TüR K D İL K UR U M U YAY I NLAR I - SAY I : 183

TÜRI( DİLİ ARAŞTIRMALARI

YILLIGI

B ELLETEN

1960

Müdür

Agah Sırrı Levend

Yazı Kurulu Üyeleri

Hasan Eren, A. DiHiçar; Abdülkadir İnan

TÜRK TARİH KURUMU BASIMEVİ- ANKARA

ı 9 6 o

KUR'AN'IN ESKl TÜRKÇE VE OGUZ-OSMANLICA

ÇEVRİLERl ÜZERİNE NOTLAR

A 'BOÜ'LKAOİR İNAN

Türk dili tarihini öğrenme ve Türk dilinin olgunlaşma ve gelişme süresini takip etme ve inceleme için eski Kur'an tercümelerinin önemi büyüktür. Hele İslamdan sonra Türk dilinin gelişmesinde aldığı yeni istikameti, islam dini ilc gelen yeni kavramları ifade için islamdan önceki 'T'ürk kültürü devrinin dil hazinesinden (bud.izm, rrıanihaizm, şamaniznı

terimlerinden) nasıl faydalamldığını öğrenmek için bu Kur'an çevirmeleri değerli gereçler vermektedir. Mesela Allah-Tangn, şeytan yek, kadiri mutlak-ugan, kadim-hayat, kitap-bitik, şcriat-nom, nefs-etöz, sevap­yanut, ibadet yükünç, tapmç, ruhu- 1-]ı:uds-arıgtm , cehennem-tamug, cennet-uçtmab, uçma15,. . . . gibi.

Şunu da kaydedelim ki biz Kur'an t ercümesinden Kur' anın kelimesi kelimesine (interlineare) yapılan çevirmelerini anlıyoruz. Kur'anın

tcfsirli Çevrileri Türk fılolojisi bakımından başka türlü değeri ha­izdirler. Tefsirli tercümelerin-daha doğrusu tefsir tercümclerinin- çoğu

Ebu.-1-Leys as-Samarkaııdiniu (ölümü 383-993) tefsirinden alınmış, yahut onun ayneıı tercümesidir. Bu tefsirli tercümelerde bir Aı:apça kelimenin tek bir Türkçe kelime ile tercümesinelen ziyade bütün bir ayetin uzun cümlelerlc açıklanması göz önünde tutulmuştur.

Bu gibi tefsirli tercümelerde Türkçe kelimelerin hangi Arapça kelimenin karşılığı olduğunu tayin etmek güçtür. Halbuki Arapça kelimeyi Tiirkçe tek kelime ile karşılıyan tereümelerin yardı­

miyle eski Türkçe bir kelimenin o devirdeki anlammı Arapçasİyle iyi tayin etmek mümkün oluyor. Arapça bir kelimenin türlü nüshalarda türlü tüı·lü t ercüme edilmeleri tercümenin sıhhatinden şüpheleurneyi

icap ettirmez. Bu gibi ayrılıklar çevirmenin muhit ve Jelıçesine göre değişmelerden ibarettir. Mesela bir çevirmen bir Arapça kelimeyi "üzcr­lik" diye tercüme ettiği halde başka biri "yonca" diye tercüme ediyor. Şu ciheti de göz önünde bulundurmak gerektir ki, bu kelime kelime ter­cümelerde Arapça aslının ifade kudreti yoktur. Çünkü bu tercümeler A rapçarun söz dizimin e (sentaksına) göre devam ettiği için Tiirkçeııin

80 ABDÜLKADiR iNA •

söz dizimine aykırı cümleler hasıl olmaktadır. Bu tercümeler ancak asıl metni anlamağa yardım cdebiliyorlar. Mesela, ıJ..ci... •.s- J5' j.&- .iıı.:ı!S'J

ayetinin tercümesi şöyledir: <arür tanngri tagma narsa üza ugan' (=oldu tanrı her nesne üzere güçlü); ı..r.s;, J) tı.ı ır t:..L..:-J =kıldım ız sudın tagma narsa tirig (=kıldık sudan her nesneyi diri). Böyle Arapça söz dizimine göre yapılan cümlelerin birçoğu ancak asıl metnin yardımıyla aıılaşı•

lahilecek kadar karışık olmaktadır. Bununla beraber bazı ayetlerde bu devrik cümlelerin normal Türkçeye yaklaştığı da olur. Mesela d!; l..J

. ~.rı'-:'): .. y JJ .... ~ J.&.Lr. .;.ıJ lt:k §__,;ı ~w d' Jli ıs">" 4 ~ J i~ ı t; J7' t .. ~ ..;.;: '1, V. .i..:- Jli ~ ~ ..1' ı.)\j 4=-'J\j ıs">" 4 4-4Jı Jli (XX, 17, 21) "B" deki tercüme: ne ol ong (cod. ~ı) iilkingdii, ey Musa? aydı: "ol manim tayağım turur, tayanurmen anıng üza, yapurğaq türşü­

rürmen anıng birlii qoyumğa manga anıng içinda tilekliir bar". Aydı: "kemişgil, ey Musa!". Kemişti anı aneada oq ol yılan boldı yügrür. Aydı: "tutgıl anı, qorqmağıl, terkin yandurgaymız aşnuqı mangzekingii ... " ("G" deki terc.: ne dir ol kim sağ elüngdedür, ey Musa:? Eyitdi: "ol asamdur, dayanurın amng üzere/yaprak düşürürümf anungla koyunum üzere dahi benimdür anıng içinde hacetler ayruk; eyitdi: "bırak anı ya Musa pes bırakdı anı, pes oldı ol yılan yügrür. Eyiıdi: "dutğıl anı, dahi korkma, dündürürüz anı ilerki haline" . .. ) görülüyor ki gerek eski Orta Asya türkçesine ve gerek eski Osmanlı türkçesine yapılan tercümelerde kelime sıralan birbirine tam olarak uygundur. Bu Kur'an çevirmeleri arapça metnin söz dizimi sırasma çok dikkat ediyorlar; o kadar ki kimi vakit Türkçe söz dizimine göre yapıverdiklerini yine arapça sıraya göre· "tashih" ediliyorlar. Mesela, ~j t.'>~ terkibini bir çevirmen "bunung üçün

kim bersem sanga arıg oğlan" diye çevirmişken bu cümledeki "arıg" keli­mesini silerek "oğlan arıg" diye arapçadaki söz sırasına uygun olar ak "düzeltiyor"; İzafet terkiplerinde Türkçeye uygun tercüme edilmekt~dir. ıs"_,... rı=Musanng anası, '-:'Wl ~ı, ,} )ı '-:'~ı=bitik iyeleri ("C" vrk. 290). Orta Asya türkçesiyle yapılan tercümelerle "eski Osmanlıea" tercümeler arasında bu bakımdan fark yoktur.

Orta Asya menşeli eski TürkçeKur'an tercümeleri şimdiye kadar az bulunmuştur. Bunlardan bize malum olanları şimdilik 4 niishadır:1)

Leningrad. Asya Müzesi nüshası (benim makalemde "A" nüshası), 2) Türk ve İslam Eserleri Müzesi nüshası (b enim makalemde "B") 3) Millet Kütüphanesindeki Hakimoğlu Ali Paşa 551 nüshası, 4)

KUR'AN'IN ESKİ TÜRKÇE ÇEVRİLEIÜ ÜZERİNE NOTLAR 81

Manchester nüshası 1 . Bu nüshalar dil bakımından, Çağatay ve ·oğuzca yazı dilinin kuruluşundan önceki devre ·ait Türk dilinin andaçlarıdır. Eski Orta Asya Türkçesiyle yazılan Ku.r'~m tercüme ve tefsirleri şimdilik bunlardan ibarettir.

