powinien być zauważony.

RODZICE POWINNI PAMIĘTAĆ O:

• aby stworzyć dziecku atmosferę spokoju i równowagi;

• unikać w obecności dziecka sytuacji konfliktowych;

• zapewniać mu przeżywanie pozytywnych doświadczeń.

NIESTAŁOŚĆ EMOCJONALNA

NIESTAŁOŚĆ EMOCJONALNA

- chwiejność emocjonalna,- niezrównoważenie, - labilność emocjonalna, - niestabilność emocjonalna,- zmiany nastroju;

• jest to jedna z najważniejszych form zaburzenia procesów nerwowych u dzieci; • reagowanie nieproporcjonalnie silnie do bodźca, podniety; • brak opanowania emocjonalnego; • brak cierpliwości; • trudności z koncentracją uwagi;

NIESTAŁOŚĆ EMOCJONALNA

• wahania nastroju bez wyraźnej przyczyny: od gniewu wyrażanego poprzez agresję do apatii i bierności;

• słaba zdolność samokontroli i panowania nad sobą;

• może to być przyczyna, ale także skutek niepowodzeń szkolnych u dzieci;

U dzieci wykazującymi się NIESTAŁOŚCIĄ EMOCJONALNĄ

występują szczególne właściwości dynamiki procesów nerwowych.

Pod pewnym względem można je uznać za nadpobudliwe, pod innymi natomiast

za zahamowane.

Słaba siła procesów nerwowych sprawia, że pobudzenie u tych dzieci jest krótkotrwałe i bardzo szybko doprowadza do wyczerpania

układu nerwowego, przejawiającego się w hamowaniu ochronnym.

Aktywność dzieci z niestałością emocjonalną może osiągać tzw. „niże” na przemian z „wyżami”.

Gdy osiąga krótkie chwile ich psychicznego „wyżu”, sprawia wrażenie, że mogłoby stale pracować dobrze,

gdyby chciało.

Dlatego też często dzieci te bywają uważane za leniwe, przekorne, a nawet złośliwe.

SIEROCTWO SPOŁECZNE I JEGO WPŁYW

NA POWSTAWANIE ZABURZEŃ

Dzieci, które wzrastają w nieprawidłowej (dysfunkcyjnej, patologicznej) rodzinie, cechują się

wieloma zaburzeniami.

ZABURZENIA W ODNIESIENIU DO WIEKU DZIECKA

WIEK NIEMOWLĘCY

• zaburzenia w obrębie SFERY POZNAWCZEJ:- nadpobudliwość psychoruchowa, - zaburzone spostrzeganie i koncentracja uwagi, (mniej spostrzega i zapamiętuje, co w efekcie doprowadza do tego, że mniej potrafi);

WIEK NIEMOWLĘCY

• zaburzenia w obrębie SFERY PERCEPCYJNEJ I MOTORYCZNEJ:

- opóźnienia w rozwoju ruchowym, orientacji i organizacji przestrzennej; - dziecko jest nadmierne napięte lub wiotkie, nie uzyskuje w odpowiednim czasie sprawności ruchowej adekwatnej dla swego wieku (chodzenie, siadanie, sprawność manualna, koordynacja wzrokowo ruchowa, widzenie głębi );

WIEK NIEMOWLĘCY

• zaburzenia w obrębie SFERY EMOCJONALNEJ I SPOŁECZNEJ:- problemy w relacjach interpersonalnych;

- brak jednej, stałej osoby zaburza u dziecka postrzeganie świata społecznego; świat jawi mu się jako nieprzewidywalny, niebezpieczny;

- w sytuacji wychowania instytucjonalnego nie ma „jednoznaczności” kontaktów;

- dziecko staje się bezradne, bezbronne, nigdy nie wie, co się z nim za chwilę stanie, walczy o zainteresowanie opiekuna, chociażby na chwilę;

WIEK PRZEDSZKOLNY

• niedojrzałość uczuciową ,• zahamowanie rozwoju emocjonalnego, • problemy z nawiązywaniem i podtrzymywaniem kontaktów uczuciowych, • poczucie niższości, samotności, lęki i depresja,• niska aktywność życiowa i ubóstwo inicjatyw, • małe zainteresowanie światem i otoczeniem, • zmienność nastrojów, • nieprzewidywalne zachowania, • nieumiejętność radzenia sobie w nowych sytuacjach (bezradność lub agresja ), • brak zainteresowania opiekunami i duże zainteresowanie obcymi ludźmi;

