ZAŠTITA KULTURNE BAŠTINE NA KOSOVU I …...466 Kosova i Metohije registrovano je preko tri stotine zakonom zaštiæenih spomenika kulture.3 Od ukupnog broja zaštiæenih spomenika

465

Ana JOVIÆ-LAZIÆ 1 UDK 351.853(497.11)Biblid 0025-8555,56(2004)Vol. LVI, br. 4, pp. 465-489

Izvorni nauèni radNovembar 2004.

ZA�TITA KULTURNE BA�TINE NA KOSOVU I METOHIJI

ABSTRACT

The article analyses the key issues concerning the protection ofthe cultural heritage in Kosovo and Metohija. In spite of the adoptedinternational rules and standards in this field, the international forces inKosovo committed themselves insufficiently in the protection andpreservation of the Serb cultural heritage. As the author points out, onlyafter the violence in Kosovo escalated on the part of the Albanianextremists in March 2004 this issue has gained greater importance in theactivities of the international community. At the same time, Serbia andMontenegro takes measures to clearly formulate the positions andactivities in order to contribute more efficiently to restoration andprotection of the cultural heritage in Kosovo and Metohija.

1. Uvod

Nasilje u martu 2004. na Kosovu i Metohiji je na dramatièan naèino�ivelo i problem oèuvanja, obnove i za�tite kulturnih spomenika.Kosovo je sedi�te sakralnog i umetnièkog kulturnog nasleða koje

svedoèi o prisustvu i �ivotu razlièitih konfesija i civilizacija na toj teritoriji,koja je raskr�æe kultura i duhovnog stvarala�tva Istoka i Zapada.2 Na teritoriji

1 Ana Joviæ-Laziæ, saradnik Instituta za meðunarodnu politiku i privredu, Beograd.

2 European Commission � Council of Europe, Joint Programme: Integrated Rehabilitation ProjectPlan / Survey of the arhitectural and arhealogical heritage (IRPP/SAAH), Regional Programmefor Cultural and Natural Heritage in South-East Europe, Kosovo/UNMIK, Introduction(Mnemosyne, Note on situation), May 2004, p. 5.

466

Kosova i Metohije registrovano je preko tri stotine zakonom za�tiæenihspomenika kulture.3 Od ukupnog broja za�tiæenih spomenika kulture velikideo, preko 120, èine srpski spomenici kulture verskog karaktera.4 Mnogisrednjovekovni pravoslavni spomenici su sru�eni, o�teæeni ili ugro�eni. Onikoji nisu neposredno o�teæeni ili uni�teni postepeno propadaju usled zubavremena i nepostojanja adekvatnih mera za�tite i odr�avanja. Posledicenemara ne pogaðaju samo pojedinaène spomenike kulture sakralnogkaraktera, veæ i ukupno kulturno istorijsko graditeljsko nasleðe. Uni�tavanjeverskog i kulturnog nasleða jedan je od naèina ispoljavanja neprijateljstava imetoda za �brisanje� svedoèanstava o istorijskom prisustvu srpskog narodana Kosovu.

Bez obzira �to je ugro�eno bogato kulturno nasleðe ovom pitanju nijepoklonjena odgovarajuæa pa�nja u okviru ukupnog programa stabilizacije stanja irazvoja na Kosovu i Metohiji. Isto tako, anga�ovanje meðunarodnih, kakovladinih tako i nevladinih organizacija, na ovom planu èesto je parcijalno i bezjasno utvrðenih programa i prioriteta.

Ni nadle�ni organi Srbije nisu pokazali adekvatan odnos i anga�ovanje naza�titi kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji. To se, izmeðu ostalog, izra�ava unepostojanju razraðenih programa aktivnosti, u nekoordiniranosti anga�ovanja inepostojanju kontinuiteta u radu.

Na alarmantno stanje spomenika kulture uticala je i èinjenica dameðunarodne snage na Kosovu i Metohiji, UNMIK i KFOR, nisu imale u viduda je za�tita kulturne ba�tine jedan od bitnih èinilaca ukupne stabilizacijeprilika u pokrajini. I u sluèajevima kada se ta problematika razmatrala, to jeèinjeno sporadièno i jednostrano. Tek je nasilje u martu 2004. godine,ostavljajuæi te�ke posledice na vi�e desetina pravoslavnih spomenika kulture,na brutalan naèin skrenulo pa�nju na realnu sliku stanja u kome se nalazisrpska kulturna ba�tina na Kosovu i Metohiji. Nakon ovih dogaðaja obnovauni�tenih i za�tita ostalih spomenika kulture dobila je znaèajniju ulogu uanga�ovanju meðunarodne zajednice. Treba oèekivati da æe se ova tendencijanastaviti i razvijati u predstojeæem periodu, jer je to jedan od preduslova zastabilizaciju stanja i normalizaciju odnosa nacionalnih zajednica na Kosovu.U tom kontekstu za�tita kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji u velikoj meriæe zavisiti i od odgovarajuæeg, sistematskog anga�ovanja SCG, odnosnoSrbije i njenih organa.

MP 4, 2004 � Za�tita kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji(str. 465-489)

3 Spomenici kulture: objekti sakralne i profane arhitekture, objekti narodnog graditeljstva, groblja inadgrobni spomenici, javni spomenici i spomen-obele�ja.

4 Izve�taj o radu 02. avgust 2001-29. februar 2004. godine, Koordinacioni centar Srbije i Crne Gorei Republike Srbije za Kosovo i Metohiju, Beograd, 1. mart 2004, str. 98.

467

2. Za�tita kulturnog nasleða na meðunarodnom planu

Svetska ba�tina obuhvata spomenike, graðevinske celine i lokalitete kojiimaju istorijsku, estetsku, arheolo�ku, nauènu ili etnolo�ku vrednost.5 Iakopredstavlja neponovljivi izraz ljudskog stvaranja u jednom vremenu, istorija jepokazala da je upravo kulturna ba�tina neretko meðu prvim �rtvama sukoba iratova, kao i da je uni�tavanje kulturnih spomenika, naroèito verske prirode, èestobilo nezaobilazni metod etnièkog èi�æenja.

Razaranja koja su usledila tokom Drugog svetskog rata doprinela su irazvoju svesti o znaèaju za�tite kulturne ba�tine. U tom kontekstu pojavila sepotreba za uspostavljanjem meðunarodnog sistema koji bi efikasno saèuvaokulturnu ba�tinu, bez obzira kojoj kulturi i kom narodu pripada. Za�titakulturnog nasleða je institucionalizovana brojnim konvencijama meðunarodnihorganizacija koje su osnovane posle Drugog svetskog rata, kao �to suUNESCO i Savet Evrope.

Kao svetska organizacija i deo sistema Ujedinjenih nacija, UNESCOima izuzetno va�nu ulogu u oèuvanju kulturne ba�tine. UNESCO je ustanovioprve meðunarodne standarde za za�titu kulturnih dobara. Prirodno je �to jejedna od prvih konvencija, usvojenih pod okriljem UNESCO, bila Konvencijao za�titi kulturnih dobara u sluèaju oru�anog sukoba (Ha�ka konvencija) iz1954.6 Namera je bila da se, dono�enjem Ha�ke konvencije i prateæeg Prvogprotokola, za�tita kulturne ba�tine postavi kao imperativ koji se, bez obzira naokolnosti, mora po�tovati kako bi se neprocenjivo bogatstvo nasleða saèuvaloza buduæe generacije. Istovremeno, Konvencija nagla�ava pravo i obavezusvake zemlje potpisnice da osigura za�titu i odr�avanje kulturnih dobara nasvojoj teritoriji. Kako bi dodatno za�titio i spreèio brojna stradanja kulturnihdobara, UNESCO je 1999. usvojio i Drugi protokol Ha�ke konvencije kojiuvodi meðunarodnu kriviènu odgovornost lica koja uni�tavaju ili narede da senapadnu za�tiæena kulturna dobra.7

U oktobru 2003. UNESCO je usvojio i Deklaraciju koja se odnosi nanamerno uni�tavanje kulturne ba�tine. Deklaracijom se od svake zemalje èlanicezahteva da u skladu sa meðunarodnim pravnim obavezama preduzme sveneophodne mere kako bi se uspostavio unutra�nji pravni sistem za�tite i


5 Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, 16 November1972, Internet, 05/09/04, http://whc.Unesco.org/world_he.htm.1111.

6 Convention for the protection of cultural property in the event of armed conflict, Internet,04/09/04,http://mirror.eschina.bnu.edu.cn/Mirror2/Unesco/www.Unesco.org/culture/laws/hague/html_eng/fulltext.htm.

7 Videti: Ana Joviæ � Laziæ, �SCG i UNESCO�, Meðunarodna politika, broj 1112, oktobar �decembar 2003, str. 20.

468

omoguæilo sprovoðenje efikasnih kaznenih mera protiv osoba koje poèine ilinarede dela namernog uni�tavanja kulturnog nasleða. Pri tome, zemlje èlanicekoje ne budu obezbedile takav nivo za�tite, smatraæe se da su odgovorne zanameran neuspeh u za�titi kulturnog nasleða.8 Pored toga, za za�titu kulturnognasleða veliki znaèaj ima i Konvencija o sredstvima zabrane i spreèavanjanezakonitog uvoza, izvoza i prenosa vlasni�tva nad kulturnim dobrima (Pariz,novembar, 1970),9 kao i UNIDROIT - Konvencija o ukradenim i ilegalnoizvezenim objektima (Rim, 24. jun 1995).10

Usvajanje Konvencije o za�titi svetske kulturne i prirodne ba�tine11 iz1972. godine koju je do sada potpisalo 167 zemalja, kao i stvaranje Listesvetske kulturne i prirodne ba�tine, doprinelo je daljoj afirmaciji znaèajaba�tine èoveèanstva kao i razvoju svesti da dobra koja se nalaze nanacionalnoj teritoriji, a upisana su u Listu svetske ba�tine, predstavljaju beznaru�avanja nacionalne suverenosti i prava svojine, svetsko nasleðe za èijuza�titu odgovara cela meðunarodna zajednica.12 Tako je svetsko nasleðedobilo znaèaj koji kao univerzalna kategorija koja svojom vredno�æuprevazilazi teritoriju bilo koje zemlje i klasièan pojam suverenosti. Doprinoszemalja potpisnica Konvencije podrazumeva finansijsko i intelektualnoanga�ovanje, koje treba da spreèi da neki lokaliteti sa priznatom kulturnom iliprirodnom vredno�æu nestanu. Takoðe, zemlje potpisnice se obavezuju da æeobezbediti ne samo dobru za�titu lokaliteta od priznate �op�te vrednosti� nasvojoj teritoriji, veæ da æe za�titi svoje ukupno nacionalno nasleðe bez obzirada li je ono upisano u Listu svetske ba�tine ili ne. U uslovima globalizacije,veliku vrednost za za�titu kulturnih razlièitosti ima i nematerijalna ba�tina. To


8 Ibidem.

9 Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import, Export and Transfer ofOwnership of Cultural Property, Paris, 14 November 1970, Internet, 07/08/04,http://mirror.eschina.bnu.edu.cn/Mirror2/Unesco/www.Unesco.org/culture/laws/1970/html_eng/page1.html.