Orta Asya menşeli Kuran tercümelerinden ikisi (benim "A" ve "B" dediğim nüshalar) üzerine, son iki yıl içinde çok değerli iki etüd yayım· landı. Leııingrad Asya Müzesi nüshası üzerine A. K. Borovkov üçüncü makalesini yayımiadı 2• Türk ve İslam Eserleri M üzesindeki 73 sayılı tercümenin (benim "B" dediğim nüshanın) dili üzerine Dr. Janos Eckmann çok önemli bir araştırma yayımiadı 3•

* * * Orta Asya meıışeli eski Türkçe Kur'an tercümelerinin tarihi ve dili

üzerine epice zamandau beri araştırmalar ve incelemeler yapıldığı halde eski "Osmanlı" Türkçesiyle yapılan Kur'an tercümelerinin menşeleri,

tarihi ve dil özellikleri üzerine şimdiye kadar önemli bir araştırma

yapılmış değildir. Hele bu tercüme ve "tefsir"lerin Orta Asya menşe1i·

lerle ilgisi olup olmadığı hiç bahis konusu edilmiş değildir. Bu tercüme tercüıneve tefsirler üzeı·ine Rıchard Hartınann 4, Joseph Schacht 5, ·C. F . Seybold 6 gibi müsteşrikler bu tefsirler üzerine yazdıkları makalelerde gördükleri nüshaları ancak tavsif etmekle yetinınişlerrur ..

Eski Osmanhca Kur'an tercümeleri ve tefsirlerinin nüshaları pek çoktur. Türkiye kitaplıklarında yüzlerce nüsha bulunur. Dr. Joseph Schacht İstanbul ve Bursa kitaplıklarında bu " t efsir" lerden birbirine

1 Bu nüshalar için bk. Abdülkadir İnan, Eski türkçe üç Kur'an tercümesi "Türk Dili" 1952, sayı 6. 7. 9.

2 A. K. Borovkoc, Oçerki isıorii uzbekskogo yazıka (Uçenıye Zapiski İnstituta Vostokovedeniya Akad. Nauk , XVI,l958, sah. 138-219). Bu tefsir üzerinebirinci maka­lesi Tsennı.y isıoçnik dlya isıoriiuzbekskogo yazıka (İzv. Akademi i Nauk otd . . literaturı iyazıka , 1949, tom VIII, I , sah. 67-76), ikinci makalesi Iz maıerialov dlya isıorii uzbeks­lwgo yazıTea başlığıyle "Turkologiçeskiy Sbornik"te (1951, s. 73-79) yayımlandı.

3 Dr. Janos Eckmann Eine osımiıtelıürkische inıerlineare Koranüberseızung (Ural­Atlaische Jahrhücher, 1959, XXX, s. 72-85).

4 Richard Hartnıann, Ein alıomanischer Kor'an-Kommenıare (Orientalische Lite­raturzeitung, 1924 XXXVII. 9. S. 497-503.

5 Joseph Schacht, Zwei alıosnıanische Kor'an-Kommeıııare (OLZ, 1927 s. 744-752). 6 C. F . Seybold, Ein aııonymer alter türkiseher Kommeıııar zum leıezıeıı Driıel des

Korans ... (Saehau-Festschrift). Bu makaleyi göremediğim için Hartmann ve Schaclıt­tan faydalandını . .

T. Dil• Yıliısı F. 6

82 ABDÜLKADİR İNAN

çok yakın olan yirmiden fazla nüslıayı gözden geçirmiştir. Benim ! stanbul kitaplıklarında gördüğüm nüshalara bu nüslıalar arasında rastlanmıyor.

Richard Hartmann'ın t avsif ettiği nüsha meşhur kitapçı O. Harrassowitzin eline geçen yazmalar arasında bulunmuştur. Bu nüsha

. 853 ( = 1449) tarihinde Germiyan beği Umur beg b. Temirtaş tarafın­dan vakfcdilmiş nüslıadır. lstinsalı tarihi ise 848 (= 1444)dir. J . Sclıaclıt'in saydığı 18 nüsha arasmda istinsalı tarihi XV. yüzyıla ait tek nüshaya raslanmıyor. Bunlardan, ancak üç nüshanın Ebu-1-Fazıl

Musa İzniki telifi ve beş nüshanın da Ibn-Arabşah telifi olduğu kata­loglarda yazıldığı kaydedilmiştir. Bunlardan başka Schacht Ulucami 117 sayılı tefsirin Ebul-l-Fa9J. Musa İzııilU'nin, kataloga göre, 838 (=1434·) de"telif ettiği" tefsir olduğunu kaydetmiştir. Bu nüsha Anka­ra'ya alınmış olduğundan görememiştir. (not 2. s. 749) . C. F. Seybold <Zachau- Festschrift'de yazdığı makalede Hamburg (Or. 61) Brislau (turc 12) ve British Museum (Or. 1134) nüshalarını tavsif etmişdir.

J. Deny Sedclül-Bahr kitaplığında Ebul Fa9ıl-al- İzııiki'ııin eseri olan .1"1~1 c.r-.iil i görmüştür. Bu tefsirin t elif tarihi 829 (=1426) ve istinsah tarihi 955 ( = 1548), Deny'y(} göre, olarak ya~ılmıştn.

Bizim İstanbul kitaplıklarında gördüğümüz nüshalardan bir çok­larının üzerinde tarih bulunmuyor. Bununla beraber biz bunlar arasında dil veya tarih bakımından önemli olanlarım kaydediyoruz:

1) Türk ve l slam eserleri Müzesi nüshası No: 74. Nüshamn sonunda

şu "kctebe" bulunuyor: ~1 ....A~I ~ J.,. yl.ı.}l .!.!Wl .:ı.>"! yl::SOI.: ... i j;,j\- ~-:S ~1.-J _, ~ t..... _,A...JI ~ .ı....._, ~Jl::JIJ ...sJL:JI .!llll iJ. J Jl ır.l )1 ~~..U IJ_, ~ .:iı l .~li J#l ~ ~ (.1, ..ı..ı:. .:4. Bu nüshanın katibinin ij:utta­lanlı 7 olması dikkate değcı·. Bu :ijuttal veya IJuttalan çok eski devirlerden beri Oğuz-Türkmen bölgesidir. Her halde müstensih Orta Asya'dan gelen Türkmen olsa gerek.

Bu nüsha tamdır ve tefsirsiz tercümedir. İstinsah tarihi 990 ( = 1582) dir . Bu nüshada Arapça kclimelere karşılık 1'ürkçe bulmağa çalışıl­

mıştır.

2) Topkapı Sarayı No 18. Nüshanın sonunda Şu "ketebe" bulu­nuyor: .;,- J_,)ll _? .;..~>-\'1 J J.r.::Kll ..rı-!]IJ ~.,. .:;,ı..;.,_ ~ <!. (~) ~ ~

7 :tJuttal yahut ]j uttalan Pecnc ile 'Ilah ş ırmakları arasında bulunan bölgenin ve bu bölgenin başkendinin adı idi. 116 ( = 734) yılmda Emevilere karşı ayaklanan Haris ibn Süreye buradaki Türkleı·le beraber hareket etmişti. Sultan Sııncara karşı ayaklanan Oğuz-Türkmenler de bu bölgede bulunuyorlardı.

