Zorunlu Bir Modernleşme Örneği Olarak Osmanlı Tabiiyet Kanunu

Zorunlu Bir Modernleme rnei Olarak Osmanl Tabiiyet Kanunu

Ottoman Nationality Law as an Example of a Forced Modernization

brahim Serbestolu

zet

18. yzyldan itibaren gayrimslim Osmanl tebaas, ecnebi devletlerin himayesine girmeye balamt. Zamanla ecnebi himayesi n alnamaz hale geldi. Yabanc pasaport elde edenler, Osmanl tabiiyetinden ktklarn sylyordu. Ecnebi devletleriyle tabiiyet tartmalarna yol aan bu tr suiistimallerin zm iin Osmanl Devleti, eitli yollara bavurmutu. Yabanc devletlerin uyarlmas, Osmanl reayasndan, Avrupa tccar adyla imtiyazlar olan snfn oluturulmas, Tanzimat reformlaryla tebaann eitliinin salanmaya allmas bu giriimlerden bazlardr. Ancak bu giriimlerden istenilen sonu alnamad. Tabiiyet sorunu, d gler, kaybedilen topraklar ve Osmanl topraklarnda yeni devletlerin kurulmasyla daha da younlat. Bu srete tabiiyet kanununun eksiklii grld. Osmanl Devleti, 1869 ylnda yrrle giren Tabiiyet Kanunuyla, tabiiyet sorunlarnn zmnde yeni politikasn belirledi. Bylece Osmanl uyruunun modernleme yolunda ve uluslararas sahada tanm yaplm oldu.

slam Dnyasnn ilk sekler vatandalk kanunu olan Osmanl Tabiiyet Kanununun hazrlanmasna yol aan sre, kanuna tepkiler ve kanunun uygulanna dair gzlemler almamzn ieriini oluturmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Osmanl Devleti, Tabiiyet, Hukuk, Kapitlasyon

Abstract

Beginning from 18th century, nonmuslim Ottoman subjects began to go under protection of foreign states. In time, these protections increased inexorably. People who could get foreign passports claimed that they were not Ottoman citizens anymore. Ottoman State tried different methods in order to solve these kinds of abuses which caused subjection arguments with foreign states. Some of these attempts were to warn the foreign states, to create a privileged class called Avrupa Tccaris among Ottoman reaya and to try to make all the Ottomon

Yrd. Do. Dr., Amasya niversitesi, Eitim Fakltesi retim yesi/ [email protected]

BRAHM SERBESTOLU

194

citizens equal to each other through the Tanzimat reforms. The common point of these formulas was to eliminate the attraction of getting foreign protection. But these attempts couldnt be successful. Nationality problems increased rapidly after the emigrations, territorial loss, and foundation of new states on the Ottoman land. In this period lack of a nationality law was felt. In order to solve the subjection problems, Ottoman State set out a new policy by introducing a nationality law in 1869. Thereby the definition of Ottoman nationality was made in the modernization process and on the international stage.

Our study contains the process which leads to legislation of Ottoman Nationality Law, the first secular nationality law in the Islamic world, reactions to the law and observations on applications of the law.

Key Words: Ottoman State, Nationality, Law, Capitulation

Giri

Tabiiyet, kiiyi, devlete balayan siyasi ve hukuk badr.1 Dier bir ifadeyle milliyet, kiiyi bir milletin, tabiiyet ise bir devletin paras yapar.2 Trk hukukunda tabiiyetle uyrukluk, vatandalkla yurttalk ayn manada kullanlmaktadr.3

lkadan itibaren devletler tabiiyete dair kurallar koymulard. Bu dnemde Spartada, tabiiyet sitenin dinine mensubiyeti gerektiriyordu. Yani yabanclar dini trenlere katlamazd.4 Atinada ve Roma mparatorluunda ise kan ba esas alnyordu. Ayrca evlat edinilen ocuklar da Roma tabiiyetine kabul edilirlerdi.5 Romadaki kan ba esas 212 ylnda kabul edilen Constitute Antonia ile deiti. Topraa ballk esas alnmaya baland.6

Feodal dnemde ise topraa ballk esas alnmakla birlikte, kii, toprak sahibi senyrn tabiiyetinde kabul ediliyordu. Senyr isterse toprakla birlikte tebaasn bakasna devredebilirdi. Bu devir/sat tabiiyet deiiklii anlamna gelirdi. Eer kii, firar ederse, senyr bir yl iinde geri getirme hakkna sahipti. Bu srede yakalanlmazsa yerletii topran senyrnn tabiiyetine geilmi olurdu. Feodalitenin zayflamasyla krallar, senyrlerin yerini almtr.7

1 Muammer Rait Sevi- Vedat Rait Sevi, Devletler Husus Hukuku (Giri- Vatandalk), stanbul 1967, s.55. 2 Erdoan Ger, Trk Tabiiyet Hukuku, Ankara 1974, s.1-3. 3 Hande nsal, ifte Vatandalk (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi 2005), s.11-12. 4 Hicri Fiek, Trk Vatandalk Kanunu, Ankara 1959, s.3-4. 5 Jacques Bouineau, Fransada Devrim Dneminde Yurttalar ve Yurttalk, Dersimiz Yurttalk, ev. Yeim Key, Haz. Turhan Ilgaz, stanbul 1998, s.109-111. 6 Ger, Trk Tabiiyet Hukuku, s.16-17. 7 Muammer Rait Sevi, Devletler Hususi Hukukuna Ait Tetebbulardan: Tabiiyet, Yabanclar Hukuku ve Kanunlar htilaf Bakmndan kametgh, stanbul niversitesi

ZORUNLU BR MODERNLEME RNE OLARAK OSMANLI TABYET (OTAM, 29/Bahar 2011)

195

1789 Devrimi sonras Fransada, tabiiyet modern anlamda tanmlanmtr. Buna gre Fransada domu olmak, ebeveynlerinin Fransz olmas ve daimi ikametghlarnn Fransada bulunmas Fransz vatandal iin artt.8 Bu srete Fransz tabiiyeti iin 1791 ylnda babann soyu dikkate alnrken; 1793 ve 1795teki dzenlemeler hem kan hem de toprak bandan bahsediyordu. Dzenlemelere gre Fransada veya baka bir lkede Fransz babadan doan ocuk Fransz uyruunda kabul ediliyordu. Ayrca babas yabanc olduu halde Fransada doan ve burada en az yl ikamet edenlerin ocuklar da Fransz kabul ediliyordu. Fransz kanun koyucular, medeni bir lkede domu ocuklarn, doduklar lkenin (Fransann) tabiiyetini memnuniyetle kabul edeceklerini, bylece Fransada askeri ve mali sorumluluklarn daha ok kii arasnda paylalacan belirtiyordu.9 Fransa uyruuna geebilmek iin Fransz kanunlar farkl kstaslar ieriyordu. 1791 dzenlemesi be yl ikameti art koarken, 1793te bir yl, 1795te de yedi yl art konulmutu. Fransz bir kadnla evlenmek, bir yalnn ya da ocuun bakmn stlenmek, ocuk evlat edinmek, mlk ve meslek sahibi olmak da Fransa uyruuna girmek iin dikkate alnan dier hususlard.10 Ayrca devrim dneminde bir yldan fazla bir sre Fransa dnda kalmak da Fransz vatandalndan kartlma gerekesi kabul ediliyordu.11

arlk Rusyasnda, tabiiyette daimilik ve zorunluluk ilkesi esast.12 Yabanc bir devletin tabiiyetine geen ve be seneden fazla yurtdnda ikamet edenlerin mallar msadere edilir ve geri dndklerinde Sibiryaya srgnle cezalandrlrlard. Rusya uyruuna sonradan geenlerse, 1864 tarihli kanuna gre bundan vazgeebilirdi.13

Osmanl Devleti ise tabiiyeti slam erevede yorumluyordu. Halk, Mslman ve gayrimslim olarak snflandrlyordu. Gayrimslimler de ehl-i Hukuk Fakltesi Mecmuas, c. XVII, S.1-2, (Ayr Basm), stanbul 1951, s. 1-2; Fiek, Trk Vatandalk Kanunu, s.4. 8 Rogers Brubaker, Fransa ve Almanyada Vatandalk ve Ulus Ruhu, ev: Vahide Pekel, Ankara 2009, s.62. 9 Abdlhak Kemal Yrk, Devletler Hususi Hukuku: Kitap 1 Giri Tabiiyet, stanbul 1938, s.91-92. 10 Yrk, Devletler Hususi Hukuku, s.136. 11 Bouineau, Fransada Devrim Dneminde Yurttalar ve Yurttalk, s.114-121. 12 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Sadaret Mhimme Kalemi (A.MKT.MHM), 518/2, Patersburg Sefaretinden Gelen Tahriratn Tercmesi, 5 Mart 1902. 13 Yrk, Devletler Hususi Hukuku, s.83. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl topraklarna Kafkasya ve Krmdan gelen muhacirlerden geri dnenler, tekrar Rusya tabiiyetini kabul etseler bile Rus hkmetince srgn ediliyordu. Babli de bu duruma dikkat ekerek, Krm ve Kafkas muhacirlerinin Rusyaya dnmesini engellemeye alyordu. Bk: James H. Meyer, Immigration, Return, and the Politics of Citizenship: Russian Muslims in the Ottoman Empire, 1860-1914, International Journal of Middle East Studies, 39/ 1, February 2007, s. 22-23; Dahiliye Nezareti Mecmuas, c.1, 1329, s. 129.

