ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Şule DEMİRKIRAN
KİLİKYA BÖLGESİ’NDEN SEÇİLMİŞ ANTİK MERMER ESERLERİN KÖKENİNİN SAPTANMASI
ARKEOMETRİ ANABİLİM DALI
ADANA, 2010
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
KİLİKYA BÖLGESİ’NDE Kİ MERMER BULUNTULARIN
KÖKENİNİN TESPİTİ
Şule DEMİRKIRAN
YÜKSEK LİSANS TEZİ
ARKEOMETRİ ANABİLİM DALI Bu Tez 20/09/2010 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği Kabul Edilmiştir. ……………….................... ………………………….. ……................................ Prof. Dr.Fikret İŞLER Prof.Dr.Selim KAPUR Prof.Dr.Serra DURUGÖNÜL DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu Tez Enstitümüz Bitki Koruma Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No:
Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü
Bu Çalışma Ç. Ü. Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: MMF2009YL23 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve fotoğrafların
kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.
I
ÖZ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
KİLİKYA BÖLGESİ’NDEN SEÇİLMİŞ ANTİK MERMER ESERLERİN KÖKENİNİN SAPTANMASI
Şule DEMİRKIRAN
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ARKEOMETRİ ANABİLİM DALI
Danışman : Prof. Dr. Fikret İŞLER Yıl: 2010, Sayfa: 77 Jüri :Prof.Dr.Fikret İŞLER :Prof.Dr.Selim KAPUR :Prof.Dr.Serra DURUGÖNÜL Kilikya Bölgesi uygun bir coğrafik konuma sahip olmasıyla birlikte ticaret kavşağı olması nedeniyle önemli gelişmelere sahne olmuştur. Bu tez çalışmasındaki amacım, Kilikya Bölgesi’nde bulunmuş mermer eserlerde kullanılan mermerin kökeninin nerede olduğunu saptamaktır. Bu amaçla Mersin Müzesi ve Tarsus Müzesi’nden alınan örnekler üzerinde Tarama Elektron Mikroskopis(SEM) ve X-Işınları Difraktometresi(XRD) yapılmıştır. Sonuç olarak bölgedeki mermer buluntularda kullanılan mermerlerin çeşitliliğinden dolayı bölgedeki ticaretin geliştiği söylenebilmektedir. Anahtar Kelimeler: Kilikya, Mermer, Tarama Elektron Mikroskopisi(SEM), X-
Işınları Difraktometresi(XRD)
II
ABSTRACT
MSc THESIS
DETERMINATION OF THE PROVENANCE OF THE ANTIQUE MARBLES IN CILICIA
ŞULE DEMİRKIRAN
ÇUKUROVA UNIVERSITY İNSTİTUTE OF NATURAL AND APPLİED SCİENCES
DEPARTMENT OF ARCHAEOMETRY Supervisor :Prof. Dr. Fikret İŞLER Year: 2010, Pages: 77 Jury : Prof.Dr.Fikret İŞLER :Prof.Dr.Selim KAPUR :Prof.Dr.Serra DURUGÖNÜL The Cilicia zone witnessed considerable development not only being a trade junction but also having a suitable geographic location. The aim of this thesis is to obtain the origin of the marbles of the statues of a selected classical period. For that aim, Scanning Elektron Microscopy (SEM) and X-Ray Diffactometery (XRD) analyses were performed on the samples collected from Mersin and Tarsus Museums . The results revealed that the trade zones were developed due to the variety of the marble used. Key Words: Cilicia, Marble, Scanning Elektron Microscopy, X-Ray Diffactometery
III
TEŞEKKÜR
Yüksek Lisans çalışmamın tüm aşamasında değerli bilgi ve eleştirilerini
esirgemeyen Jeoloji Mühendisliği Ana Bilim Dalındaki değerli danışmanım Prof. Dr.
Fikret İŞLER’e ,
Arkeometri çalışmalarımda deneyim ve bilgilerini benimle paylaşan ve
düşüncelerime yön veren Arkeometri Ana Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Selim
KAPUR’a ,
Her zaman başvuru noktası olarak bilgi ve düşüncelerini benden esirgemeyen,
tezimin şekillenmesine yardımcı olan Mersin Üniversitesi Arkeoloji Bölüm Başkanı
Prof. Dr. Serra DURUGÖNÜL’e,
Çalıştığım mermer eserlerin temin etmemde bana yardımları dokunan Mersin
Müzesi ve Tarsus Müzesi çalışanlarına
Hayatın ve öğrenciliğin zor anlarında her zaman yanımda olan değerli
dostlarım Sn.Nesrin EREK’e ve Sn.Evrim KAHRAMAN’a
Beraber yürüdüğümüz hayat yolunda ve çalışmalarımda bana her konuda
yardımcı olan eşim Sn.Deniz DEMİRKIRAN’a
Benden desteklerini esirgemeyen annem Sn.Zeynep GEZ’e, babam Sn.İhsan
GEZ’e, kardeşlerime ve adını burada sayamadığım tüm dostlarıma
Sonsuz teşekkür eder, sevgi ve saygılarımı sunarım.