KUR'AN'IN ESKİ TÜRKÇE ÇEVRtLERt ÜZERİMENOTLAR 83

~l.. ~ .J ı.>-1:>-1 J .J ~1\ ..s~L~-: Bu nüshawn katibi Gelibolulu Pir ( ?) b. Hızır adlı biridir. Şüphesizdir ki müstensihtir. Bir satırlık Arapça­sında bile gramer yanhşı bulunduğuna göre bu kimse Kuran müter­cimi olamazdı. Tarihi 901 (= 1496) dır. Çok güzel tanı nüshadır.

3 Türk ve İslam Eserleri Müzesi No: 508, yazamn adı ve tarihi yoktur. Bu nüsha yukarıdaki Topkapı Sarayı 18 numaralı nüshasına çok benzerlik göstermektedir.

4) Topkapı Sarayı Bahaettiı1 Ersin Kolleksiyonundaki nüsha. numarası ve tarihi yok.

5 Topkapı Sarayı 247 numaralı nüsha, tarihi ve müsteıısihinin

adı yok.

6) Topkapı Sarayı 252 numaralı nüsha. III. Osman (1 754-1 758) tarafından vakfedilmiştir, müstcnsihin adı ve tarihiyoktur.

7) Türk Dil Kurumu kitaplığında bulunan "yazmalar B. 1" sayılı nüsha. Müstensih adı ve tarilıi yok. Oldukça eski nüshadır. Bu nüsha, tercüme bakımından, Türk ve İslam eserleri Müzesindeki 508 sayılı nüsha ile Topkapı Sarayındaki 18 sayılı nüshaya çok benzemektedir. Bazı sahifeler imiasma kadar aynidir.

8) T. Dil Kurumu kitaplığında bulunan ikinci nüsha (yazmalar B 2) B 1 nüshasından biraz farklı ve yenidir.

9) 1929 yılında Eı'zincan lVIilli Kitaplığında bir "tefsir" görmüştüm. Bu tefsir Kur'an'ın son kısmına aittir; ketcheisi şöyle idi.: ~\.:~1 .. s:JL..J ~ts:J _,A.&-1 r-'-UI '\fV ._,..":' _, ,j ~~ ('Y.. .rflill .:..;.J .j .. . .:...i ı.>-1::--- ~ (.$":'l>- ~..:.r.~.4 ~ il.. ')ll JW · 4»1 ~ .> Jl Bu tefsirin

Ebu-1-Leys es-Samarkandi'nin t efsirinden tercüme edildiği kaydedil­mektedir. Bayburt Kalesi imamı Hacı Hasan Scyyidi tarafından 937 (=1531) yılında istinsah edilmiştir . Tefsirin numarası "tefsir 69" (umumi 602) idi. Örnek olarak şu parçayı almıştım (var ak 42): .:ı_,..~ ll.ı:l ('.JJI I.Jj \.:..I.J Seçülüngüz imdi mücrimler pes duzaklarun boyım kangraluban sol yolı dutalar tamuya gideler behiştiler sağ yolu dutalar uçmağa gideler. H aber de gelmişdir ki tamu ehli üç gürüh ola: pirler, yiğitler, <avretler. Evvel pirler yürüye, andan yitritler, andan <avretler yürüyenierin sakalından tutup ileteler, <avretleri saçından süreyeler, çün tamu kapusına varalar mülılet dileyeler, eydeler ki: "bir zaman mülılet verüngüz nefsümüz içün ağlaşalım", eydeler: " desturdur ağlaşunguz". Öyle ağlaşalar ki göz yaşından ırmaklar revan ola, eger gemiler bıraksalar yürüye ...

84 ABDt!LKADİR İNAN

10) Cevahir-iil-asdaf Aya Sofya 191. İstinsah 1 arihi yok. Telif tarihi 1405 olduğu tahmin edilmektedir. İsfendiyar Bey (1.392-1443) emriyle yazılmıştır . Türkiye ve Avrupa kitaplıklarında pek çok nüshası bulunan Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi kitaplığında bu tefsiı·in bir tam, bir de ikinci cildi vardır (yazmalar B 54, B 56). l\tlüstensihin adı ve tarihi yoktur.

Üzerinde en iyi tetkik yapılmış "eski osmanlıea" tefsir bu Cevahir­ül-asdaf'tır. Bunun üzerine Prof. A. Zajaczkowski, yukarıda da kaydet­tiğimiz gibi, çok mükemmel bir etüd yayımlarmştır 8 •

Cevahir-ül-asdaf satır arası kelime kelime tercüme edilen tefsirler· den değildir. Bununla beraber birinci cildinde uzun tefsirlere girme­mektedir. Bazan kelime kelime tercümelerinde tcfsir mahiyetindeki kelime ve cümleler bulunuyor. Bizim birinci türlü t erciimelerle küçük bir karşılaştırma bu çevirmenin kelime kelime tercüme yaptığı halde neden satır arası tercümeye satır içi tercümeyi tercih ettiğini gösterebilir. lVIese­la satır arası t ercüme yapanlar I.A-1 .:.!..ı.ı ll~ cümlesini "eğer inanmıyan­lar işbu söze katı kayurmaktan;" diye kelime kelime tercüme ile yetin­dikleri halde Cevahir -ül-asdaf miie)lifi ise şöyle tcrcoüme ediyor: "iman gctürmezlerse bu Kur'ana kaygudan-zira dostdan ırak düşeler sözine kıılak u.rmazlar". Görülüyor ki bu müellif kelime kelime tercümeye bazan "tefsir" eklerneyi uygun buluyor. Mezkfu tcrcümede" LL-l keli­mesini "kaygudan" ·diye tercüme ettikten sonra "zira dosttan ıı·ak

düşcrlel', sözine kulak urmazlar" diye "tefsir" ediyor. Bu gibi "tefsir"­ler bazan bir kelimelik, bazan da uzun bir veya birkaç ciimle teşkil eder. Cevar-ül-asdaf'm sonuna doğru bu tefsirler çoğalmıştır. Mesela "Mesed" süresi 24 kelime olduğu halde "tercüme tefsir" 95 kelimedir. İşte bundan dolayıdır ki bu müellif -müfessir için satır arası tercümeye imkan yoktur. Bu Cevahir-.ül-asdaf "eski osmanlıca" Kur'an tercüme ve t elsirlerinin tam ve tarihi belli olanlarının en eskilerinden olduğu halde arapça ve farsç-a kelimelerin en çok kullanılmış olduğu "tercüme tefsir" dir. Mesela yukanda saydığımız telif Larihleri belli olmıyan tercii.melerde" ....:....? keli­mesi"in", ..,_..f: "tang", ni; eğilir" diye tercüme edilmişken Cevahir-ii.l· asdaf'ta "mağare", "aceb", "meyleder" diye tercüme edilmiştir. Bunlara benzer tercümeleri çoktur.

8 Ananias Zajaczkc.wski, Studia nad yezykiem staroosmanskim II. Wybrane rozdialy z anatolijskotv.reckiego pr::keldu Koranu. Krakow, 1937.

