Życie w Bałtyku

5/19/2018 ycie w Batyku

1/43

rodowiskoMorza

Batyckiego

Wersja elektroniczna

ycie

w BatykuAutor

Lena KautskyUniwersytet w Sztokholmie

TumaczeniePawe Migula

Zeszyt 2


2/43

PRZEDMOWA

Zeszyt ten jest komplementarny z drugim odcinkiem programu telewizyjnego, ycie w Batyku serii rodowisko Morza Batyckiego. Przygotowany zosta z myl o studentach rnych kierunkw studiw przyrodniczych. Poziom kursu dostosowano dla studentw pocztkowych lat.

Tre kursu obejmuje podstawy biologii, systematyki i ekologii z nastawieniem na ekosystemy Batyku, uwzgldniajc zespoy organizmwi ich interakcje ze rodowiskiem.

Celem tej czci kursu byo rwnie przetarcie szlakw dla kolejnychprac tej serii, powiconych ekosystemom Batyku i problemom rodowiskowym, w powizaniu z gospodark skadnikami mineralnymi (azot

i fosfor powodujce eutrofizacj). Bardziej szczegowo omwionooddziaywanie zasolenia i temperatury w funkcjonowaniu ekosystemw.Z drugiej strony pominito lub potraktowano bardzo oglnikowo wieleelementw, ktre maj istotne znaczenie z innego punktu widzenia (np.ekologia populacji poszczeglnych gatunkw) Bardzo skrtowopotraktowano podstawowe wiadomoci z systematyki, biologii i ekologiiw dziaach powiconych niektrym ekosystemom a szczeglnie rybomi rybowstwu.

Odnoniki do pimiennictwa s bardzo oglne i cytowane s jedyniepozycje w jzyku angielskim. W treci nie zamieszczano odnonikw dopimiennictwa (za wyjtkiem rycin i tabel). Pomoc dla Czytelnika bdziezaczony sowniczek stosowanych terminw.

Ake Andersson, Swedish Sports Mens Association, Bjrn Helander,Swedish Museum of Natural History, Rigert Munsterhjelm, Heiki Salemaa i Lars Rydn wnieli istotny i konstruktywny wkad do treci tejczci kursu. Take koordynator Eugenij Krasnov, Gunnar Persson, OlofSandstrm z Coastal Research Institute of the National Fishery Board

of Sweden, Marianne Pedersen i Nils Kautsky pomogli udoskonali tekst.Benny Kullinger ma istotny udzia w edycji tekstu. Z pomocy MarkaSaltera korzystano w sprawach jzykowych.

Uppsala, w padzierniku 1991Lena Kautsky


3/43

SPISTRECI

PRZEDMOWA ...................................................................................................... 2

1.WPROWADZENIE ................................................................................................ 41.1. Ekosystemy morskie ............................................................................................... 41.2. Specyficzne warunki Batyku .............................................................................. 51.3. Historia naturalna Morza Batyckiego .............................................................. 7

2.PODSTAWYEKOLOGII ......................................................................................... 92.1. Co to jest ekologia? ................................................................................................. 9

2.2. Gwne grupy organizmw yjcych w ekosystemach morskich .............. 92.3. Sie troficzna ......................................................................................................... 132.4. Przepyw energii ................................................................................................... 14

3.EKOSYSTEMYBRZEGOWEBATYKU .................................................................. 153.1. Wybrzee jako obszar wysokiej produkcji ...................................................... 153.2. Pas zielenic ............................................................................................................. 153.3. Pas morszczynu ..................................................................................................... 163.4. Pas omuka .............................................................................................................. 173.5. Ekosystemy pytkiego piaszczystego dna

znaczenie dla produkcji ryb ............................................................................... 183.6. Rozlewiska pytkie wody wolno przeksztacajce si w ld ................... 19

4.MORZEOTWARTE, GBOKIEDNAMORSKIEI KATTEGAT ................................... 204.1. System wd otwartych zesp pelagialu ...................................................... 204.2. Ekosystemy gbszej strefy mikkiego dna .................................................... 224.3. Wybrzee Kattegatu porwnanie ................................................................... 24

5.RYBY, PTAKII SSAKI ........................................................................................ 285.1. Ryby i rybowstwo .............................................................................................. 28

5.2. Ssaki gatunki zagroone .................................................................................. 305.3. Ptaki ......................................................................................................................... 32

6.YCIEW STRESIE NATURALNYMI ANTROPOGENNYM ...................................... 346.1. ycie w zimie .......................................................................................................... 346.2. Adaptacja do zmiennego zasolenia .................................................................. 346.3. Wraliwo na zanieczyszczenia ....................................................................... 35

7.PODSUMOWANIE .............................................................................................. 37

8.SOWNICZEK ................................................................................................... 38

9.PIMIENNICTWO .............................................................................................. 42


4/43

Strona 4

RODOWISKOMORZABATYCKIEGO ycie w Batyku

1.WPROWADZENIE

1.1. Ekosystemy morskieWiksz cz powierzchni ziemi, w 70%pokrywaj wody, gwnie sone o staej zawartoci soli, okoo 3,5% (35). rodowiska te nazywamy morskimi, w odrnieniu od rodowisk sodkowodnych, nazywanych limnicznymi, gwnie jeziori rzek, zasadniczo pozbawionych soli.

ycie powstao w rodowisku wodnym,lecz woda jest cigle niezbdnym skadnikiem wszelkich ziemskich form ycia.rodowisko wodne jest nadal niezbdnedla rozrodu i utrzymania modocianychform wielu organizmw morskich, z wolno yjcymi stadiami larwalnymi. Organizmy, zarwno roliny jak i zwierzta, szdolne do ycia w rodowisku wodnym bezwyksztacania specjalnych strukturpodporowych, ktre konieczne s organizmom zamieszkujcym ldy. Opywoweksztaty rwnoczenie umoliwiaj aktywne poruszanie si w wodzie wielu ruchliwym organizmom morskim.Woda jest jednym z najbardziej specyficznych naturalnych zwizkw chemicznych. W wodzie rozpuszcza si wielesubstancji, inne mog by w wodzie zawieszone, jak na przykad krople oliwyi czsteczki stae. W ten sposb woda

staje si rodkiem transportowym dla skadnikw pokarmowych, substancji zanieczyszczajcych, martwej materii organicznej i organizmw ywych. Substancje, zarwno skadniki pokarmowe, podstawowe pierwiastki jak i substancje zanieczyszczajce mog atwiej lub trudniejprzenika do organizmw wodnych.Zwizki nierozpuszczalne w wodzie, na przykad oleje i tuszcze a take wiele innych zwizkworganicznych, zatrzymuje si na powierzchni wody, gdzie czasami tworz cienk warstewk.Praktycznie na powierzchni prawie wszystkich jezior a take powierzchnie morskie wystpujniektre substancje tworzce bardzo cienk, czasami jednoczsteczkow bonk z tych nierozpuszczalnych substancji. Wiele tych zwizkw, jak zanieczyszczenia z wyciekw ropy, jest toksycznych dla organizmw ywych.

Zim w szerokociach pnocnych wody zamarzaj. Na szczcie, staa posta wody ld jestlejszy i unosi si na powierzchni. W ten sposb oddzielane s masy wodne, co osabia proces zamarzania. Inna, bardziej istotna waciwo wody pozwala zim na utrzymanie jej w postaci pynnej.Woda ma najwysz gsto w temperaturze 4C. Zimniejsza, cisza woda opada cigle w kierunku

Ekolog morski, nurkuje na gbokoci 17 metrw notujc pokrycie dna muszlami omka jadalnego [Foto: Hans Kautsky.

Zakad Ekologii Systemw, Uniwersytet w Sztokholmie].


5/43

Strona 5


dna, a cieplejsza wdrujc ku powierzchni ozibia si. Tak wic zanim zacznie si proces zamarzania caa objto wody musi by ozibiona.Morskie zwierzta maj wiele przystosowa, w tym take zdolno do pobierania tlenu rozpuszczonego w wodzie. Tlen moe rozpuszcza si w steniu okoo 10 mg O2 na litr wody.Zwierzta mog wic oddycha w wodzie, oczywicie jeli zawarto tlenu obniy si mogsi dusi i gin. Tlen nie jest zasadniczo czynnikiem limitujcym w grnych warstwach wody,lecz moe nim by na wikszych gbokociach.Wrd zwierzt morskich znajdziemy wszystkie formy yciowe. Trawy morskie i glony peniw morzu rol podobn do spenianej na ldzie przez roliny zielne. Drobne organizmy, na przykad bakterie i plankton stanowi podstaw systemw morskich. Znajdujemy tam rwniemnogo zwierzt bezkrgowych. Wrd krgowcw dominujc rol peni ryby, lecz w rodowisku morskim spotykamy rwnie najwiksze z yjcych dzisiaj ssakw walenie.Ekosystemy morskie nie s jednorodne. Przeciwnie, s one przynajmniej tak zmienne jak bardziej znane nam ekosystemy ldowe, z rnorodnoci nisz, ktre zajmuj zwierzta i roliny(Ryc. 1). W wodach otwartych, w tak zwanym pelagialu, przewaaj specyficzne warunki. Wystpuj tam inne zespoy organizmw ywych anieli w strefie dennej, zwanej bentosem.Rwnie tam zaznaczaj si rnice midzy dnem mikkim a dnem skalistym lub twardym.Rnice midzy tymi wszystkimi wyrnionymi zespoami pogbia si wraz z gbokoci. Kombinacja rnych fizycznie rodowisk o szerokim zakresie zasolenia i wahaniach termicznychpanujcych na wodach pytkich i otwartych wzdu strefy brzegowej, a take w gbokichwarstwach dennych oferuje zmienno rodowisk zamieszkujcym je organizmom.rodowisko morskie nakada wiele ogranicze dla eksploatacji przez czowieka, ktra jestomijana na przykad przez nadmierny wyw i zanieczyszczenie.

1.2. Specyficzne warunki BatykuMorze Batyckie jest jednym z najwikszych zbiornikw wd sonawych na wiecie. Jest take

relatywnie mode, utworzone w okresie lodowcowym z aktualnym zasoleniem praktycznie niezmienionym od blisko 3 000 lat. W skali ewolucji jest to okres relatywnie krtki.W porwnaniu z rodowiskami penomorskimi Morze Batyckie z swoimi zasolonymi wodamijest wyjtkowo ubogie w flor i faun (Ryc. 2). Liczba wystpujcych tam gatunkw morskich

Ryc. 1. Gwne ekosystemy rodowisk wodnych. Wody otwarte pelagial; warstwy denne bentos i rnestrefy przybrzene, epilitoral, litoral i sublitoral [L. Kautsky].


6/43

Strona 6


gwatownie maleje. Poczynajc od Cienin Duskich w kierunku Batyku Waciwego, dalej do Zatoki Fiskiej, przezMorze Archipelagowe do Morza Botnickiego, koczc na Zatoce Botnickiej.Spord 1 500 wikszych zwierzt wystpujcych u wybrzey Norwegii w central

nym Batyku. mona spotka zaledwie 70gatunkw. Z liczby okoo 150 wikszychgatunkw glonw wystpujcych u wybrzey Norwegii wybrzee Finlandii mazaledwie 24 gatunki (Ryc. 3).W porwnaniu z warunkami penomorskimi liczba gatunkw w Batyku jestmaa. Dlatego liczba gatunkw oczekujcych, zdolnych do zasiedlenia nisz ekologicznych po eliminowanych gatunkach

jest niewielka, o ile nie rwna zeru.Dlatego powane jest ryzyko zanikuwszelkich funkcji yciowych spowodowanych zakceniami w rodowisku. Gwneprzyczyny takiego ubstwa yjcych formto stale obniajce si stenie soli i gradient zasolenia. Jedynie nieliczne organizmy morskie zaadaptowane do zasolenia35 s zdolne do regulacji poziomu wodyw komrkach w warunkach zmiennegocinienia osmotycznego powodowanegozmniejszaniem si zawartoci soli morskiej.Wody w Batyku Waciwym s sonawe,z zawartoci soli okoo 56 (Ryc. 3).W Morzu Botnickim zasolenie jest rwneokoo 4, a w Zatoce Botnickiej woda jestju prawie sodka. Znaczne wahania zasolenia wystpuj w Kattegacie, pomidzy 1530 . W samym Batyku wahania te s mniejsze. W Morzu Botnickim

poziom soli jest prawie stay.Take temperatura oddziauje na yciew Batyku. Dlatego gradientowi zasolenia towarzysz zmiany dugoci sezonuprodukcyjnego, od zaledwie 45 miesicyw wysunitych na pnoc, skutych przez6 miesicy lodem obszarach Zatoki Botnickiej do 89 miesicy w Kattegacie,gdzie ld pojawia si tylko w zimnych latach. Tak wic w pewnych przypadkach

raczej temperatura ni zasolenie jestczynnikiem ograniczajcym organizmommorskim moliwo dalszej penetracjiw gb Batyku. Temperatura wd po

Ryc. 2. Zawarto soli a cakowita liczba gatunkww wodach morskich, zasolonych i sodkich.

