127

YİĞİTLER FOSİL LOKALİTESİ

Ahmet Cem ERKMAN1

Özet

Çankırı-Çorum çökellerinin güneydoğu sınırında yer alan Yozgat ilinde Neojen döneme (24-2 milyon yıl öncesi) tarihlendirilen potansiyeli oldukça yüksek omurgalı fosil lokalitelerinin varlığı tespit edilmiştir. Yenifakılı’ya bağlı Yiğitler Köyü yakınlarında 1060 metre yüksekliğindeki 5 metre masif kireç taşının altında ve pembemsi tüfün üzerinde 1-1.5 metre kalınlığında depozit üzerinde horizontal bir şekilde fosiller yer almaktadır. Bileşimi volkanik materyaller ve tüften meydana gelmektedir. Volkanik kökenli lahar ve güçlü çamur akıntıları fosilleri bir araya getirirmiştir. Hayvanlara ait kemiklerin tam olmaması ve karışması bu durumu destekler niteliktedir. Fosiller incelendiğinde zürafalar (Giraffidae), gergedanlar (Rhinocerotidae), filler (Proboscidae), kemirgenler (Rodentia), sırtlanlar (Hyaenidae), büyük kedigiller (Felidae), atlar (Equidae), boynuzlugiller (Bovidae), geyikler (Cervidae) ve domuz (Suidae) ailelerine ait kemikler olduğu gözlemlenmiştir. Faunal analiz lokalitenin muhtemelen Üst Miyosene ait bir dönemi işaret etmektedir.

Anahtar Sözcükler: Neojen, Fauna, Paleo-biyoçeşitlilik, Paleoekoloji, Stratigarfi

Abstract

Yiğitler Fossil Locality

The potential vertebrates’ fossil localities of Yozgat province were found in the southeast of Çankırı-Çorum deposits and dates back to the Neogene period dated 24-2 million years ago. In Yiğitler, the fossil are situated horizontally just above a pinkish tuff and at 1-1.5 m thick mass of limestone deposits. Its main bulk composition is derived from tuff and other volcanogenic material. The deposits with fossils are lahar deposits and the fossils consist of transported bodies’ remains and accumulated loose pieces of bones. The lack of complete elements is an evidence that these fossils are a collection of unrelated bones brought together by strong mud flows of volcanic origin lahar. The analysis of the fossils indicates that Giraffidae, Rhinocerotidae, Proboscidae, Rodentia, Hyaenidae, Felidae, Equidae, Bovidae, Cervidae and the Suidae were present at the locality. While the faunal analysis suggests that fossils probably dates back to upper Miocene period.

Keywords: Neogene, Fauna, Paleo-biodiversity, Paleoecology, Stratigraphy

1. Giriş

Orta Anadolu’da, Kırşehir-Kayseri arasında bulunan bölgenin volkanik tüflerin stratigrafik ve petrografik durumunu tespit etmek amacıyla ilk jeolojik araştırma, 1936 yılında B. Ernest Chaput tarafından başlatılmıştır (Chaput 1936). Chaput, bölgedeki nummulitli kalkerler ve içindeki fosilleri incelenmiş, daha sonra 1938 yılında B.P.Arni (Arni, 1938) ve 1942 yılında V. Stchepinsky Kırşehir-Boğazlıyan arasını dolaşarak bu bölgenin basit bir jeolojik haritasını yapmıştır (Stchepinsky, 1942). DSİ Yeraltı Suları Dairesi adına 1957 yılında kurak Orta Anadolu Bölgesinde Kırşehir-Kayseri arasında bilhassa sulama suyu temin etmek amacıyla jeolojik ve hidrolojik etüt çalışmaları başlatılmıştır (Erguvanlı, 1961). Çalışmalar sırasında araziden toplanan Eosen Döneme ait fosiller, İstanbul Üniversitesi Jeoloji Enstitüsünden Dr. Atife Dizer

1Doç. Dr. Ahi Evran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Antropoloji Bölümü, Bağbaşı Kampüsü, Kırşehir. acerkman@ahievran.edu.tr

128

tarafından incelenmiştir. Daha sonra İhsan Ketin, 1953 ve 1955 yıllarında MTA Enstitüsü adına bölgede jeolojik çalışmalarda bulunmuştur (Erguvanlı, 1961). 1957 yılında Prof. Dr. Fikret Ozansoy, Boğazlıyan Karasu’da memeli fosil faunasının etüdünü gerçekleştirmiştir (Tekkaya, 1973). MTA Enstitüsünden İbrahim Tekkaya, Türkiye geneli başta olmak üzere bu bölgede, 1970 ve 1973 yılları arası yapılan paleontolojik ve jeolojik etütlerde ele geçen omurgalı fosillerin bir kısmını incelemiştir.