KUR'AN'IN ESKİ TÜRKÇE ÇEVRİLERİ ÜZERİ •E NOTLAR 85

ll) Bay Ali Dehri Dilçin'in nüshası. Bu nüsha çok iyi muhafaza edilmiş ve güzel nüshadır. Metin, satırlar arasında, kelime kelime t ercü· mc edilmiştir; Kur' anın ternamının tercümesidir.Yazarı Tireli Muhammed h. Seyyid Gazi'dir ( .;_,~1 ..s.N .ı.,..- 1..t, .ı.....~ .ı:..ıA.II "!.J ~ ..... .) Jl ~~ ~.._. ), 886 yılımn sevval ayının ikinci günü ( .;.....- :;;.... .JJ-r! .:r JWI .ı,.... )ll jY.. a,J ~~ll m.ct; .J ~ll.J) temamlamıştır ( = 1479).

12) N uruosm aniye 136 (~. Schacht'a göre ihn Aralışah'ın eseridir) 13) Nuruosmaniye 137, Tercüme-i Ehu -1-Leys tefsiri . J . Scbach t

bu ·nüshasının da ihn Aralışah'ın eseri olacağım tahmin etmiştir. Fakat bu tefsir Ahmet Da'i'nin eserid ir. VS. a da şöyle denilmektedir.

~.J.)yS" • ...ı; ..J: L..l .J..l.!..l..l:i .:.- ) ..!.1 .;)o ..ım ..>! o.l.i) ~-.4; .fo:> .).ı,;.>-! ..,L>I ~ .>-!

~.ll>~&. :. J. ~b ~.._. _,~ · ~_,;_,ı.. • ..ı:u ):J.Jı F .s-.>-! t; .:;.u; ~; 3T J. ..s)~l_,; ..Jı . • .J..ı,J) ;:,>-"A.. Jl.JI .J..ı.A.Ji _;;./-.J ~ ~.Jj .J;:, .....;.~ _;, ~\;:) _, .) .JJ

14) Revan Köşk 118. nüshanın birinci sahifesine şöyle yazılmış :

~::ijl'l ~ ..r.l> ~.t, l .yy J..a.All _,~1 ~1 \.j .:,- .! .• ,,lll .J-!1 ~..,.Aj .:1" .!..Jl!JI 41

15) Revan Köşk 119 tefsir serif üçüncü cilt 16) Ayasofya 147 (J. Schacht'a göre İbn Aralışahin eseridir) .

• K et ebi şöyle : .j ~J~)I I .JL..i..J l..t. ı:r-- ~.üll ~ ..,l; ~_,.!ll ~~ ·1.1o ( ..ı;

,_:,ıı..J ~;ll) c~ .;ı :;;.... r')· 1 t ? .)1""';

Bu nüshamn Revan Köşk 118 ve 199 numaralı nüshalardan farkı azdır. 17) Aya S~fya t efsir 294. K et ehesi: ~.J~ı · ~1 • .ı.. .J,../- .:r tl.r<JI r}.J ..ı; ~1 ~ ~ ..,l; .....;JI.J _r.;. ;;..... .S.J~I • .v..AJI .;:,~ u.....all .;..;.J .j.J l!l!ll (Y.. .j 4;..,..,11

.;_,;_,.<ll ..u-1 l..t. ~ <.1. ~~........ Jl.,.j .:iı l Qo .) J l ~b! i

Eski "osmanlıca" yazlan K ur' an "tercüme·t efsir"lerinden kendi· mizin gördüğümüz ve başka yazarların etüd ve makalelerinden öğrenc·

bildiğimiz nüshalardan istinsah t arihi en eski olanı, şimdilik, ~. Schacht'· ın Bursa Ulucamü kitaplığı kataloğunda kaydini gördüğü 117 numaralı nüshadır. Bu ni.ishamn istinsah tarihi, bu kayda göre, 838 (= 144.4) imiş .

Yazarı da Ebül-Fadl Musa el·İzniki olduğuna göre telif tarihi de 1430 dan öncedir 9 Buna göre ~· Dcniy'nin gördüğü Sedd-ül-Bahir Camiindeki nüshanın t elif olarak göst erilen 829 (1426) gerçeğe uygun olacaktır.

11 Ebu-I-Fadıl .Musa b. Hüseyin b. lsa ei -İzniki 833 ( = 1429/30) yılında vefat et· miştir. (Bursalı Tahir Bey, Osmanlı müellifieri , II, s. 13-14).

86 ABDÜLKADİR İNAl'\

Bu makalede zikrettiğimiz nüshaların istinsah tarihleri sıra ile şöyledir :

I. Schacht'ın Ulucami kitaplığı kataloğunda gördüğü ll 7 numaralı nüshası tarihi 838 {1434),

2. Richard Hartmann'ın tavsif ettiği Harrassowitz nüshasının

tarihi 848( = 1444 ), 3. Ali Dcbri Dilçin'in nüshasımn tarihi 886 ( = 1479). 4. Topkapı Sarayı 18 numaralı nüshaoın tarihi 901 (=1496). 5. Erzincan Milli kitaplığı nüshası 937 ( = 1531). 6. Hamburg Or 61 tarihi 1541 (Seybold), 7. Cevdet Canbulat nüshası tarihi 951(= 1544) . (Bu nüsha hakkında

bk. "Türk Dili", 1952, sayı 14, salı. 85). 8. J. Dcny'niıı Sedd-ül-Bahir camii kitaplığt~da gördüğü Enfes·

-ül-cevahir nüshası 955 (1548). 9. Ccvahir-ül-asdaf. Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi nüshası B56,

958 (1551). 10. Breslau, Turc 12 tarihi 1579 (Seydbol), ll. Türk ve İslam Müzesi 74 numaralı nüsha, tarihi 990 (= 1582), 12. Upsala Universitesi kitaplığında bulunan nüsha (Cevahir-ül-

astaf şeklinde yazılmıştır) tarihi 1083 (C. J. Toı·cnbeı·g katalogu, 184·9, salı. 252). •

Üzerlerinde tarih yazılmıyan nüshalar : 13. Türk ve İslam eserleri Müzesindel-i 508 numaralı nüsha; 14. Topkapı Sarayındaki B ahaettin Ersin kolleksiyonuııdaki nüsha; 15. Topkapı Sarayındaki 247 numaralı nüsha; 16. Topkapı Sarayındaki 252 numaralı niisha; 17. Türk Dil Kurumu kitaplığında bulunan B I numaralı nüsha.

Satır arası kelime tercüme. Kur'an'ın tam tercümesi. 18. Türk Dil K. B 2 numaralı nüsha Tam tercümedir. 19. British Museum Or 1143 (Seybold); 20. Cevahir-ül-asdaf Ayasofya 191. Dr. J, Schacht'in mezkı1r makalesinde sıra ile kaydettiği 18 tefsir

listesini de bunlara eklerneyi faydalı buluyorum: l. Ayasofya 86. 8/9. yüzyıllara ait nüsha, 2. Ali Emir! Türkçe 19. Ebu-1-Leys cs-Samerkandi tefsiriııin ter·

c üm esi. 3. Umunıiye 390. Umurbeg vakfı Ebu-1-Leys tefsiri tercümesi; 4. Nunosmaniye 140-143. Kataloga göre İbn <Arabşah tercüınesidir; S. N uruosmaniye 138. Kataloga göre İbn <Aı·abşah'm tercümesidir;