Ryc. 3. Czynniki ograniczajce rozprzestrzenienieniektrych gatunkw morskich:a.Macoma baltica,b.omek

jadalnyMytilus edulis,c. dorsz,d. morszczynFucus vesiculosus,e. chebia modraAurelia aurita,f.pastuga,g. makrela,h.rozgwiazda

Aster ias rubens, i. krab

Carcinus maenas, j.

morszczynFucus serratus. Linie przerywane izohaliny wdpowierzchniowych. Liczby w nawiasach ilo dni z lodempokrywajcym pytkie czci obszaru. Liczby w koach liczba gatunkw makrofauny [wg Jansson 1970].


7/43

Strona 7


wierzchniowych waha si w podobnym zakresie, od 2C zim do okoo +25C podczas ciepegolata. Okres, w ktrym masy wody utrzymuj wysok temperatur wydua si od pnocy kupoudniowi. Gradient zasolenia i okresy kiedy wody nie zamarzaj w rnych obszarach pokazano na Ryc. 3.Inny czynnik abiotyczny to wahania poziomu wody. Dzienne rnice pyww na Morzu Pnocnym sigaj 20 cm, podczas gdy na Batyku s bardzo nieznaczne. Zmiany pogody mogjednake spowodowa znaczne, nieregularne rnice poziomu wody we wszystkich obszarach

przybrzenych, zalenie od cinienia powietrza, kierunku i siy wiatru a take pory roku. Wzduwybrzey poziom wd moe zmienia si do 1 m. Wiosn czste s dugie okresy z niskim stanemwody, za jesieni przewaaj dugie okresy z wysokim stanem wd.Kattegat jest pod wzgldem biologicznym cakowicie odmienny ni Batyk na poudnie od cieninduskich. W Kattegacie stwierdza si raczej intensywne mieszanie wd, zarwno z MorzemPnocnym jak i z Batykiem Waciwym. Na wybrzeach Kattegatu woda maj prawie estuaryjny charakter, szczeglnie w wewntrznych zatokach archipelagu. W porwnaniuz penomorskimi warunkami Atlantyku, z zasoleniem okoo 32, wielko ta w cigu roku wahasi midzy 15 a 30. Kattegat peni wic mniej lub bardziej rol estuarium dla Morza Pnocnego z wielu typowymi przedstawicielami gatunkw morskich rozgwiazdami, strzykwa

mi, jeowcami i innymi, ktre spotykamy wzdu wybrzey. Poniewa Kattegat jest biologicznie bardzo zrnicowany, t cz rejonu Batyku omwimy oddzielnie.

1.3. Historia naturalna Morza BatyckiegoOd kiedy, jakie 15 000 lat temu, z Skandynawii zacz ustpowa lodowiec z ostatniego zlodowacenia oysko Morza Batyckiego zmieniao kilkakrotnie warunki, od sodkowodnego domorskiego. Pierwszy duy zbiornik wodny nie mia poczenia z Atlantykiem, dlatego by duymjeziorem lodowcowym Batyckie Jezioro Lodowcowe. Okoo 10 000 lat wstecz, na wysokociSztokholmu w rodkowej Szwecji, wody znalazy dojcie do Atlantyku. Powstao pierwsze morze

sonawe Morze Joldiowe. Lecz ju 2 000 lat pniej podwyszanie si ldu spowodowaozamknicie tego poczenia i w okresie ponownej izolacji utworzyo si Jezioro Ancylusowe.Ponownie, z powodu wypitrzania ldu powierzchnia jeziora wzrosa do takich rozmiarw, ezatopia Wyspy Duskie. W taki to sposb, okoo 7 000 lat temu, powstao obecne poczeniepoprzez cieniny Duskie. Ponownie wrciy warunki morskie, lecz od tego czasu zasolenieMorza Batyckiego obnia si. Obecny niski poziom zasolenia utrzymuje si ju przez okoo3 000 lat.Wszystkie organizmy ywe Batyku s imigrantami z regionw ssiednich. Pojawiay si w Batyku w rnych okresach, by albo przey albo zanikn z powodu zmieniajcych si warunkw rodowiskowych. Wrd imigrantw mona wyrni trzy odmienne typy.Pierwszy z nich to organizmy morskie z estuariw pytkich rejonw przybrzenych Atlantykui Morza Pnocnego. S one zaadaptowane do warunkw typowo morskich (stenie soli powyej30) lub wd sonawych. Do tej grupy nale glon morszczyn, omuek i ryby szprot i dorsz.Drug grup imigrantw tworzy flora i fauna sodkowodna z jezior kontynentu Europy, naprzykad nitkowaty glon Cladophora glomeratai ryby oko i szczupak.Obie wymienione grupy organizmw s le zaadaptowane do zimnych wd, co powoduje ubstwogatunkw w gbszych warstwach przydennych w odrnieniu do warunkw panujcychw wodach morskich, gdzie bogatsze zespoy organizmw spotykamy wanie na wikszychgbokociach.Trzeci nieliczn grup tworz imigranci z epoki lodowcowej, ktrzy przywdrowali z rnychstron. Gatunki wd arktycznych lub sonawych, ktre pojawiy si z wschodu lub pnocy

zachoway stare nazwy, jak na przykad dua stonoga Saduria entomon(jej stara nazwa toMesi-dothea entomon) i sodkowodna krewetkaMysis relicta. Kilka innych polodowcowych imigrantwprzywdrowao z zachodu. S to take morskie, arktyczne gatunki, lecz poniewa nie s onezdolne do ycia w warunkach sodkowodnych, musiay przywdrowa tras zachodni.


8/43

Strona 8


Przykadem jest glon, brunatnica Sphacelaria arcticai maMacoma calcarea. Ta grupa reliktwpolodowcowych wystpuje poniej strefy letniej termokliny, a wic w gbszych, zimniejszychwodach Batyku.Stwierdzilimy obecnie, e niektre gatunki Batyku s bliskimi krewniakami gatunkwz Ameryki Pnocnej, jak na przykad omuki (Mytilus). Zmieni to zapewne w przyszoci naszepogldy na biogeografi Morza Batyckiego.Wiele organizmw batyckich, zarwno te ktre przywdroway z wd sodkich jak i typowo

morskie, nie moe osiga takich samych rozmiarw jak w swoim pierwotnym rodowisku.Typowym przykadem jest led batycki, ktry jest mniejsz form ledzia atlantyckiego. Takeomuki z Batyku nigdy nie osigaj takich rozmiarw jak osobniki znajdowane u wybrzeyKattegatu. Podobnie, sodkowodne limaki Theodoxuss mniejsze w rodowiskach wdsonawych ni osobniki yjce w wodach sodkich. Podobne zjawisko spotykamy rwnieu rolin. Wszystkie glony krasnorosty s mniejsze ni ich krewniacy z Morza Pnocnego.W chwili obecnej przynajmniej kilkanacie gatunkw rolin i zwierzt jest w stanie adaptowa si do ycia w wodach sonawych. W porwnaniu z osobnikami tego samego gatunkuwystpujcymi w rodowisku penomorskim wiele glonw morskich yjcych w Batyku magrubsze ciany komrkowe, co pozwala im utrzymywa waciwe stenia jonw w komrkach.

Wydaje si mao prawdopodobne by Batyk mia swojegatunki endemiczne. Morze Batyckieprawdopodobnie nie istniao na tyle dugo by ewolucja wytworzya tam nowe gatunki. Faktycznie, wykazano, e prawie wszystkie gatunki, ktre wczeniej uznawano za unikalne tylkodla Batyku okazay si zaadaptowanymi odmianami, wystpujcymi rwnie gdzie indziej.S one wic zaledwie w randze podgatunku lub reprezentuj grupy mao zbadane i trudne doidentyfikacji taksonomicznej. Flora i fauna Batyku jest dlatego wyranym przeciwiestwemdla Morza rdziemnego, gdzie 40% rolin uznawanych za endemity.


9/43

Strona 9


2.PODSTAWYEKOLOGII

2.1. Co to jest ekologia?Zoono naturalnych ukadw, ktrych czci s organizmy ywe, nazywamyekosystemem.Ekosystem tworz nie tylko organizmy ywe, lecz take wiele nieoywionych, abiotycznychskadnikw rodowiska, w ktrych organizmy te wystpuj. Co najwaniejsze obejmuje takewszystkie wspzalenoci, ktre cz ywe i nieoywione komponenty w funkcjonalny system.W ekosystemie gatunki powizane s wzajemnie w systemie wielokierunkowych wspzalenoci. Najbardziej podstawowym jest sie pokarmowa, gdzie jeden gatunek ywi si drugim.

Dlatego roliny zjadane s przez zwierzta a i te zjadane s przez inne gatunki zwierzt.Wystpuje take szereg innych interakcji i powiza. Gatunki mog suy jako rodek transportu dla zarodnikw, pyku lub jaj a inne gatunki mog wykorzystywa do swojej ochrony.Zalenoci, w ktrych korzyci odnosz obaj partnerzy nazywamysymbioz. Wspzaleno,gdzie jeden z gatunkw wykorzystuje drugi nazywamy antagonizmem. Ekosystemy ewolucyjniestarsze maj charakter bardziej zoony z silniej rozbudowanymi wspzalenociamii wzajemnymi powizaniami midzygatunkowymi.W kadym zespole gatunki rni si penionymi tam funkcjami. Dla scharakteryzowaniazasadniczej roli jak peni w zespole dany gatunek uywamy najczciej terminu nisza ekolo

giczna. W pojciu tym zawarte s wszystkie powizania danego gatunku na poziomie populacji, zespou i ekosystemu. Powizania te obejmuj takie czynniki jak optima i zakresy tolerancji na wszystkie abiotyczne zmienne rodowiskowe, np. zasolenie i temperatura, grupy organizmw wykorzystywane jako baza pokarmowa danej populacji, a take te organizmy, dlaktrych w miejscu bytowania osobniki tej populacji same staj si rdem pokarmu.rodowisko wystpowania danego ekosystemu nazywamy biotopem. Dno mikkie lub twarde,wody otwarte to przykady biotopw morskich. Cz biotopu, ktr zajmuje dany gatuneknazywamysiedliskiem.Wzdu wybrzey Batyku przykadem siedliska drobnych skorupiakwmoe by las tworzony na dnie przez plechy morszczynu.Ekologia jest kluczow gazi wiedzy dla osb zajmujcych si zmianami w ekosystemach,zarwno pochodzenia naturalnego jak i powstaymi przez dziaalno czowieka. cise wizymidzy rodowiskiem i yjcymi tam gatunkami bd wpywa na rwnowag ekosystemui warunki ycia jego mieszkacw. Jedynie wiedzc jak funkcjonuje cay system moemy zrozumie jak zmiany jego nieoywionych (abiotycznych) czynnikw mog wpywa na zespoyorganizmw.

2.2. Gwne grupy organizmwyjcych w ekosystemach morskich

Ekosystemy morskie reprezentuje szeroka gama zarwno zwierzt jak i rolin (Tab. 1). Przedstawimy poniej ogln charakterystyk niektrych waniejszych grup.Glony stanowi gwne grupy rolin morskich. S to roliny skrytopciowe nie posiadajcekwiatw ani systemw korzeniowych, zamiast tego przytwierdzajc si do podoa za pomocorganw czepnych. W zalenoci od posiadanego barwnika, glony moemy podzieli na zielenice, brunatnice i krasnorosty. Glony, podobnie jak wszystkie roliny, maj zdolno do fotosyntezy a ich wzrost zaley od dostpnoci wiata sonecznego. Wyspecjalizowan grup glonw


10/43

Strona 10


s ramienice (Charophyta), posiadajcestruktury przypominajce korzenie,ktrymi mocuj si w podou. Trawamorska wraz z innymi zanurzonymiw wodzie rolinami wyszymi to fanerofity, posiadajce kwiaty i korzenie leczw ich odydze jest mniej struktur wzma

cniajcych anieli u fanerofitw ldowych(porwnaj z ramkInformacje o rolinach)Gwne grupy zwierzt morskich to bezkrgowce zwierzta bez szkieletw wewntrznych. Wrd nich spotykamy zarwno najwiksze jak i najbardziej zmienne grupy zwierzt. Opiszemy tutajtylko pi grup, z przedstawicielami wanymi dla Batyku. (por. z ramkInfor

macje o zwierztach). Najwaniejszewrd niemorskich grup bezkrgowcws larwy owadw, spotykane w prawiewszystkich sodkowodnych czciach Batyku. Krgowce s lepiej poznane i obejmuj takie grupy jak ryby, pazy takie jakaby, niektre ssaki i ptaki.

Bakteries prostymi jednokomrkowcami. Nazywamy te organizmyprokariotycznymi, gdynie posiadaj dobrze rozwinitego jdra komrkowego. Bakterie s obecne wszdziew rodowiskach morskich a take w yjcych tam, innych, organizmach. Szczegln grup s

sinice (Cyanophyta). Niektre z sinic s zdolne do wizania azotu atmosferycznego, cechy obecnej jedynie u bakterii.Wprowadzimy rwnie poniej podzia na trzy kategorie plankton, nekton i bentos, ktrenie odnosz si do podziau systematycznego lecz raczej do sposobu ycia.

Planktonto wszystkie organizmy morskie, ktre unosz si biernie lub ich aparat ruchowynie jest na tyle wydajny by przeciwstawi si ruchom mas wody w ich rodowisku. Niektregatunki planktonowe maj narzdy ruchu, takie jak wici lub czuki, umoliwiajce im poruszanie si w toni wody i pionowe przemieszczanie si w rnych porach doby.