Yiğitler Lokalitesine ait ilk bulgular, Alman jeolog Otto Sickenberg tarafından 1965-1970 yılları arasında Türbe Tepe olarak adlandırdığı bölgeden ele geçen omurgalı fosillerin tanımlanmasıdır (Sickenberg ve diğ. 1975). Diceros Neumayri ve Hipparion sp. olarak tanımladığı fosil örnekleri hala Münih’te Paläontologie und Historische Geologie Müzesinde koruma altındadır. Sickenberg ve ekibi Anadolu’da Neojen Dönem omurgalı memeli faunası oluşturmak amacıyla ülke çapında 82 adet fosil lokalitesini incelemiş olması oldukça dikkate değer bir çalışma olarak literatürde yerini almıştır.

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü izinleriyle 2011 yılından itibaren devam etmekte olan “Kırşehir ve Yozgat İlleri Neojen Dönem Omurgalı Fosil Yataklarının Araştırılması” konulu yüzey araştırmaların neticesinde, Anadolu paleontolojisine ışık tutan Yiğitler Lokalitesi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu konferansı dahilinde “Araştırma Sonuçları Toplantısı” (Erkman 2012, 2013, 2015) ve uluslararası “14th Regional Committee on Mediterranean Neogene Stratigraphy” (Erkman, 2013) konferansında literatüre tekrar tanıtılmıştır.

Lokalite, Yozgat il merkezinin güneyinde Yenifakılı’ya bağlı Yiğitler Köyünün kuzeydoğusunda yaklaşık 1060 metre yüksekliğindeki 390 16’ 44.3 kuzey ve 340 57’ 14.89 doğu koordinatlarında yer almaktadır (Harita 1).

Harita 1: Lokalitenin coğrafik konumu.

Lokalite, 5 metre masif kireç taşının altında ve pembemsi tüfün üzerinde 1-1.5 metre kalınlığında depozit üzerinde horizontal bir şekilde bulunmakta ve bileşimi volkanik materyaller ve tüften meydana gelmektedir (Resim1 ).

129

Resim 1: Lokalitedeki jeolojik oluşumlar

Volkanik kökenli lahar ve güçlü çamur akıntıları fosilleri bir araya getirirmiştir. Hayvanlara ait kemiklerin tam olmaması ve birbiri içine karışması bu durumu destekler niteliktedir. Sickenberg (1975) bu bölgedeki jeolojik katmanları, “gölsel çökeller” olarak kayda almış olması, Sickenberg’in Türbe Tepe olarak adlandırdığı bu yer ile bizim tanımladığımız lokalitenin aynı olup olmaması konusu şüphe uyandırmaktadır. Çünkü “Geologisches Jahrbuch” adlı kitabında Sickenberg (1975) bu bölgeyi “pisidischen formation” olarak adlandırmıştır. Oysa antik “Pisidia” bölgesi Anadolu’nun güneyinde Göller Yöresinde yer almaktadır. Bölge, güneybatıda Lykia, güneyde Pamphylia, doğuda Likonya kuzeyde ise Frigya ile çevrilidir. Bu durumdan da anlaşılacağı üzere bu bölgenin etüdünün yapılması kaçınılmazdır. Stratigrafik, biyokronolojik, jeokronolojik, magnetostratigrafik zonasyonlarının kurulması, bölgenin omurgalı fosil yataklarının belirlenmesi açısından doğal mirasımız için çok önemlidir.

Yiğitler Lokalitesinde 2011 yılından itibaren gerçekleştirilen çalışmalarda I, II ve III numara olarak adlandırdığımız üç ayrı fosilleşme alanı tespit edilmiştir. Burada yapılan çalışmalarda zürafalar (Giraffidae), gergedanlar (Rhinocerotidae), hortumlular (Proboscidae), kemirgenler (Rodentia), sırtlanlar (Hyaenidae), kedigiller (Felidae), atlar (Equidae), boynuzlugiller (Bovidae), geyikler (Cervidae) ve domuz (Suidae) ailelerine ait fosilleri olduğu görülmüştür (Resim 2).

Resim 2: Lokalitedeki faunal örnekler

130

Faunal analiz, lokalitenin Miyosenin sonu ya da muhtemelen Pliyosenin başlangıcına yakın bir dönemi işaret etmektedir. Lokaliteden alınan volkanik kayaç örnekleri K-Ar yaş tayini yapabilmek için Utrecht Üniversitesine gönderilmiş olup sonuçlar beklenmektedir.

Oligosen’den başlayarak özellikle Geç Miyosen Döneme kadar olan çökellerden çıkarılan doğal miras içinde dünyada eşine ender rastlanılan zenginlikteki omurgalı fosillerinin korunup saklanması, incelenmesi ve bilim dünyasına sunulması ülkemizin uluslararası prestiji bakımından çok önemlidir. Çankırı-Çorum havzasında bulunan Yozgat bölgesinin omurgalı fosiller buluntularının değerlendirilmesi, ülkemizin paleocoğrafik, paleoekolojik ve paleoklimatolojik problemlerinin çözülmesine önemli katkılar sağlayacaktır.

