234

ernst h. gombrich

umjetnost i napredak djelovanje i prijetvorba jedne ideje

od klasicizma k primitivizmu

E r n s t H a n s Josef G o m b r i c h r o e n j e 30. o u j k a 1909. g o d i n e u Beu . O n d j e j e n a sveu i l i tu s tud i r a o p o v i j e s t u m j e t n o s t i i k l a s i n u a r h e o l o g i j u , m e u o s t a l i m a k o d J u l i u s a v o n S c h l o s s e r a , E m a n u e l a L o e w y j a i H a n s a Tie tzea . P r o m o v i r a o j e s d i s e r t a c i j o m o Giu l i ju R o m a n u k a o g r a d i t e l j u . S E r n s t o m K r i s o m p o d u z e o j e o p s e n a i s t ra ivan j a o p o v i j e s t i i t e o r i j i k a r i k a t u r e , to ga j e dovelo i d o o p i h p r o b l e m a ps iho log i j e u m j e t n o s t i . G o d i n e 1936. p o a o j e u E n g l e s k u , gd je ga j e ravn a t e l j W a r b u r g o v e kn j i n i ce F r i t z Saxl u p o s l i o n a s r e i v a n j u o s n i v a e v e o s t a v t i n e . Za v r i j e m e r a t a r a d i o j e za M o n i t o r i n g Serv ice B r i t a n s k o g r a d i j a , p o t o m se v r a t i o n a W a r b u r g o v zavod (koj i j e p r i p o j e n l o n d o n s k o m sveu i l i tu ) i o n d j e o s t a o do u m i r o v l j e n j a 1976. g o d i n e . B io j e d i r e k t o r ins t i tu ta (1959.1976.) i p r o f e s o r pov i j e s t i k l a s i n e t r ad i ci je . Uz to j e p r e d a v a o n a O x f o r d u i C a m b r i d g e u , te n a n i z u a m e r i k i h sveu i l i t a . D a n a s ivi u blizini L o n d o n a . P o a s n i j e l an m n o g i h z n a n s t v e n i h d r u t a v a , v i e s t r u k p o a s n i d o k t o r , a d o d i j e l j e n o m u j e i p l e m s t v o (1972.).

B a v i o se p s i h o l o g i j o m u m j e t n o s t i ( p o s e b n o teor i j o m p e r c e p c i j e ) , o p o m t e o r i j o m u m j e t n o s t i , teor i j o m s i m b o l a i r e n e s a n s n o m i k o n o l o g i j o m . Nap i sao j e , i z m e u os t a log , u s p j e n o s a e t u Povijest umjetnosti ( L o n d o n 1950.), t e m e l j n u s t u d i j u o psiho log i j i s l i k o v n e r e p r e z e n t a c i j e Umjetnost i iluzija ( N e w Y o r k L o n d o n 1960.), n e k o l i k o z b i r k i s tud i ja o t eo r i j i u m j e t n o s t i i i k o n o l o k i m p r o b l e m i m a (Medi ta t ion on a Hobby Horse, L o n d o n - N e w Y o r k 1963., Norm and Form, L o n d o n 1966., Symbolic Images, L o n d o n 1972., The Heritage of Apelles, Oxford 1976.), Intelektualnu biografiju Abyja War-burga ( L o n d o n 1970.) i Razbor reda, s t u d i j u o psiho log i j i d e k o r a t i v n i h u m j e t n o s t i (Oxford 1979.).

S t u d i j a k o j u o b j a v l j u j e m o t eme l j i se n a p r e d a v a n j i m a to ih j e G o m b r i c h 1971. g o d i n e o d r a o n a ko l i za u m j e t n o s t i a r h i t e k t u r u C o o p e r o v e Uni je u N e w Y o r k u . P u b l i c i r a n a j e n a j p r i j e n a englesk o m j e z i k u u n a k l a d i k o j a n i j e d o s p j e l a n a tri te . N j e m a k a verz i ja , k o j u j e o b j a v i o Du M o n t u K o l n u 1978. g o d i n e , s lovi d a k l e k a o p r v o izdan je .