10 UNIDROIT Convention on Stolen or Illegally Exported Cultural Objects, Rome, 1995, Internet,09/11/04, http://www.unidroit.org/english/conventions/1995culturalproperty/main.htm.

11 Konvencija o za�titi svetske kulturne i prirodne ba�tine iz 1972. defini�e vrstu prirodnih i kulturnihdobara èiji je upis u Listu svetske ba�tine moguæ i odreðuje zadatke dr�ava potpisnica uidentifikaciji takvih dobara i njihovu ulogu u za�titi i oèuvanju. Iako UNESCO, u skladu saKonvencijom, svake godine na svoju listu unosi nekoliko desetina lokaliteta ona je ipak jo� dalekood predstavljanja ukupne raznolikosti prirodnog i kulturnog nasleða èoveèanstva. Trenutno je podza�titom 730 dobara i lokaliteta u 125 dr�ava od toga je 31 dobro u opasnosti, ugro�eno odrazlièitih oblika oskudice, rata ili ekolo�kih pogor�anja i posebno neadekvatnim upravljanjem ilineodr�ivim turizmom. Convention Concerning the Protection of the World Cultural and NaturalHeritage, 16 November 1972, Internet, 07/08/2004, http://whc.Unesco.org/world_he.htm.1111.

12 Ana Joviæ � Laziæ, �SCG i UNESCO�, op. cit., str. 19.

469

je 2003. potvrdio i UNESCO usvajanjem Meðunarodne Konvencije ooèuvanju nematerijalne kulturne ba�tine.13

Pored UNESCO, kao univerzalne organizacije, na ovom planu veomaaktivan je i Savet Evrope, u okviru svoje misije izgradnje Evrope utemeljene nademokratiji, slobodi, po�tovanju ljudskih prava. Od samog osnivanja SavetEvrope se zalagao za za�titu kulturnog nasleða, kulturnih prava i politiku kulturnesaradnje. U tom kontekstu usvojene su brojne znaèajne konvencije, a jedna odprvih je Evropska konvencija o kulturi (1954) koja, kao neizostavan deo saradnjedr�ava potpisnica, istièe za�titu i dostupnost svih kulturnih dobara koja sesmatraju sastavnim delom zajednièkog, evropskog kulturnog nasleða. Pri tome senagla�ava ideja da je raznovrsnost evropskog nasleða zapravo onaj element kojipredstavlja najveæe bogatstvo u nastojanjima da se stvori jedinstvena Evropa, kaoi da je u tom kontekstu od velike va�nosti priznavanje uloge koju svaka kulturaima u stvaranju identiteta evropskog nasleða. Pored ove Konvencije posveæeneop�tem pojmu kulture, od velikog znaèaja su i konvencije Saveta Evrope kojimase detaljno reguli�e odnos prema posebnim delovima kulturnog nasleða, kao �tosu Konvencija o za�titi arhitektonskog nasleða Evrope iz Granade 1985.14 iEvropska konvencija o za�titi arheolo�kog nasleða iz Londona usvojena 1969. arevidirana 1992.15 U oblasti za�tite kulturnog nasleða Savet Evrope je doneo i nizsmernica i preporuka koje se tièu kako stalne brige o kulturnom nasleðu u ciljuborbe protiv fizièkog propadanja izazvanog zagaðenjem i sliènim faktorima, tako


13 International Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage, 17 October2003, Internet 12/08/04, http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001325/132540e.pdf.

14 Arhitektonsko nasleðe obuhvata sledeæa trajna dobra: 1) spomenike: sve zgrade i graðevine odposebnog istorijskog, arheolo�kog, umetnièkog, nauènog, dru�tvenog ili tehnièkog znaèaja,ukljuèujuæi instalacije i opremu; 2) grupe graðevina: kompaktne grupe gradskih, odnosno seoskihgraðevina koje se istièu svojim istorijskim, arheolo�kim, umetnièkim, nauènim, dru�tvenim,odnosno tehnièkim znaèajem, a koje su u dovoljnoj meri koherentne da èine celinu u topografskomsmislu; 3) lokalitete: zajednièka dela èoveka i prirode, odnosno podruèja koja delimièno izgraðenai dovoljno prepoznatljiva i kompaktna da bi se u topografskom smislumogla definisati kao celine,a koja imaju izuzetan istorijski, arheolo�ki, umetnièki, nauèni ili tehnièki znaèaj.� èlan 1.Konvencije o za�titi arhitektonskog nasleða Evrope (Granada, 3. oktobar 1985), Videti u: Kulturnonasleðe, Izbor najznaèajnijih dokumenata Saveta Evrope u oblasti kulturnog nasleða, Mnemosyneu saradnji sa Ministarstvom kulture Republike Srbije i Koordinacionim centrom SCG i RepublikeSrbije za Kosovo i Metohiju, Beograd, 2004, str 25 � 47.

15 Ibidem, str. 49 � 69. Elementima arheolo�kog nasleða smatraju se svi ostaci i predmeti, kao i bilokoji drugi tragovi ljudskog roda iz pro�lih vremena: 1.èije oèuvanje i prouèavanje poma�e da serekonstrui�e istorija èoveèanstva i njegova veza sa prirodnim okru�enjem; 2. za koje suiskopavanja ili otkriæa, i druge metode istra�ivanja ljudskog roda i njegovog okru�enja glavni izvorinformacija. Arheolo�ko nasleðe obuhvata graðevine, konstrukcije, grupe graðevina, razvijenelokalitete pokretne objekte, spomenike druge vrste, kao i kontekst u kome se one nalaze, bilo dasu na zemlji ili pod vodom. èlan 1, Evropske konvencije o za�titi arheolo�kog nasleða, revidiranana Malti 1992.

470

i obrazovanja u ovoj oblasti i smernica za razvoj zakonodavstva i upravnihsistema kako bi se obezbedila efikasna za�tita kulturnih dobara.16

Pored meðuvladinih organizacija i nevladine organizacije postaju sveznaèajniji instrumenti u za�titi kulturnog nasleða.17 Umre�avanje aktivnostirazlièitih vladinih i nevladinih organizacija i institucija pokazuje dostignuti nivorazvoja svesti o znaèaju koje kulturno nasleðe ima kao neponovljivosvedoèanstvo �ivota i stvarala�tva jednog vremena, kako bi se oèuvalo uizvornom obliku i �to vernije prenelo buduæim generacijama.

3. Karakteristike i znaèaj kulturnih spomenika na Kosovu i Metohiji

Kulturna ba�tina na Kosovu i Metohiji je od izuzetnog, ne samo lokalnogi regionalnog, veæ i �ireg meðunarodnog znaèaja. Bogato nasleðe nosi tragoveniza epoha i ukazuje na raznovrsnost arhitektonskog i arheolo�kog kulturnog,sakralnog i umetnièkog nasleða razlièitih religija i civilizacija. Teritorija Kosovai Metohije je naseljena je od praistorijskih vremena, sa arheolo�kim nalazi�timakoji datiraju iz VI veka pre nove ere. Arheolo�ko, pokretno i nepokretno, nasleðedatira od neolitskog perioda, sa dokazima bakarnog, bronzanog i metalnog doba,antièkog perioda i iz ranog i kasnog srednjeg veka. Na Kosovu i Metohiji postojeva�na nalazi�ta iz svih ovih perioda, ali se veruje da znaèajniji deo arheolo�kognasleða tek treba da bude otkriven.18

Bogato arhitektonsko stvarala�tvo karakteri�u spomenici sagraðeni tokomvizantijske imperije, srednjovekovne srpske dr�ave i otomanskog perioda.Jedinstveno arhitektonsko nasleðe odslikava i vrhunac vizantijske arhitekture iumetnosti, kao i jedinstven spoj pravoslavne Vizantije i katolièke romanike, ali inoviju arhitekturu Srba i Albanaca.19 Tako arhitektonsko nasleðe na Kosovu iMetohiji obuhvata srpsko kulturno nasleðe, islamske spomenike iz Otomanskogperioda, ali i narodnu arhitekturu kao �to su kule, konaci, urbani centri, tr�niceitd.20 Pravoslavne crkve, manastiri i freske, zbog jedinstvenog estetskog


16 Ibidem, str. 377.

17 Jedna od najznaèajnijih nevladinih organizacija na meðunarodnom nivou je ICOMOS, koja je1964. usvojila poznatu Meðunarodnu povelju o konzervaciji spomenika i lokaliteta tzv.Venecijanska povelja. Na nacionalnom nivou najznaèajnija nevladina organizacija koja se baviproblematikom za�tite kulturnog nasleða na Kosovu i Metohiji je Mnemosyne.

18 European Commission � Council of Europe Joint Programme, Integrated Rehabilitation ProjectPlan / Survey of the arhitectural and arhealogical heritage, op.cit., p. 6.

19 Odluka o utvrðivanju plana za politièko re�enje sada�nje situacije na Kosovu i Metohiji, IV Za�titai oèuvanje spomenika kulture, �Slu�beni glasnik RS�, br. 47/2004, 12. maj 2004. godine.

20 European Commission � Council of Europe Joint Programme, Integrated Rehabilitation ProjectPlan / Survey of the arhitectural and arhealogical heritage (IRPP/SAAH), op. cit.

471

ostvarenja, priznati su kao izuzetni primeri srednjovekovne crkvene arhitekture uEvropi. Oni datiraju iz XII do XIV veka i smatraju se kolevkom srpske kulture iduhovnog i nacionalnog identiteta.21

Na Kosovu i Metohiji nalazi se i veliki broj reprezentativnih objekataotomanske kulturne ba�tine. Veliku vrednost imaju d�amije kao �to su SultanMehmet II al-Faith d�amija u Pri�tini iz XV veka i Sinan Pa�ina D�amija uPrizrenu iz ranog XVII veka sa pridru�enim hamamima.