Fitoplanktonemnazywamy swobodnie pywajce drobne glony. Wrd nich moemy wyrniokrzemki drobne krzemionkowe jednokomrkowce i bruzdnice jednokomrkowe glony z wi

ciami umoliwiajcymi im poruszanie si w wodzie. Wolno pywajce zwierzta tworzcezooplankton, obejmuj takie grupy jak widonogi, wrotki i jednokomrkowe orzski.

W odrnieniu od nich nektonto wszyscy konsumenci, ktrzy s w stanie utrzyma si w strefiewysokiej produktywnoci, przeciwstawiajc si prdom, ktre mog je stamtd usun. Zdolno pywania pozwala im take na migracje z jednego obszaru do drugiego, dlatego mog onewybiera odpowiednie siedliska, w ktrych spdzaj rne okresy ycia. Ta grupa jest zdominowana przez ryby. Gatunki takie jak wgorz mog w trakcie swojego ycia wykorzystywarnorodne siedliska Batyku. Ich stadia larwalne yj w gbokim morzu, pod powierzchniwd otwartego oceanu i w wodach przybrzenych. Postaci dorose zamieszkuj rodowiskasodkowodne, za wyjtkiem kocowej fazy migracji na taro.

Do bentosuzaliczamy te organizmy, ktre przytwierdzone s do dna. Miejscem przymocowania mog by kamienie lub skay (dna twarde) wzgldnie piasek lub mu (dna mikkie).Bentos odnosimy do oddzielnych ekosystemw dennych.

Tab. 1.Zagszczenie populacji gwnych grup zwierztmorskich w okolicach Kaliningradu.

A. PLANKTON(W objtoci wody Liczba osobnikw w m3)

Bakterie 1,52,0 106

(To morska, powierzchnia wody)Protozoa (wszystkie) 1040 106

Crustacea(Zalew Wilany) 50550 103

Mollusca(larwyMytilis edulis) 500 103

Crustacea(Copepoda, Cladocera) 1050 103

B. FAUNABENTOSU(Na dnie Liczba osobnikw na m2)

Crustacea, Ostracoda 3050 103

Oligochaeta,Polychaeta 13 103

Bryozoa 12 103

Mollusca, Gastropoda 515 103

Insecta,Diptera 39 103Mollusca(Dreissena) 1 103

Mollusca(Mytilus,Macoma,Mya) 0,050,3 103


11/43

Strona 11


INFORMACJEO ROLINACHGlony wystpujce na twardych dnach

Fucus vesiculosus Fucus serratus Laminaria digitata Laminaria saccharinabrunatnica brunatnica brunatnica brunatnica(morszczyn) (morszczyn) (listownica) (listownica)

Cladophora glomerata Enteromorpha Ceramium Furcellariazielenica zielenica krasnorost krasnorost

Ramienice i roliny jednolicienne yjce na mikkich dniach

Chara Zostera marina Potamogeton Najasramienica trawa morska (rdestnica) (jezierza)


12/43

Strona 12


INFORMACJEOZWIERZTACHZwierzta mikkiego dna

Macoma baltica Cardium Mya arenaria Amphiura i Ophiura Nereis Saduria entomonmiczak miczak miczak Szkarupnie (Wowida) Wieloszczet skorupiak

Zwierzta twardego dna

Asterias rubens Balanus improvisus Idothea Mytilus edulis Gammarus Carcinus meanas

rozgwiazda skorupiak (kaczenica) skorupiak miczak skorupiak skorupiak

Miczaki:limaki skorupkowe, limaki nagie,mae, ostrygi, kaamarnice to wszystko miczaki. Ciao miczakw jestmikkie, lecz wikszoz nich chroni twarda skorupa zbudowana z wglanu wapnia. Mae to

jedna z grup miczakw

ktrych muszla podzielona jest na dwie powki. Obie czci przytrzymuj razem bardzo silneminie, chronic w tenspos mikkie czci ciaa. limaki to najliczniejsza grupa miczakw. Wikszo z nichchroni pojedycza, spiralna muszla w ktrejzwierz moe si schroni w razie niebezpieczestwa.

Skorupiaki:homary, raki, kraby, krewetki towszystko wzgldnie dueskorupiaki zaliczane dodziesicionogw. Wszystkie s wyposaone w zewntrzny wapienny szkielet. Rwnonogi to w wikszoci drobne morskieskorupiaki, ktrych liczni

przedstawiciele wystpuj w pasie glonw. Wrddrobnych skorupiakwwyrniaj si widonogi,ktre s najliczniejszgrup zwierzt. S onewanym skadnikiem zespow planktonu, podstawowym dla morskichacuchw pokarmowych.Pkle to osiade skorupiaki, pospolite na skalistychwybrzeach. Odywiaj sinapdzajc pokarm w okolice otworu gbowego.

Wieloszczety:Wikszo wieloszczetw tozwierzta morskie nalece do piercienic, robakw z segmentowanym ciaem. Kady segment wieloszczeta mapar wiosowatych 1ubgazkowatych strukturzwanych parapodiami

(prana). Peni onezadania w lokomocjii su jako skrzela. Wikszo z wieloszczetwyje w osonach i wyawia czsteczki poywienia z wody.

Szkarupnie:rozgwiazdy, jeowce i wiele innychszkarupni z kolczastymlub skrzastym, pancerzem, to zwierzta o promienistej budowie, yjcew strefie dennej. Szkarupnie s typowymi przedstawicielami rodowiskpenomorskich. Szcze

gln cech szkarupnijest tak zwany ukad wodny, sie wodnych kanalikw czcych si z nkami wodnymi uczestniczcymi w poruszaniusi, odywianiu i wymianie gazowej.

Mszywioy:S to drobneosiade zwierzta, ktrychciaa tworz cienkie osony

pokrywajce glony lubskay. Tysice osobnikwtworzy kolonie o rozmiarach jednego centymetra.


13/43

Strona 13


2.3. Sie troficznaOrganizmy mog wykorzystywa rne postaci energii. Wikszo rolin, np. fitoplankton, glony,roliny wysze, uzyskuje potrzebn energi bezporednio z promieniowania sonecznego,wykorzystujc zielony chlorofil a czasami inne barwniki tak jak krasnorosty i brunatnice.Roliny s producentami pierwotnymi ekosystemu, tworzc materi organiczn z wodydwutlenku wgla i skadnikw mineralnych. Zwierzta odywiajce si rolinami s nazywane

zwierztamispasajcymi lub herbiworami. W ekosystemie speniaj one rol konsumentw.Te zwierzta, ktre poluj na inne nazywamy drapiecami.Wreszcie bakterie i generalniezwierzta yjce na martwej materii organicznej, detrytusie, nazywamyreducentami.Rozkadajc materi organiczn przywracaj one ekosystemowi substancje mineralne ze skadnikw odywczych.

Ryc. 4. Wydajno przemieszczania energii midzy poziomami troficznymi, np. produkcja pierwotnaprzez fitoplankton, odywianie si zooplanktonu, drapienictwo ryb i fok. Na kadym etapie stratyenergii sigaj 90%.

Ryc. 5. Niektre uoglnione sieci troficzne twardego dna, mikkiego dna i strefy pelagialu w Batykuwaciwym [wg Jansson 1972].


14/43

Strona 14


W rodowisku morskim spotkamy wszystkie cztery typu sieci troficznych. Prost siepokarmow przechodzc od fitoplanktonu do zooplanktonu i dalej przez ryby do fok przedstawia Ryc. 4.Na kadym etapie tracone jest 90% energii. Diagramy sieci troficznychdostarczaj dobrych modeli dla prezentacji skomplikowanych interakcji zachodzcych w zespole,ukazujc gwne szlaki przepywu energii w ekosystemie (Ryc. 5).W ekosystemach morskich reducenci peni specjaln rol. Na znacznych gbokociach, poniejstrefy umoliwiajcej fotosyntez, nastpuje ustawiczne uzupenianie podstawowego rda

energii w postaci opadajcych szcztkw martwych organizmw. Zwierzta wyksztaciy wiele rnorodnych technik sucych odywianiu si detrytusem. Zwierzta filtrujce zawieszone czsteczki z wody s najbardziej charakterystyczne dla stref pyww i obszarw, gdzieruchy wody s stosunkowo szybkie. Zwierzt odywiajcych si martwymi resztkamizjadajcych tylko wybrane fragmenty lub cay otaczajcy osad, najwicej wystpuje w gbszychobszarach i w mikkich osadach dennych. Wiele gatunkw z obu grup zakopuje si lub zakopuje si w podou. Stanowi ona cz fauny yjcej w warstwie osadw. Warto odnotowa, ew przypadku braku drapiecw, jak na przykad w strefie morza gbokiego, wielu przedstawicieli tej grupy to gatunki osiade, ktrych cz ciaa wystaje ponad powierzchni osadu.

2.4. Przepyw energiiEkosystemy wodne rni si od ekosystemw ldowych lub glebowych pod wzgldemprzepywu energii i sposobem gromadzenia biomasy. W ekosystemach ldowych znaczna czenergii jest magazynowana w biomasie na dusze okresy anieli w ekosystemach wodnych.Nawet jeli w jakimkolwiek okresie stwierdzimy niski poziom biomasy to produkcja ekosystemu wodnego jest wysoka.Wysok produkcj pierwotn zabezpiecza drobny fitoplankton owietlanej czci masy wodnej. W cigu roku produkcja fitoplanktonu moe przekroczy 1545 razy poziom jego aktualnej biomasy, dlatego biomasa przy poziomie znacznie poniej 50 g suchej masy/m2moe

wyprodukowa w cigu roku wicej ni 1 kg suchej masy/m2

. W wielu rodowiskach wodnychprodukcja ta jest gwnym zapasem energii dla caego systemu, std tak znaczcy kontrastw odniesieniu do rodowisk ldowych, gdzie wielka masa materii rolinnej jest zmagazynowana w postaci drewna na okres wielu lat.System, w ktrym wysoki jest dopyw skadnikw odywczych nazywamyeutroficznym. Wieleskadnikw pokarmowych pochodzi z ldu, lecz czasami rwnie wana jest produkcja pierwotna sinic, tworzc warunki eutroficzne. Kiedy dopyw skadnikw pokarmowych jestumiarkowany nazywamy je mezotroficznymi,a gdy jest niski oligotroficznymi. Jest to czstezjawisko w otwartym morzu. Pytkie zatoki s naturalnie produktywne i rzeczywicie niewiele jest pytkich, oligotroficznych obszarw, o niskim dopywie skadnikw odywczych. Wzduwybrzea Batyku wiele pytkich zatok stao si eutroficznymi w wyniku dopywu znacznychiloci skadnikw pokarmowych i charakteryzuje si wysok produkcj. W warunkach skrajnych, z wyranym przerostem dopywu materii organicznej i skadnikw mineralnych bdziesi rozwija system saprobowy.W brzegowych i innych pytkich siedliskach morskich dodatkowy wkad wnosz rwnie rolinyporastajce wybrzea (Ryc. 5). Produkcja rolin wyszych a take glonw, zarwno makroi mikroskopowych, jest czsto bardzo wysoka. W przeliczeniu na jednostk powierzchni jestona zazwyczaj o wiele wysza ni produkcja planktonicznych glonw.W wodach zalewiskowych glony utrzymuj przy yciu faun zgryzajc bentosu i nektonu;jednak w gbszych wodach ywych rolin moe brakowa, dlatego zwierzta bentosowe yjcew warstwie mikkiego dna takich obszarw zabezpiecza jedynie deszcz opadajcych martwych

szcztkw z innych systemw morskich. W ekosystemach warstwy dennej, gdzie nie docieraju wiato dzienne, wystpuje gwnie acuch pokarmowy detrytusoercw, z aktywnocibakterii heterotroficznych i odtwarzaniem skadnikw mineralnych.