Türkiye’nin Üçüncü Zaman çökelleri, (özellikle Karasal Neojen) çok geniş alanları kaplarlar ve birçok fosil bulgu yeri ve/veya yataklarına sahiptirler. Ancak, Senozoyik karasal çökelleriyle ilişkili olarak pek çok yörede sağlıklı litostratigrafi ve kronostratigrafi birliği kurulamamıştır. Türkiye’nin lokalite-stratigrafik birimleri daha çok Avrupa referans lokalitelerine göre tarihlendirilmektedir. Yürütülmekte olan bu projenin diğer bir önemi ise Türkiye’ye özgü bir “omurgalı-memeli” zonasyonunun oluşturulmasının amaçlanmasıdır. Bu bağlamda, Orta Anadolu’da, Kırşehir ve Yozgat arasında bulunan bölgede omurgalı fosil yataklarının belirlenmesi, özellikle hedeflenmiştir. Milyonlarca yıl içinde oluşumu tamamlanan Yiğitler Fosil Lokalitesinin devam eden erozyon nedeniyle yok olması, hem Yozgat hem de dünya doğal mirası açısından oldukça üzücüdür. Bölgenin acil bir şekilde kurtarılması ve dünya literatürüne sunulması kaçınılmazdır. Bu lokalitede yapılacak bir kazı neticesinde elde edilecek bulgular, Anadolu doğa tarihi açısından paleo-biyoçeşitlilik ve paleo-biyostratigrafik çalışmaların şekillenmesine yardımcı olacaktır. Ayrıca nesli tükenmiş hayvanların müzelerde sergilenmesi, dünya mirası açısından toplumun ve özellikle de yeni nesillerin bilgisine sunulması ülkemizin doğal zenginliklerinin dünyaya duyurulması açısından oldukça önemlidir.

2. Müzakere

Katılımcı: Yozgat bölgesi jeolojik anlamda bir çeşitlilik sunmaktadır. Akdağ menofilitleri, Yozgat merkezdeki okyofilitler, Sorgun’daki organik tortullar geniş kapsamda bir çeşitliliği de bünyesinde barındırmaktadır. Son zamanlarda jeopark artık ülkemizde canlanmaya başlamıştır. Maalesef artık burası olsun, Kızılcahamam, Soğuksu olsun, bu bölgelerde var olan menofilitler değişen turizm halkasıyla birlikte İnsanları buraya çekmeye başladı. Siz bu bölgenin çok zengin olduğunu söylediniz. Bu kapsamda acaba ilerleyen zamanlarda yapacağınız çalışmalarda burayı jeopark alanına dönüştürme gibi bir düşünceniz var mıdır? Bunu öğrenmek istedim. Çünkü biz gençlerimizi araziye çıkarıyoruz. Ben de coğrafyacıyım. Dolayısıyla bu sahalar bizleri mest ediyor. Biz sizler kadar araştırma sahasına sahip değiliz. Biz daha çok sizlerin tespit ettiği lokoliteler üzerinden inceleme fırsatı buluyoruz. Bir diğer konu ise bu bölge yakın bir zamanda var olan fosil ürünleri yani omurgalı hayvanlar nerede sergilenecek merak ediyorum.

Doç. Dr. Ahmet Cem ERKMAN: Öncelikli olarak son sorudan başlıyayım. Omurgalı hayvanların sergileneceği yer, doğa tarihi müzeleridir. Bunlar Yunanistan’da on sekiz tane vardır. Türkiye’de bir tane vardır. Sadece Yunanistan’da 18 tane var. Amerika’ya gittiğinizde her şehirde üç tane beş tane vardır. Şimdi burada yapılacak tek şey bir müzede yani Bozar müzesinde sergilenebilir. Eski halini biliyorum. Kırşehir’de büyük bir müze yapılıyor. Yaklaşık 18- 19 bin metre kare bulduklarımız orada sergilenme şansına sahiptir. Bu tip çalışmalar aslında daha önce de çalışılmıştır. Ben biraz anlattım sizlere. 70’li yıllarda çalışılmış, sonra araya kopukluk girmiş, biz yeniden başladık çalışmaya. İlgi çekici oluyor. Geçmişte yaşamış hayvanları tekrar canlı olarak bulmak çok keyifli. Bir de Anadolu’nun doğa tarihi açısından Yozgat bu konuda çok şanslıdır. Ama farkında değildir. Ben Kırşehir’den geliyorum. Ben Ankara kökenliyim ama Kırşehir’in antropoloji bölüm başkanıyım. Ama Yozgat için de çok şey biliyorum. Bu konuda iznim var benim. Ruhsatım var. Daha çok potansiyeli var. Ben Bozok Üniversitesine seve seve yardımcı olabilirim bu konuda. Üçüncü sorunuza gelince de bu Jeopark için oldukça etkili proje. Gazi Üniversitesinden Okşan Başeskioğlu’nun