IV
İÇİNDEKİLER SAYFA
ÖZ ........................................................................................................................ I
ABSTRACT ........................................................................................................ II
TEŞEKKÜR ...................................................................................................... III
ŞEKİLLER DİZİNİ ........................................................................................... IV
1. GİRİŞ .............................................................................................................. 1
1.1.Kilikya Bölgesi ......................................................................................... 4
1.2.Antik Dönemde Mermer ............................................................................ 9
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR .............................................................................. 13
2.1.Arkeoloji Çalışmaları ............................................................................... 13
2.2.Arkeometri Çalışmaları ........................................................................... 17
3. MATERYAL VE METOD ............................................................................ 21
3.1. Materyal ................................................................................................. 21
3.1.1.Örnekler ........................................................................................... 21
Örnek 1 ................................................................................................ 21
Örnek 2 ................................................................................................ 22
Örnek 3 ................................................................................................ 23
Örnek 4 ................................................................................................ 24
Örnek 5 ................................................................................................ 25
Örnek 6 ................................................................................................ 26
Örnek 7 ................................................................................................ 27
Örnek 8 ................................................................................................ 28
Örnek 9 ................................................................................................ 29
Örnek 10 .............................................................................................. 30
Örnek 11 ............................................................................................. 31
Örnek 12 ............................................................................................. 32
Örnek 13 ............................................................................................. 33
3.2.Metod ...................................................................................................... 34
4. BULGULAR VE TARTIŞMA ...................................................................... 37
4.1. Örnek 1................................................................................................... 37
V
4.2. Örnek 2 .................................................................................................. 38
4.3. Örnek 3 .................................................................................................. 38
4.4. Örnek 4 .................................................................................................. 39
4.5. Örnek 5 .................................................................................................. 39
4.6. Örnek 6 .................................................................................................. 40
4.7. Örnek 7 .................................................................................................. 40
4.8. Örnek 8 .................................................................................................. 41
4.9. Örnek 9 .................................................................................................. 43
4.10. Örnek 10 .............................................................................................. 46
4.11. Örnek 11 .............................................................................................. 47
4.12. Örnek 12 .............................................................................................. 49
4.13. Örnek 13 .............................................................................................. 52
4.14. Afyon Kaymak ..................................................................................... 52
4.15. Afyon Şeker ......................................................................................... 56
4.16. Burdur .................................................................................................. 60
4.17. Muğla ................................................................................................... 63
4.18. Marmara ............................................................................................... 66
5. SONUÇLAR ................................................................................................. 71
KAYNAKLAR .................................................................................................. 75
ÖZGEÇMİŞ ...................................................................................................... 77
VII
ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA
Şekil 1.1. Anadolu’da ki Antik Bölgeler ................................................................. 8
Şekil 1.2. Kilikya Bölgesi(Sayar,1992) .................................................................. 9
Şekil 3.1. Örnek 1’e ait Mersin Müzesi Mimari Kabartmadan bir görüntü ............ 21
Şekil 3.2. Örnek 2’e ait Mersin Müzesi Sütun Başlığından bir görüntü ................. 22
Şekil 3.3. Örnek 3’e ait Mersin Müzesi Arşitravdan bir görüntü ........................... 23
Şekil 3.4. Örnek 4’e ait Mersin Müzesi Payandadan bir görüntü........................... 24
Şekil 3.5. Örnek 5’e ait Mersin Müzesi Sütun Başlığından bir görüntü ................. 25
Şekil 3.6. Örnek 6’a ait Tarsus Müzesi Lahdinden bir görüntü ............................. 26
Şekil 3.7. Örnek 7’e ait Tarsus Müzesi Mimari Parçadan bir görüntü ................... 27
Şekil 3.8. Örnek 8’e Tarsus Müzesi Sütun Başlığından bir görüntü ...................... 28
Şekil 3.9. Örnek 9’a Tarsus Müzesi Mimari Parçadan bir görüntü ........................ 29
Şekil 3.10. Örnek 10’a Tarsus Müzesi Mimari Parçadan bir görüntü ...................... 30
Şekil 3.11. Örnek 11’e Tarsus Müzesi Heykelden bir görüntü ................................ 31
Şekil 3.12. Örnek 12’e Tarsus Müzesi Heykelden bir görüntü ................................ 32
Şekil 3.13. Örnek 13’e Tarsus Müzesi Mezar Stelinden bir görüntü ....................... 33
Şekil 4.1.Örnek 1 XRD Sonucu ............................................................................. 37
Şekil 4.2.Örnek 2 XRD Sonucu ............................................................................. 38
Şekil 4.3.Örnek 3 XRD Sonucu ............................................................................. 38
Şekil 4.4.Örnek 4 XRD Sonucu ............................................................................. 39
Şekil 4.5.Örnek 5 XRD Sonucu ............................................................................. 39
Şekil 4.6.Örnek 6 XRD Sonucu ............................................................................. 40
Şekil 4.7.Örnek 7 XRD Sonucu ............................................................................. 40
Şekil 4.8.Örnek 8’in Ana Dokusunda ki Homojen Kalsit ve Dolomit
minerallerinden oluşan Agregat Dağılımı. ............................................... 41
Şekil 4.9.Örnek 8’de ki birbirine eş boyutta ki Dolomit mineralleri. ...................... 41
Şekil 4.10.Örnek 8’de ki çözünmemiş Dolomit mineralleri. ................................... 42
Şekil 4.11.Örnek 8’de ki Organik Karbonatlar. ...................................................... 42
Şekil 4.12.Örnek 8’de mineral parçacıklarının kayaç oluşum sürecinde ki
yönlenmeleri. ........................................................................................ 43
VIII
Şekil 4.13.Örnek 8 XRD Sonucu .......................................................................... 43
Şekil 4.14.Örnek 9’un ana dokusunda ki Kalsit agregat dağılımı. .......................... 44