KUR'Ai'i'IN ESKİ TÜRKÇE ÇEVRİLERİ ÜZERİ~E KOTLAR 87

6. Revan-Köşk 119. Ebü-1-Fadıl Musa el-İzniki'nin tefsiridir; 7. Ulucami-Bursa, tefsir 8, İbn <Arabşalı'ın tercümesidir. 8. Nuruosmaniye 137. İbn <Arabşah'ın t ercümesidir; 9. Bursa -Baba Efendi, tefsir 3. Ebü-1-Fadıl Musa b. Haci Hüseyin

b. İsa cl-İzniki tefsir ve tercümesidir; 10. Yıldız 142. Ebul-1-Leys tcfsiriJ?in tercümesi; ll. Dağdaı Köşkü 42, tefsir-i türki. 12. Revan-Köşk, ll8. Ebu'l-lFadıl Musa b. Hüsen el-İzniki tefsir

ve tercümesi; 13. Umumiyc 303. 14. Yıldız 138. 15. Yıldız 141. 16. Ali Emir! Türkçe 18; 17. Ulucami-Bursa t efsir 6. İbn <Arabşah tercümesi. 18. Bursa-Baba Efendi tefsir 4 İbn <Arabşalı tercümesi. Bu tercümelcr, tefsirler listesine G. M. Meredith-Owens'in 10 tavsif

ettiği nüshayı da ilave etmek gerektir. Bu nüsha British Museum'da (OR 9515) bulunan nüshadır. 1924 yılıılda Londralı bir tüccardan satın alınmıştır. G. M. Meredith-Owens'in tahminine göre 1400 yılından önce yahut XV. yüzyılın ilk yanaında istinsah edilmiş olacaktır.

Bu nüsha, şimdiye kadar malum olan nüshalarda raslanmıyan özel­likleri ihtiva ettiği anlaşılmaktadır. "Sağır kef (.!ı),. yerine üç noktalı (J) veya, doğu türkçesi imlasındaki gibi '' c.::.\: " yazılmıştır. Genel olarak

"sağır kef't ittıratsız yazılmıştır (.!ı }1 J .!ı i_,}' Jl4 yalıii alev, Jt;l

atafi, 0 J;\ anun, ~<Jo~ J ı.> fo J ı.>):.;) Bana öyle geliyor ki bu nüsha Orta Asya tüı·kçesiyle yapılan tercümelerle "eski Osmanlıca" ter­cümelerini bağlıyan bir halka teşkil etmektedir.

Bizim bu makalede kaydettiğimiz nüshalar muhtelif kitaplıklarda ve Anadolu'da muhtelif kimselerin ellerinde daha çok bulunacak nüsha­ların pek az bir kısmını teşkil eder. Fakat şu da hatırda tutulmalı ki bu nüshaların hepsini en çok iki veya üç orijinal kaynağa irca mümkün olsa gerektir. Mesela Topkapı Sarayı 18 numaralı nüshayı Türk ve İslam Eserleri Müzesindeki 508 numaralı nüsha ve Türk Dil Kurumu'nun B I numaralı nüshasiyle karşılaştırırken aralannda pek az fark olduğu

görülür. Bu farklar ancak bazı kelime ve imiaya aittir. Yine TDK. B I

1° C. i\1. JUeredith-Owens. Notes on an old ottoman ttıuıslation of the Kur'an. (Oriens, 1957 Yol, X, Nr. 2, sah. 258-276, ayrıhasım) .

88 ABDÜLKADİR İNAN

nüshası ile · R. Hartmann'ın tavsif ettiği Harrassowitz nüshasınİn satırarası (interlineare) tercümesi aynidir; mesela :

yo J. ~.,~;\ 0) .)~ il ~l,.l\ '-;-'.) ıjA ~~ 1...;-:.J ~ '-;-'l:S::}\ J:P t\ t .. .,~ .)j::J 1!.1~.) 0A JJ- 1

ı.>.ılA~ cJ)~ i).~~ ı <.Sı 0..ı.~~ )H .. • .ı.:.~l.!.l.iı .~..~;_,!. .:ılf L.L._;..w,ı ..,..t:> t"'1.»ıuı i_,; J. lr' ..ti _} l> 0..t~~ .1·'-A>- J _, 1 4) J.

ı.>~ 0-}u_ i )J.ı.!.l <.SI 0..t~~ )lt... • .ı.:.~l !.)..>;1 J..li...ı!. .:ıl} d...~..ı.;l yi.::) ,y-)l .:iıll;l BI

• f ( _,; .;..-o..lJ _}\ j 0..l..<:::l~ .i .!.b- J _,1 ~

0J...ı.::t:

p_,~ JY- _,_rı. ~ _,1 )L::l. JY-_,_rı. pı 1"~_,1

t~.l,.J d~i LJA J_j; LJA ~~j\ l_.

..ı)!.l .).ı.:..... (11) [.ı.;_; )jl ..t$

_,)1 0..ı.: .... 0..ı.-:?:"..ı;,J.;J_,; .pı ı.>..t$ BI

H artman, Seybold'un tavsif ettiği Hamburg nüshasiyle Harrasowitz nüshasının birer parçasını karşılaştırarak biribirinin ayni olduğunu tesbit ediyor:

Harrassowitz ııüslıasından :

Hamburg nüshasından :

i.!-'~ ;_:, 0~~ i"'~-' f"Akl-' ;~ı ;: f,;..ıJ.,>~ ' y:>l f.; Jt..:; .:ili .;"'!. Bu sekiz nüshaııın şu karşılaştırmadan bile hepsinin tek bir kay­

naktan geldiklerini tahmin etmek mi.imkiindür. Harrassowitz nüshasınm uzun tefsirli telif olduğu halde, satır arasındaki tercümesinin "tefsirsiz" terelimeli nüshalarla ilgili olması dikkate değer.

* * * Eski "o~manlıca" Kur'an t ercüme ve tefsirlerinin Orta Asya türkçe­

siyle yapılan tercüm.elerle ilgisi olup olmadığı şimdilik çözülmesi güç bir meseledir. Bununla heraber satırarası kelime kelime tercüme geleneğinin

11 Bir ayet içinde geçen .;:_.i.; kelimesi ıni.i.uasebetiyle A. K Borovkov Oğuzname­lerdeki Korkut adının etiınolojisini bu "korkut-" kekimesiyle izah etmek istemiştir (Oçerki istorii uzb. yaz., s. 165). Eski Türklerin ad verme gelenek ve göreneklerine göre bu ad "korkut-" ile ilgili olması mümkündür. "Korkut" adı çocuğun fena ruhları korkut­ması dileği ile verilmiş olabilir. Bununla beraber bu bir hayvan adı da olabilir. Dede Korkut kitabında "korkut sinirli katı yay"dan bahsedilmiştir (Kilisli, s. 13, satır 12).

KUR'AN'IN ESKi TÜRKÇE ÇEVRİLERİ ÜZERİNE NOTLAR 89

Orta Asyadan geldiği kuvvetle tahmin edilebilir. Bu geleneği M:oğollardan kaçıp gelen yahut Anadolu'ya Mogollarla gelen Harezmli ve Horasanlı bilginler getirmişlerdir. Bütün bu tefsir ve tercümelerin en eskileri Sel­çuklular devletinin dağılışından sonra kurulan Anadolu beylikleri devrine ait olması manalıdır. Türk ve İslam Eserleri Müzesindeki 73 numaralı eski türkçe Kur'an tercümesi tarihiyle (734-1333) Anadolu'da yapılan İhlas, Yasin, Tebareke tercümelerinin 12 taı·ihleri de bu zama­na tesadüf eder. Anadolu' da büyük tefsirlerin telif veya tercümesi, galiba ancak XV. yüzyılda başlıyor.