J. M. B .

1 2

3 4

235

N a l a z i m o se u s r e d k r i ze v j e re u n a p r e d a k . Pa i pak , p o j a m se n a p r e t k a n e d a u d a l j i t i iz n a e g a ivota . 1

Z n a se k o l i k o o n i d a n a s p o l a r i z i r a p o l i t i k e ide je i p a r t i j e . T u s m o j o n a s l j e d n i c i 19. s to l jea , k o j e j e o p e t b i lo ob i l j eeno f r a n c u s k o m r e v o l u c i j o m . Po l i t i k i j e s p e k t a r z rca l io i z rca l i r a s p o r e d mje s t a n a r o d n e s k u p t i n e r e v o l u c i o n a r n i h g o d i n a . T k o se v id io n a s t r a n i n e p o k o l e b l j i v i h s n a g a nap r e t k a , p r i p a d a o j e l jevici ; desn ic i su p r i p a d a l i on i t o o p o m i n j a h u n a o p r e z i ko j i sebe s a m e s m a t r a h u k o n z e r v a t i v n i m a , d o k ih p r o t i v n i c i naziv a h u r e a k c i o n a r i m a . N a svo ju s m o t e t u doivjel i d a ovaj j e d n o s t a v a n d i j a g r a m i u po l i t i c i izobl iuj e i k r i v o t v o r i s l oenu r e a l n o s t m n o g i h s i tuac i j a . U pov i j e s t i u m j e t n i k e k r i t i k e ide j a n a p r e t k a uzr o k o v a l a j e j o veu z b r k u . K o g a b i i z n e n a d i l o k a d b i s t r a s t v e n a r a d i k a l a u o k a k o kae d a j e idea l n a p r e t k a u u m j e t n o s t i p o seb i ve r eakc io n a r a n . U m j e t n o s t m o r a b i t i s p o n t a n a i n e s m i j e m a r i t i n i za p r o l o s t n i za b u d u n o s t . U m j e t n i k a d je la a k o ih t a k o j o e l imo zva t i n e m o g u se n i k a d a n i za t i u uz l azno j l ini j i , o n a su p o svo jo j b i t i i n k o m e n z u r a b i l n a . S t o g a j e s a m o p r i v i d a n par a d o k s d a se k r i t i a r u m j e t n o s t i ini t o n a p r e d n i j i m to v ie p o r i e da u u m j e t n o s t i p o s t o j i nap r e d a k . I u s a m o m se d a n a n j e m p i s a n j u povi jest i u m j e t n o s t i p o j a m n a p r e t k a r a d o izb jegava . Mi s m o i z n a d n j ega , k a o i i z n a d p o j m a p r o p a d a n j a . S v a k i s t u d e n t ve n a p r v o j god in i zna d a Miche lan-gelo o d G i o t t a n i j e bo l j i , n e g o s a m o d r u k i j i . I s t a s a m n a z o r a , al i m i se i p a k ini v r i j e d n i m t r u d a

1

J . B. B u r y , T h e I d e a o f P r o g r e s s , A n I n q u i r y i n t o i t s O r i g i n s a n d G r o w t h , N e w Y o r k 1955.

r az lu i t i r az l i i t a s h v a a n j a p o j m a n a p r e t k a , k o j a su dove la d o o d r e e n e j ez i ne p o m u t n j e . U t i j e k u v r e m e n a raz l i i t i su se p o j m o v i o i to i zmi jea l i i m o d a n e e b i t i n a o d m e t d a ih o p e t p o k u a m o p o j e d i n a n o iz lui t i . J e d v a t r e b a nag la s i t i d a e ovd j e b i t i r i j e s a m o o d i j a g r a m u , o o r i j en t ac i j -sko j s h e m i . S v a k a j e t a k v a s h e m a p o j e d n o s t a v n jen je , ali to n a p o k o n v r i j ed i za svak i pov i j e sn i p r i k a z , a m o j n a s l o v pog l av l j a p o k a z u j e d a s a m s v o m d i j a g r a m u d a o ob l ik p o v i j e s n o g p r i k a z a .