BRAHM SERBESTOLU

196

ahd ve ehl-i harp olarak ayrlyordu. Osmanl topraklarnda yaayan ehl-i ahd, tabiiyet hukuku erevesinde zimmi, muahid ve mstemen olarak grupta toplanyordu. Zimmiler, slam devletinin himayesinde yaarlard. syan etmedikleri, slama hakaret etmedikleri ve vergi dedikleri srece koruma altndaydlar.14 te ve dta zimmileri korumak devletin grevlerinden birisidir.15 Muahidler, anlama yaplm devlet tebaasn; mstemen de ticaret veya baka sebeplerle slam lkesine gelip, geici bir sre ikamet etme izni olan gayrimslimleri ifade etmektedir.16

Osmanl Devleti, slam kurallarnn izdii erevenin yannda imzalad ikili anlamalarla da tabiiyete dair kurallar koyuyordu. 1535 tarihli Fransz- Osmanl anlamasnda Fransz vatandalarnn Osmanl topraklarnda ikamet sresinin on yl olmasna karar verilmiti. Dier bir ifadeyle Fransz mstemen taifesinin zimmi muamelesi grmesi iin on yl mhleti vard.17

Osmanl Devleti, yapt anlamalarda fethettii topraklarda yaayan halkn tabiiyetini tespit eden maddelere de yer vermitir. Eski dnemlerden beri uygulanan, el deitiren topraklar halknn hkim olan devlet tabiiyetine gemesi ilkesi erevesinde III. Murad dneminde Venediklilerle imzalanan antlamayla, Bosna civarnda baz yerler, reayasyla birlikte Osmanl Devletine gemitir.18 Vasvar Antlamas da halkn topraklarnda kalmasn ve rencide edilmemesini ieriyordu.19 1700 tarihli Venedik ve Rusya ile yaplan Kk Kaynarca Antlamalar da, el deitiren yerlerde yaayan halkn isterlerse g edebileceklerini hkme balyordu.20

I. Tabiiyet Kanununa htiya Duyulmas A. Suiistimaller: Diplomasi, Ticaret, Himaye Avrupa devletleri, dou lkelerindeki tccarlarnn sorunlarn zmek ve

onlar yarglamak iin konsoloslar atamlard. Msr halifesi, henz 9. yzylda talyan Amalfi Devleti tccarna, skenderiyede ticaret yapma ve kendi konsoloslarna tabi olma hakk tanmt. Konsolos, diplomatik temsilci olmann yannda bal bulunduu lke tccarnn yneticisi ve yargc grevlerini de yapmaktayd.21

14 Bahaeddin Yediyldz, slm Hukukunda Zimmilerin Yeri, Trk Kltr, S. 290, Haziran 1987, s. 335-339. 15 Bahaeddin Yediyldz, Osmanl Dneminde Trk Toplumunun Gayr- Mslim Reyya Sunduu Hizmetler, Trk Kltr, S. 302, Haziran 1988, s. 324-325. 16 Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, stanbul 1992, s. 11- 14. 17 Mahmud Fuad, Tabiiyet, stanbul 1312, s. 56-57. 18 Muahedat Mecmuas, c.2, 1294, s. 131. 19 Muahedat Mecmuas, c.3, 1297, s. 91. 20 Muahedat Mecmuas, c.2, s. 109; Mahmud Fuad, Tabiiyet, s.43-45; Osman Kse, 1774 Kk Kaynarca Antlamas, Ankara 2006, s. 113-116. 21 Halil Celaleddin-Hrand Asadur, Ecanibin Memalik-i Osmaniyede Haiz Olduklar mtiyazat- Adliye, Dersaadet 1331, s.2-3.


197

Ticari ilikilerin artmasyla birlikte konsolosluk kurumu yaygnlat. lkeler, dnyann deiik corafyalarnda konsolosluk atlar. Konsoloslar, zamanla kendi vatandalarnn yannda yabanclarn da haklarn savunmaya baladlar. Bu erevede Venedik balyosu, Dou Roma topraklarnda Yahudi ve Katolik Ermenileri koruma altna ald.22

Osmanl topraklarnda da yabanc konsoloslara baz haklar tannyordu. 18. ve 19. yzyllarda genel olarak diplomat, ailesi, hizmetkrlar ve maiyetinde bulunan kiiler devletleraras prensipler erevesinde yerel hukuktan muaft. Geri kapitlasyonlar erevesinde ecnebiler, adli ve ekonomik ayrcalklara sahiptiler. Bunun iin diplomat olmaya gerek yoktu.23 Yalnz, Osmanl Devletini uratran sorun, Osmanl tebaasnn yabanc devlet konsolosu veya konsolos vekillii yapmasdr. 1727 ylndaki kaytlara gre Ege adalarnda grevli Fransz konsolosundan 8i Osmanl tebaasdr.24 Osmanl hkmeti, tebaasnn baka lkelerin konsolos veya konsolos vekillii yapmasn nlemeye alyordu.25 III. Selim, tebaann yabanc konsolosluklarda grev almasna reayamz cmle Frenk oluyor diye tepki gsteriyordu.26 II. Mahmud ise konsolos veya konsolos vekillii yapanlarla, patente27 veya pasaportlarla gezen tebaann durumuna itibar edilmemesini istiyordu. Bu dorultuda Sakz Adasnda Osmanl reayas olup, konsolos vekillii yapanlardan 6 kiinin patenteleri iptal edildi.28 Konsolos vekillii yapanlarn kanun ve nizamlara uymalar istendi. Aksi takdirde ar ekilde cezalandrlacaklar uyars yapld.29

Osmanl Devleti, konsolosluklar zerinden yaanan suiistimalleri nlemek iin ecnebi devletlerin vatanda bulunmayan mahallerde konsolosluk almasna kar kyordu. Ancak kar klar istenilen neticeyi vermekten ok uzakt. Rusya, tm itirazlara ramen Kk Kaynarca Antlamasyla elde ettii hakkn kullanarak, gayrimslim Osmanl tebaasnn youn olduu Eflak, Bodan ve Bucak gibi yerlerde konsolosluk at.30 Rusyann srarl tavr aslnda bu blgelerde, Avusturya-Macaristan ve Fransa ile giritii nfuzunu geniletme

22 Yasemin Saner Gnen, Osmanl mparatorluunda Yabanclarn Adli Ayrcalklar, (Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi 1998), s.13. 23 Gnen, Yabanclarn Adli Ayrcalklar, s.76-159. 24 Gnen, Yabanclarn Adli Ayrcalklar, s.172-173. 25 BOA, Hatt- Hmayun (HAT), 1409/57217, Arz Tezkiresi, 29 Zil-hicce 1206/18 Austos 1792. 26 BOA, HAT, 1412/57464, Arz Tezkiresi, 29 Zil-hicce 1208/28 Temmuz 1794. 27 Kiinin, koruma altnda olduunu gsteren belge. 28 BOA, HAT, 509/25014 D, Arz Tezkiresi, 23 Rebil-evvel 1226/17 Nisan 1811. 29 M. Macit Kenanolu, Ticaret Kanunnamesi ve Mecelle Inda Osmanl Ticaret Hukuku, Ankara 2005, s.44. 30 Osman Kse, Balkanlarda Rus Konsolosluklarnn Kuruluu ve Faaliyetleri, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 1/2, Fall 2006, s.153-171.