Türkçeye en çok tercüme edilen orijinalın Ebu'l-Leys es-Samekandi­nin tefsiri olması da dikkate değer. Arablar arasında hiç te rolü ol­mıyan bu tefsirin Türkler arasında rağbet kazanması Richard Harı­man'nın da dikkatini çekmiştir. Fakat sebebini izah etmemiştir. Katip Çelebi'nin verdiği bilgiye göre (Keşf-ez-zunun, I, 441) Ebu-1-Leys es­Sanıerkandi'nin tefsirini 1450 yılında ölen İbn 'Arabşah türkçeye ter­cüme etmiştir. İbn 'Arabşah'ın Kuran tefsirini türkçeye tercüme etmesi ve bu tercüme için Ebu-1-Leys es-Samerkandinin tefsirini seçmesi·tahsil ve terbiye zamanını Samerkand medreselerinde ve Türkler arasmda geçirmiş olmasiyle izah edilebilir. Ebu-1-Leys es-Samerkandİ. tefsirinin Anadolu bilginleri arasındarağbet kazanınası İbn <Arabşah'ın Osmanlılar hizmetine girmesinden sonra meydana gelmiş olabilir. İbn <Arabşah Anadolu'da yazılan önemli tefsirlerden Cevahir-ül-asdaf ve Enfes-ül­cevalıir müellifleri gihi Anadolu bilginleriyle çağdaştır. J. Schacht'ın makalesinden aldığımız 18 tefsirden, kataloglara göre, 5 nüsha İbn 'Arabşaha ve 3 nüsha Musa b. Hüseyin b. İsa el-İzniki'ye ait gösterilmiş­tir. Bunlardan başka Ayasofya 147, Nuruosmaniye 136 nüshaları, Sc­haclıta göre, gerçekten İbn 'Arabşalı'ın eseridir.

İbn 'Arabşah Ebu-1-Leys es-Seİnerkandi'nin tefsirinin tercümesini herhalde Edirne'de Mehm~t Çelebi (1403-142l)nin hizmetinde bulun-

12 Türk Dil Kurrunu "Tarama Sözlüğü." için taranan Tebareke Tefsiri, Tanık­

lariyle Tarama Sözlüğü'nün bi.bliyogratisinde verilen bilgiye göre (cilt IV, sah. X) Orhan Bey'in (1359) oğlu S\ileyınan Paşa için yazılmıştır. Profesör Ahmet Ateş'in Bur­dur kitaplığında bulduğu Tebareke tefsiri İshak b . Murad Arslan Bey narruna yazıl­mıştır (Ahmet A t3Ş, Burdur-Antalya. ve havalisi kitlıplıklannda bulunan ıııiilıiın eserler. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı dergisi 1948, cilt 2, sayı 3-4, sa­hife 172). Bu makale üzerine yazdığı eleştirmede Adnan Erzi bu T ebareke Tefsirinirı XIV yiizyılın ikinci yarısında, hatta sonlannda yazıldığını ortaya koymuştur. (Bel­leten, sayı 49, s. 166). Yine bk. Agah Sırrı Levcııd. Türk dilinde gelişme ve sadeleşme safhaları, Ankara 194·9 sah. 23.

90 ABD'üLKADİR İNAN

duğu zaman, yani 1412-14121 arasında, yapmış olacaktır ıs. Buna göre İbn Aralışah'ın tercümesiyle Musa b. Hüseyin el-İzniki 'nin telif veya tercümesi de ayni zamana raslamaktadır. Cevahir-ül-asdaf'ın telifi ise bunlardan her halde bir kaç yıl önce olsa gerektir.

Özet olarak denilebilir ki Anadolu beyliklerinde ilk önce kısa süre­lerin (İhlas, Yasin, Tebareke gibi) tercümeleri beyzade ve şehzadelerc Kur'anla beraber Arap dilini de öğretmek amaciyle sırf öğretim bakımın· dan yazılmışlardır. İhtimal ki satırarası, tefsirsiz, tercümeler de medrese talebelerine Kur'an lugatini öğretmek için yazılmış olabilirler.

• • • Bu Kur'an "tefsir" ve "tercüme"lerini dört türlüye ayırmak mümkün­

dür: 1) satırlar arasına kelime kelime yapılan t ercüxneler. Bu t ürlü ter· cümelerde bir iki kelime ile bile "tefsir"e çok seyrck raslanır. Yukarıdaki

1-8 ve ll rakamlariyle gösterilen tercümeler bu türlü t ereümelerdir. Orta Asya türkçesiyle yapılan tercümelerden Türk ve İslam Eserleri Müzesindeki 73 numaralı tercüme ve Millet kitaplığındaki (Haklmoğlu

Alipaşa 951 numaı·alı) tercüme bu bölüme girer. Bunlarda metin şöyle tercüme edilir:

4r.) ~.u ıY l:Jf ~.) _,Jw ~~ Jl :i--4!1 ($JI .>1 ~ <.;-.) .:.ı.~S::; . j_ ..ı:. -' A <.Sı )..~;1 ~ ~,) cJ..I )::..(;. )..t41 <>..ı:...;_;. r-<:;_, J_,l cl!. 2) satır arasında kelime kelime tercüme edildikten ~oma ayet kısa veya uzun tefsir edilmektedir. Richard Hartmaıın'ın tavsif ettiği

Harı-assowitz nüshası ve Orta Asya türkçesiyle yazılan Leningrad nüshası bu bölüme girer. Bunlarda tercüme ve tefsir şöyledir :

\...t;...:.L. 4,;_,;) ıY ~J_, ~ıs:J J~ ':1 ~u~\:5" ı:r ~l l? _,1 t...j;l _,

ı) .Li ı .;,.-lJ_,ı.;S">· ..;,) .:ı ) f' .;.ı.; Y- ..r. fS,) .)'~-

• J J

JJ 1 ~ ~ ~ ;).JJ~ ~;) 1 ~\b:. .ı..:JJ .... .J JW_, !J_h; J>- ~

•!J~~J~.J (.S.ıJ.JJ...\;1 /~.J)~ ~ .ô."t.>l.:-i J_,l 4i.J) ~1 A.(.J_,I ~ } ~ / J

4~1 .JL..; 0\J _,1 o.l.P J o...\;1 .)..lA>- .).)J .)':;;.. J _,1 d..."i.) ;) 01) 4~ 0...\:.:\::5'

o;)~j 4i J_,l .)~ ı.?-~;)~' ~; J~ 01 .).JJ ;_ ı_j")\.:;.. o...\il .;-1_,1

... .)J'-' ' ~; ~ .J)J\

13 İbn ' Aralışah'ın lıul t ercümesi için bk. İbrahiJl\ Kufesoğlu, İslam Ansiklopcdisi İbn 'Arabşah maddesi.

KUR'AN'Il\ ESKt TÜRKÇE ÇEVRİLERl ÜZERİNE NOTLAR 91

3) Ü çüncü türlü t efsirlerde satır arasmda k elime k elime tercüme yoktur.

Bunlarda ayetin anlamı verildikt en sonra uzun uzadıya tefsir edilir.

Erzincan t efsiri bu türlü tcfsirdir (yukarıdaki.:ı _,...ı~ ı ~~ r _,:)I.J jl::..I.J tefsirine

bakınız). 4} Dördüncü türlü tcfsirlerde k~lime k elime tercümeler olsa bile metin ile ayni satırda devam eder ve arasıra uzun tefsirler d e

olur. Cevahir-ül-asdaf bu türlü tefsirlerdendir.