Od velike kulturne vrednosti je i tradicionalna arhitektura. Poredstambenih objekata kao �to su kule i konaci najèe�æe iz XIX veka, tradicionalnaarhitektura obuhvata i brojne istorijske mostove, utvrðenja i gradska jezgra, kao iindustrijsko nasleðe. Ovi objekti imaju pre svega va�nost kao autentiène urbaneceline. Jedna od najznaèajnijih ambijentalno kulturno istorijskih celina je naseljeVelika Hoèa, zatim stari gradovi Prizrena, Mitrovice i Ðakovice i istorijske zoneu Pri�tini. Za razliku od pojedinaènih sakralnih spomenika kulture koji su najvi�eugro�eni etnièki ili politièki motivisanim nasiljem, celine graditeljskog nasleðapored toga �to su pretrpele posledice dugogodi�njeg nemara, ugro�ene su inekontrolisanom gradnjom i neprikladnom adaptacijom i rekonstrukcijom. Ovomlo�em stanju u velikoj meri doprinosi i nepostojanje bilo kakvih prostornihplanova koji bi pomogli oèuvanju autentiènosti naselja uz istovremeno planiranirazvoj gradova.

Koncentraciju kulturnih spomenika od praistorijskih do sada�njihvremena odslikava istorijski kontinuitet �ivota i bogatstvo umetnièkog ikulturnog stvarala�tva stanovni�tva Kosova i Metohije.22 U pogledumeðunarodnog znaèaja od pravoslavnih graðevina treba pre svega pomenuticrkve iz XII, XIII i XIV veka. Manastir Deèani se jedinstvenom sintezomromanièke arhitekture i vizantijskih umetnièkih formi izdvaja kao jedan odnajlep�ih. S obzirom da predlog za upis Manastira Visoki Deèani na Listusvetske ba�tine podnet 1994, nije razmatran zbog suspenzije èlanstva SCG uUNESCO, na�a zemlja je ovaj predlog obnovila, a u julu 2004. na sedniciKomiteta UNESCO za svetsku kulturnu i prirodnu ba�tinu u kineskom graduSud�ou (Souzhu) manastir Deèani je upisan na Listu svetske kulturne iprirodne ba�tine.

Sa oko 60 ikona od XIV do XVII veka, riznica manastira Deèani jedna jeod najbogatijih u Srbiji. Ovaj manastir je neobièan spoj vizantijske i zapadnetradicije, a njegovo slikarstvo je najbogatiji saèuvani izvor za prouèavanjefresaka. Deèani su i izraziti primer poslednje faze razvoja srpsko-slovenske


21 Ana Joviæ � Laziæ, �SCG i UNESCO�, op. cit., str. 20.

22 Cultural Heritage in Kosovo, Protection and conservation of a multi-ethnic heritage in danger,Mission Report, UNESCO, 2003.

472

arhitekture sa konstrukcijom koja je integrisala Istoèno vizantijske i zapadnesrednjovekovne tradicije.23

Pored Deèana koji su prvi spomenik kulture na Kosovu i Metohijiupisan na Listu dobara svetske ba�tine, od priznatog svetskog znaèaja su i:Manastir Graèanica, koji se nalazi na preliminarnom spisku dobara SCG zaupis na ovu listu, Peæka Patrijar�ija, Bogorodica Ljevi�ka i Manastir Banjska.Postoje zalaganja da se ovi monumentalni spomenici, ali i naselje VelikaHoèa, kao jedinstvena ostvarenja predlo�e za upis na Listu svetske kulturne iprirodne ba�tine.

Prema Konvenciji UNESCO iz 1972. upis dobra na svetsku listu stvaraobavezu dr�avi èlanici da tom spomeniku kulture, kao svetskoj ba�tini, obezbedivi�i nivo za�tite nego �to u�ivaju spomenici kulture nacionalnog znaèaja, alipodrazumeva i anga�ovanost UNESCO i drugih meðunarodnih èinilaca kako bise preko donatorskih konferencija obezbedila sredstva za za�titu i oèuvanjetakvog dobra.

4. Ugro�enost kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji

U Ustavnom okviru UNMIK-a za privremenu samoupravu na Kosovu iMetohiji navedeno je da Privremene institucije u svojim smernicama i u praksitreba da se rukovode potrebom za stvaranje odgovarajuæih uslova kako bi seomoguæilo zajednicama da saèuvaju, za�tite i razvijaju svoj identitet, kao i da teinstitucije treba da rade na unapreðenju i oèuvanju kulturnog nasleða svihzajednica na Kosovu i Metohiji bez diskriminacije.24 Meðutim, raznolikokulturno nasleðe, koje pru�a bogato materijalno svedoèanstvo o raznim kulturamai civilizacijama, narodima i imperijama koje su i iza sebe ostavili trag, prepu�tenoje propadanju i organizovanom uni�tavanju.

Bogato nasleðe, koje je opstajalo vekovima poslednjih godina jeozbiljno ugro�eno a najveæu �tetu u martu 2004. godine pretrpeli su kulturno-istorijski spomenici hri�æansko-pravoslavne arhitekture. Od dolaskameðunarodnih mirovnih snaga 1999. do poèetka 2004. godine uni�teno je 15spomenika kulture u prvoj i 23 u treæoj kategoriji - ukupno 38 spomenika iobjekata. Prilikom martovskog nasilja uni�teno je jo�, kako je potvrðeno i u


23 Decani Monastery, Serbia and Montenegro Autonomous province of Kosovo and Metohija,Decane municipality, Internet, 12/08/04, http://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&id_site=724&l=en.

24 United Nations Interim Administration Mission in Kosovo, UNMIK, UNMIK/REG/2001/XX,XX maj 2001. Ustavni okvir za privremenu samoupravu, Poglavlje 4, Prava zajednica i njihovihèlanova, Op�te odredbe, 4.3, Internet, 09/09/04, http://www.b92.net/doc/uo/ustavni-okvir.doc.

473

struènom izve�taju Saveta Evrope, 35 crkava i manastira,25 od kojih i �est izprve kategorije, tj. crkvene graðevine iz XIV, XV i XVI veka. Tako je ukupanbroj uni�tenih kulturnih dobara dostigao 47, od kojih je u prvoj kategorijiuni�teno 21, a u treæoj kategoriji 36 spomenika kulture. Kada se ovom brojudodaju ostala o�teæena dobra, o�teæeno i uni�teno je vi�e od 140 spomenika isvetinja.26 Neke crkve i manastiri potpuno su sru�eni, a njihovi ostaciodvezeni s mesta na kojem su se objekti nalazili.

S obzirom da se Kosovo i Metohija nalaze pod svojevrsnimmeðunarodnim protektoratom, UNMIK je na osnovu Rezolucije 1244 SavetaBezbednosti UN odgovoran i za oèuvanje kulturnog nasleða. Rezolucijom jepredviðeno i da æe �nakon povlaèenja, dogovorenom broju jugoslovenskog isrpskog osoblja biti dozvoljeno da se vrate... radi odr�avanja prisustva na mestimasrpske kulturne ba�tine�.27 U Zajednièkom dokumentu UNMIK-a i SRJ(novembar 2001) u poglavlju o za�titi kulturnih dobara �potvrðuje se volja zaprimenu relevantnih odredbi Ha�ke konvencije (1954) koje su vezane za za�tituspomenika kulture i kulturnih dobara na Kosovu i Metohiji�.28 Meðutim, UNMIK


25 Lista religijskih i kulturnih spomenika o�teæenih u martu 2004. godine: 1. Crkva BogorodiceLjevi�ke (Prizren), 2. Manastir Svetih Arhagela (Prizren), 3. Manastir Svetog Joanikija Devièkog(Srbica), 4. Saborna Crkva Svetog Ðorða (Prizren), 5. Crkva Svetog Nikole �Tutiæeva� (Prizren),6. Crkva Svetog Spasa (Prizren), 7. Crkva Svetog Ðorða �Runoviæa� (Prizren), 8. Crkva SvetogIlije (Vuèitrn), 9. Crkva Svetog Save (Mitrovica), 10. Crkva Svetog Nikole (Pri�tina), 11. CrkvaSvetog Andrije Prvozvanog (Sv. Ilije) (Podujevo), 12. Srpska Pravoslavna Bogoslovija Sv. Æirila iMetodija (Prizren), 13. Crkva Roðenja Presvete Bogorodice (selo Softoviæ), 14. Vladièanski Dvor(Prizren), 15. Crkva u Donjoj �ipa�nici (Kamenica), 16. Crkva Svete Nedelje (Prizren), 17. CrkvaSvetog Nikole (Kosovo Polje), 18. Crkva Svetog Kralja Uro�a (Uro�evac), 19. Crkva Svetihapostola Petra i Pavla (selo Talinovac, Uro�evac), 20. Srpsko pravoslavno groblje (Uro�evac), 21.Mala kapela (selo Varo�, Uro�evac), 22. Crkva Svetog Jovana Krstitelja (Peæ), 23. CrkvaVavedenja Presvete Bogorodicem (Peæ), 24. Saborna crkva Svete Trojice (Ðakovica), 25. CrkvaSvetog Ilije (Bi�ta�in, Ðakovica), 26. Crkva uspenja Presvete Bogorodice Marije (Ðakovica), 27.Grobljanska kapela Sv. kneza Lazara, selo Piskote (Ðakovica), 28. Atelje, galerija na otvorenom imuzej Agim Èavderba�e (Èaglavica), 29. Crkva svete Petke (Vitina), 30. Crkva Svetog Mihajla(Obiliæ), 31. Crkva Vaznesenja Presvete Bogorodice (Lipljan), 32. Crkva Svetog Flora i Lavra(Lipljan), 33. Crkva Svetog Arhangela Mihajla (�timlje), 34. Crkva Svete Nedelje (selo Brnjica,Orahovac), 35. Crkva Svetog Petra i Pavla (Istok). Izvor: Emergency Action Plan 2004 for Kosovoin the field of Cultural Heritage, Council of Europe and European Commission, Internet, 21/09/04,http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperation/Heritage/Technical%5FCo%2Doperation%5Fand%5FConsultancy/1%2E%5FEmergency%5FAction%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F2004/list_of_sites.asp#TopOfPage.

26 Kosovo and Metohija, The March Pogrom/Martovski pogrom, Mnemosyne, Ministarstvo kultureRepublike Srbije, Muzej u Pri�tini (sa izme�tenim sedi�tem), Beograd, 2004.

27 Savet Bezbednosti, Rezolucija broj 1244 (1999), Ujedinjene Nacije, Njujork, 10. jun 1999, Aneks2, 6, Internet, 04/07/04, http://www.info.gov.yu/default.php?id=90&je=.

28 Zajednièki dokument UNMIK-a i SRJ: Za�tita kulturnih spomenika i dobara, Beograd, novembar2001, Internet, 05/09/04, http://www.info.gov.yu/dokumenta/sporazum_sa_UNMIK.doc.