BRAHM SERBESTOLU

198

yarnn bir sonucuydu. nk 18. yzyldan itibaren sz konusu devletlerin konsoloslar patente ve pasaportlar Osmanl tebaasna geliigzel datyorlard.31 Eflak ve Bodanda 1808 ylnda Rusya himayesinde 120.000; Avusturyannsa 260.000 Osmanl tebaas vard.32

Osmanl tebaasnn, ecnebi devletlerin konsolos veya konsolos vekillii yapmasnn yannda, konsolosluk tercman olarak grevlendirilmesi de Osmanl Devleti iin bir baka sorundu. Ecnebi devletler, kendi konsolos tercmanlarn yetitirme projesinde baarl olmaynca gayrimslim Osmanl tebaasn tercman olarak kullanmaya devam ettiler. Konsolosluk tercmanlar Reislkttaptan berat alyordu. Beratlarda kiinin adyla birlikte hizmetin tr, yeri, maa ve beratn verili nedeni ak bir ekilde yazlyordu. Bununla birlikte kiinin isminin yazlmad beratlar da mevcuttu. Beratl tercmanlar, kapitlasyonlardan faydalanyordu. Hara ve cizye demiyor, mensup olduklar cemaatlerden farkl kyafet giyebiliyordu. Osmanl reayas zaten bu ayrcalklarn farknda olduundan uyarlara ramen geri adm atmyordu.33

Osmanl Devletinin dier devletlerle yapm olduu anlamalarda konsolosluk tercmanlarnn statlerine dair maddeler de yer alyordu. ngiltere(1675), Hollanda(1680) ve Fransa(1740) ile yaplm olan antlamalarda tercmanlara ticaret yapma hakk verilmiti. Osmanl hkmeti, sz konusu maddenin ecnebi uyruklu tercmanlar iin geerli olduunu iddia ediyordu.34

III. Ahmed, yaynlad fermanla gayrimslim Osmanl tebaasnn, konsolos tercman grevinden dolay cizyeden muaf tutulamayacan bildirdi. III. Mustafa dneminde ise hazineye zarar verdiinden tercmanlk berat suiistimallerinin engellenmesi talimat verilmiti.35 1762-1763 yllarnda Halepte yaplan kontrollerde beratl konsolos tercmanlar ve yanlarndaki hizmetlilerin saysnn 300den fazla olduu tespit edilmitir. Osmanl Devleti, 1766-1767 yllarnda ecnebi eliliklere verdii nota ile konsolos ve tercmanlarnn uymas gereken artlar bir kez daha bildirdi. Konsoloslarn, reayaya patente vermemesi, verilmi olanlarn geri alnmas ve tercmanlarn grev yerleri dna gidip esnaflk yapmalarnn engellenmesi isteniyordu.36 Ayn ikazlar I. Abdlhamid dneminde de yapld. Gayrimslim Osmanl tebaasnn tercmanlk berat alp, 31 BOA, HAT, 1140/45370, Eflak Kapkethdasnn Takriri, 29 Zilhicce 1230/2 Aralk 1815. 32 Caroline Finkel, Ryadan mparatorlua Osmanl Osmanl mparatorluunun yks 1300- 1923, ev: Zlal Kl, stanbul 2007, s.416-417. 33 Ali hsan Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, Ankara 1998,s.19-28; Necdet Kurdakul, Osmanl Devletinde Ticaret Antlamalar ve Kapitlasyonlar, stanbul 1981, s.72. 34 Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, s.29-30. 35 Glnihal Bozkurt, Alman ve ngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelimelerin I Altnda Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu (1839-1914), Ankara 1996, s.141-142. 36 Hilmi Bayraktar, XVIII ve XIX. Yzyllar Halep Eyaletinde Yabanc Devlet Konsolosluklarnn Himyn Suistimalleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 124, ubat 2000, s.189-190.


199

kuyumculuk, sarraflk ve uka ticaretiyle uratna dikkat ekiliyordu. ki ay ierisinde suiistimallerde bulunanlarn bundan vazgemesi isteniyordu.37 Ancak sonu yine baarszlkt. III. Selim, zmir, Halep, Akdeniz ve Ege Adalarndaki yneticilere gnderdii talimat sonrasnda yalnz Halepte konsolos tercman ve hizmetkar olup ticaretle uraanlarn saysnn 1.500 olduu grld.38 Bunlardan bazs Mora, Eriboz, Midilli, Akka ve Kudste konsolosluklarda tercman olarak grevliydi.39

Tm giriimlere karn ecnebi elilikler beratlar para karl satmaya devam ettiler. Mouradgea dOhsson, bir beratn fiyatnn 2.500 ile 4.000 kuru arasnda olmakla beraber, piyasa artlarna gre deitiini sylyordu. Rusya elileri, lkelerinin Karadeniz ticaretinde etkin rol oynamaya balamasndan sonra on bin kurua berat satt.40

1863 tarihli Konsolosluk Nizamnamesiyle, konsolosluklardaki suiistimallerin nlenmesine ynelik baz kararlar alnd. Konsolosluklarda alan Osmanl tebaasnn askerlik yapmas veya bedel-i askeriye demesi zorunluluu vurguland. Babli, nizamnamenin sekizinci ve dokuzuncu maddesinde aka ifade edildii zere yabanc konsolosluklarda istihdam edilmenin Osmanl tabiiyetinden kma anlamna gelmedii belirtti. Bu nedenle itirazlarn, hibir ekilde dikkate alnmamasn isteniyordu.41 Tm ikazlara ramen konsolosluklarda istihdam edilen Osmanl tebaasnn suiistimallerinin n alnamamtr.42

Berat verilirken yaanan suiistimaller, Osmanl tebaasna patente datmnda da grlyordu. Osmanl tebaasndan bazlar patente alarak yabanc lke himayesine giriyordu. III. Selim, gayrimslim tebaasnn berat veya patente alp, ecnebi devletler himayesine girmesini ikazlara ramen engelleyemeyince farkl bir yola bavurdu. Bu yol mstemen tccarla ayn haklara sahip Avrupa Tccar adyla gayrimslim Osmanl tccar snf oluturmaktr.43 Avrupa Tccar snfnn oluturulmasnn amac, Osmanl Devletinin mali ynden zarar grmesini nlemekti. Gayrimslim reayann, 37 Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, s.39. 38 Blent Ar, Osmanl Kapitlasyonlarnn Tarihesi ve Mahiyeti, Yeni Trkiye, S.32, Mart-Nisan 2000, s.245-246. 39 Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, s.49-50. 40 Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, s.31-33. 41 BOA, Meclis-i Vkela (MV), 49/4, Meclis-i Vkela Karar, 8 Terin-i sani 1305/20 Kasm 1889. 42 BOA, Cevded Hariciye (C.HR), 4164, Arz Tezkiresi, 13 Rebil-evvel 1284/15 Temmuz 1867; BOA, Dahiliye Hukuk Mavirlii (DH.HM), 9/38, Temett Vergisinden Dolay Ecnebi Konsolatolarnda Mstahdem Tercmanlar Hakknda Olunacak Muamele, 21 Temmuz 1328/3 Austos 1912. 43 BOA, HAT, 489/23982, Arz Tezkiresi, 1805; Mbahat Ktkolu, Ahidnmeler ve Ticaret Muhedeleri, Yeni Trkiye, S.32, Mart-Nisan 2000, s.225.

BRAHM SERBESTOLU

200

ecnebi himayesine girmenin cazibesi kalmayacandan suiistimalden vazgeecei ngrlyordu.44

Avrupa tccar projesinin de istenilen sonucu vermedii ok gemeden grld. Britanyann zmir konsolosu Werry, 12 Temmuz 1825 tarihinde, Viyana Kongresinden sonra yon adalarndan 1.500 kiinin ngilterenin himayesine gemek iin talepte bulunduunu rapor ediyordu.45 1837de ise stanbuldaki eli Ponsonby, lkesine gnderdii mektubunda ecnebilerin salam olduu korumadan Osmanl tebaasnn kolay kolay vazgeemeyeceini yazyordu. Bablinin itirazlar karsnda konsoloslar geri adm atmyordu.46 Yine ngilterenin Midilli konsolosu Newton, 1852 ylnda ngiliz himayesinin, mahkemelerde salad avantajlar dolaysyla revata olduunu sylyordu. Halkn ngiliz himayesine girmek iin her yolu denediinden bahsediyordu.47 Artan himaye vakalar nedeniyle ngiliz yetkililer dahi bazen kendi konsoloslarn ikaz etmek zorunda kalyordu. ngiltere maslahatgzar, bir uyarsnda snrn almamasn istiyordu.48

Suiistimaller, Osmanl aydnlarnn da dikkatini ekmiti. Ziya Paa, ticaretle uraan ve hkmetle sorunu olan Osmanl tebaasnn, yabanclarn sahip olduu haklardan faydalanmak iin ecnebi tabiiyetine girip amalarna ulatklarn yazyordu.49

B. Kaybedilen Topraklar, Bamsz Devletler ve Gler 1. Kaybedilen Topraklar ve Tabiiyet Tartmalar Kurulu ve ykselme dnemlerinde Osmanl toplumunda gler fethedilen

topraklara doru yaplyordu. Ancak toprak kayplarnn balamas glerin ynn tersine evirdi. Kaybedilen topraklarda yaayan Mslmanlar, Osmanl Devletinin elinde kalan blgelere g etmeyi tercih ediyordu. 19. yzyln balarnda Yunanistann bamszlyla g etmek zorunda kalan Mora muhacirleri ve memleketleri igal edilen Cezayirlilerin gleri, Osmanl Tabiiyet Kanunu ncesinde, tabiiyet sorunlarnn yaanmasna sebep olmutu.