BAZI ÇEYİRMELERDEN ÖRNEKLER

' üsha i§aretleri: A-Lcniııgrad nüshası, B- TİE .Müzesi nüsbası, C- Hakimoğlu Ali Paşa nüshası, D-Ali Dehri Dilçin nüshası, E- TDK. Bl , G-TİE Müzesi No: 508 nüslıası.

~.35" '::JI

.Jlô4 _?....

.Jlô4 ~

.JtA.4 ~ ı)~ ~ı

ı)~ ~ı

0_,1~

j'>l-(.(_1

.;')\.-(.(_1

.;')\..(.( 1 --)Al

)Al

c)l

.:t.~.;~_i:.PI .;U:~ j_,.- ~ ıS..U.J! t_~.J I A

./,~.;'1 ~~ .;l~ j_,.- ~ ıS..U..ı! t_).JI B

./,~.J~ ..:,~ 1 .;~ .:t.44 WS' ıS..U_,! t_).JI C

ıJJi) ~ı ~ ~ .J.)j,_.... ıSJJI_,J.JID

f .J..U) ~ı.;l~ l~ .J .)j_,.- 1.5) j_, .... <.~ ..U.J1 _,J.JI E

J! .;~L(.('_,;~ .~n l j _,ı ~>.;'l..i:_l d:..ı,.;'i.JI ~;.Jj.JI ~ı.).;.J..U_, I .:,--ıSl;J.Y. t_l..u l A

J! .;)IL(.('_,;~ .ı)! l j.JI ıS.;>' ..i:, l .!l;.;.;"}JI J..!b_,j_,l ~b.;..\J_,ı ,:;..-- f ıSW.Y. B

.Y. .;'iL.-~ .;f' 1 lj_,l ıS.;>' ..i:, l .;_.<:;.Jj.Jl .:_- ıSIS'.;_,..U.JI ,:r f ıSW.Y. C

.>:-!ı ):ili! ..f ı ~-~ )jl j;ı !.lj-lS ~1 !.1')1. 0__. ~J_,I <..1""1 D

.r._;ı ~ı .;f' ı 4~) jı !l;; ı $--.<; ır-~ ı o!.')~. 0__. p _,ı ır. E

ı) .J~ _,ı ..;<..~_., .)~ı !.li.J: !.l~.ul ~:flj_,l .ı:. .r ili . - ~! 'i .J. j.J-- A

.;~_,ı ~ L.l:.:\-- ı; .;')\.i l !.ll.J: ~lj_,l .ı:. f'U . ili ~- - ~ ı) ~.i; \)j.J--' B

ıS .;Ll j~ \.j .J~I .!1;1 !.l.J: .).).) j l .ı:. ~ı . ..;.u; .i: J:.! .).Li,~ .;..i ojy D

~>);1 j_,t,.;. ..... \.j ı) _,~s::; ı j .;.)o.;j.JI -':. <:JI ( ..;.u; .:.: ~ ı)..\A.. .f! ..:..,; •.;y E

92

Lı_; ı

ABDÜLKADiR İNAN

_;~o_;j_,! ..:J.; ı ~;! j ,,..J,; J.

J~·_;j_,l ~~ j)~J.< j_

!.ll_;_,)jl ıs• Y.t; [ı~] _; )1_,1 A

!.ll _; !.1_,1)_;_,) ıs-Y.t; l~_;l' _,! B

2 L~ <.ı..ı.S::...L;.ı !..!!_;).) f _;.w.:.; D

_;'l'<.>~) <.>J)I<.>..i~l ~ <.>J'l'<.>~l _;_,S:::;_,t rf Y_~..ı.~ .i,:-· _,;ı <.>.i_,~ J. . ..;!_,; !.\_,~~ ._A..., A

_;)!<.>~) <.>_;l'<.>~l ~ <.>J )I<.>~I J_,s::;_,ı rf _,.S:;~~ _,ji J_,_;·.;:. J! !.\_,~lS::,; -..A.... B

)..ı.J_,I <.>)_.! .jlY_ J~<.>)-.... 1 0:_12 f'..ı.:.-- ~.;:. _,_; _;-j_,l JI ~J..D

)..ı.J_,I <.>)- .... 1 Jl.i4 t.~ <.>J-...1 cY..I ,:;;A:C !.l..ı.:_...., .s::.l! "'- _;-j _,l c:ı..ı.;! ~ E

1.) .J: J:f.;: ~;-'". ~.1 /)' <.>~.1 I.)J _,:(;_,ı _; )1 ~ <>..ı.;_,;..... rf l..ı.~ 1 a; l:i .): ~ .J.:-'". J ll .,S::~ .!.1:.~ Y_~ A

ı..>.:ı: Jf ~ Y_...c_~l_;)l($~1 ı..>_;_,_(; _,! _;'i.::...:.-~ <.>.!~ L~~ı ~.L;I.; b.J_:.r_Jl'A ~.J::! B

•.): J..-' _;...~ <>ı )~!u-; 4;~ 0:_1 )::S:::. )~1 <>.;:. J_;k ~_,J_,I 8ı.. c:ı~J:..)jl..:.i D

•j_ -':.-' ~1':;" ı..fl ).ı.~! ~ L~ c:ı..ı.:.~ı ).:..~ ~~!<.>.;:_ J). ~_, J_,l ~ı.. .:ı~_;..)JL!.i E

ty-:I~IJı::. b:..r.ai \...\..':. J lj y<l ~ \:J ~ J 4..,... J ~j,.U Ü_.

1_;_,1 <.>_;'),;)I.J; .r_~_;_,l ~J.,l J_,) ı~~ı l).f. J.,s:::JI ,:;..lA}.;:. .;:.ı.5:;.,S:::...._,I A

lj_,l <.>_;-}.;'}_,; ;-:~_;_,1 J_,~ ~.>cY..~_;...~I ..!.l.:,..J.:~ J.:.>.;: ~~ ._;..Li:J_, _ _,_;1.~ .;:.ı.:.z.... B .

ı;_,ı <>P'l'_,; .'-'-'~.)_,ı . .;; .:;uY. t..Jn_,!. J.,.> 0:~.3_,---:..:..:.ıı..>.J.:~ ~..;~ ı ._;:; .::-A-.) c:ı..ıs:::~ c o_;jl _)Al; ,j.) _; _,! ~ ,ji.) J y J .f-1 .:ı~ ;;.1 0 ,,...1 i j _; J j_,.) ,j.) c::-.ll- _; .J..ı:(:; D

JJ,:/1~ ~ •J.i..ıl<>fo ~.);4 ~ ~ J_,~JJ;J. 0.);; ;_,~ ~. ;_,~<.>.3/ t..) .:;..;t- _; c:ı.I.S:::; E

( ?) ... •;f~l !.Ili _;fo(~)...,.. _, _;_,) J.;)\;1 J..;Y. Jl~ .J; l~ J L.... .;\'J~ l.ı.~l _;.,S::;__,! A

ıs-.;: bJ_,(_,I S!l fl.; J.J~ '-:"'.J-4 .j_;')l.;l .J::.< • .)Jt.;.!.J; l~ .:ı_:;t... _;'l'J~ l..ı.:.~ı_;_,5:;..:1 B

cY. . .)_;t.>j_:.; _;'l'<.>.)I.)J_,ı f..) J ! J I_;.JLH ...