474

se ovom problematikom nije znaèajnije bavio i nadle�nost za spomenike kulturepostepeno je prenosio na Privremene institucije samouprave na KiM, koje do sadanisu pokazale interes ni politièku volju da za�tite pravoslavne spomenike kulture.

Time je omoguæeno da kulturno bogatstvo koje predstavlja svedoèanstvoistorije srpskog naroda na Kosovu i Metohiji postane predmet brutalnoguni�tavanja. Mnoga mesta, poznata po svojoj lepoti i bogatstvu kulturnog iumetnièkog stvarala�tva, oskrnavljena su i razorena. Paljenjem i granatiranjemobjekata, namernim mehanièkim o�teæivanjem freski i ikona, albanski ekstremistii teroristi �alju poruku Srbima i nealbanskom stanovni�tvu, ali i meðunarodnojzajednici da ne �ele multietnièko dru�tvo i bezbedan �ivot za sve narode naKosovu i Metohiji, ukljuèujuæi povratak izbeglog srpskog i drugog nealbanskogstanovni�tva.

Takoðe, pusto�enje bogatih riznica, krijumèarenje i prodaja ukradenihkulturnih dobara predstavljaju grubo kr�enje meðunarodnih konvencija.29 To sveima direktne i èesto nepopravljive posledice po kulturno nasleðe.

Pored namernih o�teæenja do propadanja kulturnih dobara na Kosovu iMetohiji dovodi nepostojanje njihove efikasne za�tite. Izostanak konzervacije iadekvatnih uslova èuvanja drastièno ubrzavaju procese prirodnog propadanjakako manastira i crkava, tako i ikona, knjiga, nakita i drugog pokretnog kulturnognasleða. Iako Rezolucija SB UN 1244 garantuje bezbednost i pristup na�imstruènjacima kulturnim dobrima u cilju za�tite, kao i njihovo fizièko obezbeðenjeod strane mirovnih jedinica UN, do sada nisu stvoreni uslovi da se to ostvari �toje pogodovalo daljem trajnom propadanju spomenika kulture na KiM.Spomenicima kulture zbog vi�evekovne starosti neophodna je hitna restauracija ikonzervacija. Ukoliko se to u doglednom periodu ne obezbedi najveæi deokulturne ba�tine æe biti trajno izgubljen. Stoga je neophodno �to pre preduzetimere za�tite, tj. odgovarajuæe restauratorske i konzervatorske radove kako bi sespasili preostali spomenici.

5. Meðunarodni programi za�tite kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji

SCG je u vi�e navrata tra�ila od UNESCO da po�alje na Kosovo iMetohiju posebnu misiju koja bi utvrdila stanje kulturnih dobara i predlo�ila mereza njihovu efikasnu za�titu. Misija UNESCO-a30 je u martu 2003. posetila KiM i


29 Izve�taj o radu 2. avgust 2001 - 29. februar 2004. godine, Koordinacioni centar Republike Srbijeza Kosovo i Metohiju, Beograd, 1. mart 2004.

30 Delegaciju je predvodio Horst Gedike, predsednik interdisciplinarne Radne grupe za JugoistoènuEvropu pri UNESCO, a èlanovi delegacije bili su - Saleh Lamei, generalni direktor Centra zakonzervaciju i za�titu islamskog arhitekturalnog nasleða u Kairu, Slobodan Æurèiæ, profesor

475

tom prilikom je obi�la preko 40 kulturnih dobara vizantijsko-pravoslavnearhitekture, kao �to su crkve i manastiri, islamske arhitekture, kao �to su d�amije,i svetovne arhitekture, kao �to su konaci, kuæe za stanovanje, mostovi i tvrðave.31

U julu 2003. godine Misija je podnela Izve�taj �Kulturna ba�tina na Kosovu,za�tita i konzervacija ugro�ene multietnièke ba�tine�, u kome je konstatovano daje uni�tavanjem kulturnih dobara, spaljivanjima i ru�enjima manastira, crkava id�amija, religioznih i kulturnih simbola, skrnavljenjima grobalja i slièno, uèinjenaneprocenljiva �teta kulturnoj ba�tini na Kosovu i Metohiji.

U Izve�taju su takoðe konstatovani glavni faktori koji utièu na lo�e stanjekulturnog nasleða na Kosovu i Metohiji, pri èemu je ukazano na namerna ru�enja,granatiranja i paljenja, zatim na vandalizam i pljaèku, ali i na proces prirodnogstarenja i propadanja spomenika, koji je pogor�an ekolo�kim zagaðenjem inedostatkom adekvatnih mera za�tite. U Izve�taju se, izmeðu ostalog, preporuèujepokretanje programa koji bi kao cilj imao podizanje svesti o za�titi i oèuvanjukulturnog nasleða �to je spor i naporan proces. Dalje se preporuèuje da UNMIK,u skladu sa relevantnim meðunarodnim konvencijama i u saradnji sa VladomSCG, Ministarstvom za kulturu, omladinu i sport Kosova, kao i uz konsultacije saverskim zajednicama, saèini program o za�titi i oèuvanju kulturnog nasleða naKosovu. Formulisanje celovitog programa sa relevantnim meðunarodnimorganizacijama i zemljama donatorima treba da omoguæi da se defini�u prioriteti


Vizantijske umetnosti i arheologije na Univerzitetu Princeton-SAD, Æistof Maèat, predsedavajuæiMeðunarodnog komiteta za vernakularnu arhitekturu - Nemaèka, Emir Riza, predstavnikalbanskog Instituta za za�titu spomenika-Albanija i Benght O.H. Johanson, poèasni èlan �vedskekraljevske akademije umetnosti. Videti: Cultural Heritage in Kosovo, Protection and conservationof a multi-ethnic heritage in danger, Mission Report, UNESCO, 2003.

31 Ibidem. Tom prilikom èlanovi misije izvr�ili su uvid u stanje spomenika pravoslavne arhitektureod op�teg i regionalnog znaèaja. Od pravoslavnih arhitektonskih dobara op�teg znaèaja misija jeobi�la: Peæku patrijar�iju; Manastir Deèani; Manastir Graèanicu; Crkvu Bogorodicu Ljevi�ku,Prizren; Manastir Svetih Arhanðela, Prizren; Manastir Banjska-Banjska, Zveèani. Odpravoslavnih arhitektonskih dobara regionalnog znaèaja struènjaci misije obi�li su: Crkvu PresveteBogorodice, Mu�uti�te, Suva Reka; Manastir Svetih Vraèa, Orahovac; Manastir Sveti Uro�,�arenik, Gornje Nerodimlje � �ajkovac; Crkvu Sveti Nikola � Kijevo, Klina; Crkvu Sv. Ðorðe igroblje Suva Reka; Manastir i Crkvu Bogojavljanje, Dolac-Klina; Manastir Budisavci, Budisavci-Klina; Crkvu Sv. Ðorða, Prizren; Crkvu Sv. Nikola u okviru groblja, Ðurakovac-Istok; BazilikuSv. Petra, Stari Trg �Kosovska Mitrovica. Misijia je obi�la i izvr�ila uvid u stanje sledeæihspomenika Islamske arhitekture: Crvenu d�amiju, Peæ; Kur�umli d�amiju, Peæ; Lap d�amiju,Pri�tina; Sultan Mehmet II al Fatih d�amiju, Pri�tina; Veliki hamam, Pri�tina; Sinan pa�inud�amiju, Prizren; Hamam Mehmed pa�e, Prizren; Bajrakli d�amiju, Peæ; Kadim d�amiju,Ðakovica; Ja�ar pa�inu d�amiju, Pri�tina; D�amiju Deèani, Deèani; Hamam Ali Bega, Vuèitrn;Muratovo turbe, Kosovo polje. Takoðe je izvr�en uvid i u svetovnu arhitekturu: Kulu u Deèanima;Veliku Hoèu; Novo Brdo; Prizrensku tvrðavu; Stari most, Vuèitrn; Arheolo�ko nalazi�te Ulpijana;Crkvu Sv. Jeremije, Gora�devac; Memorijalni kompleks Kosovo polje i Etnolo�ki park EminGiku, Pri�tina.

476

mesta koja treba da se restauriraju i za�tite, da se preduzmu rekonstrukcijeuni�tenih spomenika od izuzetne istorijske vrednosti. Predla�e se i osnivanjespecijalizovanog centra za restauriranje kulturne ba�tine, �to bi podrazumevalo iobuèavanje struènjaka koji se bave tradicionalnim ve�tinama i zanatima. Upreporukama Izve�taja misije navedeno je da æe UNESCO ulo�iti napor kako bise putem publikacija, izlo�bi i kulturnih manifestacija skrenula meðunarodnapa�nja na navedene probleme, kao i da se sistematski osuðuje u medijima svakisluèaj nasilja nad kulturnim nasleðem na Kosovu i Metohiji. UNESCO æenastojati da tra�enjem pomoæi od donatora, kako u okviru vladinog, tako i uokviru privatnog sektora, mobili�e fondove da bi se napravili zajednièki projektiza restauraciju i rehabilitaciju kulturnog nasleða univerzalnih vrednosti. Dalje sepreporuèuje da bi i sama Organizacija trebalo da pripremi poseban programrehabilitacije i oèuvanja kulturnog nasleða na Kosovu i Metohiji, koji bi bio deostrategije za jaèanje saradnje u Jugoistoènoj Evropi. U primeni programa, navodise u Izve�aju, glavnu ulogu bi imao UNMIK, koji bi trebalo da preuzmeinicijativu da organizuje poèetak radova na restauraciji nekoliko glavniharhitektonskih spomenika u Prizrenu.32

Iako je Izve�taj misije UNESCO iz 2003. jo� jednom potvrdio da postojimeðunarodna saglasnost da spomenike kulture na Kosovu i Metohiji treba za�tititiod daljeg stradanja, dogaðaji u martu 2004. godine pokazali su nesposobnostnadle�nih institucija da spreèe nasilje i razaranja nekoliko desetina pravoslavnihspomenika na Kosovu. Nakon novih uni�tenja, krajem aprila 2004, zvaniènadelegacija UNESCO33 ponovo je posetila Kosovo i Metohiju kako bi obavilanovu tehnièku ekspertizu i u skladu sa njom izradila plan obnove. Struènjaci suna kraju posete konstatovali da je zateèeno stanje veoma lo�e, kao i da æe zaobnovu biti potrebno mnogo vremena i finansijskih sredstava. Pri tome jekonstatovano da se sa obnovom mora poèeti �to pre, jer su devastirani i o�teæeniobjekti izlo�eni ubrzanom propadanju. U tom cilju generalni direktor UNESCOKoièiro Macura, prihvatio je predlog SCG da se uskoro odr�i meðunarodnadonatorska konferencija za obnovu o�teæenih i uni�tenih pravoslavnih spomenikakulture na Kosovu i Metohiji.34

Sa druge strane, zbog nedovoljno koordiniranog delovanja i odsustvadogovaranja meðu na�im institucijama, do�lo je do toga da je misija UNESCO


32 Videti �ire u: Ana Joviæ � Laziæ, Aktivnost UNESCO i èlanstvo dr�avne zajednice Srbija i CrnaGora, Godi�njak 2000-2003, Udru�enje za meðunarodno pravo Srbije i Crne Gore, Beograd 2004,str. 335.