44 Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, s.6471; Ali hsan Ba, Osmanldan Cumhuriyete Trk-Mslman Burjuvazisi Oluturma abalar, Yeni Trkiye, S.32, Mart-Nisan 2000, s.267-268; Bruce Masters, The Sultans Entrepreneurs: The Avrupa Tccaris and the Hayriye Tccaris in Syria, International Journal of Middle East Studies, 24, November 1992, s.579- 597. 45 Uygur Kocabaolu, Majestelerinin Konsoloslar ngiliz Belgeleriyle Osmanl mparatorluundaki ngiliz Konsoloslar (15801900), stanbul 2004, s.30-31. 46 Kocabaolu, Osmanl mparatorluundaki ngiliz Konsoloslar, s.64. 47 Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu, s.140. 48 BOA, rade Hariciye (.HR), 8553, ngiltere Devleti Maslahatgzar Tarafndan ngiliz Konsoloslarna Gnderilen Talimat Sureti, 19 Haziran 1858. 49 etin Yetkin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, stanbul 1992, s.110.


201

Yunanllarn, bata Mora olmak zere olmak zere pek ok yerde Trkleri katletmeleri, Mslmanlarn gn kanlmaz kld.50 Mora muhacirlerinin Osmanl topraklarna akn etmesiyle birlikte Osmanl Devleti, Mslmanlarn tabiiyeti konusunda Yunanistan ile grmelere balad. mzalanan protokolle Yunanistana braklan topraklar halkndan olup, 16 Haziran 1830 ile Temmuz 1837 balangcna kadar, verilen mehil mddeti zarfnda Osmanl topraklarna yerlemek iin gelen ve Yunanistandaki mlkleriyle alakalarn kesmi olanlar Osmanl tebaas saylacakt.51 On sekiz ay mhlet tannan Trkler52, vatan belledikleri topraklarn terk etmek istemediler. Ancak yllar getike aresiz kalp Osmanl topraklarna geldiler. Osmanl tabiiyetini kabul edip iskn edildiler.53

Mora muhacirlerinin tabiiyetinin tespiti Osmanl Devletinin topraklarndan ayrlp bamszln ilan eden bir devletle yapm olduu ilk grmedir. Bu erevede Rumlarn tabiiyeti de Yunanistanda veya Osmanl topraklarnda yaamaya devam etmeleri paralelinde belirlenecektir. Ancak Rumlar, kendilerini Osmanl kanunlarndan kamak iin Rusya himayesine girmek veya Yunan tabiiyetini tercih etmek arasnda zgr hissediyordu. Yunanistanda istedikleri ekonomik refah bulamadklarnda da Anadolunun yolunu tutuyorlard.54 Bir tespite gre Osmanl topraklarnda yaad halde Yunanistan vatanda olduunu iddia eden 300.000 kiiden yarsnn ebeveynleri Osmanl vatandayd. Bu durum Rumlarn, Yunan devletinin kurulmasndan sonra tabiiyet suiistimallerini ortaya koyuyordu. Yalnz stanbulda, Osmanl tebaas olduu kesin olup, yine de Yunanllk iddiasnda bulunan 21.000 Rum vard.55 zmirde ise 1830larda 20.000 civarnda Rum varken, 1870lerin banda bu say 75.000e kmt. stelik bunlarn te biri Yunanistan vatandayd.56 Osmanl Devleti, topraklarnda Yunanllk iddiasnda bulunan Rumlarn

50 Ali Fuat ren, Balkanlarda lk Dram Unuttuumuz Mora Trkleri ve Eyaletten Bamszla Yunanistan, stanbul 2009. 51 Muahedat Mecmuas, c.2, s.278-279. 52 BOA, HAT, 1222/47792, Yunan Elisi Tarafndan Tercmana Verilen Talimatnamenin Tercmesi, 29 Zil-hicce 1251/16 Nisan 1836. 53 1848 ylnda Yunanistandan Osmanl topraklarna 147 aileden toplam 341 muhacir geldi. Bk: BOA, Hariciye Mektubi Kalemi (HR.MKT), 21/2, Arz Tezkiresi, 23 Receb 1264/25 Haziran 1848. 54 Nedim pek, mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Trabzon 2006, s.91-92; Mbahat S. Ktkolu, Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlarnn Tutumlar ve Sonular, nc Askeri Tarih Semineri Trk- Yunan likileri, Ankara 1986, s.152-156; lber Ortayl, Tanzimat Dneminde Yunanistan ve Osmanl mparatorluu, nc Askeri Tarih Semineri Trk- Yunan likileri, Ankara 1986, s.169. 55 Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, ev: Ali Read, stanbul 1999, s.315-316; Muammer Rait Sevi, Devlet Hususi Hukuku c.1, Tabiiyet- Yabanclar Hukuku- Kanunlar htilaf, stanbul 1937, s.26. 56 Gerasimos Augustinos, Kk Asya Rumlar, ev: Devrim Evci, Ankara 1997, s.25-29.

BRAHM SERBESTOLU

202

saysndaki art karsnda, 1855 ylnda iki lke arasnda imzalanan ticaret antlamasna tabiiyete dair bir madde ekletmeye alt. Fakat baarl olamad.57

Tabiiyet kanunu ncesinde Osmanl Devleti, Cezayirlilerin tabiiyetine dair sorunlar yaad. Cezayir, Fransa tarafndan igal edilince Cezayirliler, bata Suriye olmak zere Osmanl topraklarna g etmeye baladlar.58 Cezayirli ilk gmen grubu, Ahmed bin Salim liderliinde 560 kiiden oluuyordu. Suriyeye gelen gmenlerin Fransa ile herhangi bir balar olup olmad aratrld. nde gelen Cezayirli gmenleri vilayet meclisine arp, tabiiyetleri konusunda duyulan tereddtler kendilerine bildirildi. Gmenlerden, Osmanl Devletinin tabiiyetinde kalacaklar ve baka bir devletin himayesine girmeyeceklerine dair senet alnd.59

Suriyeye yerletirilen Cezayirli ilk gmen kafilesinde sorun yaamayan Osmanl Devleti, sonradan gelen kafilelerde kendisini biranda Franszlarla, tabiiyet tartmasnn iinde buldu. Cezayirli gmen kafilesi ama gelirken soyulmutu. Fransa elisinin devreye girmesiyle Cezayirlilerin baz eyalar geri alnd. Fransz eli, Cezayirlilerin kendi lkesinin uyruunda bulunduu gerekesiyle eyalar bizzat teslim etmek istedi. Bu olaydan sonra Babli, Cezayirlilerin tabiiyetine dair bir srtmeye mahal vermemek iin gmenleri, ecnebi konsolosluu olmayan yerlere iskan etme karar ald.60

Osmanl Devleti, Cezayirlilere lkenin bir toprandan baka bir toprana g etmi kiiler olarak bakyordu. Tabiiyet tartmalar sonlandrmak iin Babli, Cezayirlilerin nderi Emir Abdlkadir ve ailesine maalar, nianlar ve grevler verme yoluna gitti.61

Hem Yunanistann bamszl sonrasnda Mora muhacirleri ve Osmanl Rumlarnn tabiiyeti, hem de Cezayirlilerin durumu Osmanl Devletinin tabiiyet konusunda hukuk boluunu ortaya koymutur. 57 Fraerli Mehdi, mtiyzt- Ecnebiyenin Tatbikat- Haziras, Samsun 1325, s.41. 58 Jean- Claude Vatin, lAlgrie Politique Historie et Socit, Paris 1974,s. 137-140; Charles- Robert Ageron, Modern Algeria A History from 1830 to the Present, Translated by: Michael Brett, London 1991, s. 9- 27. 59 BOA, HR.MKT, 60/71, Cezayir-i Garb Ahalisinin sknlarna Dair am Meclisinden Babliye Takdim Klnan Mazbata Sureti, 5 Safer 1264/ 12 Ocak 1848; BOA, rade Meclis-i Mahsus (.MMS), 2079, Sadarete Gnderilen Mazbata, 5 Rebil-ahr 1264/11 Mart 1848; BOA, Cevded Dahiliye (C.DH), 14153, am Valisine Takrir, 25 Rebil-ahr 1264/ 31 Mart 1848; . Tufan Buzpnar, Suriyeye Yerleen Cezayirli Muhacirlerin Tbiiyeti Meselesi (1847-1900), slm Aratrmalar Dergisi, S.1, 1997, s.91-106. 60 BOA, rade Meclis-i Vala (.MVL), 3517, Arz Tezkiresi, 6 Safer 1265/1 Ocak 1849; BOA, .MVL, 4656, Arz Tezkiresi, 5 evval 1265/24 Austos 1849. 61 BOA, rade Dahiliye (.DH), 71127, Arz Tezkiresi, 3 Austos 1299/15 Austos 1883; BOA, .DH, 102126, Arz Tezkiresi, 6 Eyll 1299/18 Eyll 1883. Abdlkadirin Cezayirliler zerindeki etkisi iin bk: Eliezer Tauber, The Political Role of the Algerian Element in Late Ottoman Syria, International Journal of Turkish Studies, 5/12, 19901991, s.27-45.