KllR' AN'IN ESKİ TÜRKÇE ÇEVRİLERİ ÜZERİNE NOTLAR 93

0':-'l_r.l )x.b ~; 1 .ı:..., ~<J./ ~~ .J.ı..A;..; ..i...ı~ t; J.).J.ı.:.,. -'1 .:.ı.ı; l lS::~ .J.ı,.:;.;...., .... ~ • .ı;l D

.J.ı.; <li ~"'- lS...A;..; .!.!) )..: ~~ ~"!. j_,l~ t; ..s_,l;l J.).J~_,I .J..ı;l ts::~ <.ı.ı..:.&.l...., ..~ll;. ·~,1 E

ı_?;- _,ı • .....,ı ).ı:J.) r di l ..:.ı.v.)_,s- ~""

.:.ı_,~ ıı......, ı )..ı"":ı; ~;ı !.\)~s~ ı lS~ ..i..:l; t; ..s.~lil J.).)..ı:ul .:.ı.ı.;l ~ .:.ı.ı..:;.;....., ..ıl4 .~1 F

L~.J'Yu-..i;I J)\~..ı~ .J'Y..s.)) .J';/.:: .• $-o ... '1 J. Jl.;: .jl.- ..!.i.4.J)I;IIj-'l d~ ~.J">'-i L.-~ A

ts::~_/'i..s-4 ı .J':>\:""i..ıS::~_; )1 ..s.))_; )!.:...~)il 'YJ.lS; ı.;:.;u }'J..>.!lj_;')\;1 \.; _,ı..:.~L.- ~";}..) <~..a; ~~ B

<liA _;h;.f .:.ı~.ı .J.)A pı J.::! ~ :.1);1 ,.JJ~ \.)_;jl .)_,,41 ~ts::,.. j_ D 4;)~ ).)_;( .Jl.c_l .J.)).::..(! )i l J:~i' 41~~)' !.l.~li l ,<>..r:> ts::.. ..i)~\ .:...~tS::.. .J: E

~-> ı.,n~; ı _, .. li ~ı rr: _,ı; ~ lk~-> J ı.S J.J:, tti.) j J

.r.ı~ ı .)')\~""~'.)-:~~""ı.,; rı.ı.fll j_,ı..s.~\'J_,s:.;_,s-~"'-.)~~~ J_,~ j_,) t;.))lj' (n .r. . ..\J.J_,! ..,.,, A

j.c_..i;l.;)f..s~I.J)I,;ı_,; bl~! lj_,l r.S.J)IJ_,s:J_,) ~-.)tı J..;f. J li.J')UI ~ . .).J_,.i) B

AA' v-? ).).).) ~;:;.J -'' •.J..iı ..s)l.f'_,f' J~ ..;.) ..:.ı... ;s JY..JJ;J. ·Jil ..;.)_,; .;~ n j* )~1 ~ ).).J_,l. ~.ı J_,I • .J..i..ıl ..s)15" _,) J~ J.) .!L. _;_)_JY. -'_;.l.J.) j) t_.) H

)!..\~1 u'"?..>~.)_;_,!. ~.ı J_,l •.;..i ..ı l )l.f'.J) J.ıl.Aı ~.) ..:.ı...;...s J...ı~r.S_;;J. .pı _;.);) ~.) F

+..s'

J)i_,;) L.-) t_l.ı; l ~.;)..ıı ~. ı ..s-41 </. ~ı l.ı;l ..i.J..il..:; _,ı n; lS"'!.-41 .;'J ..ı: )5"_,5" A t.l"";l ..i;-.>)..ı~ ~.1 ü_,~_;~ 7!.~ .:.ı;.~l l.ı; ! ~ ....... L.J_,I .>.J_;; <.S'"'l-41 .;\'J.. )5"_,) B

<>W: L.-) .

r.Sr<::; J--:.1 . .;5"1 !.l..L-:~ 1 J.::! .s~j JJ._I .:.ı.ı;l j_,:-";1 .J> !.l ...ı:. j.).J~~ )S"_,) D . ..:.!..;;S .).)-',.\;.. ..iy ;ı

..s~; J.;:.l _;5"1 !.1~1 _;~..s~; J.;:.ı .:;.ı; l _;},...;_,ı 5.f' !..1.;: t_.).;.) ~~))_,)E ~ ,).),b. .:.ı.ı;\ ..iy J;ı

..:.-4-5" tı.).ı>- .:;.ı;l !.\..L-:~1 J.::! ..s_;:.; J.;:l .J..\;1 _;_;...;-'1 5 ./' !.l...ı:. ~.) !.1)5"_,) p ~~ G

0;~ i.> lkl-~ fY:~ ı.) j~ ':1 >j ~ll Q.j _,~ ,y l_,..i.;il \.:.,. _,; $- ':1 jJ>

J. ı_;_,l .;')\;! .;\' l)"t...J_,:.l) !.i_,Jü .;\' ..s-41 .:.ı;.~l ~~~~ .>':>'~>_..~)__,; ~::· _,.; -'""' .J'l.Y. A !..1 _,J .,S::-4 .:...::->-

94 ABDÜLKLD1R İNAX

..1. 1;_,1 J)UI J'i ,fL..u.ıJS" !l_,JL; J'i..-.AiJ-:"' .:ı:_~l l.ül J':J J_y )::~ ..t~>! J'i>! B !lJA ~

)4 ...:..>:-> •Jjl !l.~LI J':J; • .fS" ~ J':J ..s.~):.~; J..tl 0-lil )i-> y._;; pJ..; D _,ll, ...:..':">- .J;_,1 !l_,p1 );..fS" ~ )~ J.;:.1 0..li1 ).d. rJ;);_,..; E

_,-4 ~ •JJI !.I.~L1 );._;(....:..; ).r<.; J.;:_1 0-l;l }-l>..t-> ;ı __ .; Y-1 G

t r=J ~~ J l 4..iS' 4UI jç c5_;;1 ,jl f' ~

.;'1 _;.~ .:t._->.;~ f-).:ıy 0(;.4 1_;_,1 ..s_.5:;jWI.;:. rf .:.ı:_-lil !ll.;:~_,) J.:1 ~ A

.:ı:_->.;'JJ I J)ı.. ... ~ 1.>~1 0(;.4 lj_,l ..s.~~ ..sJ..:._j f .:ı:_~l JIJ jA4i ri.._,) J_,1 rf B · ; ..u.;:.1 ıs::~..~, 0lo;-i J.> 0)'-ı .J~' <.S.r"~ ).iliı 0'>4, r .:ı-li ı J)-'1• ~D

_;) ..U .;:.1 ıs::~..!. ~ t-> 0)4, •J.J.:I ..s~> ..s.iliı 0)4, ~;.til J).U; J.J$" ~ E

~.) ,y fu fJ _r;.~ .....A~s:Jı Jl 1/lt .lhl 'YI 0J~~ ~ _,

.;'1_;5::~.1;1 Jj'l.r- ..s\.A: lS'JJ):..;_,I J'l ~ lS'..s~~ ~ J':JJJ:.ı; rfJ_,I A .:ı:~ lA:-1.;:,

J'} A.i;l lS'J'Y':"'"' ..st;..l; lf".;_,...<.i_,1 J':} ~ L; ~~ ~ J-j._... li_,.;; B

.:ı:~ lA::l.;:, ..f1 0~J ;):..:1';" 0J';"I !.l.r- ";"1 ";-> .:ı:_l !.\.;_,.:>_,-> .;:, 0.>~~;)11 )~ f 0-lil J-> D

'-:'J:;S .r- ~' ıs::~ 0~.' !.IJ_,.j"'b.;:, ~ .s.u...~,_, .;~~ 0.>~'}1 )~ı. r .J..lil t.) E 0.J.:.::.ı-.) ;):..:1';"