Şekil 4.15.Örnek 9’da ki çözünme kanalları ve İkincil kristal oluşumları .............. 44
Şekil 4.16.Örnek 9’da ki ikincil kalsit minerallerinin yüzeydeki dağılımları.. ......... 45
Şekil 4.17.Örnek 9’da ki ikincil ve yönlenmiş mineral kristalleri arasında oluşan
gözenekler ........................................................................................... 45
Şekil 4.18.Örnek 9’da ikincil kalsit ve yönlenmiş dolomitlerin arasında oluşan
gözenekler ............................................................................................ 46
Şekil 4.19.Örnek 9 XRD Sonucu. .......................................................................... 46
Şekil 4.20.Örnek 10 XRD Sonucu. ........................................................................ 47
Şekil 4.21.Örnek 11’in ana dokusunda ki homojen agregat dağılımı.. .................... 47
Şekil 4.22.Örnek 11’in ana dokusunda ki kalsit minerallerinin dağılımı ve
oluşturdukları yüzey topoğrafyası. ......................................................... 48
Şekil 4.23.Örnek 11’in ana dokusunda ki kalsit mineralleri dağılımı ve
yönlenmeleri ........................................................................................ 48
Şekil 4.24.Örnek 11’in ana dokusunda ki kalsit minerallerinin tek düze boyut
dağılımları.. .......................................................................................... 49
Şekil 4.25.Örnek 11 XRD Sonucu. ........................................................................ 49
Şekil 4.26.Örnek 12’nin ana dokusunun homojen ve düşük düzeyde değişken
Topoğrafik görüntüsü. ........................................................................... 50
Şekil 4.27.Örnek 12’in ana dokusunda ki homojen kalsit agregatlarının dağılımı. .. 50
Şekil 4.28.Örnek 12’in ana dokusunun homojen topoğrafik yapısı. ........................ 51
Şekil 4.29.Örnek 12’in yüzeyindeki organik karbonat agregatı............................... 51
Şekil 4.30.Örnek 12 XRD Sonucu. ........................................................................ 52
Şekil 4.31.Örnek 13 XRD Sonucu. ........................................................................ 52
Şekil 4.32.Afyon Kaymak mermerinin ana dokusunun düşük düzeyde değişken
olan topoğrafik görüntüsü. ..................................................................... 53
Şekil 4.33.Afyon Kaymak mermerinin homojen kalsit agregatlarının dağılımı. ...... 53
Şekil 4.34.Afyon Kaymak mermerinin ana dokusunun homojen topoğrafik
yapısı .................................................................................................... 54
Şekil 4.35.Afyon Kaymak mermerinin ana dokusunun homojen topoğrafik
IX
Yapısı .................................................................................................... 54
Şekil 4.36.Afyon Kaymak mermerinin ana dokusundaki kalsit mineralinin
dağılımı ve oluşturduğu yüzey topoğrafyası. .......................................... 55
Şekil 4.37.Afyon Kaymak mermerinin ana dokusunun homojen topoğrafik
yapısı .................................................................................................... 55
Şekil 4.38.Afyon Kaymak mermerinin yüzey topoğrafyasında ki homojen
kalsit dağılımı. ....................................................................................... 56
Şekil 4.39.Afyon Kaymak XRD Sonucu. .............................................................. 56
Şekil 4.40.Afyon Şeker mermerinin ana dokusunda ki homojen agregat
dağılımı. ............................................................................................... 57
Şekil 4.41. Afyon Şeker mermerinin ana dokusunda ki farklı boyutlarda olan
kalsit dağılımı. ..................................................................................... 57
Şekil 4.42.Afyon Şeker mermerinin ana dokusunda ki kalsit minerallerinin
oluşturdukları yüzey topografyası .......................................................... 58
Şekil 4.43.Afyon Şeker mermerinin ana dokusunun homojen yüzey
topografyası.......................................................................................... 58
Şekil 4.44.Afyon Şeker mermerinin ana dokusunda ki homojen agregat dağılımı ...59
Şekil 4.45.Afyon Şeker mermerinin ana dokusunda ki birbirine paralel çözünme
kanalları ................................................................................................ 59
Şekil 4.46.Afyon Şeker mermerinin ana dokusunun homojen yüzey topografyası .. 60
Şekil 4.47.Afyon Şeker XRD Sonucu .................................................................... 60
Şekil 4.48.Burdur mermerinin ana dokusunda ki kalsit agregat dağılımı ................ 61
Şekil 4.49.Burdur mermerinin ana dokusundaki ikincil kristal oluşumları ve
mineral yüzeyindeki çözünme gözenekleri (boşlukları)......................... 61
Şekil 4.50.Burdur mermerinin ana dokusunda ki kalsit minerallerinin yüzeydeki
yüzeydeki dağılımları ............................................................................ 62
Şekil 4.51.Burdur mermerinin ana dokusunun homojen yüzey topografyası ........... 62
Şekil 4.52.Burdur Mermerinin XRD Sonucu .......................................................... 63
Şekil 4.53.Muğla mermerinin ana dokusundaki homojen kalsit agregatlarının
dağılımı ............................................................................................... 63
Şekil 4.54.Muğla mermerinin ana dokusunun homojen yüzey topografyası ............ 64
X
Şekil 4.55.Muğla mermerinin ana dokusundaki homojen kalsit agregatlarının
dağılımı ................................................................................................ 64
Şekil 4.56.Muğla mermerinin ana dokusundaki homojen kalsit agregatlarının
dağılımı ................................................................................................ 65
Şekil 4.57.Muğla mermerinin ana dokusundaki homojen kalsit agregatlarının
dağılımı ................................................................................................ 65
Şekil 4.58.Muğla mermerinin ana dokusunun yüzey topografyası .......................... 66
Şekil 4.59.Muğla Mermerinin XRD Sonucu .......................................................... 66
Şekil 4.60.Marmara mermerinin ana dokusundaki homojen kalsit agregatlarının
dağılımı ................................................................................................ 67
Şekil 4.61.Marmara mermerinin ana dokusundaki V şeklindeki çözünme
kanalları ............................................................................................... 67
Şekil4.62.Marmara mermerinin ana dokusundaki kalsit minerallerinin
oluşturdukları yüzey topografyası ........................................................ 68
Şekil 4.63.Marmara mermerinin ana dokusundaki paralel çözünüm kanalları ......... 68
Şekil 4.64.Marmara Mermerinin XRD Sonucu ...................................................... 69
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
1
1. GİRİŞ
Anadolu ‘da tarih boyunca birçok medeniyet yerleşmiştir ve Anadolu
bunların kültürlerine ev sahipliği yapmıştır. Bu medeniyetlerde dini ve siyasi
yapılarda mermeri kullanmışlardır. Bu nedenle Anadolu’nun tarihini anlamak için
yapılarda ve anıtlarda kullanılan mermerlere bakılması gerekmektedir.
Neolitik Çağda (M.Ö 8000-5500) Anadolu insanı çakıllarla yaptığı
barınaklarda yaşardı. Bronz(M.Ö. 3000-1200), Hitit(M.Ö.2000-1190) ve Frig
Dönemlerine(M.Ö.750-675) gelindiğinde ise yapılarda kireçtaşı kullanılmaya
başlanmıştır. Yine de bu erken dönemlerde andezit, bazalt, diorit ve granit de kimi
bölgelerdeki yapılarda kullanılmışlardır. Anadolu’daki yapılarda mermere ancak
M.Ö. 8.-7. yüzyıllarda rastlanılmaktadır. Mermer en yoğun kullanım alanına ise
Hellenistik Dönem(M.Ö.330-M.S.30) ve Roma İmparatorluğu Dönemlerinde
ulaşmıştır.
Bilindiği gibi mermer strüktürel yapı itibariyle kalsiyum karbonat kökenli bir
kayaçtır. Kimyasal bileşimi itibariyle %90′dan fazlası CaCO3 (kalsiyum karbonat)
dan oluşmuş olup, az miktarda MgCO3 (magnezyum karbonat) içermektedir.
Mermerde kuvars, demir, manganez, kil ve organik maddeler, bünyede safsızlıkları
oluştururlar ve bünyede ki MgCO3 bileşimi artarsa, bünyesel yapı değişim arz eder
ve dolomitik yapı oluşur. Mermerdeki sarı ve kırmızı renk, demiroksit; siyah ve mor
renk, manganoksit; gri ve siyah tonlar ise organik maddelerden oluşur. Mermerin
strüktür yapısı sanat eserleri için önem teşkil etmektedir. Gözenekliliği az olan
mermer dayanıklılık arz ettiği için sanat eserlerinde daha çok tercih edilmektedir.