203

2. D Gler 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren Ruslar, Osmanl topraklarndaki

gayrimslimleri Rusyaya gertip iskan ediyorlard. Ancak, iskan edilen reaya Rus ynetiminden memnun olmaynca geri dnmenin yollarn aryordu. Osmanl Devleti, topraklarn terk eden reayasnn yaad sknt karsnda tekrar eski yurtlarna dnmesine izin veriyordu. Buna ramen Ruslarn telkinleri sonrasnda gerek Anadoludan gerekse de Rumeliden Bulgar, Ermeni ve Rumlar, Rusyaya ge devam etmitir.62

Osmanl topraklarndan darya yaplan glerden bir dieri de 19. yzyln ortalarndan itibaren, bata Ermeniler olmak zere, Amerikaya yaplmtr. lk Ermeni gmenlerin eitim amacyla gitmeleri ve ilerinden din eitimi alm genlerin misyonerlerle birlikte almalar, Amerikaya ilk glerdeki misyonerlerin etkisini ortaya koymaktadr. Ancak Osmanl topraklarna dnenler arasnda Amerikan pasaportuna sahip olanlar, Osmanl-Amerikan ilikilerinde yeni bir sorunun habercisiydiler. 1850lerden itibaren balayan ve Cumhuriyet dneminde de devam eden tabiiyet sorunu, iki lke ilikilerini ve dostluunu glgelemitir.63

D gler balamnda Osmanl Devletinde tabiiyet kanununun eksikliini gndeme getiren nemli bir gelime de yabanclarn Osmanl topraklarna yerlemek iin davet edilmesi esnasnda yaanmtr. Avrupann eitli lkelerinde ilanlar veren Babli, baz teviklerle Osmanl topraklarna gmen kabul edeceini bildiriyordu. lanlar okuyan Avrupallar, Osmanl sefaretlerine mracaat ederek, ayrntlar hakknda bilgi ediniyordu. Fakat Berlin Sefaretine yaplan mracaatta tabiiyet artlarna dair bilgi isteyenlere net cevap verilememiti. stanbulla gren Berlindeki Osmanl Sefiri, muhacirler hakknda takip edilecek tabiiyet ilemlerine dair bilgi istiyordu.64

Avrupa gazetelerine gmenler iin ilan verilirken, Krm ve Kafkasyadan yzbinlerce Mslman ve Yahudi, Osmanl topraklarna snyordu. Osmanl Devleti de mmkn olduunca hzl bir ekilde Krm ve Kafkas gmenlerini iskn etmeye alyordu. skn edilen gmenlerin ellerindeki Rus pasaportlar, tabiiyet sorunu yaanmasn nlemek iin Osmanl memurlarnca alnyordu.65

62 pek, Gler, s.269-287; Kemal Beydilli, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Rusyaya Grlen Ermeniler, Trk Tarih Belgeler, S.17, Ankara 1988,s. 365-434; Ufuk Glsoy, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Rumeliden Rusyaya Grlen Reaya, stanbul 1993; Mahir Aydn, Vidin Bulgarlarnn Rusyaya G Ettirilmeleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S.53, Nisan 1988, s. 67-79. 63 Bill N. imir, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s.81-103. 64 Ufuk Glsoy, Osmanl Topraklarna Avrupadan Muhacir skn (1856-1859), lm Aratrmalar, S.3, stanbul 1996, s. 53-54. 65 brahim Serbestolu, Krm Sava Sonrasnda Samsunda G ve Gmen Sorunu, Gemiten Gelecee Samsun, Birinci Kitap, Ed. Cevdet Ylmaz, Samsun 2006, s.94.

BRAHM SERBESTOLU

204

C. Sonusuz Giriimler: Tabiiyet Suiistimalleri Dolaysyla Yabanc Eliliklerin Uyarlmas

Osmanl tebaasnn ecnebi tabiiyeti iddialar artnca, Mustafa Reid Paa 1841 ylnda ecnebi sefaretlerine uyar yazs gnderdi. Yazda tabiiyet deitirenlerin ay ierisinde, uhdelerinde bulunan gayrimenkulleri Osmanl tebaasna devrederek Osmanl topraklarn terk etmeleri isteniyordu.66 Ancak Bablinin bu teebbsnden beklenen sonu alnamaynca 1845 ylnda yabanc devlet tabiiyeti iddiasnda bulunanlarn durumlarnn mahallinde tespit edilmesi isteniyordu. Ecnebi tabiiyetinde olduklar kesin olanlara emlak ve arazilerini satmalar iin yine mhlet verilecekti.67

Bablinin uyarlarna ramen sorun devam etmesi zerine 1851 ylnda ecnebi eliliklere bir mzekkere gnderildi. Mzekkerede Osmanl tebaasnn ecnebilik iddiasnda bulunmalar nedeniyle hukukun tm Osmanllara eit ekilde uygulanamadndan yaknlyordu. Ecnebi tabiiyetine gemi olan Osmanllarn ay ierisinde gayrimenkullerini elden kartp lkeyi terk etmeleri gerektii tekrarlanyordu. Bu sre sonunda halen Osmanl topraklarnda ikamet edenlere Osmanl tebaas muamelesi yaplmaya devam edilecekti.68

Amerikan elisinin raporuna gre 1860 ylnda stanbulda elli bin civarnda Osmanl tebaas ecnebi devletler himayesine girmiti.69 Babli 1860 ve 1862de elilikleri uyard halde yine sonu alamad.70 Bunun zerine 1863 ylnda Osmanl topraklarnda bulunan ecnebi konsoloslara dair nizamnameyle baz kstlamalar getirilmeye alld. Ancak kstlamalar diplomatik misyonlarla balantl olan Osmanl tebaasna ynelikti. Nizamnameye gre bakonsolosluklar drt, konsolosluk , konsolos vekaletleri ve memurlar da iki tercman ve yasak istihdam edeceklerdi. Fazladan istihdam edilecek grevliler iin ya Osmanl hkmetinden izin alnacak ya da bu grevliler imtiyazlardan yararlanamayacakt. mtiyazlar, grevlinin ahsna mnhasr olup, grev yaptklar srece geerliydi. Yalnz, ecnebi diplomatik misyonlarda grev almak, hibir ekilde Osmanl tabiiyetinden kmak anlamna gelmiyordu.71

66 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c.VII, Ankara 1988, s. 175-176. 67 Gnen, Yabanclarn Adli Ayrcalklar, s.200. 68 lhan Unat, Trk Vatandalk Hukuku (Metinler- Mahkeme Kararlar), Ankara 1966, s. 1-3. 69 Selhi R. Sonyel, Osmanl mparatorluunda Koruma (Protege) Sistemi ve Ktye Kullanl, Belleten, S. 213, Austos 1991, s. 367. 70 Fraerli Mehdi, mtiyzt- Ecnebiyenin Tatbikat- Haziras, s.35-37. 71 Konsolosluk Nizamnamesi, Dstur, 1. Tertip, 1.c, s. 772, madde 1; Nizamname iin ayrca bk: BOA, .HR, 11440, Memalik-i ahanede Bulunan Dvel-i Ecnebiye Konsolosluklar Hakknda Tanzim Klnan Nizamname Tercmesi.


205

Osmanl Devletinin uyarlar veya yaynlad nizamnamelere ramen Osmanl tebaasna dair tabiiyet tartmalar devam ediyordu. Ancak Osmanl Devleti, uluslararas ilikilerde, kendisine temel oluturacak tabiiyet kanunundan yoksundu.

II. Osmanl Tabiiyet Kanunu Osmanl Tabiiyet Kanununun gerekesinde baz gayrimslim Osmanl

tebaasnn bir mddetten beri pasaport alarak ecnebilik iddiasnda bulunmalarndan ikayet ediliyordu. Bu tr suiistimallerin nlenmesi adna Avrupa lkelerinde olduu gibi bir tabiiyet kanununun yaplmasnn zorunluluuna iaret ediliyordu.72

almalar sonucunda, 28 Ocak 1869 tarihinde Osmanl Tabiiyet Kanunu kabul edildi. Dokuz maddeden oluan Osmanl Tabiiyet Kanununa gre, ebeveyni veya babas Osmanl tabiiyetinde olan kii Osmanl tebaas olarak kabul ediliyordu. Ebeveyni ecnebi olduu halde Osmanl topraklarnda doanlar reit olduu andan itibaren yl iinde Osmanl tabiiyetini talep edebilecekti. Reit bir ecnebi, Osmanl topraklarnda be yl srekli ikamet ederse bizzat veya vekletle Hariciye Nezaretine bavurarak Osmanl tabiiyetine geebilecekti. Osmanl Devleti, Osmanl tabiiyetine gemek iin gerekli artlar yerine getirmemi olan ecnebileri de istisna durum erevesinde tabiiyetine kabul edebilecekti. Osmanl tabiiyetinde iken baka devlet vatandalna geenlere, tabiiyet deitirdikleri tarihten itibaren ecnebi olarak muamele edilecekti. Fakat Osmanl hkmetinden izinsiz tabiiyet deitirenlerin muameleleri yok hkmnde saylabilecekti. Bylece bu tr tabiiyet deiiklikleri geersiz kabul edilip kiiler hakknda Osmanl tebaas muamelesi yaplabilecekti. Yurtdnda izin almakszn tabiiyet deitiren veya askerlik yapan Osmanl tebaasn, Osmanl Devleti isterse tabiiyetten kartabilecekti. Bu ekilde Osmanl tabiiyetinden kartlm kiiler Osmanl topraklarna geri dnemeyeceklerdi. Ecnebi ile evlenen Osmanl kadn da einin vefat sonras, talep etmesi halinde sene iinde tekrar Osmanl tabiiyetine geebilecekti. Osmanl tabiiyetinden km veya kartlm kiilerin ocuklar kk dahi olsa Osmanl tabiiyetinde kalmaya devam edecekti. Ayn ekilde Osmanl tabiiyetine giren ecnebinin reit ocuu da babasndan dolay Osmanl tebaas saylmayacakt. Osmanl topraklarnda ikamet eden herkes Osmanl tebaas olarak kabul ediliyordu. Ecnebilik iddiasnda bulunanlarsa bu iddialarn ispat etmek zorundaydlar.73