WIEK SZKOLNY

• zaburzenia dotyczą głównie sfery emocjonalno – motywacyjnej oraz społecznej:

- zahamowanie rozwoju uczuć wyższych,

- niedojrzałość uczuciowa,

- brak umiejętności dawania i odbierania miłości,

- labilność emocjonalna, osamotnienie, lęk, depresja, - poczucie niższości, - zmniejszenie aktywności i zainteresowania otoczeniem,

- brak integracji w całokształcie zachowań, - ubóstwo inicjatyw,

WIEK SZKOLNY - bezradność wobec nowych sytuacji społecznych lub stawianie przesadnego oporu, - brak wyróżniających objawów przywiązania w stosunku do opiekunów, nadmierne zainteresowanie obcymi;

WIEK DOJRZEWANIA problemy z:

- wyobraźnią , - koncentracją uwagi, - zrozumieniem siebie i innych, - własną inicjatywą , - logicznym rozumowaniem, - abstrakcyjnym myśleniem;

PROBLEMY DZIECI DOTKNIĘTYCH SIEROCTWEM SPOŁECZNYM

Traumatyczne doświadczenia, które stają się udziałem dzieci rozdzielonych od rodziców, porzuconych,

doprowadzają do powstania u nich zaburzeń w rozwoju psychofizycznym.

Wychowywanie się poza rodziną nie sprzyja nawiązywaniu więzi emocjonalnych, potęguje

zaś poczucie lęku, zagubienia i samotności. Trwała separacja od osób bliskich skutkuje

nieodwracalnymi deficytami emocjonalnymi, zwłaszcza u najmłodszych dzieci.

Dzieci przebywające w placówkach opiekuńczo – wychowawczych, opuszczone, często dotknięte chorobą sierocą, cechują się:

- osłabieniem zdolności abstrakcyjnego i logicznego myślenia, -trudnościami w rozumieniu siebie i innych ludzi, - problemami z koncentracją uwagi, - brakiem inicjatywy, - słabą wyobraźnią, - skłonnością do lekceważenia, łamania norm etycznych, prawnych i społecznych (wiele z nich szybko wchodzi na drogę przestępczą)- zachowania agresywne, - kłamstwo, - kradzież, - nie potrafią nawiązywać prawidłowych kontaktów emocjonalnych- nasilona tendencja poszukiwania bliskiej osoby – „substytutu matki” lub oziębłość uczuciowa, - z trudem angażują się w sprawy otoczenia społecznego, w którym żyją.

CHOROBA SIEROCA

Dzieci pozbawione kontaktu emocjonalnego z bliskimi często popadają w chorobę sierocą, która przejawiać się

może w skrajnych zachowaniach.

• Mogą sprawiać wrażenie obojętnych uczuciowo, ale równie często charakteryzuje je „lepkość uczuciowa”, przejawiająca się w chęci przytulenia się do każdej osoby znajdującej się w pobliżu.

• W skrajnych sytuacjach choroba sieroca może manifestować się też sięganiem po zachowania autoagresywne, zwykle w celu zwrócenia na siebie uwagi, wzbudzenia współczucia, a w konsekwencji – uzyskania opieki i troski.

CHOROBA SIEROCA

Osoby, które doświadczyły choroby sierocej, gdy dorastają wykazują:

• obniżoną zdolność refleksyjnego i abstrakcyjnego myślenia, • niedojrzałość uczuciową, • nieumiejętność koncentracji i brak inicjatywy w działaniu, • apatię, • słabszy rozwój intelektualny, • uboższe słownictwo, • osłabiona percepcja, • mniejsza ciekawość poznawcza i motywacja do osiągnięć,

co negatywnie wpływa na ich przyszły rozwój, a tym samym utrudnia im start życiowy;

Dzieci, które wychowywały się w rodzinie patologicznej,

a następnie w domu dziecka, doświadczają ogromnego cierpienia,

mają zachwiane poczucie bezpieczeństwa,

utraciły zaufanie do ludzi, czują się odrzucone.