33 Èlanovi èetvoroèlane misije UNESCO bili su Mari Pol Rudil, Tomas Stepan, Donatela Zari iAleksej Lidov.

34 Donatorska konferencija o obnovi crkava i manastira na Kosovu 1.09.2004, Tanjug, Internet,15/09/04, www.krstarica.com/vesti.

477

bila bez predstavnika na�e zemlje i iskljuèivo prepu�tena UNMIK-u, odnosnoprivremenim institucijama Kosova. Na taj naèin, iako je kao zemlja èlanicazvanièno pozvala delegaciju UNESCO, SCG i Srbija nisu iskoristile priliku dauèe�æem poka�u svoj interes i anga�ovanje u re�avanju problema za�tite i obnoveuni�tene i o�teæene kulturne ba�tine na KiM.35

Na Kosovu i Metohiji su u cilju izrade celovite strategije re�avanjaproblema za�tite kulturne ba�tine, od 2000. prisutni i struènjaci Saveta Evrope.Direktorat za kulturu i kulturno nasleðe Saveta Evrope pokrenuo je jo� 2000.Akcioni plan za kulturno nasleðe na Kosovu, kao deo Akcionog plana zaJugoistoènu Evropu, koji Savet Evrope sprovodi u saradnji sa Evropskomkomisijom, u sklopu Programa tehnièke saradnje i savetovanja. Tokom 2002.pokrenut je i Regionalni program za kulturnu i prirodnu ba�tinu u JugoistoènojEvropi. Kao rezultat dosada�njeg rada struènjaka izraðeno je nekoliko analiza iizve�taja. Aktivnosti ekspertskih timova Saveta Evrope i Evropske komisijeodvijale su se sve vreme bez uèe�æa na�ih struènjaka i ukljuèivanja na�e zemlje,a uz saradnju samo sa lokalnim vlastima na Kosovu.

U Izve�taju istra�ivaèke misije o za�titi kulturnog nasleða koja je oktobra2003. boravila na KiM, a koji je pripremio Odbor za kulturu, nauku i obrazovanje,pododbor za kulturno nasleðe pri Savetu Evrope,36 predlo�ene su odreðene mere.Istaknuto je da UNMIK treba da razmotri vi�e nivoa za�tite lokaliteta, kao �to sufizièka za�tita koju trenutno pru�a KFOR, zatim pravna za�tita koja treba dauvede kriviènu odgovornost tako �to æe bilo kakvo o�teæivanje ili nepo�tovanjeporu�enih znamenitosti biti podlo�no kriviènom gonjenju. Pored toga istaknuta jeneophodnost odr�avanja kulturnih dobara, ukljuèujuæi i ureðivanje ru�evina.Navedeno je da u sluèaju veoma o�teæenih graðevina treba pribeæi sreðivanju,odr�avanju i obezbeðivanju lokaliteta kako bi se spreèilo neovla�æeno uklanjanjematerijala. Pri tome je istaknuto da se ne sme zaboraviti da vlasni�tvo nadlokalitetima na kojima se nalaze uni�tene pravoslavne graðevine i dalje imaPravoslavna crkva. Svrha ovih mera treba da bude za�tita i oèuvanje lokaliteta dovremena kada se budu mogli preduzeti dalji radovi, �to æe zavisiti od prioriteta iraspolo�ivih sredstava. Kako se navodi u Izve�taju nezaobilazan element sistemaza�tite su obnova i rekonstrukcija, ali i za�tita i fizièko obezbeðivanje kulturnihdobara. U tom kontekstu se mora nastaviti i pojaèati obezbeðenje od straneKFOR-a, iako on, kako je navedeno u Izve�taju, posle èetiri godine na teritoriji


35 Neobièna zavr�nica misije UNESCO, Danas, 7. maj 2004, Internet, 07/05/04, http://www.danas.co.yu/20040507/dijalog1.html#5.

36 Protection of the cultural heritage in Kosovo, Memorandum arising from the study-visit inOctober 2003 by Mr O�Hara, Committee on Culture, Science and Education, ParliamentaryAssembly, Council of Europe, Internet, 5/04/04, http://assembly.coe.int/Documents/Working.

478

KiM smanjuje svoje kapacitete i za�titu nasleða vi�e ne vidi kao prioritet. Uizve�taju se navodi da su albanski spomenici kulture (njih ukupno tri) koji suo�teæeni pre dolaska meðunarodnih snaga u potpunosti obnovljeni. Istaknuto je daje UNMIK-u napomenuto da je po�tovanje svih etnièkih nasleða do te mere odsu�tinskog znaèaja za normalizaciju odnosa meðu zajednicama da pitanje kolikoèesto i sa kakvim uspehom krivièno gone one koji su naru�ili znamenitosti kojeimaju vrednost ba�tine treba da bude indikator uspeha u radu lokalne i sudskevlasti. Navedeno je i da kontinuitet za�tite srpskih dobara treba da bude obezbeðenkroz prisustvo srpskih struènjaka koji dobro poznaju ovo nasleðe, i da spomenicikoji su od najveæeg znaèaja, kao �to su Deèani, Graèanica i Prizren, moraju imatiprednost pri finansiranju.37

Meðutim, osnovni prigovor koji se mogao èuti na ovaj Izve�taj SavetaEvrope je to �to se on, iako na teritoriji SCG, radio bez konsultacije saodgovornim institucijama i struènjacima na�e zemlje. Dakle, bilo je izra�eno izanemarivanje SCG, odnosno Srbije povodom ove problematike. Takoðe, uIzve�taju se predla�e anga�ovanje kosovskih institucija kako bi se �kosovskonasleðe� stavilo pod nadle�nost Pri�tine, pa se kao jedna od zamerki na ovajIzve�taj istièe neadekvatnost prebacivanja nadle�nosti na privremene institucijeKosova jer je njihov sastav u etnièkom smislu jednonacionalan, �to onemoguæavanjihov objektivan pristup kulturnoj ba�tini.

Martovski dogaðaji 2004, koji su doveli do nepovratnog gubitkavelikog dela riznice kulturnih dragocenosti, umetnièkog nasleða i arhivskegraðe koji svedoèe o istorijskom prisustvu srpskog naroda na Kosovu iMetohiji, uzburkali su meðunarodnu javnost i izazvali su i konkretne potezeSaveta Evrope u pravcu za�tite srpske ba�tine.38 U Deklaraciji Saveta Ministaraod 25. marta o dogaðajima na Kosovu, o�tro su osuðeni akti etnièkimotivisanog nasilja pri èemu se istièe da je ono pored tragiènih gubitakaljudskih �ivota, pogodilo i privatnu svojinu, kao i da je uni�tilo brojna kulturnai religiozna mesta koja su deo zajednièkog nasleða Evrope. Istaknuta je ineophodnost da se izvr�ioci ovog nasilja privedu pravdi, kao i odluènost SavetaEvrope da nastavi da prati situaciju kako bi pomogao najbolje �to mo�e.39

Posle nasilja u martu 2004. godine pokrenut je i �Hitni akcioni plan zaKosovo�. Ova aktivnost, koja se tièe 35 religijskih spomenika i mesta veoma


37 Ibidem.

38 Call for Cooperation with the International Community, Council of Europe, Internet, 23/08/04,http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperation/Heritage/Technical%5FCo%2Doperation%5Fand%5FConsultancy/1%2E%5FEmergency%5FAction%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F2004.

39 Declaration of the Committee of Ministers of the Council of Europe on recent events in Kosovo,Internet, 06/09/04, http://press.coe.int/cp/2004/151a(2004).htm.

479

o�teæenih u martu, ustanovljena je unutar �ireg Regionalnog programa za kulturnoi prirodno nasleðe u jugoistoènoj Evropi Saveta Evrope i Evropske komisije kojipostoji na Kosovu od 2002.40

Ubrzo nakon martovskih dogaðaja na zahtev UNMIK-a i privremenihinstitucija Kosova i uz aktivnu podr�ku Koordinacionog centra za KiM iMinistarstva kulture Srbije, tim struènjaka Saveta Evrope i Evropske komisijeorganizovao je tri misije kako bi izvr�ile procenu �tete koju su pretrpelipravoslavni spomenici kulture i predlo�ile prioritetne mere obnove. Nakon vi�eIzve�taja koji su od 2000. godine raðeni u saradnji Saveta Evrope i Evropskekomisije, tek su sada ukljuèeni struènjaci iz Srbije. (Prva misija za struènuprocenu obavljena je od 10. do16. maja, druga od 22. do 26. juna, a treæa misijarealizovana je od 27. do 31. jula 2004) Misije koje su bile sastavljene od stranemeðunarodnih struènjaka i struènjaka koji pripadaju razlièitim kulturama obi�lesu 35 o�teæenih spomenika. Osim eksperata Saveta Evrope i Evropske komisije,predstavnika UNMIK-a, privremenih institucija Kosova, uèestvovali su istruènjaci iz Beograda i predstavnici Srpske pravoslavne crkve.