Osmanl Tabiiyet Kanunu, slam dnyasnda ilk sekler vatandalk kanunudur. 1851 tarihli Fransz vatandalk kanunu rnek alnarak hazrlanmtr.74 Kanuna gre Osmanl tabiiyetine gemek iin iki nemli art 72 BOA, Dosya Usul radeler Tasnifi (.DUT), 90/66, Tabiiyet-i Osmaniyye Kanunu Hakknda Mtalaa, 9 Haziran 1284/ 21 Haziran 1868. 73 BOA, Yldz Esas Evrak (Y.EE), 41/133, Tabiiyet-i Osmaniye Kanunu, 14 evval 1285/28 Ocak 1869; Dustr, 1.Tertip, 1. cilt, s. 16-18. 74 Rona Aybay, Vatandalk Hukuku, stanbul 2004,s. 65-66.

BRAHM SERBESTOLU

206

vard. Birincisi reit olmak, ikincisi de Osmanl topraklarnda be yl ikamet etmekti. Kanun hazrlanrken rt yann ne olmas gerektii tartld. Osmanl tabiiyetine girmek isteyenler iin lkelerinde geerli olan ya snr kabul edildi.75 Osmanl tebaas iinse rt yann, Memrn-i Mlkiye Terakki ve Tekt Kanunu, Ahz- Asker Kanunu ve Eytm Nizmnmesi dikkate alnarak yirmi olduuna karar verildi.76

Be yllk ikamet sresinin kullanlmas aamasnda tabiiyet kanununun istisnai hkmne ska bavurulduu grld77. zellikle bata muhacirler olmak zere Osmanl tabiiyetine girmek isteyenlere istisna maddesi uygulanmtr. Burada insan hassasiyetlerin yannda din referanslarn da dikkate alnd phesizdir. htida eden gayrimslimlerin, dileke vermeleri halinde hemen Osmanl tabiiyetine kabul edilmeleri bu gr desteklemektedir.78 Zamanla ihtida ettii iddiasyla Osmanl tabiiyetine geip mensup olduklar devlet kanunlarndan kaanlar tespit edildi. Suiistimaller devletleraras sorun haline gelince 1913 ylnda ihtida dolaysyla, Osmanl tabiiyetine kabulde uygulanan istisnadan vazgeildi.79 Mslman olmann dorudan Osmanl tabiiyetine gemek anlam tamad ilan edildi.80

Osmanl Tabiiyet Kanunu, evlenen kadnn kocasnn tabiiyetine gemesini ngryordu. Kanun bu ynyle Fransz, ngiliz ve Alman kanunlaryla rtyordu.81 Evlilik dolaysyla Osmanl tabiiyetinden kmak iin izin alnmasna gerek yoktu.82

Tabiiyet Kanunu, evliliin, kadnn tabiiyetine etkisini ifade etmesine ramen erkein tabiiyetine nasl etki ettiine dair bir madde iermiyordu. Bu belirsizlik, itihat oluturularak kapatlmaya allyordu. Fransa ve talya, Osmanl erkeiyle evlenen vatandalarnn Osmanl tabiiyetine gemi saylamayacana karar vererek, itihat yerine kanun maddesinin gerekliliine

75 Bu ya Belikada on dokuz iken, Fransada yirmi birdi. Bk: Mahmud Fuad, Tabiiyet, s.19-23. 76 Mahmud Fuad, Tabiiyet, s.37-38. 77 Cihan Osmanaaolu, Tanzimat Dnemi tibaryla Osmanl Tbiiyetinin (Vatandalnn) Geliimi, stanbul 2004, s. 209-211.78 BOA, Sicil-i Nfus Tahrirat Kalemi (DH.SN.THR), 34/62, htida Edenler Hakknda Meri Muameleye Dair Adliye ve Mezahib Nezareti Tezkiresine Derkenar, 9 evval 1328/14 Ekim 1910. 79 Dahiliye Nezareti Mecmuas, c.1, 1329, s. 12-13. 80 BOA, Dahiliye dare (DH. D), 116/60, Dhiliye Nezaretinden Tamim, 13 Mart 1329/ 26 Mart 1913; BOA, DH. HM, 13/48, Dahiliye Nezaretinden lan, 2 Nisan 1329/19 Nisan 1913. 81 Rona Aybay, Kadnn Uyrukluu zerinde Evlenmenin Tesiri, Ankara 1980, s. 3-8; BOA, DH.HM, 1-1-/8-5, Tebaa-y Ecnebiye le zdiva Eden Tebaa- Osmaniyenin Tabiiyetleri Hakknda, 4 Temmuz 1333/4 Temmuz 1917. 82 BOA, Y.EE, 33/27, Tamim, 15 Ramazan 1304/ 7 Haziran 1887.


207

vurgu yapyordu.83 Babli de sorunun zm iin ehbenderlerin yetki ve grevlerine dair nizamnamenin, tabiiyetin tescili ksmna bir madde ekledi. Bylece sorun zlm oldu.84

III. Osmanl Tabiiyet Kanununa Yabanc Devletlerin Tepkisi ve Uygulamalar

Osmanl tebaasnn ecnebi pasaportuna sahip olmas, pasaport sahibine ve pasaport veren devlet diplomatlarna da ayrcalk salyordu. Ecnebi pasaportuna sahip kii Osmanl kanunlarndan kaarken, pasaport veren devletler, vatandann haklarn savunmak bahanesiyle Osmanl Devletinin iilerine karyordu. Osmanl Tabiiyet Kanununun yrrle girmesinden sonra ayrcalklarnn olumsuz etkileneceini dnen devletler itirazlara baladlar. tiraz kanunun, uluslararas hukuka uygunluunu zerinden yaplyordu. Ayrca kanun geriye dnk uygulanacak m sorusuna cevap aranyordu.85

Osmanl Tabiiyet Kanununa itirazlar karsnda Fransa ve Avusturya, Osmanl Devletine destek verdi. ki devlet de yasann kapitlasyonlara ve uluslararas hukuka aykr olmadn akladlar. Babli de, yasann geriye dnk uygulanmasnn kesinlikle sz konusu olmadn, endielerin yersiz olduunu belirtti.86

Rusya ve Yunanistan, yaplan aklamalara ramen akllardaki soru iaretlerinin silinmediini sylyordu. Her eyden nce kanunun hazrlan srecinde kendilerine bilgi verilmesi gerektiinde srar ediyorlard. Verilen teminatlara itibar etmiyorlard.87 Osmanl Devleti de kanunun yabanc devletlerle mzakere edilmesini i ilerine mdahale olarak algladn bildirip taviz vermedi.88

Kanunun yrrle girmesiyle birlikte, geriye dnk uygulanmayacana dair sylemlerin Osmanl memurlar zerinde etkisi hemen grlmeye balad. Kanun sonrasnda, izin alp tabiiyet deitirenlerden dolay sorun yaanmad halde, kanun ncesi tabiiyetini deitirdiini iddia edenler kar yaplacak muamele ak deildi. Memurlar, kiinin beyann ve konsolosluklarn tasdikini dikkate alyordu. Bu da yalan beyan ve destekle tabiiyet deitiren kiilerin oalmasna yol ayordu. Hariciye Nezareti, ecnebi pasaportu bulunanlarn 83 BOA, Yldz Resmi Maruzat (Y.A.RES), 61/62, Arz Tezkiresi, 11 Mays 1308/ 23 Mays 1892. 84 Osman Fazl Berki, Trk Hukukunda Evlenmenin Tabiiyete Tesiri, A..Hukuk Fakltesi Dergisi, c.3, S. 1-4, 1946, s. 49. 85 Gnen, Yabanclarn Adli Ayrcalklar, s.203. 86 Gnen, Yabanclarn Adli Ayrcalklar, s.203. 87 Muammer Rait Sevi, Devlet Hususi Hukuku c.1, Tabiiyet- Yabanclar Hukuku- Kanunlar htilaf, s. 26-27. 88 Karal, Osmanl Tarihi, s.177.