15/43

Strona 15


3.EKOSYSTEMYBRZEGOWEBATYKU

3.1. Wybrzee jako obszar wysokiej produkcjiEkosystemy brzegowe s najbogatszymi rodowiskami morskimi Twarde dna w pobliu wybrzea s najbogatsze gatunkowo, podczas gdy zespoy pytkiego, mikkiego dna s uboszew tym wzgldzie. Najubosze w gatunki to rodowiska wd otwartych, mimo e pokrywaj najwiksze obszary.Wysoka produkcja cechuje pytk stref brzen. wiato a take dostpne dziki nanoszeniuz ldu substancje mineralne, rzadko s czynnikami limitujcymi produkcj pierwotn, zarwnofitoplanktonu, glonw jak i traw morskich. Dostarczaj one z kolei wystarczajcego poywienia

dla may i ryb zamieszkujcych te pytkie obszary. Pytkie obszary przybrzene s take gwnym miejscem gdzie odbywa si rozrd i wylga wiele gatunkw ryb.Rozmieszczenie rolin dna morskiego zaley od szeregu czynnikw rodowiskowych. Rozmieszczenie pionowe zaley od warunkw owietlenia. W Zatoce Botnickiej rolinno bentosu sigaw gb do okoo 10 m, do okoo 1825 m w Batyku Waciwym i okoo 30 m w Becie.Poziome rozmieszczenie rolinnoci w kierunku poudniowopnocnym warunkuje szeregczynnikw rodowiskowych, z ktrych najwaniejszym jest zasolenie. Obnienie zasolenia wpywa na morfologi i rozmnaanie glonw morskich, prowadzc do tworzenia si niezdolnych doreprodukcji skarowaciaych form.Innym, wanym czynnikiem jest rodzaj dna morskiego. Poniewa glony morskie pobieraj

skadniki mineralne z wody, dno jest przede wszystkim miejscem ich przytwierdzenia. Dnatwarde (skay i kamienie) stanowi dlatego najlepsze podoa dla zielenic, brunatnic i krasnorostw, podczas gdy ramienice i fanerofity spotykamy w osonitych miejscach osadw dennych(piaski, gliny, muy). Pytkie dna naraone na ostre falowanie lub przepywajce wody s podoami erozyjnymi i transportowymi. Dna piaszczyste w miejscach naraonych na falowanies czsto zupenie pozbawione rolinnoci.Gbsze mikkie dna funkcjonuj jako podoe dla gromadzenia si materii. S one czsto obciane zanieczyszczeniami takimi jak np. metale cikie. W wyniku nagromadzenia znaczcychiloci materii organicznej s one czsto pozbawione take tlenu. Oba czynniki stanowi zagroenie dla yjcych tam organizmw. Z drugiej za strony w takim pytkim dnie zakorzenioneroliny wodne mog pobiera metale cikie i transportowa je do pdw, udostpniajc je w acuchu pokarmowym.Typow strefowo stwierdzamy zazwyczaj na wybrzeu skalistym Blisko powierzchni dominujtam zielenice, gbiej brunatnice i na wikszych gbokociach krasnorosty. W jeszcze gbszychwodach, gdzie wiato limituje wzrost glonw, spotkamy rne zespoy zwierzce.

3.2. Pas zielenicNa twardych dnach pooonych najbliej brzegu dominuj nitkowate zielenice Cladophora glomera-ta. W strefie tej przebiega typowy cykl roczny. Wiosn, kiedy ustpuje pokrywa lodowa pojawiajsi silne zakwity osiadych okrzemek, pokrywajcych nagie skay na linii wody, rozpoczynajc

sukcesj roczn. Okrzemki zastpuj nitkowate brunatnicePilayella, po ktrych w lecie pojawiaj si zielenice Cladophora glomerata, po czym nitkowate krasnorosty Ceramium a jesieni i zimbrunatnice. W poszczeglnych czciach Batyku pas ten rni si wygldem W Zatoce Botnickiej dugo yjce roliny Cladophora aegagrohilai mech wodnyFontinalispojawiaj si na gbo


16/43

Strona 16


koci 2 m, a wic w dolnej granicy oddziaywania morskiego lodu. W Zatoce Botnickiej stalewystpuje wiele gatunkw sodkowodnych.Glony s producentami pierwotnymi tego ekosystemu. Wrd konsumentw dominuj larwyowadw, sodkowodne limaki i w pnocnych partiach drobne ryby. Bardziej na poudnie latemdominuj tam drobne skorupiaki, na przykad kiee i rwnonogi, ktre s ulubionym pokarmem drobnych ryb. Produkcja tej strefy, obejmujca glony i wiele drobnych zwierzt, jest w wikszoci tracona i dryfuje do ukrytych zatok lub dalej, opadajc w warstwie dennej morza.

3.3. Pas morszczynuNa twardym podou, poniej grnej strefy jednorocznych zielenic, moemy spotka silnie wyrniajcy si pas morszczynu (Fucus vesiculosus). W pnocnym zasigu wystpowania morszczyny sigaj w gb do okoo 8 metrw, podczas gdy w cieninach duskich wystpuj tylko w warstwie powierzchniowej.Fucus vesiculosusjest jedynym przedstawicielem duych brunatnic, ktry siga po Alandi, Morze Archipelagowe i skaliste wybrzea poudniowozachodniej Finlandii.Pnocny zasig morszczynu umoliwia brak wikszych rolinoercw a take innych wikszychglonw konkurujcych o woln przestrze. W labiryncie pytkich wd otaczajcych archipelag

od zewntrz udzia morszczynu w biomasie rolin jest szczeglnie wysokiLatemFucusmoe znacznie przerasta wiele nitkowatych gatunkw zielenic i brunatnic. Konkurujc o wiato i skadniki mineralne zagraaj one faktycznie zagroeniem fotosynteziei wzrostowi morszczynu.Zespmorszczynu zamieszkuje wyjtkowo bogata fauna, w skad ktrej wchodz mae, limaki,skorupiaki, mszywioy a nawet larwy owadw. Jest to najbogatszy system w Batyku, obejmujcy okoo 10 gatunkw glonwi 30 gatunkw wikszych zwierzt(Ryc. 6). Rozwj larwalny wielugatunkw ryb, a wrd nich le

dzia, odbywa si w pasie morszczynu, gdzie odywiaj si bogactwem drobnych zwierzt.Fucusjestwrd glonw jedynym dugo yjcym gatunkiem tworzcym pas natwardym dnie Batyku. Jest ondlatego gatunkiem kluczowym dlatych ekosystemw, a faktyczniedla caego Batyku.Plechy glonw, odrywane w wyniku sztormw, gromadz si nabrzegu. Fucusmoe by dlategowykorzystywany przez rolnikww celu wzbogacenia i nawoeniaubogich gleb archipelagu. Inncz biomasyFucustraci w oddaleniu od miejsc wystpowania.Odkadajc si na dnie morza,stanowi jedno z waniejszychrde biopierwiastkw dla tegoobszaru.

Rozmieszczenie biomasy glonw,obniajce si od poudnia ku pnocy, przedstawia Ryc. 7.

Ryc. 6. Makrofauna znaleziona na pojedynczym okazie Fucusvesiculosus, zajmujcym objto 1,4 l, we wrzeniu (Pnocny

Batyk). Na cakowit liczb 374 osobnikw skaday si nastpujcegatunki lub grupy:a.Idotea baltica,b.Idotea viridis,c.Gammarus spp.,d.Chironomidae,e.Hydrobia spp.,f.Theodoxus fluviatilis,g.Mytilus edulis,h.Gasterosteus aculeatus,i.Potamoschistus minutus[wg Jansson, 1970].


17/43

Strona 17


3.4. Pas omukaNa gbokociach gdzie skpe wiato uniemoliwia ju dalszy wzrost glonw na twardych dnachzdecydowanie dominuj omuki (Mytilus edulis). Pas z omukiem rozciga si a do gbokoci,gdzie w zbyt mulistym dnie mae nie znajduj ju miejsc do przytwierdzenia. Pas omuka zaczyna si zazwyczaj ju na gbokoci kilku metrw i czsto rozciga si do gbokoci 30 m.Niektre krasnorosty mog jeszcze rosn w niebieskawym wietle grnej czci tej strefy.W innym przypadku wystpuj tam tylko nieliczne gatunki bezkrgowcw.Omuki ywi si filtrujc z wody drobne czsteczki opadajcej na dno materii organicznej.Ich zdolno filtracyjna jest bardzo wysoka; na obszarze 160 km2Asko w pnocnej czci Ba

tyku Waciwego wszystkie mae mog w cigu dwu i p miesicy przefiltrowa cakowitmas wody (rednia gboko 20 m). Zawieszone czsteczki po zjedzeniu s wykorzystanew procesach metabolicznych a sole nieorganiczne usuwane s na zewntrz.Omukami w grnej strefie odywiaj si kaczki edredonowe, nurkujce na gboko okoo10 m. Na wikszych gbokociach omuki s pokarmem pastug. Gwni drapiece omukaw Kattegacie, rozgwiazdaAsterias rubensi krab brzegowy Carcinus meanasnie potrafiy zaadaptowa si do niskiego zasolenia Batyku Waciwego. Wyjania to dlaczego omuki znalazy tamtak dobre warunki do rozwoju.Biomas zwierzt w Batyku Waciwym tworz zasadniczo omuki, a ich udzia stanowiprzeszo 90%. Cakowita liczebno populacji omuka, wliczajc Morze Alandzkie, w Batyku

Waciwym do gbokoci 25 m jest wraz z muszl szacowana na okoo 8 milionw ton suchejmasy.Omuki peni wan rol w obiegu biopierwiastkw, co wykazano studiujc na BatykuWaciwym metabolizm tych zwierzt hodowanych w plastykowych zagrodach. Azot i fosfor

Ryc. 7. Rozkad biomasy glonw (w gramach suchej masy/m2) na piciu stanowiskach wzduwybrzey Batyku [wg H. Kautsky 1988].


18/43

Strona 18


wydalany przez omuki pokrywa obszarach ich wystpowania cakowite zapotrzebowanie duych glonw. Ponadto populacjaMytiluspokrywa na tych obszarach 5% azotu i 20% fosforu niezbdnego dla utrzymania biomasy fitoplanktonu (Ryc. 8). Cakowita roczna masa nieorganicznego azotu usuwanego przez omuki do strefy troficznej odpowiada okoo 250 000 ton, nieorganicznego fosforu 80 000 ton a organicznego fosforu 100 000 ton. Wartoci te odpowiadajzasadniczo cakowitemu udziaowi importu tych substancji z ldu do wd Batyku. Naley jednak zwrci uwag, e w przypadku may jest to recyrkulacja, podczas gdy materia z ldu

jest dodatkowym wkadem do istniejcej ju puli skadnikw pokarmowych do ekosystemw.

3.5. Ekosystemy pytkiego piaszczystego dna znaczenie dla produkcji ryb

Najwiksz cz dna morskiego tworz muliste i piaszczyste osady. W pytkich bezpiecznychzatokach przybrzenych oczywiste jest oddziaywanie wd sodkich. Osady organiczne, czstopokryte s pasem trzcin Phragmites communisi Sciprus,zanurzonymi rolinami kwiatowymi

Myriophyllum iPotamogeton. Towarzysz im morskie brunatnice Chordafilumi pojedyncze osobni

ki morszczynu rosnce na kamieniach. Trawa morska Zostera marinamoe pokrywa bogatew materi organiczn podoa piaszczyste, szczeglnie z dala od poudniowych wybrzey Batyku, lecz stopie jej dominancji i produktywno nigdy nie osiga rozmiarw takich jakw penych wodach morskich.

Ryc. 8. Omek jadalny jako wane ogniwo midzy stref pelagiczni zespoami dennymi [wg N. Kautsky 1982].


19/43

Strona 19


Fauna pytkich zatok przypomina charakterem wody sodkie, gdzie larwy waek i widelnic,wystpuj wraz z wodnymi chrzszczami i rybami sodkowodnymi takimi jak leszcz, wzdrga, po, szczupak i oko. Te same gatunki dominuj w rodowisku pytkiego mikkiego dnaod Sundu do poudniowych granic Zatoki Botnickiej, Wrd aktywnych ruchowo zwierzt wystpuje gwnie ciernik, byczek a w faunie osadw dennych sercwki (Cardium spp.), limaki muowe (Hydrobidae), wieloszczety (Nereis) i skorupiaki (Corophium volutator).Produkcja tego obszaru jest wysoka. System funkcjonuje dziki zarwno energii sonecznej jak

i czsteczkom organicznym transportowanym z ldu. Produkcja wzrasta gwatownie wiosn,kiedy pytkie wody szybko si ogrzewaj i wystpuj zakwity mikroorganizmw, stymulujcprodukcj wtrn. Wiele gatunkw ryb odbywa w tym okresie taro, gdy dostpny jest potencjalnie pokarm w postaci rozwijajcych si larw. Faktycznie wikszo produkcji to postaci larwalne wykorzystywane jako pokarm dla ryb. Pytkie mikkie dna wychwytujc substancje pokarmowe maj wysok produkcj z czego wikszo odkada si w biomasie rolin.Czowiek mao korzysta z zasobw mikkiego dna obszarw przybrzenych, za wyjtkiem wdkowania szczupaka i okonia. Wiele z tych obszarw wykorzystuje si intensywnie na mae portylub przystanie eglarskie i tam ekosystemy mikkiego dna morskiego zostay zniszczone.

3.6. Rozlewiska pytkie wody wolno przeksztacajce si w ld

Archipelagi w pnocnych rejonach Batyku archipelagi to pytkie obszary, gdzie ld stopniowo wynurza si z morza w postaci tysicy wysepek, tworzc ogromny labirynt rnorodnychzatok i cienin (zwanych sundami). Wypitrzenie ldu moe w niektrych przypadkach doprowadzi do izolacji oczek wodnych z mikkim dnem. Staj si one z czasem wystarczajco pytkieby umoliwi wzrost rolinnoci wodnej i straci cakowicie poczenie z morzem. Taka izolacja uwidacznia wyranie topograficzn sukcesj rolinnoci z wyrnialnymi czterema odmiennymi fazami.