Izve�taji pomenute tri misije koncentrisani su na tehnièke uslove i polo�ajistorijskih spomenika i obezbeðuju sa�et pregled glavnih tro�kova obnove. Uprvom izve�taju opisuje se stanje svakog od 35 spomenika i predla�u neodlo�nemere za�tite sa pribli�nom cenom tro�kova za njihovo sprovoðenje. Daje se iproraèun za ukupnu restauraciju ili rekonstrukciju o�teæenih spomenika. Zgrade suklasifikovane u tri osnovne grupe na osnovu njihovog znaèaja i prioritetaintervenisanja (najvi�i prioritet, prioritet drugog i prioritet treæeg stepena).Sledstveno su identifikovane neodlo�ne mere koje treba da budu hitno sprovedenena najugro�enijim kulturnim spomenicima, ali i mere koje mogu da budurealizovane tokom du�eg vremenskog perioda. U izve�tajima se navodi i daèinjenice ustanovljene na osnovu objektivnog profesionalnog i nauènogistra�ivanja treba da pru�e pomoæ kosovskim privremenim institucijama dapreduzmu predviðena re�enja i odluke, u koordinaciji sa meðunarodnim telima,SPC i srpskim institucijama. Izve�taj je UNMIK predstavio Skup�tini Kosova kojaje podr�ala preporuku da odvoji 3.7 miliona evra kako bi se pokrili tro�kovi zasprovoðenje mera koje su kao hitne predviðene od strane meðunarodnihstruènjaka. Druga misija je sprovedena u junu kako bi se prikupilo vi�e informacijao spomenicima kulture koji se smatraju najva�nijim ili koji iziskuju najhitnijeradove. Cij je bio da se preciznije identifikuje opseg neodlo�nih mera, kako bi seomoguæila brza priprema tenderskih dokumenta da se ne bi usporili hitni radovi.


40 Emergency Action Plan 2004 for Kosovo in the field of Cultural Heritage, Council of Europe,Internet, 15/08/04, http://www.coe.int/T/E/Cultural_Cooperation/Heritage/Technical_Cooperation_and_Consultancy/1._Emergency_Action_Plan_for_Kosovo_2004/coe_response.asp.

480

Cilj treæe misije, koja je posetila Kosovo i Metohiju, bio je da kompletira detaljnutehnièku procenu za 25 spomenika kulture koji su obuhvaæeni Listom zaprioritetnu intervenciju.41 Ova lista je ukljuèila vi�e graðevina razlièitog tipa: jedanmost, tri tvrðave, èetiri d�amije, jedanaest pravoslavnih crkava i manastira, trihamama, jednu kulu, jedan istorijski grad i urbanu zgradu iz XX veka.42

Lo�em stanju kulturnog nasleða na KiM doprinosi i nepostojanjeadekvatnog zakonodavstva, a u vezi sa tim i svrsishodnog upravljanja kulturnimnasleðem. Predlog Zakona o kulturnoj ba�tini Kosova su izradili predstavniciAdministracije UNMIK i privremenih institucija Kosova, u saradnji sastruènjacima Saveta Evrope. U Izve�taju Saveta Evrope i Evropske komisije izmaja 2004. ponovo je istaknuta neophodnost dono�enja zakonodavne regulativekoja je, kako je navedeno, osnovni preduslov dalje za�tite �kosovskog nasleða�.Pri tome je ukazano da je neophodno doneti zakon koji æe biti u skladu saodgovarajuæim meðunarodnim standardima i koji æe podr�ati adekvatneinstitucije i osoblje kako bi se stvorio odgovarajuæi re�im za�tite. Takoðe jenavedeno da razvoj strategije za za�titu kulturnog nasleða, kao i kompletiranjenovog zakonodavstva treba da pobolj�a situaciju na �strate�kom nivou� i precizirauloge i odgovornosti svih zainteresovanih strana.43

Ovaj predlog zakona su struènjaci iz Srbije ocenili kao krajnje jednostranbuduæi da promovi�e jedan entitet i kulturni identitet �Kosovara� i na taj naèin�poni�tava pravo srpskog naroda na KiM da dalje �titi i èuva svoje kulturno iduhovno nasleðe�.44


41 Technical Assessment Missions, Council of Europe, Internet, 21/09/04, http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperation/Heritage/Technical%5FCo%2Doperation%5Fand%5FConsultancy/1%2E%5FEmergency%5FAction%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F2004.

42 Kulturna dobra koja se nalaze na listi Saveta Evrope i Evropske komisije za prioritetnu obnovu: 1)Prizrenska tvrðava; 2) Hamam Mehmed Pa�e, Prizren; 3) Sinan Pa�ina D�amija (Ja�ar Pa�a),Pri�tina; 4) Liapi D�amija; 5) Arheolo�ko nalazi�te Ulpijana-Justiniana, Graèanica selo, Pri�tina;6)D�amija Sinan Pa�e, Prizren; 7) D�amija Sultan Mehmet Faith, Pri�tina; 8) Srednjovekovnatvrðava Gumni�te, Novobrdo; 9) Veliko Tursko kupatilo, Pri�tina; 10) Velika tr�nica, Ðakovica;11)Zveèan - Tvrðava; 12) Zgrada biv�eg hotela Union, Pri�tina; 13) Manastir Deèani; 14) Kamenimost, Vuèitrn; 15) Bazilika Svetog Petra, Stan Terg;16) Hamam, Mitrovica. Kulturna dobra dodataListi dobara za prioritetnu obnovu nakon martovskog nasilja:17) Crkva Bogorodice Ljevi�ke,Prizren; 18) Manastir Svetih vraèa Kozme i Damnjana, Zoèi�te; 19) Manastir Deviè; 20) ZgradaEpiskopije, Prizren; 21) Manastir Svete Trojice, Mu�uti�te; 22) Katedrala Svetog Ðorða, Prizren;23) Crkva Svetog Nikole, Pri�tina; 24) Manastir Svetog Spasa, Prizren; Masnastir Svetih Arhanðela,Prizren. European Commission � Council of Europe, Joint Programme: Integrated RehabilitationProject Plan / Survey of the arhitectural and arhealogical heritage (IRPP/SAAH) op. cit.

43 Ibidem.

44 Za�tita kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji, Izve�taj o dosada�njim aktivnostima sprovedenim ucilju spasavanja i oèuvanja kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji jun 1999. � jul 2004, Odborvlade Republike Srbije za brigu o kulturnoj ba�tini na Kosovu i Metohiji, Beograd 2004.

481

Kako bi se primenile preporuke sadr�ane u izve�tajima pomenutih misijaEvropske komisije i Saveta Evrope u avgustu je formiran Komitet za upravljanjeobnovom verskih objekata. Za predsednika Komiteta od strane Saveta Evropeimenovan je nezavisni meðunarodni struènjak, dok su èlanovi komitetapredstavnici privremenih institucija, predstavnici Ministarstva kulture Srbije iSrpske pravoslavne crkve. Predviðeno je da Komitet radi u skladu sa Izve�tajem,da raspi�e tendere za obnovu o�teæenih objekata i da obezbedi praæenje realizacijeugovorenih radova.45 U meðuvremenu Srpska pravoslavna crkva povukla jepotpis sa sporazuma koji je zakljuèila sa meðunarodnom zajednicom i UNMIK-om, uz obrazlo�enje da naèin rada Komiteta ne garantuje izvoðenje radova uskladu sa preporukama misija Saveta Evrope. Generalni sekretar Saveta Evropeocenio je da odluka SPC da se povuèe iz projekta zatvara vrata pomoæi SavetaEvrope jer blokira primenu mera koje su predviðene za obnovu 35 crkava imanastira uni�tenih u martu na Kosmetu.46

Na zajednièku inicijativu Saveta Evrope, Evropske komisije i UNMIK-aformirana je i Nezavisna meðunarodna komisija za za�titu kulturnog nasleða naKosovu. Predviðeno je da uèe�æe meðunarodnih eksperata treba da garantuje inezavisnost Komisije, u skladu sa ciljevima i principima proklamovanim odstrane Saveta Evrope i Evropske komisije u njihovim aktivnostima na Kosovu,kao i da u rad Komisije tokom njenog mandata budu pozivani i drugi struènjaciimenovani od strane Privremenih institucija Kosova, ministarstava Srbije ili SPC.Osnivanje Komisije treba da doprinese naporima u ostvarivanju �standarda zaKosovo� u oblasti kulture. U tom kontekstu ona bi trebalo da bude integrisana uinstitucionalne mehanizme i trebalo bi da obezbedi mi�ljenje meðunarodnezajednice bazirano na opse�nim konsultacijama i konsenzusu. Takoðe, oèekuje seda æe u radu ove struène komisije uèestvovati i predstavnici UNESCO.47

Savet Evrope, za razliku od UNESCO koji zbog svog univerzalnogkaraktera nije u moguænosti da bude u dovoljnoj meri prisutan na Kosovu,raspola�e sa veæim materijalnim i struènim potencijalom. U prilog ovome ide ièinjenica da se Savet Evrope jo� od dolaska meðunarodnih mirovnih snaga,


45 Regional Programme for Cultural and Natural Heritage in South East Europe, Component B:Integrated Rehabilitation Project Plan / Survey on the Architectural and Archaeological Heritage(IRPP/SAAH), 18 August 2004, Internet, 25/08/04, http://www.coe.int/T/E/Cultural_Cooperation/Heritage/Technical_Cooperation_and_Consultancy/1._Emergency_Action_Plan_for_Kosovo_2004/pressreleaseIC.asp.

46 Internet, http://www.krstarica.com/naslovi/ 14.11.2004 8:48 (Tanjug).

47 UNESCO za sada ne pristaje da bude èlan Nezavisne meðunarodne komisije uz obja�njenje da jemisija na Kosovu i Metohiji je misija UN. UNESCO æe saraðivati sa Komisijom u razmeniinformacija. Sa druge strane, UNESCO je izrazio spremnost potvrdio da za obnovu BogorodiceLjevi�ke da 35 000 dolara.

482

anga�uje kako bi se utvrdilo stanje i predlo�ile adekvatne mere za za�titu kulturneba�tine na KiM . Savet Evrope je kroz razne vidove saradnje i programe saEvropskom komisijom na KiM slao vi�e ekspertskih timova, a od 2002. realizujese i Regionalni program za kulturno i prirodno nasleðe u JIE. U ovom programuod maja 2003. uèestvuju na�i struènjaci, ali samo u delu koji se odnosi narealizaciju programa za centralni deo Republike Srbije. S obzirom da sve domartovskog pogroma, nije postojala saradnja Saveta Evrope sa nadle�niminstitucijama SCG, kao ni elementarna razmena informacija od velikog znaèaja jeèinjenica da je u poslednje vreme na�im predstavnicima omoguæeno uèe�æe umisijama i programima koje ova organizacija nastoji da realizuje u oblasti za�titekulturne ba�tine na KiM.

Èinjenica je da je rad Saveta Evrope i Evropske komisije zbog neuèe�æana�ih struènjaka dosta jednostrano posmatrao problematiku. Tek su nakonmartovskog nasilja veæ utvrðenoj listi prioriteta za obnovu prvenstvenootomanskih i neverskih spomenika kulture, dodati i veoma znaèajni pravoslavnispomenici.