Efes, Bergama, Milet, Perge, Side, Afrodisyas gibi antik kentlerde tapınak,
saray, tiyatro, agora, stoa, odeon, devlet misafirhanesi, şehir meclisi, gymnasium,
hamam, stadyum gibi yapılarda mermer kullanılırdı. Bu yapıların pek çoğu tepeleri
gösterişli başlıklarla taçlanmış sütunlar, tanrı-tanrıça ve imparator heykelleri ile bol
dökümlü giysiler içinde zarif kadınlar, çevik atletler, heykeller, yüksek kabartmalı
frizlerle süslenirdi. Sert olmakla birlikte kolay işlenen, perdahlandıkça parlayan, göz
alıcı beyaz rengiyle derin hatları ortaya çıkaran, ışık ve gölge değerlerini
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
2
güçlendiren, üç boyutluluğu yansıtan, büyük blok halde işlenmeye yatkınlığıyla
bakımı kolay olan mermerin sanat eserlerinde ve mimaride yoğun biçimde
kullanılması, çok önemli gelişmelere yol açmıştır. Efes Artemis Tapınağı (M.Ö. 4.
yüzyıl), yeryüzünde mermerden inşa edilmiş ilk anıtsal örneği oluşturmaktadır. Yine
yedi harikadan biri olan Karya Satrabı Mausoleus için Halikarnas’ta Greko-Pers
üslubunda inşa edilen anıt mezar (M.Ö. 4. yüzyıl), Bergama’daki Zeus ve Athena
sunakları (M. Ö. 2. yüzyıl), Didim’deki Apollon Tapınağı ve dev Klaros heykelleri
mermerin kendisinde, mimarlık ve heykeltıraşlığı mükemmel biçimde birleştirdiği
muhteşem örneklerdir. Arkaik, Klasik ve Hellenistik Çağlar boyunca giderek gelişen
kent mimarlığı ve heykeltıraşlığı birbirini bütünleyerek Anadolu’da doruk noktasına
M.Ö. 2. yüzyılda ulaşmıştır.
Ardından başlayan Roma egemenliği döneminde de Anadolu’daki zengin
mermer yataklarının varlığı iyi değerlendirildi. Anadolu mermer ustaları için portre
heykeltıraşlığı, lahit ve gömü taşları yapımı gibi yeni ve verimli iş alanları açıldı.
Hatta Romalılar Efes, Milet, Perge, Side, Bergama gibi Anadolu kentlerini yeniden
canlandıracak mimari faaliyetleri aralıksız sürdürdüler; baştan sona Anadolu
mermerleri kullanılan sütunlu caddeler, kolonlar, anıtsal çeşmeler, heykeller,
kitaplıklar, hamamlar yaptırdılar. Bütün bu inşaat faaliyetleri nedeniyle artan mermer
gereksinimini karşılamak için yeni mermer ocakları açıldı; var olanlar genişletildi.
Bu dönemde olağanüstü miktarda mermer gün ışığına kavuştu.
Anadolu, özellikle antik çağlarda mermer üretimi ve ticaretinin ana
merkezlerinden biri konumundaydı. Antik Çağın devasa boyutlarda görkemli
yapılarında kullanılan mermerin çıkarıldığı ocaklar, daha çok Batı Anadolu’da
bulunuyordu. Kuzeybatı Anadolu’da adını Grekçe mermer anlamına gelen
"Marmaro"dan alan Marmara Denizi’ndeki Marmara Adası, en önemli beyaz mermer
ocaklarını barındırıyordu; özellikle Roma döneminde en önemli ihracat merkezini
oluşturuyordu. Mavimsi beyaz renkteki Marmara mermerlerinin çıkarıldığı ocaklar
Romalılar tarafından genişletilerek büyük işletmeler haline getirildi. Büyük blokları
taşıyabilen Roma gemileriyle Akdeniz ve Karadeniz’e de mermerler gönderiliyordu.
Üstelik buradan ihraç edilen mermerler sadece bloklar halinde ihraç edilmiyordu;
önceleri yarı işlenmiş yani süslemeleri gittiği yerde yapılacak şekilde bir sütun, lahit
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
3
ya da benzeri ürünler olarak, geç antik çağda ise tam işlenmiş biçimde satılıyordu.
İstanbul’da Bizans ve Osmanlı dönemlerinde kullanılan beyaz mermerlerin çoğu da
Marmara Adası’ndan giden mermerlerdi.
Antik Çağa ait diğer önemli ocaklar, Afyon ilinin yakınlarında bulunan
İscehisar (Dokimeion) ve Suhut’ta (Synnada) bulunmaktaydı. Bu ocaklardan
çıkarılan çatlaksız büyük bloklar halindeki mermerler, yan yollardan ve su
yollarından Efes Limanı’na getirilerek uzaklara gönderiliyordu. Efes’te M.S. 2.
yüzyıla ait bir "katrakt", Marmara Adası’nda ise telle kesilmiş bir lahit bulunması,
mermer teknolojisinin o dönemde ulaştığı önemli noktayı göstermesi açısından çok
önemlidir.
Dönemin en önemli mermer ocaklarından biri de bugün Aydın’ın Karacasu
ilçesine bağlı Geyre Köyü yakınlarında yer alan Baba Dağ eteklerinde ki mermerdir.
Dağın hemen eteğindeki düzlükte bulunan antik Afrodisyas kentinde üretilen ve
Afrodisyas stili olarak tanınan mermer yapı elemanları, heykel ve portreler, lahitler,
kabartma ve süslemeler Roma İmparatorluğu’nun birçok yerine gönderiliyordu.
Afrodisyas kenti, Baba Dağı’nın derinleştikçe beyazlaşan, mavi-gri büyük "Kayra
mermer” bloklarıyla inşa edilmiş bir kenttir.
Yüzyıllara damgasını vuran mermer, Anadolu’daki ihtişamını Roma
İmparatorluğu’nun ikiye ayrılması ve Doğu Roma’nın hızla Hıristiyanlaşmasının
ardından kaybetti. Ancak elbette Bizanslılar, Roma geleneğinin taşıyıcısı oldukları
ölçüde mermeri, kendi imparator, imparatoriçe ve soylu kişilerinin heykel ve
portrelerinde, meydanlara diktikleri kabartma ve anıtlarda kullanmayı sürdürdüler.
Dolayısıyla mermer Kilikya Bölgesi’nde de hem yapılarda hem lahitlerde
hem de plastik eserlerde yaygın olarak kullanılmıştır. Kilikya Bölgesinde ki mermer
buluntuların kökeninin tespiti ve geldikleri yerlerin bilinmesi bölgenin diğer yerleşim
yerleri ile ilişkileri hakkında bilgi sağlayacaktır. Sonuç olarak elde edilen verilerler
Kilikya Bölgesi’nin geçmişi hakkındaki bilgi birikimine katkı sağlayacaktır.