W konsekwencji:

rozwijają się u nich • symptomy choroby sierocej, • depresja, • zaburzenia lękowe przejawiające się w postaci:a)zaburzeń emocjonalnych, b)deficytów w rozwoju intelektualnym, c)zaburzenia zachowania,

które wynikają z niezaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych:

bezpieczeństwa, miłości, więzi, akceptacji;

Podstawowe problemy występujące u dzieci osieroconych społecznie:

• trudności z tworzeniem więzi emocjonalnych, wykazują nadmierne zainteresowanie osobami obcymi, „lgną do nich”, nie wykazując oznak przywiązania do swoich opiekunów; • trudności w prawidłowym nawiązywaniu relacji z ludźmi wynikają z jego obaw przed zależnością emocjonalną oraz nieumiejętność dzielenia emocji z innymi ludźmi; - zwł. wśród małych dzieci często obserwuje się postawę „lepkości uczuciowej”; - dzieci starsze – częściej wykazują obojętność, chłód uczuciowy, zamykają się w swoim świecie, są wrogo nastawieni wobec ludzi, co może skutkować niedostosowaniem społecznym;

Podstawowe problemy występujące u dzieci osieroconych społecznie:

• poczucie niższej wartości, braku wiary we własne siły i możliwości, a przez to: - niskie aspiracje, - niechęć do podejmowania wysiłku, - brak inicjatywy;

• agresywne zachowania,

• kłótliwość,

• brak posłuszeństwa,

• impulsywność,

Podstawowe problemy występujące u dzieci osieroconych społecznie:

• zachowania aspołeczne;

• zahamowania w zakresie rozwoju uczuć wyższych (empatia, współczucie, przykrość, życzliwość, poczucie winy);

• symptomy nadpobudliwości psychoruchowej;

• skrajność w postępowaniu: od nadmiernej agresji do zupełnego wycofania, ustępliwości, zależności;

• zaburzenia snu, jedzenia;

• moczenie się, zanieczyszczanie się;

Podstawowe problemy występujące u dzieci osieroconych społecznie:

• ssanie, gryzienie, kołysanie się;

• obsesje, natręctwa, objawy psychosomatyczne;

• nierównomierny rozwój psychoruchowy;

może być rozbieżność pomiędzy wiekiem kalendarzowym a rozwojowym (np. 8 – letnie dziecko może być intelektualnie na poziomie 5- latka, emocjonalnie i społecznie – na poziomie 3- latka, a doświadczenia życiowe mieć jak 25- letni człowiek);

Reakcje na opuszczenie przez rodziców są różne:- nie chcą mieć już żadnych kontaktów z rodzicami, deklarują niechęć wobec nich; - większość dzieci tęskni za swoimi rodzicami, idealizuje ich; -u dzieci obie te postawy przeplatają się na przestrzeni życia; - dla dzieci opuszczonych słowa takie jak: „rodzina”, „dom”, „mama”, „tata” mają inne znaczenie niż dla dzieci żyjących w „normalnych” rodzinach;

DZIECKO WYCHOWYWANE W PLACÓWCE OPIEKUŃCZO – WYCHOWAWCZEJ:

• etykietowanie dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo – wychowawczych; dzieci takie czują się inaczej postrzegane i traktowane niż dzieci z normalnych rodzin;

• zdarza się, że są posądzane o różne przewinienia, np. kradzieże;

• mniej szanują swoje rzeczy;

• nie mają wykształconego nawyku pracy w wystarczającym stopniu;

DZIECKO WYCHOWYWANE W PLACÓWCE OPIEKUŃCZO – WYCHOWAWCZEJ:

• pobyt w placówce jest odbierany przez dzieci jako niesprawiedliwość; • dziecko czuje, że jego życie jest organizowane przez dorosłych, a ono samo nie ma za dużego wpływu na własne życie, wybory; • trudno jest zaspokoić indywidualne potrzeby poszczególnych osób w placówce; brak jest oddziaływania indywidualnego; • dzieci przyzwyczajają się do tego, że to inni ludzie organizują im życie w każdym niemal aspekcie; to pozbawia je inicjatywy, często stają się bierne, mało samodzielne; • większość dzieci mogłaby osiągać lepsze wyniki w nauce, gdyby wiedziały, że nabywane wiadomości będą im przydatne w życiu codziennym;

WPŁYW ZABURZEŃ ROZWOJU I ZACHOWANIA

NA FUNKCJONOWANIE DZIECKA W RODZINIE,

SZKOLE, PLACÓWCE

FUNKCJONOWANIE DZIECKA Z ZABURZENIAMI ZACHOWANIA / ROZWOJU

• wykazują duże trudności z dostosowaniem się do obowiązujących w domu, szkole, placówce zasad i do zwyczajów panujących w grupie rówieśniczej;

• wykazują tendencje do zwracania na siebie uwagi, zwł. domagają się uwagi dorosłych; bywa z powodu takich zachowań uciążliwe, utrudnia pracę dydaktyczno – wychowawczą;