6. Nacionalni programi i aktivnosti za za�titu ba�tine na KiM

Od dolaska meðunarodnih snaga na KiM do danas realizovan je samo�Projekt urgentne za�tite nasleða u Metohiji�, u kome su uèestvovali struènjaciokupljeni oko nevladine organizacije Mnemosyne i italijanske nevladineorganizacije Intersos. Na osnovu Sporazuma o programu starateljstva izajednièkim projektima za kulturnu ba�tinu na KiM izmeðu nevladineorganizacije Intersos i Koordinacionog centra za KiM (iz februara 2004. godine)u toku je realizacija jo� dva projekta. Reè je o radovima u manastiru Deèani iPeækoj Patrijar�iji koji se sprovode u saradnji na�ih i italijanskih struènjaka.48

U skladu sa obavezom da nadoknadi i sanira �tete nastale tokommartovskog nasilja, Vlada Kosova je predvidela da obnova o�teæenih crkava imanastira za koju su obezbeðena sredstva od 3,7 miliona evra poène poèetkomoktobra.49 U vezi sa tim mogle su se èuti brojne zamerke na raèun privremenihinstitucija. Jedna od njih je da predviðena sanacija o�teæenih i uni�tenih verskihobjekata nije jo� uvek poèela iako je pro�lo pola godine od martovskog nasilja.Takoðe se zamera i da nisu obezbeðena sredstva za obnovu konaka koji susastavni deo �ivota svakog manastira. Pored toga jedno od pitanja je i da li æe u


48 Za�tita kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji, Izve�taj o dosada�njim aktivnostima sprovedenim ucilju spasavanja i oèuvanja kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji jun 1999. � jul 2004, op. cit.

49 Videti: Bad�et Braj�ori (ministar u Vladi Kosova), Obnova crkava i manastira u oktobru, Politika,Beograd, Internet, 16/09/2004, http://www.politika.co.yu/cyr/tekst.asp-t=10195&r=30.htm.

483

sluèaju obnove taj posao biti poveren dovoljno struènim restauratorima ikonzervatorima.

Nastojanja da se proklamuje �Kosovska kulturna ba�tina� predstavljajednu od kljuènih taèki razmimoila�enja jer iako su �spomenici kulture Srbije naosnovu rezolucije SB UN 1244 trenutno pod upravom UNMIK, legitimniba�tinik spomenika kulture na KiM je Srbija�, konstatuje se u Planu VladeRepublike Srbije za politièko re�enje situacije na KiM.50 Pored toga se istièe daje, u skladu sa ukupnom meðunarodnom praksom, pre svega konvencijamakojima se reguli�e odnos prema kulturnoj ba�tini, jedino moguæe da ba�tinapripada narodima ili dr�avama, a ne teritorijama.51

Plan za politièko re�enje sada�nje situacije na Kosovu i Metohiji VladeRepublike Srbije usvojen u maju 2004. godine sadr�i posebno poglavlje koje setièe za�tite i oèuvanja spomenika kulture na Kosovu i Metohiji.52 Na osnovu ovogPlana pokrenuta je inicijativa i osnovan je Odbor za brigu o kulturnoj ba�tini naKosovu i Metohiji kako bi se izvr�ila �to objektivnija procena stanja i predlo�iledugoroène mere za obnovu i za�titu kulturno-istorijske ba�tine na KiM.

Rezultat dosada�njeg rada Odbora je Izve�taj u kome je analizirano stanjekulturne ba�tine na osnovu svih izve�taja od 2000. razlièitih meðunarodnih inacionalnih institucija, kao i Predlog programa dugoroène za�tite srpske kulturneba�tine na KiM. Kako se navodi u Izve�taju, merama za oèuvanje kulturno-istorijske tradicije i nasleða srpskog naroda na KiM treba da bude posveæenanaroèita pa�nja, s obzirom, da je njihovo stanje veoma zabrinjavajuæe, kao i da sezbog veoma kompleksnih okolnosti struène institucije Srbije nalaze unezavidnom polo�aju.53

U Izve�taju su analizirani koraci koji su do sada uèinjeni na za�titi ba�tineod strane najznaèajnijih domaæih vladinih i nevladinih institucija. Ukazano je naozbiljne probleme i propuste i u vezi s tim konstatovano je da je u potpunostiizostao rad na definisanju jasne procedure u saradnji sa meðunarodnimpredstavnicima, administracijom UNMIK i meðunarodnim institucijama i


50 Odluka o utvrðivanju plana za politièko re�enje sada�nje situacije na Kosovu i Metohiji, IV Za�titai oèuvanje spomenika kulture, op. cit.

51 Jedna od èesto isticanih naizgled samo lingvistièkih nesuglasica je terminologija kojumeðunarodne misije koriste u svojim izve�tajima kada govore o ba�tini koja se nalazi na KiM. Pritome se neizostavno istièe èinjenica da UNESCO u svojim izve�tajima misije govori o �kulturnomnasleðu na Kosovu� (cultural heritage in Kosovo) po�tujuæi suverenitet i teritorijalni integritetSCG, dok je s druge strane Savet Evrope skloniji da govori o �kulturnom nasleðu Kosova�(cultural heritage of Kosovo).

52 Odluka o utvrðivanju plana za politièko re�enje sada�nje situacije na Kosovu i Metohiji, IV Za�titai oèuvanje spomenika kulture, op. cit., str. 8.

53 Za�tita kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji: Izve�taj o dosada�njim aktivnostima sprovedenimu cilju spasavanja i oèuvanja kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji jun 1999. � jul 2004, op. cit.

484

organizacijama koje realizuju projekte za�tite kulturne ba�tine na KiM. Takoðe jezakljuèeno da nije na pravi naèin shvaæen znaèaj rada nevladinog sektora, nesamo u domenu za�tite ba�tine, veæ i na planu, pre svega, borbe za ljudska prava(�to je u direktnoj vezi sa za�titom kulturne ba�tine), re�avanju pitanjakindapovanih i nestalih lica i definisanju socijalnih i edukativnih programa.54

Predlog programa dugoroène za�tite srpske kulturne ba�tine na KiM,izraðen je osnovu Izve�taja Odbora imajuæi u vidu da se ovo pitanje mora tretiratii �kao struèno, ali i kao delikatno politièko pitanje�.55 U skladu sa tim predlo�enisu operativni programi, koji pretpostavljaju pre svega �Izgradnju i utvrðivanjejasne procedure� kako bi se ostvarila �to efikasnija saradnja sa relevantnimmeðunarodnim organizacijama, administracijom UNMIK i privremeniminstitucijama samouprave na KiM. Istaknuta je va�nost saradnje sa SavetomEvrope u vezi sa ostvarivanjem Projekta rehabilitacije ba�tine i svetinja koje suuni�tene i o�teæene prilikom martovskog nasilja, kao i nastavak saradnje saUNESCO.56

U cilju sprovoðenja Programa dugoroène za�tite srpske kulturne ba�tinena KiM, predla�e se i reorganizacija postojeæih ustanova kulture i za�tite kulturnihi prirodnih dobara u oblastima gde �ive Srbi, kao i reforma u oblastizakonodavstva. Pri tome je istaknuto da predlog zakona o kulturnim dobrimaRepublike Srbije mora da predvidi slo�enost situacije i buduæi naèin za�titekulturnih dobara na KiM, u skladu sa Planom za re�avanje sada�nje politièkesituacije Vlade Republike Srbije. Dalje se istièe neophodnost formiranja registrakulturnih i prirodnih dobara na KiM pri Republièkom zavodu za za�tituspomenika kulture u Beogradu i Zavoda za za�titu prirode Republike Srbije, �tozahteva hitnu izradu dokumentacije koja nedostaje. Pored ovog registra predviðase i utvrðivanje Liste ugro�enih dobara, kako bi se projekti za�tite kulturnih iprirodnih dobara mogli sprovesti po prioritetima, planski i dugoroèno. Takoðe sepredviða pokretanje kampanje kroz izdavaèku i izlo�benu delatnost,organizovanje meðunarodnog skupa na temu kulturne ba�tine na KiM, kao i krozjaèanje uèe�æa nevladinog sektora.57

7. Zakljuène napomene

Brutalno uni�tavanje ili prepu�tanje zubu vremena kulturnog nasleða naKosovu i Metohiji je anticivilizacijska pojava jer je time ugro�en opstanak


54 Ibidem.

55 Za�tita kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji: Predlog programa dugoroène za�tite srpskekulturne ba�tine na KiM, Odbor za brigu o kulturnoj ba�tini na Kosovu i Metohiji, Beograd, 2004.

56 Ibidem.

57 Ibidem.

485

dostignuæa verskog i umetnièkog duhovnog stvarala�tva, pre svega srpskognaroda. Kulturna ba�tina na Kosovu, ima istorijske, estetske, arheolo�ke,etnolo�ke, nauène i druge vrednosti koje svedoèe o prisustvu razlièitih religija icivilizacija na tom podruèju. Po svojim karakteristikama te vrednosti prevazilazelokalni i regionalni znaèaj.

Ako se u doglednom periodu ne preduzmu sveobuhvatne mere za�titepreti ozbiljna opasnost od nepovratnog gubitka velikog dela kulturne ba�tine naKiM. U cilju obnove i oèuvanja kulturnog nasleða velike obaveze stoje predmeðunarodnom zajednicom, odnosno pred nadle�nim meðunarodnimorganizacijama i institucijama, a istovremeno pred na�om zemljom. Pri tome semoraju uzeti u obzir specifiène okolnosti koje nameæe sada�nji svojevrsnimeðunarodni protektorat nad Kosovom, ali uva�iti i èinjenica da je Kosovo uskladu sa Rezolucijom 1244 SB UN, sastavni deo na�e zemlje. Ako postojipolitièka volja da se kulturna ba�tina saèuva, nesumnjivo postoje znaèajnemoguænosti da uspe�no koordiniraju domaæe i meðunarodne aktivnosti u tompravcu. Neophodno je da se na�a zemlja sistematski i kontinuirano na tomeanga�uje, �to do sada nije bio sluèaj. Posebno je va�no aktivnim anga�ovanjemdavati podstrek meðunarodnim institucijama (Savet Evrope, UNESCO, UNMIK)da ovoj problematici posveæuju dugoroènu pa�nju, pri èemu treba polaziti odèinjenice da postoji njihova spremnost da obezbede sredstva za obnovu i za�titukulturnih objekata na Kosovu. Znaèajnu ulogu u tom pogledu treba da imadogovorena donatorska konferencija u organizaciji UNESCO i uz podr�ku UN.

Literatura

1. European Commission � Council of Europe, Joint Programme: IntegratedRehabilitation Project Plan / Survey of the arhitectural and arhealogicalheritage (IRPP/SAAH), Regional Programme for Cultural and NaturalHeritage in South-East Europe, Kosovo/UNMIK, May 2004.