Bu çalışmada Tarsus Müzesi ve Mersin Müzesi aracılığıyla Kilikya
Bölgesinin çeşitli yerlerinden elde edilmiş mermer eserlerden örnekler alınmış ve
Afyon, Burdur ve Muğla mermerleriyle karşılaştırılmıştır.
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
4
1.1.Kilikya Bölgesi
Antik dönemde Kilikya Bölgesi, Korakesion(Alanya) ‘dan başlayıp
Alexandria Kat İsson(İskenderun) ‘a kadar olan bölgeyi kapsardı. Kilikya Bölgesi
topografik yapısından dolayı Dağlık ve Ovalık Kilikya olmak üzere ikiye ayrılırdı.
Antik dönem yazarlarından Heredotos ve Coğrafyacı Strabon bölgenin batı yani
dağlık kesimini Kilikia Tracheia (Kιʎıχια Τραχεια) yada latincede Cilicia Aspera
olarak Dağlık Kilikya’yı, doğuda ki ovalık kesime ise Kilikia Pedias (Kιʎıχια
Πεδιας) yada latincede Cilicia Compestris adıyla Ovalık Kilikya’yı anlatmışlardır.
Dağlık Kilikya bugünkü Alanya’dan başlayıp Soli’ye kadar uzanmaktaydı.. Ovalık
Kilikya ise Soli’den İskenderun’a kadar uzanmaktaydı(Durugönül, 2000).
Coğrafi konumu itibariyle Kilikya , tarihin her döneminde önemli olaylara
sahne olmuştur. Nitekim Mezopotamya’dan Sardes’e uzanan ticaret yolu “Kilikya
Kapıları”ndan (Gülek boğazı) geçmekteydi.Kilikya Bölgesinin tarihi, Mersin
Yumuktepe ve Tarsus Gözlükule’de yapılan kazıların buluntuları sonucunda Proto-
Kalkolitik ve Neololitik çağa kadar gitmektedir.
Kilikya adına ilk kez M.Ö.16.yy’da Hitit metinlerinde ki Adaniya ve Chalaka
olarak rastlanır. Adaniya Ovalık Kilikya‘yı kapsarken ; Chalaka Dağlık Kilikya’yı
kapsar. M.Ö.15.yy’da bölge Mısır kaynaklarında Kedi yada Kade olarak , M.Ö.
8.yy.’da ise Asur dökümanlarında Chilakla(Hilakku) olarak anılmaktadır.
Adana’nın M.Ö.2000’den günümüze kadar çeşitli isimlerle anılmışsa da
belirlenen en eski ismi Kizzuwatna’dır. İlk kez Eski Krallık Dönemi Hitit
Hükümdarlarından Telipuni döneminde adına rastlanılan Kizzuwatna Krallığının
Hitit Devletinin iç çekişmelerin olduğu Telipuni öncesinde ki Gasıp Krallık
Döneminde (M.Ö.1650-1200/1180) kurulduğu düşünülmektedir. Hititologların
neredeyse tamamı Kizzuwatna’nın Hurice bir isim olduğu konusunda
birleşmişlerdir.Bugüne kadar Kizzuwatna ülkesinin arşivlerine ulaşılamadığından
krallık hakkında ki bilgilere Hitit yazılı kaynaklarından ulaşılmaktadır. Yoğunluk
olarak Huri kökenli tanrı ve tanrıçalara ait kült merkezleri bulundurmaktadır. M.Ö.2.
binyılda Kuzey Suriye, Çukurova ve Doğu Anadolu Bölgelerinde yoğun bir Hurri
nüfusu bulunmaktadır. Kizzuwatna sahip olduğu liman kentleriyle de Hititler için
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
5
önemliydi. Hitit metinlerinde adı geçen Kizzuwatna liman kenti Ura Hitit ticareti
açısından önemli bir yerdi. Şunaşşura Anlaşmasıyla Hitit topraklarına katılan
Kizzuwatna’nın Hititler açısından önemi, Hitit İmparatorluğu’nun yıkılışına kadar
devam etmiştir. Çünkü bir kara devleti olan Hititlerin deniz ile pek ilgileri yoktu ve
gerekli olduğu zamanlarda da kendilerine bağlı devletlerin donanmalarını
kullanmışlardır. Denize açılmaları gerektiğinde kullandıkları limanlar ise olasılıkla
Kizzuwatna’nın limanlarıydı. Huri kökenli tanrıların kutsandığı kentleri ve kült
merkezleriyle bilinen Kizzuwatna, bu dini önemi her daim korumuş ve Hitit dinini
etkilemeye ve giderek Hurileştirmeye katkıda bulunmuştur. Kizzuwatna ülkesinde ki
en önemli kült merkezleri: Lawazentiya ve Kummanni kentleriydi. Diğer önemli
kentler: Taşra, Adaniye ve Ura olarak sıralanabilir. Tarşa’nın Tarsus’da ki Gözlükule
Höyüğü olduğu bilinmektedir.Adaniya’nın ise yeri tam olarak bilinmemekle birlikte
Adana’da ki Tepebağ Höyüğü olabileceği tartışılmaktadır.
Kilikya adı Hellencede Kilix Kilikos yurdu anlamındadır. Heredotos’da
Kilikyalılar için şunları söyler: Kilikyalılar bu savaşa 100 gemi getirmişlerdir. Kendi
ülkelerinin başlıklarını taşıyorlardı. Kalkan olarak tabaklanmamış yünlü öküz derisi
kullanıyorlardı. Yün gömlek giyiyorlardı. Her birinin iki mızrak ve Mısırlarınkine
çok benzeyen birer kılıç vardı. Eskiden HYPAKHAİ’ler denirken sonradan Agenor
oğlu Kilix’in adını almıştır. MELART’a göre Kilix’in uydurma bir yiğit ata olduğu,
gerçekte Asurluların Çukurovaya ve halkına verdikleri KHULAKKU adının
Hellenlerce kendi ağızlarına dahi aynı kökenden gelme olduğu baskın görüştür.
Herodotos’un anlattığı bir efsaneya göre de Kilikya adını Fenike Kralının
oğlu Kiliks’ten almıştır. Efsaneye göre Fenike kralının oğlu Kiliks Kızkardeşi
Europe’nin Zeus tarafından kaçırıldığını öğrenince onu aramaya çıkar. Diğer
kardeşiyle birlikte Kilikya’ya kadar gelir. Onu bulamayınca ülkesine dönmeyip
buraya yerleşir ve bölgeye Kilikya ismini verir.