Wczesne stadium tworzy si gdy pierwsze roliny wodne skolonizuj najbardziej skryte czcizbiornika wodnego otoczonego przez ld i pytkie progi. Roliny te maj swj udziaw wypitrzaniu si ldu przez coroczne tworzenie osadw bogatych w substancje pokarmowe.Proces ten prowadzi do tworzenia si pycizn, cakowicie otoczonych ldem pozostawiajc jedno lub kilka wskich pocze z morzem. Liczba gatunkw w pocztkowej fazie tego stadiumjest najwysza. W nastpnym stadium sukcesji poczenie z morzem moliwe jest tylko w przypadku wysokiego poziomu wd. Konkurencja i niekorzystne warunki rodowiskowe prowadzwtedy do zmniejszenia liczby gatunkw do kilku, gwnie fanerofit Najas marinai ramienicaChara tomentosa. Ostateczna eliminacja zachodzi w nastpnym stadium, kiedy obniajce sizasolenie prowadzi do nowej sukcesji rolinnoci wodnej, do czasu kiedy zbiornik nie zaronie

sonorolami lub rolinnoci ldow.Czynniki rodowiskowe i konkurencja zaburzaj sukcesj gatunkw rolin i biomasy. Rozlewiska archipelagowe ogrzewaj si szybciej ni wody z zewntrz, tworzc dogodne warunki dlarozwoju narybku. Stenie tlenu kontrolujce w znaczcej mierze przepyw rozpuszczonychsubstancji mineralnych z warstw osadowych, jest bardziej istotne od zmian substancji odywczych. W warunkach beztlenowych, w wyniku reakcji chemicznych oraz aktywnoci bakteriiosadw dennych uwalniania si azot i fosfor. Wraz z postpem izolacji coraz czstszy jest niskipoziom tlenu i warunki beztlenowe. Substancje mineralne wykorzystywane s wiosn przezdrobne glony, szczeglnie w stadiumglo flad.Przejcie sukcesji ze stadium pocztkowego w stadium glo, specyficzne zjawisko wd sonawych,zachodzi w cigu setek lat, a wic geologicznie w bardzo krtkim czasie. Cakowity obszar pycizn na obszarze archipelagu jest may, lecz ma istotne znaczenie dla penetracji przez wieleorganizmw a take jako miejsce dla odpoczynku ptactwa wodnego w porze ich wiosennychmigracji.


20/43

Strona 20


4.MORZEOTWARTE,

GBOKIEDNAMORSKIE

I KATTEGAT

4.1. System wd otwartych zesp pelagialuGrup producentw pierwotnych w otwartych wodach Batyku reprezentuje drobny plankton.Zjadaj je wiksze zwierzta planktonowe, a te z kolei s pokarmem dla ryb pelagicznych, wrdktrych najwaniejsze to ledzie i szprotki. Szczytow pozycj w sieci troficznej pelagialu zaj

muj takie drapieniki jak dorsz i oso. Znaczne iloci martwego planktonu opadaj w kierunkudna, gdzie su jako pokarm dla zespow dennych.Do gbokoci przynajmniej 20 m strefa pelagiczna stanowi wany system producentw wicdwutlenek wgla z uyciem energii sonecznej. Dla strefy przybrzenej czci pnocnozachodniej Batyku poziom produkcji pierwotnej pelagialu ocenia si na 150 g wgla/m2/rok. Obniasi on w kierunku pnocnym i w Zatoce Botnickiej odpowiada zaledwie 10% wielkoci stwierdzonej dla Batyku waciwego (Ryc. 9a).Na produkcj roczn skadaj si kilkukrotne, tak zwane zakwity glonw, ktrych liczba zmieniasi w cigu roku i waha si od dziewiciu w hydrograficznie niespokojnych pasach poudnia, trzechw pnocnej czci Batyku waciwego, do jednego w Zatoce Botnickiej. Zakwity, wiosenny i jesiennywystpuj wsplnie, co jest typowe dla strefy polarnej.Zakwit wiosenny w pnocnej czci Batyku zaczyna si z kocem lutego lub z pocztkiem marca (Ryc. 10). Wraz z wzrostem dostpnoci wiata i zapasw skadnikw pokarmowych wzrastaszybko biomasa fitoplanktonu. Tworz j gwnie bruzdnice, np. Gonyaulax catanatai okrzemkiThalassiosira balticawraz z Skeletonema costatum. Intensywnie wizana jest energia soneczna, a produkcja pierwotna osiga wielko 1,5 g wgla/m2/dob. Liczebno populacji bakterii gwatowniewzrasta, suc za pokarm dla szybko rosncych pelagicznych wrotkw. Te z kolei zjadane sprzez wrotki Synchaeta, o rwnie silnym potencjale wzrostu i rozrodu.Gwatowne opadanie okrzemek w powizaniu z brakiem wikszych rolinoercw powoduje,e a 40% materii organicznej wytworzonej w czasie wiosennego zakwitu opuszcza stref pelagialu i osiada poniej na mikkim dnie. Faktycznie, stanowi ona przynajmniej poow rocznego zapotrzebowania na pokarm zespow dennych.Latem wody wolne s od substancji pokarmowych i chwilowo utrzymuje si niski poziom biomasy, zarwno fito jak i zooplanktonu. Po pewnym czasie produkcja ponownie wzrasta, dzikimonadom i bruzdnicom. W otwartym morzu czciej pojawiaj si wiksze formy zwierzt planktonowych, gwnie widonogi Temora longicornisiPseudocalanus minutus elongatus. Wikszo materiau tworzcego si w tym okresie osadu tworz odchody zooplanktonu o niskiej wartociodywczej dla organizmw dennych.W lipcu sierpniu strefa pelagialu otwartych wd Batyku zdominowana jest przez rzucajcysi w oczy zakwit sinic, szczeglnieNodularia spumigena. Sodkowodne bakterie cjanowe, zdolnedo wizania azotu, wytwarzaj pcherzyki gazowe i czasami wypywaj w znacznych ilociach

na powierzchni, gdzie wiatry i prdy wody ukadaj je w gste wzory nitkowatych kbkw.Proces wizania azotu, przy niedoborze tego pierwiastka w Batyku, ma istotne znaczenie. Ocenia si, e 100 tys. ton azotu zwizanego w pnocnej i centralnej czci Batyku ma szczegl


21/43

Strona 21


Ryc. 9.Rozmieszczenie biomasy makro i mezofauny w Morzu Batyckim, w kierunku od poudnia ku pnocy.Pene kka: prby pobrane w podczas realizacji Programu badawczego makro i mezofauny dla caegoBatyku. Otwarte kka: prbki pobrane poniej podstawowej halokliny. Dane z obszarw AskLandsort(linia pionowa: zasig, podwjna linia: odchylenie standartowe, prostokt: warto rednia).


22/43

Strona 22


ne znaczenie dla zwikszenia energiipotencjalnej dla Batyku, przez stymulowanie wizania energii sonecznej.Z koczcym si zakwitem sinic dowody uwalniaj si substancje pokarmowe, szczeglnie azot, inicjujc zakwit jesienny bruzdnic, zielenic i okrze

mek. W tym okresie przypada maksimum dla pojawu wikszych formzooplanktonu. Ryby pelagiczne, jakled i szprot mog swobodnie erowa, gromadzc zapasy tuszczu nazim.Ekosystem wd otwartych tworzy podstawowy acuch pokarmowy dla gwnych przedstawicieli ryb Batyku.Oszacowanie wielkoci produkcji ryb

w Batyku jest trudne, lecz odowy rybpozwalaj na dolny szacunek, rzdu100 tys. ton na rok. Oczywicie nie moemy przecenia znaczenia ekosystemu wd otwartych dla czowieka.

4.2. Ekosystemy gbszejstrefy mikkiego dna

W podou Morza Batyckiego zdecydo

wanie przewaa gbokie, mikkie dno.W wikszej czci morza gboko wahasi midzy 50 a 150 m.Gwna cz Batyku zaklasyfikowanajest do zespouMacoma, od dominujcego gatunku morskiego maa, rogowca

Macoma baltica.Macomawraz z obunogamiPantoporeia affinisiPantoporeia femorata,wieloszczetemHarmothoe sarsii sikwiakiemHalicryptus spinulosustworz powy

ej 90% cakowitej biomasy makrofaunypnocnej czci Batyku waciwego(Ryc. 11). W Zatoce Botnickiej i centralnej czci Morza Botnickiego dominuje ubogi w gatunki zesp z rwnonogiem Saduria i skorupiakiem Pan-toporeia. Fauna gbokich basenw waciwej czci Batyku jest bardzo uboga,praktycznie bez wikszych zwierzt.Produkcja pierwotna i biomasa zwierzt maleje od poudnia ku pnocy, gwnie z powodu obniajcego si zasolenia (Ryc. 9 c). Dane z rnych stanowisk tej szerokoci geograficznej wskazuj nazrnicowanie gbokoci i niejednolito materiau tworzcego podoe, o potencjalnie rnym znaczeniu pokarmowym dla fauny. Powodem maych wielkoci dla Zatoki Botnickiej jest gwnie eliminacja morskich may. Roczn produkcj cakowitej fauny dennej w czci przybrzenej pnocnejczci Batyku waciwego ocenia si na okoo 7 g wgla/m2.

Ryc. 10. Zmiany w pelagialu w obszarach AskLandsortpnocnego Batyku w 1978 roku. Zintegrowane wartoci C14

(poziom 020 m) wyznaczajce produkcj pierwotn, biomasafitoplanktonu, biomasa orzskw (zacieniona powierzchnia nawykresie przedstawia wartoci dla samoywnego orzska

Mesodinium rubrum) i biomasa mezoplanktonu (> 90 m, 035m)[wg Hagstrm i Larsson, 1985].


23/43

Strona 23


INFORMACJEOPLANKTONIEPlankton wystpujcy w toni wody

Fitoplankton

Thallassiosira Sceletonema Chaetoceros Nodularia AphanizonemonOkrzemka Okrzemka Okrzemka Sinica Sinica

Dinophysis Ceratium GonyaulaxBruzdnica Bruzdnica Bruzdnica

Zooplankton

Calanus Bosminia Mesodinium Synchaeta Aurelia auritaWidong Widong Orzsek Wrotek Krkopaw


24/43

Strona 24


4.3. Wybrzee Kattegatu porwnanieKattegat cakowicie rni si od Morza Batyckiego, gdy dziki wyszemu zasoleniu wystpujetam bardziej typowa flora i fauna morska bez dominacji pojedynczych gatunkw glonw lub zwierzt jak ma to miejsce w Batyku.Poziom wody wyznacza wska strefa pkli. W najwyszej strefie brzegowej skay pokryte s tworzcymi skorupki i nitkowatymi zielenicami (np. CalothrixLyngbyaPrasiolaBlidingia). Poniej

tej strefy, podobnie jak w Batyku, wystpuje bogatszy trway pas brunatnic, ktry tworz trzygatunkiFucus, ktre w zakrytych miejscach rosn zAscophyllum nodosum. W stratyfikacji pionowejza pierwszym z gatunkw morszczynw KattegatuFucus spiralis nastpujFucus vesiculosusiFucus

serratus (Ryc. 13). Rne gatunki glonw pokrywaj czsto mszywioy i stubiopawy, a take wieoosiade pkle. Inny gatunek morszczynuFucus distichus, jest przez dugi okres staym przedstawicielem flory glonw wybrzey Jutlandii.Fucus distichuspochodzi z wd Antarktyki i ronie tam w czasie letnich miesicy.Bardziej w gbi gatunkiFucuszastpuj brunatniceLaminaria. Na gbokoci od okoo 5 m do maksimum 20 m rozciga si bardzo bogata strefa krasnorostw. W gbszej warstwie krasnorostwwystpuj tylko krasnorosty tworzce skorupki wraz z wielu gatunkami zwierzt, a wrd nich

kolorowe jeowce, rozgwiazdy i wowda. Las laminariowy wraz z niej pooon stref krasnorostw i zrnicowanym zespoem zwierzcym mona uwaa za morski las tropikalny.

Ryc. 11. Zespoy makrofauny mikkiego dna Batyku [wg Zenkevitch, 1963].


25/43

Strona 25


Ryc. 12. Zespoy mikkiego dna wedug Petersena 1913. ZespoyMacoma, Venus, Abra,AmphiuraiHaploopsw zalenoci od dominujcego gatunku. [wg L. Kautsky na podstawie Danmarks Natur 1968].(A) Zesp Macoma.Od lewej do prawej, Cardium edule, Arenicola marina, Nassa reticulatus, Mya arenaria,

Macoma balticai na powierzchni osadu skorupiak Crangon crangon.(B)Zesp Venus.Od lewej do prawej, ma Tellina fabulaz dwoma dugimi syfonami, wieloszczetPectinaria

sp., odywiajca si maami rozgwiazda Astropecten, jeowiec Echinocardium i dwa rne gatunki may,Venusi Spisula.(C)ZespAmphiura.Od lewej do prawej, wieloszczetNephtys, dwa wowidaAmphiurafiliformis odywiajca

si filtracyjnie iAmphiura chiajei odywiajca si czsteczkami w osadach, limak Turitella, jeowiec yjcyw osadachBrissops i limak Aphorais pespelican.

(D)Zesp Abra.Od lewej do prawej, ma Abra, wieloszczetPectinaria, mae Corbula gibba, Cultellus, Myatruncata i na powierzchni Buccinumi Ophiura.(E)Zesp Haploops.Od lewej do prawej, ma Lima loscombi, skorupiak Haploops tubicola, wieloszczety

Harrimania, Aphrodite i na powierzchniPolyphysia crassa,zagrzebana w osadzie, na powierzchni ramieniongClamys i w osadzie maNuculana.