BRAHM SERBESTOLU

208

verdikleri matbu evrak zerinden iddialarn aratracak ve nihai karar verecekti.89

19. yzyln sonlarna doru Ermeni glerindeki arta paralel olarak uygulamada baz deiiklikler oldu. ura-y Devlet, 17 Ocak 1893 tarihli kararnda, tabiiyet deitirenlere izin verilmesinin, bir daha Osmanl topraklarna dnmemeyi taahht etmeleri artna bal olduunu bildirdi.90 ura-y Devletin karar sonras beyanname alnmaya baland. Beyannameye ramen Osmanl topraklarn terk etmeyenlerden de ecnebi tabiiyeti iddiasnda bulunmayacana dair kefaletli senet isteniyordu.91 Konsoloslarn mdahalesi halinde snr d etme seeneine bavurulacakt.92

Tabiiyet Kanununun yrrlkte olduu II. Abdlhamid dneminde sekler tabiiyet anlayna aykr kabul edilebilecek uygulamalara rastlamak mmkndr. Sultan Cezayirlilerin Osmanl tabiiyetini tercih etmeleri iin tarikat eyhlerinin dini gcnden yararlanmt. Bu durum tabiiyet tercihinde henz daha dinin etkisinin gz ard edilmediini gsteriyordu.93

1914te Kapitlasyonlar kaldrdn ilan eden Osmanl Devleti, tabiiyete dair uygulamalarnda deitiini bir genelge ile valiliklere bildirdi.94 Uluslararas hukuk erevesinde ilemlerin yaplaca ilan edildi. Genelgeye gre konsoloslarn mdahaleleri dikkate alnmayacakt. Yalnzca Osmanl tabiiyetine gemek iin bavuruda bulunanlar hakknda detayl aratrma yapldktan sonra, uygun grlenler kabul edilecekti.95 Ancak Dnya Savandan yenik ayrlmas Osmanl Devletinin tek tarafl ve uluslararas hukuk gvencesiyle ald kararlarn uygulanmasn imkansz kld. Milli Mcadele sonrasnda tabiiyet

89 BOA, Yldz Perakende (Y.PRK.A), 3/81, Arz Tezkiresi, 22 Kanun- sani 1299/3 ubat 1884; BOA, MV, 23/51, Meclis-i Vkela Karar, 13 Austos 1303/25 Austos 1887; BOA, Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT), 1456/77, Umum Talimatname, 11 Eyll 1303/23 Eyll 1887. 90 Unat, Trk Vatandalk Hukuku, s.23-24. 91 BOA, rade Hususi (.HUS), 28, rade-i Seniyye, 7 Ramazan 1323/ 5 Kasm 1905. 92 Unat, Trk Vatandalk Hukuku, s.25. 93 hsan Sreyya Srma, Fransann Kuzey Afrikadaki Smrgeciliine Kar Sultan II. Abdlhamidin Panislmist Faaliyetlerine Ait Birka Vesika, Tarih Enstits Dergisi, S. 7-8, stanbul 1976-1977,s. 159- 169. 94 BOA, DH.HM, 30/131, Telsikini stida Edecek Ehasn Tebdil-i Tabiiyetleri, 22 Haziran 1331/5 Temmuz 1915. 95 BOA, Dahiliye Emniyet-i Umumiye Ecanib Kalemi (DH.EUM.ECB), 1/28, Dahiliye Nezaretine Tahrirat, 16 Haziran 1331/29 Haziran 1915; BOA, Dahiliye Emniyet-i Umumiye Evrak Odas (DH.EUM.VRK), 15/18, Dahiliye Nezaretinden Tamim, 22 Haziran 1331/5 Temmuz 1915.


209

sorunlar Lozan Bar Antlamasyla zlmeye alld. Yaplan grmeler sonucunda tabiiyet tartmalar ksmen anlamayla sonulanmtr96.

Sonu

18. yzyldan itibaren Osmanl Devletinin zm arad sorunlardan birisi de reayann, ecnebi devletlerin himaye ve tabiiyetine girmesidir. Reayann amac kapitlasyonlardan yararlanarak Osmanl kanunlarn kurtulmakt. Ecnebi devletler ise hem Osmanl topraklarnda nfuzunu/nfusunu arttrarak baz ayrcalklar ve mdahale imkan salamaya alyorlard. Osmanl hkmetleri, daha ok mal boyutuyla algladklar soruna 18. yzyl boyunca giriimlerine ramen zm bulunamad. Ancak 19. yzylda Yunanistann bamszl, Cezayirin Fransa tarafndan igali ve dnyadaki nfus hareketlilii Osmanl Devletinin himaye ve tabiiyet sorununa bakn deitirdi. Olay sadece mal bir konudan te, hukuk boyutuyla da alglanmaya baland.

Tabiiyet sorununun zmnde hukuk boyut tebaann eitlii zerine kurulmutu. Tanzimat ve Islahat Fermanlaryla hayata geirilmeye allan reformlarla din ve mezhep fark gzetmeksizin, herkesi Osmanl emsiyesi altnda toplayacakt. Osmanlclk olarak adlandrlan bu politika 1869 tarihli Osmanl Tabiiyet Kanununa da yansmtr.

Osmanl Tabiiyet Kanununun hazrlanmasnda dier pek ok alanda grld zere yine Avrupa rnek alnmtr. 1851 Fransz kanunundan esinlenerek hazrlanan Osmanl Tabiiyet Kanunu, din referanslar yerine dnyev ltleri gz nnde tutuyordu. Ancak Mslmanl kabul edenler istisna hkmlerden yararlandrlarak, gerekli artlar yerine getirmeden Osmanl tabiiyetine kabul ediliyordu. Bu durum Osmanl Devletinde sekler tabiiyet anlaynn henz tam anlamyla oturmad gsteriyordu. Yine de tabiiyet sorunlarnn zmne dair devletleraras grmelerde Tabiiyet Kanunundan taviz verilmemitir. Kanun, Babli tarafndan temel referans noktas olarak kabul edilmitir.

96 Mesela Osmanl topraklarnda yaayan Tunuslularn, Fransz vatanda olduuna dair bk: pek, Gler, s. 242-243; Kbrs halknn belirlenecek artlar erevesinde ngiliz uyruuna getiine dair bk: Turgut Turhan, Kbrsl Trklerin Vatandalnn Ksa Tarihi, Kbrs Yazlar, S.3, Yaz-Gz 2006, s. 44; Engin Nomer, Vatandalk Hukuku Dersleri, Ankara 1982, s. 160-161. Amerikan heyeti ile Lozanda dostluk antlamas imzaland halde Ermenilerin lobi faaliyetleri sonras bu antlama ABD Senatosunca onaylanmamtr. Bylece ABD ile Trkiye arasndaki tabiiyet sorunu devam etmitir. Bk: Bilal N. imir, Amerikadaki Ermeni Lobisi ve Lozan Antlamas Kavgas Ermeni Aratrmalar, S. 3, 2001, s. 30-49.

BRAHM SERBESTOLU

210

Kaynaka

I. Babakanlk Osmanl Arivi Cevded Dahiliye (C.DH)

Cevded Hariciye (C.HR)

Dahiliye Emniyet-i Umumiye Evrak Odas (DH.EUM.VRK)

Dahiliye Emniyet-i Umumiye Ecanib Kalemi (DH.EUM.ECB)

Dahiliye Hukuk Mavirlii (DH.HM)

Dahiliye dare (DH. D)

Dahiliye Mektubi (DH.MKT)

Dosya Usul radeler Tasnifi (.DUT)

Hariciye Mektubi ( HR.MKT)

Hatt- Hmayun (HAT)

rade Dahiliye (.DH)

rade Hariciye (.HR)

rade Hususi (.HUS)

rade Meclis-i Mahsus (.MMS)

rade Meclis-i Vala (.MVL)

Meclis-i Vkela (MV)

Sadaret Mhimme Kalemi (A.MKT.MHM).

Sicil-i Nfus Tahrirat Kalemi (DH.SN.THR)

Yldz Esas Evrak (Y.EE)

Yldz Perakende (Y.PRK.A)

Yldz Resmi Maruzat (Y.A.RES)

II. Sreli Yaynlar Dhiliye Nezareti Mecmuas, c.1, 1329.

Dstur, 1. Tertip, c. 1.

Muahedat Mecmuas, (c.2, 1294); (c. 3, 1297).

III. Kitap ve Makaleler AGERON, Charles- Robert, Modern Algeria A History from 1830 to the Present, Translated

by: Michael Brett, London 1991.