M.Ö.8.yy.’da Yunanistan’da ki Myken hakimiyeti sona erince Yunanistan
daha sonra tüm Yunan coğrafyasına model teşkil edecek olan, her adanın, vadinin ve
ovanın, deniz ve dağ sınırları ile birbirinden ayrıldığı, kendi kendini yöneten küçük
yönetim birimlerine ayrıldı. Nüfus M.Ö.800’den önce 700.000 iken sonraki yıllarda
artmıştır. Dolayısıyla nüfus tarıma elverişli arazilere oranla olması gerekenin çok
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
6
üstündeydi. Bu nedenle M.Ö.750’lerden itibaren Yunanlılar her yönden koloniler
kurmaya başladılar. Batı Kilikya’da da M.Ö.8.yy. sonu-M.Ö.7.yy. başlarında Helen
kolonizasyon hareketleri görülmektedir. İmparator Cladius Döneminde yaşayan
(M.S.1.yy) Romalı yazar Pomponius Mela’ya göre Samoslular Kelenderis’i ve
Nagidos’u ; Aeginalılar Aphrodisias’ı ; Lindoslular da Soloi ve Tarsos’u
kurmuşlardır(Umar,2000).
Kilikya Bölgesinde M.Ö.6.yy.’dan itibaren sırasıyla önce Pirundu yerel
krallığının, sonra Babil ve Pers egemenliklerinin hüküm sürdüğü görülür. M.Ö.6.yy.
başlarında başkenti Ura şehri olan Pirundu krallığı Lamos (Limonlu) ve Kalykadnos
(Göksu) nehirleri arasında güçlenmiştir. Bu güç M.Ö. 557 yılında Babil krallığı
tarafından yıkılmış ve bu M.Ö.546 yılına kadar bölgeyi yöneten bağımsız Syennesis
sülalesine yaramıştır. Bu tarihte Anadolu’yu istila eden Perslerin eline geçen Kilikya
Bölgesinde, M.Ö.521 yılında tahta geçen Darius ile bir satraplık kurulmuştur. Ancak
bölge yine de yerli bir sülale tarafından yönetilmiş ve Perslere 500 talent gümüş ve
500 beyaz at vergi vermekler yükümlü kılınmıştır. Pers etkisinde ki döneme ait olan
en önemli veriler Dağlık Kilikya ‘da ,Gülnar ilçesi sınırları içinde bulunan
Meydancıkkale’dir. Burada ki en erken buluntu Hitit kralı Muvattali’ye ait olan
kraliyet mührüdür. Buradan hareketle, Orta Dağlık Kilikya’nın M.Ö.2. binlerde
Tarhuntaşşa Krallığı’nın hakimiyeti altında olduğu sonucuna varılmaktadır.
M.Ö.5.ve 4. yüzyılda Pers egemenliğine rağmen özellikle Kelenderis tarihinin
parlak dönemlerinden birini yaşamıştır.M.Ö.478-477 yıllarında Atina önderliğinde
Perslere karşı kurulan Attika-Delos Deniz Birliği‘nin en doğuda ki üyesi olma
özelliğini elde eden bu kentin ismi aynı zamanda M.Ö.425 yılında ki Atina vergi
listelerinde de görülmektedir. Bu durum Atina’nın himayesinin Kilikya kıyılarına
kadar uzandığını ve onların koruyuculuğu altında Kilikya’nın bağımsızlığını koruyup
ticari faaliyetlerine devam ettiğinin göstergesidir.
Kilikya hakkında ki en kapsamlı bilgilerimiz İskender sonrası döneme aittir.
İskender Anadolu’ya geçtikten sonra M.Ö.333 yılında Persleri ikinci kez İssos’da
(bugün ki Hatay sınırları içinde) yener ve İskender İmparatorluğu içinde Kilikya’da
yer alır.
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
7
İskender’in genç yaşta ölmesinin ardından fethettiği topraklar üç general
tarafından paylaşılır ve Kilikya’da Seleukoslar dönemi başlar. Bu dönemde
Seleukosların başında Seleukos I.Nikator vardır.
M.Ö. 68 yılı civarında Roma senatosunun Kilikya’nın ,başkenti Tarsos olan
bir Roma eyaleti yapmaya karar vermesi bölgenin geleceği için bir dönüm noktası
olmuştur. Böylece Kilikya provincia militaris yani askeri bölge ilan edilmiştir.
Sonrasında Kilikya Bölgesinde Romalılar ile Partların savaşlarına sahne olmuştur.
226 yılında da Sasaniler önce Tarsus sonrasında kıyıyı izleyerek antik adı Zephyrion
olan Mersin’i, Elaussia Sebaste’yi (Ayaş), Korykos(Kızkalesi), Seleukia(Silifke),
Selinus(Gazipaşa)’a kadar ki 2.yy. ve 3.yy.’da belli bir imar planı olan kentleri
yağmalayarak Kilikya’da ki Roma İmparatorluk Dönemini sonlandırmışlardır.
269 yılında Kilikya’ya Palmira Kraliçesi Zenobia ve 276 yılında da Gotlar
saldırmıştır. Ancak Roma İmparatoru Tacitus(275-276) Gortları geri püskürtmüştür.
Roma İmparatoru Diocletianus (284-305) zamanında ise eyalet reformu
esnasında Kiliky6a’da Dağlık Kilikya, Ovalık Kilikya’dan ayrılmak İsauria adıyla
kurulan başkenti Seleukia olan yeni bir eyalete dahil edilmiştir.
Constantinus Döneminde ise başkent Constantinopolise kayınca Kilikya
Bölgesi limanlarında ki ticaret ve ekonomi yoğunluğu azalmıştır. 4.yy.’ın ilk
yarısında ise açlık ve veba salgını Kilikya’yı olumsuz etkilemiştir. Sonrasında
Sasanilerin ve İsaurialıların saldırılarına uğrayan Kilikya’da savunma amaçlı imar
faaliyetleri gerçekleşmiştir.
5.yy. ve 6.yy. başında da Dağlık Kilikya ekonomik ve kültürel açıdan parlak
bir dönem yaşamıştır. Bu kentlerin mimarisine yansır. Bu dönemde kült objesinin
içinde yer aldığı ve sadece din adamlarının girebildiği tapınakların yerini, inananların
birlikte ibadet edebildikleri kiliseler almıştır.
Ancak Sasaniler 613 yılında Tarsus’u, sonrasında tüm Kilikya’yı ele
geçirmişlerdir ve 627 yılında ise Doğu Roma İmparatoru Herakleios (610-641)
Kilikya ve İsauria’yı tekrardan ele geçirmiştir. Bu dönemde özellikle sınır kentleri
güçlü duvarlarla desteklenmiştir
Halife Ömer Döneminde (634-644) Kilikya’ya Arap akınları başlar.