A B

C D

E


26/43

Strona 26


Inwazja pochodzcego z Japonii nowego gatunkuSargassum muticumo znaczcych zdolnociach wypierania rodzimych gatunkw morszczynw jest obecnie powszechnie obserwowana w pytkich wodach o niskim zasoleniu. W wielu maych przystaniach Sargassumwyrasta do kilku metrw wysokoci i staje si problemem dla rodzimych glonw.Gbsze twarde podoa przykrywaj wielorakie gatunki zwierzt a omuek jadalny,Mytilus edulisogranicza si do obszarw, gdzie mniejsza jest intensywno drapienictwa. Poniej granicy wzrostu glonw skay pokrywaj rne zespoy zwierzce. Dominujcymi grupami zwierzt s mor

skie jeowce, rozgwiazdy, strzykwy, kraby, mae a na najgbiej poonych skaach dominujcymskadnikiem zespou s morskie grzyby.Najwikszym obszarem Kattegatu jest, znany z dobrych owisk Fladen. Bardzo paskie dno wzrastatam do 9 m i jest tam zawsze bardzo silny prd. Prd ten porusza masy wody zazwyczaj ku pnocy,rzadziej na poudnie. Masy wody Batyku przemieszczaj si z pnocnym prdem przez Fladen.Dziki ostrym prdom zmieniajce si od piaszczystego do skalistego i kamienistego dno uwalniasi od osadw. Tworzce pcherzyki morskie wodorosty schodz w gb do 26 metrw, a zawierajcewapienne zogi krasnorosty jeszcze niej do 30 metrw. Najwiksze lasy laminarii na Fladen wystpuj na gbokoci 10 m, chocia pojedyncze roliny mog siga znacznie gbiej.Zesp zwierzcy najbardziej pytkiego mikkiego dna zdominowany jest przez kilka gatunkw

may,Mya, CardiumiMacoma baltica. W strefie midzy 15 a 20 m gbokoci znajdujemy zesp z wowidami Ophiurai cienkomuszlowymi maamiAbra albastanowicymi pospolity pokarm dla pastug (Ryc. 12). W gbszych mikkich dnach Kattegatu w zespole zwierzt dominuj wieloszczety

Haploops, lecz ich liczebno zmalaa obecnie, ze wzgldu na postpujce procesy eutrofizacji.We wschodniej czci Kattegatu i pnocnej czci cieniny, na gbokociach od 20 m do okoo 100 m,spotykamy zespAmphiura. Wiele gatunkw z tego zespou zaniko z powodu narastajcych procesw sedymentacji materii organicznej. Jednak w ostatnich latach cakowita biomasa stale wzrastaze wzgldu na wzrost liczebnociAmphiura filiformis. Gatunek ten yje wosadzie dennym i ramionamiwystawionymi w kierunku wody wychwytuje opadajce czstki organiczne. Zesp ten wystpujewzdu wybrzey Kattegatu, od linii brzegowej do okoo 10 m gbokoci. W bogatych w gatunki

zespoach Kattegatu wiele rnych zwierzt zalicza si do tych samych grup funkcjonalnych. Naprzykad zwierzta odywiajce si filtracyjnie i drapieniki. Gdy znika jeden gatunek zastpujego inny, zdolny do zajcia wolnej niszy ekologicznej. Przypuszcza si wic, e ten ekosystem jestbardziej stabilny ni podobne ekosystemy w Batyku i dlatego jest on mniej podatny na stresy powodowane dziaalnoci czowieka.


27/43

Strona 27


Ryc. 13. (A)Uproszczony profil z zespoem twardego dna i strefami wystpowania glonw w ZatoceBotnickiej [L. Kautsky wg Voipio 1981]. (B)Uproszczony profil z zespoem twardego dna i strefamiwystpowania glonw w pnocnej czci Batyku. [L. Kautsky]. (C)Uproszczony profil z zespoem twardegodna i strefami wystpowania glonw przy wybrzeu Kattegat. [L. Kautsky].

A

B

C


28/43

Strona 28


5.RYBY, PTAKII SSAKI

5.1. Ryby i rybowstwoFauna ryb Morza Batyckiego to mieszanka gatunkw sodkowodnych i pochodzenia morskiego, podobnie jak pozostaa flora i fauna. Ponownie, obnienie zawartoci soli jest przyczynubstwa gatunkowego Batyku. Liczba morskich gatunkw ryb Morza Pnocnego siga 120,w Zatoce Kiloskiej 69, w poudniowych i centralnych czciach Morza Batyckiego 41, w MorzuAlandzkim, Zatoce Fiskiej i Zatoce Botnickiej 20.W cyklu yciowym ryb wyrni mona stadium larwalne, czsto w pytkich wodach przybrzenych, faz dojrza z okresami erowania i zimowania w otwartych wodach i powrt do wd

przybrzenych na taro. Midzy rnymi okresami ycia niektre, szczeglnie morskie, gatunkimigruj na znaczne odlegoci. Ryby, ktre odbywaj taro w otwartym morzu s zazwyczajgatunkami morskimi.W wodach przybrzenych dominuj ryby sodkowodne, szczeglnie w strefie litoralu, rzadkopenetrujc otwarte wody, za wyjtkiem niektrych bieug w prawie sodkowodnej Zatoce Botnickiej. W zatoczkach i w archipelagu Zatoki Botnickiej faun ryb tworz gwnie oko, po,szczupak, bieuga i gbiel. Wikszo z ryb sodkowodnych nie wdruje daleko. Poszukuj oneczsto terenw tarliskowych w ujciach rzek i zatoczkach, gdzie panuje bardziej sprzyjajcatemperatura i zasolenie. Pas morszczynu pokrywa szerokie przestrzenie, tworzc wane obszary dla wylgu i erowania takim rybom jak szczupak, oko, wgorz, brzana, byczek. Ryby sodkowodne w Morzu Batyckim maj zazwyczaj krtkotrway okres wzrostu w lecie. Na przykadu szczupakw czy okoni wzrost ogranicza si do okresu midzy lipcem a wrzeniem.Wrd ryb wd otwartych dominuj gatunki morskie, przewanie led, szprot i dorsz. W cigurokuledziemigruj do rnych ekosystemw Batyku, poszukujc erowisk i miejsc na tarliska. W trakcie zimy przewaaj procesy rozkadu. Ze wzgldu na brak pokarmu ledzie zmuszone s do odywiania si dennymi obunogami, lasonogami i wieloszczetami, stopniowo przenoszc si na pytkie obszary, gdzie pozostaj a do majowego tara. Pozostajc w najzimniejszych masach wody unikaj one hydrodynamicznych zawirowa mas wody, ograniczaj dominimum wydatki energetyczne i zmniejszaj wpyw drapiecw.Przynajmniej w pnocnozachodniej czci waciwego Batyku ledzie preferuj skadanieikry na nitkowatych krasnorostach, takich jakFurcellariai innych nitkowatych brunatnicachjakPilayella. Kilkutygodniowy narybek wraca do wd otwartych. W cigu roku ledzie wykorzystuj wic wszystkie trzy podsystemy: w lecie stref pelagialu, zim mikkie dna a wiosnstref wodorostw, speniajc midzy nimi rol przenonika masy organicznej. Jest to przykadpowiza midzy rnymi systemami, wskazujc e zanik lub wzrost jakiejkolwiek populacjirolin lub zwierzt moe to zaburzy cay ekosystem.Cykl yciowyszprotajest bardzo podobny do ledzi. Mimo, e podobnie jak dorsz, odbywa ontaro na otwartych wodach i skada ikr w strefie pelagialu, jego ikra zatrzymuje si w mniejgbokich wodach i o mniejszym zasoleniu. W porwnaniu ze ledziem, szprot jest bardziej wyspecjalizowanym konsumentem zooplanktonu.Ryby pelagiczne warstw powierzchniowych zyskuj na umiarkowanej eutrofizacji, dlatego za

rwno ledzie jak i szproty zwikszay przez szereg lat liczebno populacji. Od 1920 roku pokarm potencjalnie dostpny dla ryb w warstwie mikkiego dna wzrs siedmiokrotnie, najprawdopodobniej w wyniku eutrofizacji. Od poowy lat 50. do poowy lat 70. gwatownie wzrosy


29/43

Strona 29


poowy szprota (Ryc. 14). Od tego okresu poowy znaczco zmalay, czego powodem byo prawdopodobnie przeowienie i silne drapienictwo dorsza.Rozmnaanie dorsza ogranicza si w Batyku do obszarw, gdzie zasolenie jest bliskie 10lub wysze, i ogranicza si gwnie do piciu gbokich basenw. Sukces rozrodczy dorsza zmniejsza jednak spadek zawartoci tlenu w gbszych wodach na skutek wzrastajcej produkcji pierwotnej.Populacjaososiaw Batyku zalicza si do ososia atlantyckiego Salmo salar. Wyizolowa sion z populacji yjcej w Pnocnym Atlantyku. Stwierdzono u niego pewne zmiany genetyczne.Po wylgu mode ososie pozostaj w rzekach a do pitego roku ycia, zanim na kolejne czte

ry lata, w maju czerwcu, nie rozpoczn wdrwki na erowiska, gwnie w gbi Batyku.W padzierniku listopadzie powracaj na taro do rzek. Szwedzkie awice ososia batyckiegos gwnie mieszkacami duych rzek w pnocnej czci kraju. Budowanie od roku 1940 zapr zwizanych z elektrowniami gwatownie zmienio i zredukowao populacje ososia. Przez

Tab. 2.Ryby sodkowodne. Skad gatunkowy i rozmieszczenie

1. Regularnie wystpujce w BatykuSalmonidae

sielawa (Coregonus albula)sieja (Coregonus lavaretus)sieja wdrowna (Coregonus lavaretus)sieja (Coregonus nasus)pstrg arktyczny (Salvelinus alpinus)

Thymalidaelipie (Thymallus thymallus)

Osmeridaestynka (Osmerus eperlanus)

Esocidaeszczupak (Esox lucius)

Cyprinidae

leszcz (Abramis brama)rozpir (Siniec) (Abramis ballerus)ukleja (Alburnus alburnus)bole (rap) (Aspius aspius)kr1p (Blicca bjoercna)kara (Carassius carassius)kieb (Gobio gobio)jelec (Leuciscus leuciscus)ja (Leuciscus idus)kle (Leuciscus cephalus)

ciosa (koza) (Pelecus cultratus)strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus)po (potka) (Rutilus rutilus)wzdrega (krasnopirka)

(Scardinus erythrophtalmus)lin (Tinca tinca)

Cobitidaekoza (Cobitis taenia)liz (Nemachilus barbatulus)

Siluridaesum (Silurus glanis)

Gadidaemitus (

Lota lota)

Gasterosteidaeciernik (Gasterosterus aculeatus)cierniczek (Pungitius pungitius)

Percidaeoko (Perca fluviatilis)

(Gymnocephalus cernua)(Stizostedion lucioperca)

Cottidaegowacz biaopetwy (Cottus gobio)

gowacz pregopetwy (Cottus poecilopus)

2. Gatunki introdukowane, wystpujcesporadycznie w BatykuSalmonidae

pstrg tczowy (Salmo gairdneri)tro jeziorna (Salvelinus namaycush)sielawa (Coregonus peled)

Cyprinidaekarp (Cyprinus carpio)

Ictaluridaesumik karowaty (Ictalurus nebulosus)

3. Gatunki anadromowe i katadromoweoso atlantycki (Salmo salar)tro (Salmo trutta)certa (Vimba vimba)wgorz (Anquilla anquilla)ming rzeczny (Lampetra fluviatilis)


30/43

Strona 30


utworzenie sztucznych wylgarni na kadejrzece i masowej hodowli roczniakw, ktre wypuszcza si do rzek moliwe jest utrzymanierozrodu ososia na wysokim poziomie.W Batyku w latach 1980. liczebno roczniakw pochodzcych z sztucznych wylgarni,wzrastaa, lecz tych z naturalnego wylgu

stale si obniaa (Ryc. 15). Poniewa rybowstwo koncentruje si na obszarach, gdziemieszaj si awice ososi z wylgu naturalnego i sztucznego, uzupenianie obecnej naturalnie rozmnaajcej si populacji przez roczniaki w dalszym cigu maleje. W taki sposbzmniejsza si rwnie genetyczna zmiennotej populacji.Rybactwo w poszczeglnych czciach Batykurni si. Ryby sodkowodne maj istotne zna

czenie w odowach z pnocnych i wschodnichczci Morza Batyckiego. W odowach gbielinajwikszy udzia maj bieugi. Szczupaki intensywnie wyawiaj gwnie wdkarze amatorzy. Warunki do wzrostu dla ryb przemysowych yjcych i erujcych w gbszychwodach s gorsze w Batyku ni w MorzuPnocnym. Dorsz i fldra osigaj tutaj mniejsze rozmiary. W poprzednich miejscach penetracji, z powodu zastojw wd w gbszych ba

senach poudniowego Batyku utworzyy siwarunki niesprzyjajce do bytowania i rozrodu. Mimo to dla niektrych lata roczne przyrosty mona uzna za zadawalajce i sprzyjajce intensywniejszym poowom, jak miao tomiejsce w przypadku dorsza w latach 19791980 (Ryc. 14).