131

böyle bir projesi vardır. Yanlış bir şey söylemek istemiyorum ama Nevşehir’de belediye başkanının tam hatırlamıyorum ama inanılmaz bir paradır. Sadece Ürgüp’te turist gelsin diye. Turist de çekmemiz gerekiyor. Onlar geliyor hem Nevşehir’de geziyor, ama Kırşehir’e çıkmıyor.

Katılımcı: Aslında var olan zenginlik burada sergilenmeli.

Doç. Dr. Ahmet Cem ERKMAN: Kesinlikle olabilir. İşlenmesi gerekiyor diye düşünüyorum. Eğer işlenirse farkına varabilir elindeki hazinesinin. Çünkü Anadolu’nun var olan tarihini değiştiriyorsunuz. Tarihini kitaplarda okuyoruz. Ama doğa tarihi hakkında bir şey bilmiyoruz. Bir yağmur bir kurak, bir yağmur bir kurak ne kar var ne bir şey ilkbaharı ve son baharı görüyorsunuz. Bu yüzden iyi bir kültürdür.

3. Kaynakça

Arni, P. (1938). “Zum Erdbeben zwischen Kırşehir, Keskin und Yerköy” Mém. No. 1 de l’M.T.A., série B. Ankara

Chaput, E. (1936). Voyages d’études géologiques et géomorphogéniquee en Turquie. Mém. Inst. Fr. d’Arch. de Stambul. IL Paris.

Erguvanlı K. (1961). “ Himmetdede Civarının Jeolojik ve Hidrojeolojik Etüdü” Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, (7)2:86-107.

Erkman A.C., Pehlevan C., Özkurt Ş.Ö., Şahin S., Alkan Y., Kartal A.İ. (2012). “2011 Yılı Kırşehir ve Yozgat İlleri Neojen Dönem Omurgalı Fosil Yatakları Yüzey Araştırması”, T.C. Kültür Bakanlığı 34. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1:5-22.

Erkman A.C., Pehlevan C., Özkurt Ş.Ö., Kaymakçı N., Kaya F., Alkan Y., Akbaba A., Bozca K.M., Aydoğdu İ.E. (2013). “2012 Yılı Kırşehir ve Yozgat İlleri Neojen Dönem Omurgalı Fosil Yatakları Yüzey Araştırması”, T.C. Kültür Bakanlığı 35. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, 31.Araştırma Sonuçları Toplantısı 1:369-377.

Erkman A.C., Özkurt Ş.Ö., Kaymakçı N., Pehlevan C., Alkan Y., Kaya F. (2013). “Two New Late Miocene Fossil Localities (Yigitler and Hirfanlı) from Kırşehir in Central Anatolia”, 14th Regional Committee on Mediterranean Neogene Stratigraphy, 14.RCMNS: 124.

Erkman A.C., Pehlevan C., Özkurt Ş.Ö., Yiğit A., Bozca K.M., Hasırcı B. (2015). “2013 Yılı Kırşehir ve Yozgat İlleri Neojen Dönem Omurgalı Fosil Yatakları Yüzey Araştırması” T.C. Kültür Bakanlığı 36. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, 32.Araştırma Sonuçları Toplantısı 1:193-200.

Tekkaya İ. (1973). “Gülpınardaki Fosil Bovidae Kalıntıları Hakkında Bir Not”, Bull Geol Soc Turk 2:77–87.

Sickenberg, O., Becker-Platen J.D., Benda L., Berg D., Engesser B., Gaziry W., Heissig K., Staesche U., Steffens U., Tobien H. (1975). Die Gliederungdeshöheren Jungtertiars und Altquartars in der Türkeinach Vertebratenundihre Bedeutungfür die internationale Neogen-Stratigraphie, Geologisches, Jahrbuch, B, 15:1-167.

Stchepinsky V. (1942). “Kırşehir-Boğazlıyan Çayı Bölgesinin Jeolojisi ve Maden Kaynakları”. M.T.A. Mec. Sayı 1-33:489-502.

132

Teşekkürler

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’ne verdiği araştırma izinleri, Ahi Evran Üniversitesi Rektörlüğü Proje Yönetim Ofisinin PYO.FEN.4001.12.032 ve SBA-10-03 no.lu projeleri kapsamında verdiği finansman destek ve Türk Tarih Kurumu Başkanlığı’nın sağladığı mali destekler için teşekkür ederim.