Kilikya’da ki asıl Arap-Bizans mücadelesi Halife Osman Döneminde (644-656)
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
8
yoğunlaşmıştır. Bizanslılar ile Emeviler arasında (Emevi Dönemi 661-750) sürekli el
değiştiren Kilikya Abbasiler Döneminde de(750-1258) saldırılara uğramıştır. Ancak
965 yılında Bizans egemenliğine girmiştir. 10.yy. başlarında da Kilikya ve Doğu
Kapadokya’ya Ermeniler göç etmeye başlamışlar ve bunun üzerine Selçuklular
1069’dan itibaren akınlar yapmaya başlamışlardır. 1085’ten sonra Kilkya Bölgesine
Bizanslılarca Haçlı Seferleri düzenlenmeye başlamıştır. Bu tarihlerden sonra bir
dönem bölgede Ermeniler hakimiyet sürse de sonrasında 1137’de tekrar Bizanslıların
eline geçmiştir. Bizanslılardan sonra Anadolu Selçukluların hakimiyetine giren
Kilikya Bölgesinde Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasıyla Ramazanoğlu
Beyliği’nin kurulmuştur. 1516 yılında da bölge Osmanlı hakimiyetine girer.
Şekil 1.1.Anadolu’da ki Antik Bölgeler
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
9
Şekil 1.2.Kilikya Bölgesi(Sayar,1992)
1.2.Antik Dönemde Mermer
Neolotik Dönemde (M.Ö8000-5500) yerleşik hayata geçilince ilk barınaklar
taş temelli, kerpiç duvarlı ahşap çatılı yapılıyordu. Bronz, Hitit ve Frig Dönemlerinde
ise yapılar kireçtaşıyla inşa edilmeye başlanmıştır. Ama bu erken dönemlerde
andezit, bazalt, diorit ve granit de kimi bölgelerde kullanılmıştır.
Mermer, Anadolu’daki yapılarda ancak M.Ö. 8.-7. yüzyıllarda kullanılmaya
başlandı. Mermer, metomorfizma olayı sonucunda kalker ve dolomitik kalkerlerin
yeniden kristalleşmesiyle meydana gelmiş bileşimdir. Bileşimlerinin %90-98'i
CaCO3'ten (Kalsiyum karbonat) oluşmaktadır. Düşük oranda MgCO3 (Magnezyum
karbonat) içermektedir. CaCO3 kristallerinden oluşan mermerlerde esas mineral
“Kalsit” tir. Aynı zamanda az miktarda silis, silika, feldspat, demiroksit, mika,
fluorin ve organik maddeler bulunabilir. Renkleri genellikle beyaz ve grimsidir.
Fakat yabancı maddeler nedeniyle sarı, pembe, kırmızı, mavimtırak, esmerimsi ve
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
10
siyah gibi renklerde de olabilirler. Mikroskop altında incelendiğinde, birbirine iyice
kenetlenmiş "Kalsit Kristalleri"nden oluştuğu görülür.
Bronz ve Hitit çağlarında mimari ve heykelde koyu renkli mermer
kullanılıyordu. Daha sonra Hellenistik ve Roma İmparatorluğu dönemlerinde mermer
çok yoğun olarak kullanılmaya başlandı. Efes, Milet, Bergama, Afrodisyas, Perge,
Side gibi kentlerde mimaride yoğun bir mermer kullanımı başladı ve bu kentler sert
olmakla birlikte kolay işlenen, perdahlandıkça parlayan, göz alıcı beyaz rengiyle
derin hatları ortaya çıkaran, ışık ve gölge değerlerini güçlendiren, üç boyutluluğu
yansıtan, büyük blok halde işlenmeye yatkınlığıyla bakımı kolay olan mermer sanat
eserleriyle süslendi. Yani tapınak, saray, tiyatro, agora, stoa, odeon, devlet
misafirhanesi, şehir meclisi, gymnasium, hamam, stadyum gibi yapılarla birlikte
sütunlarda, heykellerde ve yüksek kabartmalı frizlerde de mermer kullanıldı. Efes
Artemis Tapınağı (M.Ö. 4. yy.), mermerden inşa edilen ilk anıtsal örneklerden
biridir. Karya Satrabı Mausoleus için Halikarnas’ta Greko-Pers üslubunda inşa edilen
anıt mezar (M.Ö. 4. yy.), Bergama’daki Zeus ve Athena sunakları (M. Ö. 2. yy.),
Didim’deki Apollon Tapınağı ve dev Klaros heykelleri Hellenistik Dönemde ki
mermerden yapılmış önemli eserlerdir. Ancak Arkaik, Klasik ve Hellenistik çağlar
boyunca giderek gelişen kent mimarlığı ve heykeltraşlığı birbirini bütünleyerek
Anadolu’da doruk noktasına M.Ö.2.yüzyılda ulaştı.
Romalılar "marmor" sözcüğünü, her tür ince, sert heykeltraşlık ya da
mimarlıkta kullanılabilecek yüksek kalite taşları kapsayacak biçimde kullandılar.
Roma İmparatorluk döneminde Akdeniz, Ege ve Mısır’da ki mermerler
kullanılıyordu. Batıda da iyi mermerler vardı ancak pek azı Akdeniz'deki ocaklarla
karşılaştırılacak ölçüde işletilmemektedir. Roma’da mermerden yapılmış olan ilk
tapınak, İ.Ö.146'da yapılmış ve Jüpiter Stator'a adanmıştı.Tapınakta Yunan mermeri
kullanıldı. Pilinius’a göre ise evinin duvarlarını mermerle kaplayan ilk Romalı bir
subay olan Mamurray adında bir vatandaştır ve Luna ve Karystos mermeri
kullanmıştır. M.Ö.48'de Plinius, Luna mermerlerinin Roma'da yaygın olarak
kullanıldığını, neredeyse Yunanistan'ın beyaz mermeri ve Küçük Asya'nın gri ve
beyaz mermeriyle rekabet ettiğini yazar. İlk zamanlarda ki bir diğer önemli mermer
antik Numidia'daki Simitthus'un sarı mermerdir. Roma Geç Cumhuriyet Döneminde
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
11
Luna mermer endüstrisi Roma'nın yeni yönetici ve tüccar sınıfı arasında yaygın
olarak kullanılırdı. Augustus döneminde, hem beyaz ve hem de Geç Hellenistik zevki
sürdüren renkli mermerler anıtsal yapılarda pek de yaygın değildi ve çoğu kaplama
olarak kullanılırdı. Bu dönemde Forum Augustus ve Basilica Aemilia mermerden
yapılmış önemli eserlerdendir. Palatin’de ki Apollon Tapınağı’da luna mermerinden
yapılmıştır. Portikosu ise Numidia mertmerinden yapılmıştır. Ayrıca Forum
Romanum’da ki Concordia Tapınağın’da da Numidia, Dokimeion, Teos ve Euboea
mermeri kullanılmıştır. Luna ocaklarının, en yüksek çalışma düzeyine Traian
(M.S.98-117) döneminde ulaştı.