5.2. Ssaki gatunki zagroone

Oprcz ryb innymi drapiecami s krgowceoddychajce powietrzem atmosferycznym, takiejak ptaki morskie, foki i wieloryby. W Batykuyj trzy gatunki fok, foka szara, nerpa i foka pospolita. Najwiksz z nich jest foka szara najmniejsz nerpa. W ostatnich latach populacje fokulegy znacznej redukcji.Liczebno nerpy szacuje si na 5,56,0 tys. osobnikw. Gatunek ten najczciej stwierdzanow Zatoce Botnickiej, Morzu Botnickim, Zatoce Fiskiej i Zatoce Ryskiej. Nerpa jest spokrewnionaz populacj arktyczn i uznawana jako relikt polodowcowy. W poudniowych partiach Batykuspotykana jest bardzo rzadko.Liczb fok szarych yjcych na obszarach wyspowych wzdu wybrzea Batyku oceniono w roku1990 na 2,000 osobnikw. Wzdu brzegw poudniowych 500300 osobnikw, w pnocnymarchipelagu Sztokholmu doliczono si 1,150 zwierzt a w Morzu Alandzkim, Zatoce Botnic

Ryc. 14.Roczne poowy ledzia, ledzia batyckiego, dorsza i szprota w Morzu Batyckim, poczwszy od 1920 r.

Ryc. 15. Pochodzenie naturalnego i sz tuczniehodowanego narybku w Batyku w latach 19791086.

Liczby odpowiadaj sztucznym jednostkom narybku(ASU) i wielkoci wzgldne w procentach [Anon., 1989].


31/43

Strona 31


INFORMACJEOFOKACH

Trzy gatunki fok yjce w Morzu Batyckim

Foka pospolita (Pusa hispida)

Foka szara (Halichoerus grypus)

Nerpa (Phoca vitulina)


32/43

Strona 32


kiej i Morzu Botnickim stwierdzono 420520 sztuk. W okresie wolnym od lodu foki obserwujesi na wynurzonych skaach a w czasie linienia mona je policzy.Foka pospolita zamieszkuje jedynie najbardziej poudniowe partie Morza Batyckiego a ich liczb oceniono na 200 osobnikw. Mona wrd nich wyrni przynajmniej trzy populacje w okolicy Maklapen, w cieninie Kalmar a take ma grup zwierzt w poudniowej czci Gotlandii. W Kattegacie stwierdzono o wiele wiksz populacj tych zwierzt. Wzdu wybrzey Kattegatu i Skagerraku wiosn 1988 roku foka pospolita zostaa zdziesitkowana przez wirusa.

W tym samym roku wirus ten dotar rwnie do populacji tego gatunku w Maklapen, czegonie przeya adna z fok urodzonych w tym roku.yjc na najwyszym poziomie sieci troficznej ekosystemw morskich, foki naraone s na dziaanie wielu zanieczyszcze. Innym czynnikiem ograniczajcym jest topienie si modych fokw sieciach rybackich. Na foki poluje si od wielu lat. Odywiaj si one rnymi gatunkamiryb. Na przykad foka pospolita odywia si gwnie narybkiem, ktry owi w wodach pelagicznych i przy piaszczystym dnie. Cakowita liczebno populacji fok Batyku gwatownie obniyasi i ocenia si e kady z pozostaych okoo 20,000 osobnikw moe zjada dziennie okoo 4 kgryb. Stanowi to cznie 3103ton wgla zawartego w suchej masie ryb, a wic poniej 1% oszacowanej cakowitej produkcji ryb.

Jedyny przedstawiciel waleni, wczeniej pospolity, morwin (Phocoena phocoena) jest w Batykupraktycznie nieobecny.

5.3. PtakiPtaki s w regionie Batyku licznie reprezentowane. Regularnie spotyka si tam okoo 340 gatunkw. Wikszo z nich to ptactwo wodne zamieszkujce Batyk. Inne, jak brodce, yj nawybrzeu lub otaczajcych je terenach podmokych. W porwnaniu z innymi rodowiskami morskimi bogactwo gatunkowe Batyku jest wynikiem cznego traktowania ptactwa morskiegoi sodkowodnego. Stanowi to wyrany kontrast z sytuacj w zespoach podwodnych.

Wikszo ptakw migruje midzy miejscami zimowania a wiosennoletnimi terenami lgowymi. Migracje s szczeglnie wyrane w obszarze Batyku, gdy pnocne lato, z dugim dniemi bogactwem dostpnego pokarmu, jest bardzo atrakcyjne dla gniazdowania. Z kolei zim wystpuje znaczne oblodzenie. Wikszo ptakw opuszcza dlatego Morze Batyckie i zimuje napoudniu. Jednake wiele osobnikw kaczki lodwki z pnocnej Rosji zatrzymuje si na zimowiskach poudniowego Batyku, podobnie jak kaczka czernica, abd niemy, g kanadyjskai mewa srebrzysta. Wiele edredonw zimuje na wodach duskich.Archipelagi s wyjtkowe wrd rnych biotopw Batyku z swoim bogactwem ptakw. W okresie lgowym wiele wysp oferuje wspania ochron dla ptactwa wodnego, a pytkie wody sbogate w pokarm. Zesp rozmnaajcych si ptakw tworz gatunki zarwno morskie jak i sodkowodne. Edredony, mewy siodate, kamuszniki i wszystkie trzy gatunki alk nurzyk biaoskrzydy, nurzyk podbielay i alka s wszdzie prawie wycznie elementem rodowisk morskich. Jednake w wodach sonawych Batyku odbywaj lgi wraz z typowymi przedstawicielami ptactwa sodkowodnego, takimi jak perkoz dwuczuby, uhla, kaczka czernica, ggo, abdniemy i mewa mieszka.Skay klifowe wraz z tysicami ptakw wystpuj take wzdu zachodnich brzegw Gotlandii, tworzc szczeglny biotop, typowy wzdu brzegw oceanu.Wrd wszystkich ptakw wodnych Batyku najliczniejsze s kaczki edredony. Liczb rozmnaajcych si ptakw ocenia si je obecnie na przynajmniej 80 tysicy. Edredony s szeroko rozprzestrzenione i nie wystpuj jedynie w rodkowych partiach Zatoki Botnickiej i Zatoki Fiskiej. Na tych obszarach zasolenie jest prawie rwne zeru, tam wic nie wystpuj omuki jadalne

stanowice ich podstawowe rdo pokarmu. Edredony buduj swe gniazda prawie wyczniena wyspach, unikajc w ten sposb drapienictwa ze strony ssakw. Dlatego te edredonwnie spotykamy w poudniowowschodnich czciach Batyku, gdzie wyspy prawie nie wystpuj.


33/43

Strona 33


Odmienny biotop w rejonie Batyku stanowi sodkowodne tereny podmoke. Zaniky one praktycznie w Szwecji i Danii, lecz dalej zajmuj znaczce obszary republik batyckich i w Polsce.Tereny te obfituj w ptactwo i tylko tam mona spotka tak rzadki gatunek jak czarnego bociana. Dolina rzeki Wisy, przez brak regulacji na wikszoci odcinkw, jest podmoka tworzcwane sanktuarium dla ptactwa.Populacje ptakw wodnych w ostatnich dekadach wykazuj tendencj wzrostow. Mona wierzy, i jest to skutek wzrostu produkcji wikszych bezkrgowcw i ryb, spowodowany zwiksze

niem zasobw pokarmowych w Batyku. Szczeglnie wyrany wzrost osigny edredony,ostrygojady i kormorany. Szczeglne dziaania podjto w celu ochrony niektrych rzadkich gatunkw.Przykadem spadku liczebnoci populacji jest orze bielik. W strefie Batyku yje obecnie okoo200 par tych wspaniaych ptakw, gwnie w Finlandii i Szwecji. Wystpoway one czciej w ostatnim wieku, lecz ich liczebno do lat 1930. spadaa, wtedy w wielu miejscach podjto siich ochrony. W latach 50. ich liczba ponownie zacza male, tym razem z powodu zanieczyszcze. Jako szczytowe drapiece byy one szczeglnie silnie naraone na dziaanie zanieczyszcze organicznych. W latach 196585 efektywnie rozmnaao si tylko 25% par, podczas gdyw prawidowych warunkach powinno ich by 75%. Dla ochrony ora bielika podjto szereg dzia

a, takich jak dokarmianie nieskaon padlin umieszczan na maych wysepkach. W chwiliobecnej wydaje si, e jestemy na drodze uratowania tego gatunku dla fauny batyckiej.Obecno ptakw batyckich najbardziej uwidocznia si podczas ich sezonowych migracji. Nastpuje masowe przemieszczanie si migrujcych ptakw, szczeglnie w czasie wdrwek jesiennych. skierowanych gwnie na poudniowy zachd. Dla wielu ptakw wrblowatych przybywajcych na wschodnie wybrzea otwarte wody stwarzaj istotn przeszkod i ptaki lec wzduwybrzea na poudnie. Kaczki, gsi i brodce przekraczaj morze szerok aw lub przelatujnad wielkimi wyspami. Kiedy osign ju brzegi Szwecji, podaj na poudnie.W ten sposb po obu stronach Batyku waciwego nastpuje koncentracja migrantw. Wanyszlak przelotw do Morza Pnocnego prowadzi nad SzlezwigHolstein, gdzie ptaki, zatrzymujc

si, znajduj wiele dogodnych miejsc dla odpoczynku. Po uzupenieniu zapasw pokarmu mogkontynuowa podr. Marsalu w Estonii, delty rzek w Polsce, wschodnie wybrzee Olandiiw Szwecji i obszary Rgen to tereny pene ptactwa w czasie przelotw migracyjnych.


34/43

Strona 34


6.YCIEW STRESIE

NATURALNYMI ANTROPOGENNYM

6.1. ycie w zimieW pnocnych archipelagach Batyku wiosna to okres dla wzrastania i reprodukcji. dogodne warunki yciowe odzwierciedla intensywny wzrost glonw i zagszczenie populacji zwierzt. Zimjest odwrotnie, z surowoci rodowiska dla wikszoci rolin i zwierzt a nawet dla badaczy.Temperatura wody obnia si do zera, a w tak niskiej temperaturze aktywno metabolicznaorganizmw wodnych wielokrotnie maleje. Krtkie dni nie dostarczaj odpowiedniej iloci wia

ta potrzebnej glonom do fotosyntezy, nawet w cigu dnia, gdy niewiele wiata przenika przezpokryt niegiem warstw lodu. W strefie bliskiej ldu pod lodem gromadz si wody wypywajce z rzek i obniajce si w ten sposb zasolenie powoduje dodatkowe utrudnienia dla organizmw morskich.Niektre organizmy s zaadaptowane do takich warunkw, szczeglnie relikty polodowcowez grupy skorupiakw. W takich warunkach dua stonoga Saduria entomon, yjcy w warstwiedennej przedstawiciel obunogwPantoporeia i lasongMysis relictamog si rozmnaa nawetpod zimowym lodem. Zwikszaj one w taki sposb one szanse dla swoich modych, ktre wylgaj si w czasie, gdy z pocztkiem wiosny przypada szczyt produkcji w pelagialu.Zaadaptowane gatunki maj szereg specyficznych cech umoliwiajcych im przeycie w chodzie

i ciemnociach zimy. Cechy te s dziedziczone. Wykorzystywane s rnorodne mechanizmy od zmian waciwoci anatomicznych, jak na przykad wyjtkowo dobra izolacja powierzchniciaa; cechy fizjologiczne, np. zwikszona wraliwo glonw na intensywno wiata, obecno w krwi bezkrgowcw substancji zabezpieczajcych w niskiej temperaturze wiksz lepko pynw ciaa, do adaptacji biochemicznych jak na przykad specyficznych struktur czsteczek poszczeglnych enzymw.Waciwoci organizmw, ktre normalnie wystpuj w cieplejszym klimacie pozwalaj im naprzeycie zimniejszych warunkw jedynie przez krtki okres. Dusze okresy zimna powodujbowiem nietolerowane straty energetyczne, prowadzce do ograniczenia wzrostu a nawet zahamowanie rozrodu. Jest wic oczywiste, e drog do rozprzestrzenienia si danego gatunku w bardziej zimnych wodach Batyku mog by zmiany waciwoci utrwalone genetycznie. Adaptacje tego typu s jedynie wynikiem wyduonych w czasie zmian genetycznych, a wic w tokuewolucji, dla ktrej nie byo wystarczajco dugiego okresu.