2. Protection of the cultural heritage in Kosovo, Memorandum arising from thestudy-visit in October 2003 by Mr O�Hara, Committee on Culture, Science andEducation, Parliamentary Assembly, Council of Europe, Internet, 5/04/04,http://assembly.coe.int/Documents/Working.

3. Regional Programme for Cultural and Natural Heritage in South East Europe,Component B: Integrated Rehabilitation Project Plan / Survey on theArchitectural and Archaeological Heritage (irpp/saah), 18 August 2004,Internet,25/08/04,http://www.coe.int/T/E/Cultural_Cooperation/Heritage/Technical_Cooperation_and_Consultancy/1._Emergency_Action_Plan_for_Kosovo_2004/pressreleaseIC.asp.


486

4. Cultural Heritage in Kosovo, Protection and conservation of a multi-ethnicheritage in danger, Mission Report, UNESCO, 2003.

5. Za�tita kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji, Izve�taj o dosada�njimaktivnostima sprovedenim u cilju spasavanja i oèuvanja kulturne ba�tine naKosovu i Metohiji jun 1999. � jul 2004, Odbor za brigu o kulturnoj ba�tini naKosovu i Metohiji, Beograd 2004.

6. Za�tita kulturne ba�tine na Kosovu i Metohiji: Predlog programa dugoroèneza�tite srpske kulturne ba�tine na KiM, Odbor za brigu o kulturnoj ba�tini naKosovu i Metohiji, Beograd, 2004.

7. Odluka o utvrðivanju plana za politièko re�enje sada�nje situacije na Kosovui Metohiji, IV Za�tita i oèuvanje spomenika kulture, �Slu�beni glasnik RS�,br. 47/2004, 12. maj 2004. godine.

8. Ana Joviæ � Laziæ, �SCG i UNESCO�, Meðunarodna politika, broj 1112,oktobar � decembar 2003.

9. Ana Joviæ � Laziæ, Aktivnost UNESCO i èlanstvo dr�avne zajednice Srbija iCrna Gora, Godi�njak 2000-2003, Udru�enje za meðunarodno pravo Srbije iCrne Gore, Beograd 2004.

10. Kulturno nasleðe, izbor najznaèajnijih dokumenata Saveta Evrope u oblastikulturnog nasleða, Mnemosyne u saradnji sa Ministarstvom kultureRepublike Srbije i Koordinacionim centrom SCG i Republike Srbije zaKosovo i Metohiju, Beograd, 2004.

11. Izve�taj o radu 02. avgust 2001-29. februar 2004. godine, Koordinacionicentar Srbije i Crne Gore i Republike Srbije za Kosovo i Metohiju, Beograd,1. mart 2004.

12. United Nations Interim Administration Mission in Kosovo, UNMIK,UNMIK/REG/2001/XX, XX maj 2001. Ustavni okvir za privremenusamoupravu, Poglavlje 4, Prava zajednica i njihovih èlanova, Op�te odredbe,4.3, Internet, 09/09/04, .

13. Kosovo and Metohija, The March Pogrom/Martovski pogrom, Mnemosyne,Ministarstvo kulture Republike Srbije, Muzej u Pri�tini (sa izme�tenimsedi�tem), Beograd, 2004.

14. Savet Bezbednosti, Rezolucija broj 1244 (1999), Ujedinjene Nacije, Njujork,10. jun 1999, Internet, 04/07/04, http://www.info.gov.yu/default.php?id=90&je=.

15. Zajednièki dokument UNMIK-a i SRJ: Za�tita kulturnih spomenika i dobara,Beograd, novembar 2001, Internet, 05/09/04, http://www.info.gov.yu/dokumenta/sporazum_sa_UNMIK.doc.

16. Call for Cooperation with the International Community, Council ofEurope,Internet,23/08/04,http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperat


487

ion/Heritage/Technical%5FCo%2Doperation%5Fand%5FConsultancy/1%2E%5FEmergency%5FAction%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F2004.

17. Declaration of the Committee of Ministers of the Council of Europe on recentevents in Kosovo, Internet, 06/09/04, .

18. Technical Assessment Missions, Council of Europe, Internet, 21/09/04,http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperation/Heritage/Technical%5FCo%2Doperation%5Fand%5FConsultancy/1%2E%5FEmergency%5FAction%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F2004.

19. Emergency Action Plan 2004 for Kosovo in the field of Cultural Heritage,Council of Europe and European Commission, Internet, 21/09/04,http://www.coe.int/T/E/Cultural%5FCo%2Doperation/Heritage/Technical%5FCo%2Doperation%5Fand%5FConsultancy/1%2E%5FEmergency%5FAction%5FPlan%5Ffor%5FKosovo%5F2004/list_of_sites.asp#TopOfPage.

20. Convention Concerning the Protection of the World Cultural and NaturalHeritage, 16 November 1972, Internet, 05/09/04, .

21. Convention for the protection of cultural property in the event of armedconflict,Internet,04/09/04,http://mirror.eschina.bnu.edu.cn/Mirror2/Unesco/www.Unesco.org/culture/laws/hague/html_eng/fulltext.htm.

22. Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import,Export and Transfer of Ownership of Cultural Property, Paris, 14 November1970, Internet, 07/08/04,http://mirror.eschina.bnu.edu.cn/Mirror2/Unesco/www.Unesco.org/culture/laws/1970/html_eng/page1.html.

24. International Convention for the Safeguarding of the Intangible CulturalHeritage, Internet 12/08/04, .

25. International Convention for the Safeguarding of the Intangible CulturalHeritage, 17 October 2003, Internet 12/08/04, .

26. UNIDROIT Convention on Stolen or Illegally Exported Cultural Objects,(Rome, 1995), Internet, 09/11/04http://www.unidroit.org/english/conventions/1995culturalproperty/main.htm.

25. Decani Monastery, Serbia and Montenegro Autonomous province of Kosovoand Metohija, Decane municipality, Internet, 12/08/04, .

26. Donatorska konferencija o obnovi crkava i manastira na Kosovu 1.09.2004,Tanjug, Internet, 15/09/04, .

27. Neobièna zavr�nica misije UNESCO, Danas, 7. maj 2004, Internet, 07/05/04, 28. Bad�et Braj�ori (ministar u Vladi Kosova), Obnova crkava i manastira u

oktobru, Politika, Beograd, Internet, 16/09/2004, http://www.politika.co.yu/cyr/tekst.asp-t=10195&r=30.htm.


488

Ana JOVIÆ-LAZIÆ

PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE IN KOSOVO AND METOHIJA

SUMMARY

The author analyses the significance of the rich cultural heritage in Kosovo andMetohija as well as the consequences of its destruction and ruining. Along with this, she takesinto consideration the international standards of protection of the cultural heritage in theworld. Development of these standards is manifested in increasingly broad implementation ofthe existing and adoption of new international conventions whose goal is to protect ascomprehensively as possible the cultural heritage of the mankind. The author gives a surveyof the most important conventions adopted by the UNESCO and the Council of Europe,pointing to the significance of implementation of the Hague Convention and its 1999 SecondProtocol introducing the international criminal responsibility for the persons who violate ororder violations of the protected cultural property.

The paper presents historical, esthetical, archaeological, ethnological, scientific andsome other values of the cultural heritage in Kosovo. By its characteristics, these values speakof the presence of various religions and civilisations here, while the value of the culturalproperty in Kosovo and Metohija is far from being merely local and regional. This fullyapplies to the significance of the cultural monuments of the Serbs.

Since Kosovo is under a special international protectorate, UNMIK is also incharge of the preservation of the cultural heritage, what is in accordance with theResolution 1244 of the Security Council. Also the Joint Document of UNMIK and FRY(November 2001), the chapter on protection of the cultural property confirms thewillingness to implement the relevant provisions of the Hague Convention (1954) onprotection of the monuments of culture and cultural property. Apart from this, the authorpoints out that the Constitutional Framework for Provisional Self-Government in Kosovo(May 2001) provides for the obligation of the Provisional Institutions of Kosovo to createconditions in order to enable the communities to preserve, protect and develop theiridentities, also pointing to the their duty to work on promotion and preservation of thecultural heritage of all communities with no discrimination. However, in spite of thepresence of the international forces in Kosovo and Metohija, that should guarantee theimplementation of the above mentioned documents and the international standards set bythe UNESCO and the Council of Europe, destruction of the Serb monuments of culturehad not been prevented, and it was particularly prominent in the wave of violence inMarch 2004. In those events were also destroyed several dozens of Orthodox churchesand monasteries, what was noted in the joint statement made by the Council of Europe andEuropean Commission as well as in the report submitted by the UNESCO.

The paper also analyses the international programmes of cultural heritage protectionin Kosovo, pointing to the basic conclusions and proposals submitted by the missions of theUNESCO, Council of Europe and European Commission that visited Kosovo and Metohijaseveral times. They point out that the violation of international standards in Kosovo isreflected in the deliberate destruction as well as the lack of any protection measures of themonuments from further ruining that results from not taking care of them. Destruction of the


489

religious and cultural heritage is one of the ways for manifesting hostilities as well as themethods for �erasing� the evidence on the historical presence of the people in Kosovo. Apartfrom this, the author points out that the bad conditions of the cultural heritage in Kosovo alsoresult from the involvement of the international organisations, both governmental and non-governmental, that in this field has often been partial and with no defined programmes andpriorities. The author takes a critical consideration of the insufficient involvement of theSerbian authorities in this field, what is, among other things, reflected in the lack of elaboratedprogramme of activities, non-coordination and lack of continuity in their work.

The author points to the impact of the violence committed in March 2004, as well ason the further work and composition of the international missions, this above referring to thecommon mission of the Council of Europe and European Commission. These events have ina brutal way drawn attention to the real picture of the bad conditions of the Serb culturalheritage in Kosovo and Metohija, after which the restoration of the destroyed and protectionof the remaining monuments of the Serb culture has gained a more important role ininvolvement of the international community in this field. This role implies, above all,involvement of the representatives of the Serb community in the work of the organs andbodies established by the Council of Europe and European Commission with the aim ofrestoring the monuments of culture of religious character.

The article also gives a survey of the measures that SM and Serbia, itself, havealready taken or are going to take for the purpose of protecting cultural property in theProvince. According to the author's conclusion, in order to apply comprehensive and efficientmeasures of restoration of the destroyed and damaged monuments of culture and protectionof the remaining ones in Kosovo and Metohija it is necessary to, with no delay, ensure the co-ordination of activities of the international and domestic bodies and organisations in order toprevent the irretrievable loss of the rich cultural heritage.