ARI, Blent, Osmanl Kapitlasyonlarnn Tarihesi ve Mahiyeti, Yeni Trkiye, S.32, Mart-Nisan 2000, s. 242-251.


211

AUGUSTINOS, Gerasimos, Kk Asya Rumlar, ev: Devrim Evci, Ankara 1997.

AYBAY, Rona, Kadnn Uyrukluu zerinde Evlenmenin Tesiri, Ankara 1980.

AYBAY, Rona, Vatandalk Hukuku, stanbul 2004.

AYDIN, Mahir, Vidin Bulgarlarnn Rusyaya G Ettirilmeleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S.53, Nisan 1988, s. 67-79.

BAI, Ali hsan, Osmanldan Cumhuriyete Trk- Mslman Burjuvazisi Oluturma abalar, Yeni Trkiye, S.32, Mart-Nisan 2000, s. 266-271.

BAI, Ali hsan, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler Kapitlasyonlar Avrupa Tccarlar Beratl Tccarlar Hayriye Tccarlar 17501839, Ankara 1998.

BAYRAKTAR, Hilmi, XVIII ve XIX. Yzyllar Halep Eyaletinde Yabanc Devlet Konsolosluklarnn Himyn Suistimalleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 124, ubat 2000, s,187-195.

BERK, Osman Fazl, Trk Hukukunda Evlenmenin Tabiiyete Tesiri, A..Hukuk Fakltesi Dergisi, c.3, S1-4, 1946, s. 46-61.

BEYDLL, Kemal, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Rusyaya Grlen Ermeniler, Trk Tarih Belgeler, S.17, Ankara 1988,s. 365-434.

BOUNEAU, Jacques, Fransada Devrim Dneminde Yurttalar ve Yurttalk, Dersimiz Yurttalk, ev. Yeim Key, Haz. Turhan Ilgaz, stanbul 1998, s. 109-144.

BOZKURT, Glnihal, Alman ve ngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelimelerin I Altnda Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu (1839-1914), Ankara 1996.

BRUBAKER, Rogers, Fransa ve Almanyada Vatandalk ve Ulus Ruhu, ev: Vahide Pekel, Ankara 2009.

BUZPINAR, Tufan, Suriyeye Yerleen Cezayirli Muhacirlerin Tbiiyeti Meselesi (1847-1900), slm Aratrmalar Dergisi, S.1, 1997, s. 91-106.

ENGELHARDT, Tanzimat ve Trkiye, ev: Ali Read, stanbul 1999.

ERYILMAZ, Bilal, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, stanbul 1992

FINKEL, Caroline, Ryadan mparatorlua Osmanl Osmanl mparatorluunun yks 1300- 1923, ev: Zlal Kl, stanbul 2007.

FEK, Hicri, Trk Vatandalk Kanunu, Ankara 1959.

Fraerli Mehdi, mtiyzt- Ecnebiyenin Tatbikat- Haziras, Samsun 1325.

GER, Erdoan, Trk Tabiiyet Hukuku, Ankara 1974.

GNEN, Yasemin Saner, Osmanl mparatorluunda Yabanclarn Adli Ayrcalklar, (Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi 1998).

GLSOY, Ufuk, Osmanl Topraklarna Avrupadan Muhacir skn (1856-1859), lm Aratrmalar, S.3, stanbul 1996, s.51-65.

BRAHM SERBESTOLU

212

GLSOY, Ufuk, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Rumeliden Rusyaya Grlen Reaya, stanbul 1993.

Halil Celaleddin- Hrand Asadur, Ecanibin Memalik-i Osmaniyede Haiz Olduklar mtiyazat- Adliye, Dersaadet 1331.

PEK, Nedim, mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Trabzon 2006.

KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, c.VII, Ankara 1988.

KENANOLU, M. Macit, Ticaret Kanunnamesi ve Mecelle Inda Osmanl Ticaret Hukuku, Ankara 2005.

KOCABAOLU, Uygur, Majestelerinin Konsoloslar ngiliz Belgeleriyle Osmanl mparatorluundaki ngiliz Konsoloslar (15801900), stanbul 2004.

KSE, Osman, Balkanlarda Rus Konsolosluklarnn Kuruluu ve Faaliyetleri, Turkish Studies, International Periodical Fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 1/2 Fall 2006, s. 153-171.

KSE, Osman, 1774 Kk Kaynarca Antlamas, Ankara 2006.

KURDAKUL, Necdet, Osmanl Devletinde Ticaret Antlamalar ve Kapitlasyonlar, stanbul 1981.

KTKOLU, Mbahat S. Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlarnn Tutumlar ve Sonular, nc Askeri Tarih Semineri Trk- Yunan likileri, Ankara 1986, s. 133-159.

KTKOLU, Mbahat, Ahidnmeler ve Ticaret Muhedeleri, Yeni Trkiye, S.32, Mart-Nisan 2000, s.222-234.

Mahmud Fuad, Tabiiyet, stanbul 1312.

MASTERS, Bruce, The Sultans Entrepreneurs: The Avrupa Tccaris and the Hayriye Tccaris in Syria, International Journal of Middle East Studies, 24, November 1992, s.579-597.

MEYER, James H., Immigration, Return, and the Politics of Citizenship: Russian Muslims in the Ottoman Empire, 1860- 1914, International Journal of Middle East Studies, Vol. 39, No: 1, February 2007, s. 15-32.

NOMER, Engin, Vatandalk Hukuku Dersleri, Ankara 1982.

ORTAYLI, lber, Tanzimat Dneminde Yunanistan ve Osmanl mparatorluu, nc Askeri Tarih Semineri Trk- Yunan likileri, Ankara 1986, s. 162-171.

OSMANAAOLU, Cihan, Tanzimat Dnemi tibaryla Osmanl Tbiiyetinin (Vatandalnn) Geliimi, stanbul 2004.

REN, Ali Fuat, Balkanlarda lk Dram Unuttuumuz Mora Trkleri ve Eyaletten Bamszla Yunanistan, stanbul 2009.

SERBESTOLU, brahim, Krm Sava Sonrasnda Samsunda G ve Gmen Sorunu, Gemiten Gelecee Samsun, Birinci Kitap, Ed. Cevdet Ylmaz, Samsun 2006, s.83-97.


213

SEV, Muammer Rait- Vedat Rait Sevi, Devletler Husus Hukuku (Giri- Vatandalk), stanbul 1967.

SEV, Muammer Rait, Devletler Hususi Hukukuna Ait Tetebbulardan: Tabiiyet, Yabanclar Hukuku ve Kanunlar htilaf Bakmndan kametgh, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, c. XVII, S. 1-2, (Ayr Basm), stanbul 1951.

SEV, Muammer Rait, Devlet Hususi Hukuku c.1, Tabiiyet- Yabanclar Hukuku- Kanunlar htilaf, stanbul 1937.

SIRMA, hsan Sreyya, Fransann Kuzey Afrikadaki Smrgeciliine Kar Sultan II. Abdlhamidin Panislmist Faaliyetlerine Ait Birka Vesika, Tarih Enstits Dergisi, S. 7-8, stanbul 1976-1977, s. 157-184.

SONYEL, Selhi R., Osmanl mparatorluunda Koruma (Protege) Sistemi ve Ktye Kullanl, Belleten, S. 213, Austos 1991, s. 359- 370.

MR, Bill N., Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s. 79-124.

MR, Bilal, Amerikadaki Ermeni Lobisi ve Lozan Antlamas Kavgas Ermeni Aratrmalar, S. 3, 2001, s. 30-49.

TAUBER, Eliezer, The Political Role of the Algerian Element in Late Ottoman Syria, International Journal of Turkish Studies, 5/12, 19901991, s. 27-45.

TURHAN, Turgut, Kbrsl Trklerin Vatandalnn Ksa Tarihi, Kbrs Yazlar, S.3, Yaz-Gz 2006, s.41-52.

UNAT, lhan, Trk Vatandalk Hukuku (Metinler- Mahkeme Kararlar), Ankara 1966.

NSAL, Hande, ifte Vatandalk (Ankara niversitesi- Yksek Lisans Tezi), Ankara 2005.

VATIN, Jean- Claude, lAlgrie Politique Historie et Socit, Paris 1974.

YEDYILDIZ, Bahaeddin, slm Hukukunda Zimmilerin Yeri, Trk Kltr, S.290, Haziran 1987,s. 335-339.

YEDYILDIZ, Bahaeddin, Osmanl Dneminde Trk Toplumunun Gayr- Mslim Reyya Sunduu Hizmetler, Trk Kltr, S. 302, Haziran 1988, s. 323- 328.

YETKN, etin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, stanbul 1992.

YRK, Abdlhak Kemal, Devletler Hususi Hukuku: Kitap 1 Giri Tabiiyet, stanbul 1938.

BRAHM SERBESTOLU

214

Osmanl Tabiiyet Kanunu (BOA.Y.EE.41/133)

Documents

Zorunlu Bir Modernleşme Örneği Olarak Osmanlı Tabiiyet Kanunu