6.2. Adaptacja do zmiennego zasoleniaStenie soli we wntrzu komrek organizmw ywych wynosi okoo 9. Sole obecne w komrkach to przede wszystkich chlorek potasowy, w mniejszej iloci chlorek sodowy. Dlategoorganizmy wyksztaciy bardzo sprawne mechanizmy biochemiczne dla zabezpieczenia waciwego poziomu soli we wntrzu komrek. Utrzymywanie 9 stenia soli w pynach naszego ciaa jest regulowane przez nerki, a wewntrzkomrkow rwnowag jonow utrzymuj

specyficzne enzymy zwizane z strukturami bonowymi.Organizmy ywe mog zaadaptowa si do rnych ste soli. Przykady skrajne to organizmy yjce wodach sodkich z 0 zasolenia i yjce w sonych jeziorach, gdzie zasolenie przekracza 200. W takich warunkach organizm zuywa wikszo energii w skonsumowanym pokar


35/43

Strona 35


mie na utrzymanie prawidowych warunkw rodowiska wntrza komrki. Rnice w steniusoli powoduj zmiany cinienia osmotycznego,ktre w przypadku wyszego stenia pozakomrkowego powoduj kurczenie si komrek lubprowadz do ich rozerwania przy niszym steniu zewntrznym o ile nie zabezpiecza tego

struktura komrki, a szczeglnie jej ciany komrkowe.Wiele organizmw morskich adaptuje si do okrelonych warunkw zasolenia, okoo 35 . Inneza s bardziej podatne na jego zmiany, szczeglnie te zamieszkujce strefy brzene oceanw,gdzie w estuariach zasolenie moe waha siw granicach 1535. Migracja do Morza Batyckiego wymaga nawet lepszych przystosowa dowarunkw, gdzie zasolenie jest o wiele nisze. Ta

kie zdolnoci przejawia wic zdecydowanie mniejgatunkw i jak moemy zaobserwowa, rnorodno biologiczna w Morzu Batyckim jest o wielemniejsza. W wikszoci ekosystemw dominujeniewiele lub pojedyncze gatunki.Wikszo gatunkw rolin i zwierzt, ktre potrafiy zaadaptowa si do warunkw w Batyku, rozprzestrzenionych w wodach zasolonych, pochodzi z estuariw atlantyckich. Glony morskie wzdu wybrzey Finlandii maj swoich krewniakw yjcych w strefach pywowych Atlantyku, Dlatego zaadaptoway do gwatownych zmian warunkw rodowiskowych zanim przewdroway do Morza Batyckiego. Wystpuj one w Batyku poniej strefy brzenej sublitoralu.

Tworz je zarwno nitkowate zielenice i krasnorosty jak i brunatniceFucus. Jednake wikszo z gatunkw yjcych w staych warunkach zasolenia atlantyckiej strefy sublitoralu niema zdolnoci adaptacyjnych do ycia w sonawych wodach Morza Batyckiego.Najwidoczniej gatunki yjce w atlantyckiej strefie pyww maj potencjalne moliwoci zmiennoci genetycznej, ktre wykorzystuj w procesach adaptacji do warunkw panujcych w wodach sonawych. Z problemem tym radz sobie w rny sposb. Niektre z rolin posiadaj mocniejsze ciany komrkowe. Inne zmieniy swoje waciwoci biochemiczne. W niektrych przypadkach zmiany doprowadziy to tego, e nie potrafi ju y w warunkach wikszego zasolenia.Niektre krasnorosty yjce w Batyku, jak Ceramium iRhodomelanie s w stanie poradzi sobie z wyszym zasoleniem.Wydaje si, e niektre gatunki musz ponosi koszty adaptacji do warunkw niskiego zasolenia. Na przykad u wielu gatunkw morskich, adaptacja do zasolenia jest skorelowana z obnieniem odpornoci komrkowej na dziaanie innych zewntrznych czynnikw stresowych, takichjak gorco, zamraanie i odwodnienie, zjawisk z ktrymi spotykaj si w wodzie sonej.

6.3. Wraliwo na zanieczyszczeniaWielokrotnie sugerowano, e gatunki batyckie s o wiele bardziej wraliwe na stres powodowany zanieczyszczeniem anieli gatunki z Morza Pnocnego. Potwierdzaj to rwnie wyniki prowadzonych ostatnio eksperymentw. Dotychczas nie dysponujemy jednak adnym przykadem by te same gatunki z Morza Pnocnego byy bardziej wraliwe ni wystpujce w Morzu

Batyckim.Istnieje szereg wyjanie narastajcej wraliwoci gatunkw batyckich. Streszczajc, moemy powiedzie, e zanieczyszczenia wspdziaaj z systemem, ktry sam jest ju w warunkach stresowychw wyniku adaptacji do obnionego zasolenia. Przykadem mog by interakcje zwizkw toksyc

Ryc. 16. Czynniki, ktre oddziaujc pojedynczo lubcznie nasilaj stres i zwikszaj miertelnoorganizmu.


36/43

Strona 36


znych z czsteczkami budujcymi bony biologiczne. Peni one kluczow rol w utrzymywaniurwnowagi osmotycznej i komrki nie moe sobie pozwoli na straty ich funkcji.Dobrze wiemy, e zasolenie Batyku jest niskie i przyjmujemy powszechnie, e rodowisko MorzaBatyckiego, podobnie jak innych zbiornikw, jest take bardziej zmienne anieli rodowiskoMorza Pnocnego. mimo, e midzy Morzem Pnocnym a wewntrzn czci Morza Batyckiego wystpuje gradient zasolenia, jest on stabilny uboenie liczby gatunkw zachodzi pozacieninami duskimi. Jeli take porwnamy roczne wahania zasolenia i temperatury na r

nych gbokociach wd Batyku i wd wybrzey Morza Pnocnego, stanie si jasne, e zasolenie, a wic czynnik o najwikszym znaczeniu biologicznym zmienia si bardziej w Morzu Pnocnym anieli w Batyku, zarwno w skali czasowej jak i poziomo, w grnych warstwach wody.Zmiany temperatury s mniej wicej tego samego rzdu, lecz ze wzgldu na niszy punkt zamarzania w bardziej zasolonej wodzie Morza Pnocnego, prawdopodobiestwo wystpieniabardziej szkodliwych niskich temperatur jest wiksze. Musimy wic przyj, e zmienno czynnikw rodowiskowych w Morzu Pnocnym jest wiksza ni w Morzu Batyckim, co jest przyczyn obserwowanej tam, wikszej zmiennoci genetycznej populacji, np. skorupiaka, kieaGammarus oceanicusi omuka jadalnegoMytilus edulis. Podobnie, zajmujcy rne nisze ekologiczneGammarus duebeniz zmiennych rodowiskowo z skalnych, okaza si bardziej zmienny geno

typowo anieli bardziej wyspecjalizowany Gammarus oceanicus.We wszystkich przypadkach wzrost rnorodnoci genetycznej jest skorelowany z wysz tolerancj na zanieczyszczenia. Jest to zgodne z innymi badaniami, w ktrych wykazano i szereg cech charakteryzujcych kondycj gatunku jest istotnie skorelowanych z heterozygotycznoci, a rnorodno genetyczna jest zazwyczaj rdem heterogenicznoci ekologicznej, cow konsekwencji prowadzi do wikszej tolerancji zanieczyszcze. Moemy wic wnioskowa, eMorze Batyckie jest i w tym aspekcie bardziej wraliwe anieli Morze Pnocne.Maa liczba gatunkw wraz z nisk zmiennoci genetyczn wielu gatunkw wystpujcychw Batyku czyni to morze bardziej wraliwe na zanieczyszczenia. Poniewa zarwno zwierzta jak i roliny yj w warunkach stresu termicznego i zasolenia niektre z gatunkw s na

krawdzi swojego istnienia. Dalsze narastanie stresu moe si wic okaza dla Batyku o wielebardziej fatalne w skutkach ni dla innych rodowisk morskich, takich jak Kattegat lub MorzePnocne.


37/43

Strona 37


7.PODSUMOWANIE

Zmienno zasolenia jest w Kattegacie wiksza anieli w Morzu Batyckim Zasolenie malejce si ku pnocy, jest proporcjonalne do skracania okresu

wegetacji. Produkcja pierwotna w zespoach pelagialu i pytkiego dna obniasi take w kierunku od poudnia ku pnocy Batyku

Dobowe wahania pyww s w Batyku nieistotne w porwnaniu z stwierdzanymi 20 cm wahaniami u wybrzey Kattegatu.

W porwnaniu z rodowiskami penomorskimi fauna i flora w zasolonych wodach Morza Batyckiego jest bardzo uboga.

Formy yjce w Batyku to imigranci z terenw ssiednich. Mona wyrnitrzy takie typy imigrantw: organizmy morskie w peni przystosowane dowysokiego zasolenia, organizmy z sodkowodnych jezior i nieliczne relikty polodowcowe. Pierwsze dwie grupy organizmw s sabo zaadaptowane do warunkw panujcych w wodach zimnych, za grupa trzecia moe wystpowaw gbszych zimnych warstwach wd Batyku.

Wiele organizmw nie jest w stanie osiga takich rozmiarw jakie osigayby w ich pierwotnym rodowisku.

Niska liczba gatunkw kadej z funkcjonalnych grup organizmw w MorzuBatyckim zwiksza prawdopodobiestwo e wszystkie funkcje mog w Batykuzanikn jeli antropogenny stres bdzie dalej narasta, powodowany np. zanieczyszczeniem zwizkami toksycznymi lub przez eutrofizacj.

Z powodu niskiego zasolenia w Zatoce Botnickiej nie wystpuj organizmypobierajce filtracyjnie pokarm, a rnorodno drapiecw dla may jestw Morzu Batyckim znacznie mniejsza anieli w Kattegacie.

Na wybrzeach skalistych wystpuje stale tylko jeden gatunek glonw Fucusvesiculosus, ktrego zniknicie bdzie miao doniose wskutki dla caego zespou

zwierzt yjcych w obrbie i poza strefFucus. Batyk, w porwnaniu z innymi rodowiskami morskimi z stosunkowo zimny

mi wodami i niskim, stabilnym zasoleniem, jest ewolucyjnie modym ekosystemem,. To prawie izolowane morze, z dugim okresem zimowej retencji, otoczone gsto zaludnionym obszarem zlewni, jest bardziej podatne na dziaaniesubstancji zanieczyszczajcych i wzrost obcienia substancjami pokarmowymi ni wikszo przybrzenych obszarw morskich.

Podsumowujc dziaanie gwnych czynnikw zakcajcych ycie w Batykuwydaje si jasne, e wiele z nich przyczynia si do wikszej wraliwoci jegoekosystemw na dalsze stresy zwizane z zanieczyszczeniem, anieli obszarypenomorskie, zarwno z fizjologicznego jak i ekologicznego punktu widzenia.


38/43

Strona 38


8.SOWNICZEK

autotrof organizm zdolny do syntezy swoich skadnikw biochemicznychwykorzystujcy prekursory nieorganiczne i zewntrzne rdoenergii. Fotoautotrofy mog korzysta z energii sonecznejw procesie fotosyntezy, chemoautotrofy zuytkowuj cz energii wiza zwizkw nieorganicznych w procesie chemosyntezy.

bentos organizmy yjce wewntrz osadw lub na ich powierzchniw ekosystemach wd sodkich lub morskich.

bezkrgowiec kade zwierz, ktre nie posiada szkieletu wewntrznego.

biomasa ilo ywej lub martwej materii organicznej, w ekosystemach

ldowych, wyraany zazwyczaj na jednostk powierzchni, natomiast w ekosystemach wodnych na jednostk objtoci.

budet energetyczny analiza przemieszczania energii oraz jej wewntrzne przeksztacenia i magazynowanie w okrelonym ukadzie.

czynnik limitujcy niezbdny do metabolizmu czynnik rodowiskowy, ktrego ilojest najmniejsza w stosunku do zapotrzebowania, ograniczajcyw ten sposb produktywno.

czynnik rodowiskowy czynnik biotyczny lub abiotyczny oddziaujcy na organizm lubgrupy organizmw.

dekompozycja utlenianie materii organicznej przez heterotroficzne mikroorganizmy.

depozycja (odkadanie) tempo napywu materii na jednostk powierzchni w czasie. Czsto odnosi si do dopywu materii z powietrza.

detrytusoerca heterotroficzne mikroorganizmy lub zwierzta odywiajce simartwymi szcztkami organicznymi.

drapienictwo interakcja biologiczna prowadzca do zabijania ofiary przez drapiec w celu jego zjedzenia. Odnosi si zazwyczaj do misoercw zjadajcych inne zwierzta.

ekologia badania zalenoci midzy i w obrbie gatunkw a ich rodowiskiem.

ekosystem system obejmujcy zesp organizmw i ich wzajemne interakcje ze rodowiskiem.

endemit odmienna rasa lub gatunek pochodzenia lokalnego z ograniczonym geograficznie rozprzestrzenieniem.

estuarium lejkowate ujcie koryta rzeki do morza, cechujce si poziomymii pionowymi wahaniami zasolenia wody

eutroficzny bdcy bardzo produktywnym w wyniku znacznego tempadopywu substancji mineralnych. Zazwyczaj termin ten odnosisi do systemw wodnych. Porwnaj take: mezotroficznyioligotroficzny.


39/43

Strona 39


eutrofizacja proces prowadzcy do wzrostu produktywnoci ekosystemuwodnego w wyniku zwikszonego dopywu substancji mineralnych.

ewolucja genetycznie sterowane stopniowe zmiany cech populacji organizmw w czasie.

fauna zbir gatunkw zwierzt wystpujcy w okrelonym miejscu lub

krainie geograficznej.flora zbir gatunkw rolin w okrelonym miejscu lub kra

Documents

Życie w Bałtyku