• wymaga specjalnego traktowania przez nauczyciela z jednoczesnym okazaniem życzliwości, akceptacji; w przeciwnym razie po raz kolejny dozna poczucia odrzucenia, braku akceptacji, co może zaważyć na efektach jego rozwoju i pracy w szkole;

• jeśli z powodu swoich zachowań / zaburzeń spotyka się z odrzuceniem, może wykształcić się w nim wroga postawa wobec ludzi;

może zacząć odreagowywać na nich swoje frustracje bądź wycofywać się z kontaktów z nimi, co będzie potęgować jego samotność i poczucie niezrozumienia przez innych;

• wrogość swoją w stosunku do rodziców dziecko może wyrażać w postaci aspołecznego zachowania, którym chce im przynieść wstyd i spowodować zmartwienie np. z powodu ucieczek z domu, kradzieży, arogancji itp.;

• brak zrozumienia i akceptacji przez najbliższych powoduje, że dziecko zaczyna poszukiwać zaspokojenia dla swoich potrzeb bliskości i przynależności w środowisku osób „antyspołecznych”;

• doprowadzają do niepowodzeń szkolnych (zbyt trudny program, trudności przystosowawcze do warunków panujących w szkole oraz do nauki, trudności w kontaktach z rówieśnikami);

• podatność na wpływy grupy rówieśniczej, która potrafi zaimponować, przyciągnąć, przygarnąć;

• brak zaufania do ludzi (np. zahamowanie);

• wycofanie wynikające z niechęci dziecka do nawiązywania kontaktów społecznych;

• nie potrafi odraczać gratyfikacji potrzeb, domaga się natychmiastowego ich zaspokojenia; tendencja do zaspokajania potrzeb bez względu na konsekwencje;

• nie planuje, nie cofa się w przeszłość, nie wybiega w przyszłość;

• reagują emocjonalnie w sposób silny i gwałtowny (wyolbrzymione, nadmiarowe reakcje emocjonalne);

• w szkole i w środowisku, dziecko przejawiające zaburzenia zachowania manifestujące się m.in. otwartą wrogością, może wyrażać bierną postawę, nieufność, niechęć do współdziałania, prowokujące zachowania, będzie upatrywało sprzymierzeńców wśród rówieśników bądź starszych kolegów o cechach aspołecznych;

na upomnienia nauczycieli będzie reagować złośliwością połączoną z cynizmem, agresją, wrogością;

• zaburzone zachowania w odniesieniu do relacji z dorosłymi: trudności w komunikowaniu się z nimi, zgłaszaniu potrzeb, wyrażaniu emocji;

• zaburzenia w wyrażaniu emocji i potrzeb mogą przejawiać się w roszczeniowym zwracaniu się do dorosłych, w gwałtowności żądań; dzieci takie ukrywają swoje prawdziwe uczucia, nie dają po sobie poznać lęku czy smutku, są przesadnie odważne i prowokujące; często manipulują dorosłymi, traktują ich instrumentalnie;

• jeśli dziecko z powodu występujących u niego deficytów doznało zagrożenia obniżenia poczucia własnej wartości, bądź tak się stało, może to spowodować gwałtowną reakcję obronną w postaci zachowań agresywnych, które służą odzyskaniu czy utwierdzeniu zachwianego poczucia własnej wartości i siły;

• przekonanie o braku uzdolnień w danej dziedzinie szkolnej lub niemożność opanowania danej umiejętności jest czynnikiem bezpośrednio odpowiedzialnym za niepowodzenia szkolne;

jeśli dziecko z powodu niepowodzeń jest nieustannie krytykowane, oceniane negatywnie, to wywołuje to w nim uraz;

nie jest wówczas w stanie efektywnie pracować, przestaje rozumieć materiał, gorzej zapamiętuje; powoduje to odnoszenie kolejnych porażek i utrwalenie przekonania o braku własnych możliwości i uzdolnień;

• często w wyniku wcześniejszych niekorzystnych, silnych doświadczeń, następuje u dziecka blokada możliwości jakiejkolwiek wymiany czy współdziałania między dzieckiem a jego kolegami; może przejawiać następujące zachowania: używanie przemocy, rywalizacja, odrzucanie, izolowanie się, poniżanie innych;

• zaburzenia obrazu własnej osoby, które mogą ujawnić się zarówno w relacjach z dorosłymi, rówieśnikami jak i w sytuacjach zadaniowych , np. „jeśli dziecko sądzi o sobie, że jest złe, bo tego typu informacje o sobie słyszało wcześniej, to będzie to miało zasadniczy wpływ na sposób jego funkcjonowania wobec rówieśników;

LITERATURA:

M. Bogdanowicz ( 1991). Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. Warszawa WSiP.

M. Chłopkiewicz (1975). Zaburzenia zachowania dzieci zahamowanych jako wyraz patologii osobowości w: M. Kościelska (red.). Przyczyny i patomechanizmy zaburzeń rozwoju u dzieci. Warszawa Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego.