K a o uv i jek , i ovd je va l j a z a p o e t i s a n t i k o m . Ta , i de j a n a p r e t k a u u m j e t n o s t i , p o p u t ve ine i de j a vod i l j a u u m j e t n i k o j k r i t i c i , p o t j e e iz k l a s i n e s t a r i n e . G r k i p i s a c D u r i s sa S a m o s a slovi k a o prvi ko j i j e pov i j e s t u s p o n a g r k e p l a s t i k e i s l ikars tva p r i k a z a o k a o r a z v i t a k to n a p r e d u j e i p r e m d a su n jegovi sp is i i zgubl jen i , i p a k n a m j e o n o b i t n o s a u v a n o u u t j e c a j n i h r i m s k i h a u t o r a , p r i m j e r i c e u Pl in i ja , C i c e r o n a i Kv in t i l i j ana . 2 Niz o d et i r i l i ka m l a d i a , ko j i j e ovd je p r e d o e n (sl. 14), m o r a k a o d i j a g r a m d o s t a j a t i da se i l u s t r i r a nap r e d a k g r k e p l a s t i k e . A r h a j s k a j e u m j e t n o s t 6. s to l j ea b i l a t v r d a i u k o e n a (sl. 1); Po l ik le t j e u 5. s t o l j eu u s p o s t a v i o k a n o n g r k i h p r o p o r c i j a i p o k r e t a (sl. 2); P r a k s i t e l j e u 4. s t o l j eu p r i d o d a o d r a e s t (sl. 3); a Liz ip , s u v r e m e n i k A l e k s a n d r a Vel ikog, o s t a o j e n e n a d m a e n u o p o n a a n j u nar av i (sl. 4) . D a n a s z a s i g u r n o m n o g i p o k u a v a j u p o b i t i t a k v o s h v a a n j e n a p r e t k a i n iz r a d i j e it a t i o b r a t n o , j e r a r h a j s k u f i gu ru p r e t p o s t a v l j a j u n a t u r a l i s t i k o m s t i lu k a s n o g 4. s to l j ea .

2

C a r l R o b e r t , A r c h o l o g i s c h e M r c h e n , d r u g o p o g l a v l j e . B e r l i n 1886.

5 6 7

236

U n a p r i j e d v a l j a n a p o m e n u t i d a e u o v o m o d l o m k u b i t i r i j e i u p r a v o o p o d r i j e t l u t e r e a k c i j e u k o r i s t r a n i j i h , p r i m i t i v n i j i h s t i lova . N o n a j p r i j e m o r a b i t i j a s n o f o r m u l i r a n o s h v a a n j e n a p r e t k a n a k o j e m u se t a j niz t eme l j i . K r a t k o r e e n o , o n o i z j e d n a u j e k i p a r s t v o s v j e t i n o m o p o n a a n j a p r i r o d e , s m i m e s i s . Grc i i m a h u s a m o j e d n u r i j e i j e d a n p o j a m za u m j e t n o s t i t e h n i k u , p o j a m techne, i p o v i j e s t j e u m j e t n o s t i za n j i h p o definiciji b i l a p o v i j e s t t e h n i k o g u m i j e a . K a d se f i r e n t i n s k i s l i k a r V a s a r i , m l a i s u v r e m e n ik M i c h e l a n g e l o v , p o d u h v a t i o p i s a n j a pov i j e s t i svo j ih u m j e t n i k i h p r e d a k a , b i j a e i i z n e n a e n i o b r a d o v a n v i d e i d a m u j e s h e m a a n t i k i h p isaca d a l a u r u k e n a e l o r e d a uz p o m o k o j e g a se m o g a o o p i s a t i i r azvo j t o ga j e o n s h v a a o k a o p r e p o r o d i u s p o n u m j e t n o s t i u svo jo j d o m o v i n i I ta l i j i . P o v i j e s t se p o n o v i l a . Dva se c i k l u s a tono p o d u d a r a h u . 3 Vasa r i j ev i z n a m e n i t i ivo top i s i u m j e t n i k a (1550.) s a s t o j e se o d t r i d i je la . Oni o p i s u j u n a p r e d a k u m j e t n o s t i n a k o n n j ez ine p r o -3

E. H. G o m b r i c h , V a s a r i ' s L i v e s a n d C i c e r o ' s B r u t u s . U : J o u r n a l o f t h e W