M. Chłopkiewicz (1986). Zahamowanie psychoruchowe w świetle analizy kliniczno – ontogenetycznej w: M. Przetacznikowa, Z. Włodarski. Psychologia wychowawcza. Warszawa PWN.

B. Chrzanowska , J. Święcicka (2006). Oswoić ADHD. Przewodnik dla rodziców i nauczycieli dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. Warszawa Difin.

B. Cytowska , B. Wilczura, A. Stawarski (red.)(2008). Dzieci chore, niepełnosprawne i z utrudnieniami w rozwoju. Kraków Oficyna Wydawnicza Impuls .

D. Dominik (1997). Doświadczenia emocjonalne dzieci osieroconych. Rzeszów Centrum Doskonalenia Pedagogicznego.

E.M. Hallowell, J. Ratey (2004). W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniem uwagi u dzieci i dorosłych. Poznań Media Rodzina.

D. Hryniewicz (2007). Specyfika pomocy psychologiczno-pedagogicznej dzieciom z FAS. Warszawa PARPA.

K. Kmiecik – Baran (1988). Poczucie osamotnienia – charakterystyka zjawiska. Przegląd Psychologiczny nr 4.

M. Klecka (2004). Fetal Alcohol Syndrome – Alkoholowy Zespół Płodowy. Poalkoholowe dzieci ze złożoną niepełnosprawnością. Dziecko krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka nr 8.

A. Kołakowski, T. Wolańczyk, A. Pisula (2006). ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Gdańsk GWP.

S. Kozak (1986). Sieroctwo społeczne : psychologiczna analiza zaburzeń w zachowaniu się wychowanków domów dziecka. Warszawa PWN.

Kryteria diagnostyczne wg DSM-IV (Diagnostic and Statistical manuwal of Mental Disorders) American Psychiatric Association (1994). Washington DC.

A. Maciarz (1990). Psychoemocjonalne stany wychowanków domów dziecka. Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze nr 4-6.

A. Marczak (2006). Program pracy z dzieckiem z objawami nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) w przedszkolu lub szkole. Warszawa Fraszka edukacyjna.

S. Mihilewicz (2001). Nadpobudliwość psychoruchowa w: (red). S. Mihilewicz . Dziecko z trudnościami w rozwoju. Kraków Impuls.

S. Mihilewicz S. (red.) (2010). Dziecko z trudnościami w rozwoju. Kraków Oficyna Wydawnicza.

H. Nartowska (1980). Opóźnienia i dysharmonia w rozwoju dziecka. Warszawa WSiP. T. Opolska, E. Potempska (1999). Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo. Program korekcji zachowań. Warszawa CMPPP.

U. Oszwa (2007). Dziecko z zaburzeniami rozwoju i zachowania w klasie szkolnej. Vademecum nauczycieli i rodziców. Kraków Oficyna Wydawnicza Impuls.

M.B. Pecyna (1998). Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psychologii klinicznej. Warszawa WSiP.

M. Sendyk (2001). Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego. Kraków Impuls.

A. Popielarska, M. Popielarska, H. Jaklewicz (2000). Specyficzne zaburzenia rozwojowe w: (red.). A. Popielarska, M. Popielarska. Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa PZWL.

Pużyński S., Wciórka J. (1993). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. WHO, Fundacja Zdrowia Psychicznego w Krakowie, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. B. Sarnacka (2005). Dzieci z FAS w: (red.). ok. Jarkiewicz. Oblicza pedagogiki: praca zbiorowa. Kraków Wyd. WAM.

H. Sulestrowska H (2000). Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży w: (red.) A. Popielarska, M. Popielarska. Psychiatria wieku rozwojowego. Warszawa PZWL.

Z. Węgierski (2006). Opieka nad dzieckiem osieroconym. Teoria i praktyka. Toruń Wyd. Edukacyjne Akapit.