M.S. erken 2. yy.'dan itibaren Luna mermerinin yerini Prokonnessos'tan
(Marmara) gelen beyaz mermer almaya başladı. Luna mermerinin kullanımı mimari
süslemeler ve heykeltraşlıkta sürse de geç 2. yy. ve erken 3. yy.'lardan itibaren doğu
mermerleri mimarlıkta ve lahitlerde baskın duruma geldi.
Mısır’da ki ocaklarda çıkan çeşitli taşlarda (kaymaktaşı, breş, dolerit, granit,
alçıtaşı, kireçtaşı, mermer, kuvarsit, kumtaşı, şist, yılantaşı ve sabuntaşı) Roma
mimarisinde çok kullanılırdı. Mısır'daki taş ocaklarının Romalılar tarafından tam
olarak ne zaman işletildiği bilinmemekte birlikte çoğu Augustus (M.Ö.27-M.S.14) ve
Tiberius (M.S.14-37) döneminde çıkarılıldı. Claudius (M.S.41-54) döneminde de
Mısır’da ki mor porfir ocaklarının büyük ölçüde yararlanıldı. Arkeolojik kanıtlar ise
mor porfirin az miktarlarda da olsa Caligula (M.S.37-41) döneminde İtalya'da
kullanıldığını gösterir.
Romalılar, daha önceleri Batı Anadolu’da yoğunlaşan kentleşmeyi Orta ve
Doğu Anadolu’ya yaymakla birlikte Amasya’da (Amaseia), Tokat’ta (Comana),
Zile’de (Zela), Sivas’ta (Nicopolis), Ankara’da (Ancyra) da mermer kullanmışlardır.
Her ne kadar bugün bununla ilgili yeterli arkeolojik çalışma yapılmamış olsa da,
dönemin ulaşım koşulları düşünüldüğünde bütün bu mermerden inşa edilen tarihi
Roma kentlerinin yakınlarında mermer veya taş ocaklarının olması gerektiği kuşku
götürmez.
Antik çağda kuzeybatı Anadolu’da Marmara Denizi’ndeki Marmara Adası, en
önemli beyaz mermer ocaklarını barındırır; özellikle Roma döneminde en önemli
ihracat merkezini oluştururdu. Mavimsi beyaz renkteki Marmara mermerlerinin
1. GİRİŞ Şule DEMİRKIRAN
12
çıkarıldığı ocaklar Romalılar tarafından genişletilerek büyük işletmeler haline
getirildi. Büyük blokları taşıyabilen Roma gemileriyle Akdeniz ve Karadeniz’e de
mermerler gönderildi. Üstelik buradan ihraç edilen mermerler sadece bloklar halinde
ihraç edilmiyordu; önceleri yarı işlenmiş yani süslemeleri gittiği yerde yapılacak
şekilde bir sütun, lahit ya da benzeri ürünler olarak, geç antik çağda ise tam işlenmiş
biçimde satılıyordu. İstanbul’da Bizans ve Osmanlı dönemlerinde kullanılan beyaz
mermerlerin çoğu da Marmara Adası’ndan gidenlerdi.
Antikçağa ait diğer önemli ocaklar, Afyon ilinin yakınlarında bulunan
İscehisar (Dokimeion) ve Suhut’ta (Synnada) bulunmaktaydı. Bu ocaklardan
çıkarılan çatlaksız büyük bloklar halindeki mermerler, yan yollardan ve su
yollarından Efes Limanı’na getirilerek uzaklara gönderiliyordu.
Roma Dönemin en önemli mermer ocaklarından biri de bugün Aydın’ın
Karacasu ilçesine bağlı Geyre Köyü yakınlarında yer alan Baba Dağ. Dağın hemen
eteğindeki düzlükte bulunan antik Afrodisyas kentinde üretilen ve Afrodisyas stili
olarak tanınan mermer yapı elemanları, heykel ve portreler, lahitler, kabartma ve
süslemeler Roma İmparatorluğu’nun birçok yerine gönderiliyordu. Afrodisyas kenti,
Baba Dağı’nın derinleştikçe beyazlaşan, mavi- gri büyük "Karya mermer" bloklarıyla
inşa edilmiş bir kentti.
Mermer kullanımı Roma İmparatorluğunun ikiye ayrılmasıyla ortaya çıkan
Doğu Roma İmparatorluğunda Roma Döneminde ki ihtişamını kaybetti. Ancak 5.yy
ve 6.yy gelindiğinde kilise mimarisinde kullanılan manastır ve bazilikalarda mermer
tekrardan kullanılmaya başlandı.Bu dönemde Marmara Adası mermerleriyle yapılan
korint, kompozit ve stilize bitkisel motiflerle dantel gibi işlenmiş sütun başlıkları,
İmparatorluğun her yerine gönderildi. Bizans mermer işçiliğini bugün Ayasofya
Müzesi’nde görülebilmektedir. Dünyanın ayakta kalabilen en görkemli antik tapınağı
olan Ayasofya’nın özellikle iç mekan duvarlarını kaplayan ve ünlü ocaklardan
getirilen çeşitli cins ve renkteki mermer plakalarla çeşitli boyutlardaki 107 sütun
burayı adeta mermer çeşitleri sunan büyük bir galeriye dönüştürmüş durumda.
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şule DEMİRKIRAN
13
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR
2.1. Arkeoloji Çalışmaları
Kilikya Bölgesi’ne ait ilk bilgileri 1842’de W.F.Ainsworth vermiştir. Bölgede
ki ilk kazı çalışması ise 1845 yılında İngiliz Konsolosu W.B.Barker tarafından
Gözlü Kule’de yapılmıştır. Yapılan kazıda terra cota figürünler elde edilmiş ve
Britisch Museum’a götürülmüştür.
1852’de Victor Langlois Gözlü Kule’de kazı yapmış, gene yaklaşık 1200
adet terra cotta heykelcik elde etmiştir. Ayrıca “Voyage dans a Cilicia” adlı bir kitap
yayınlamıştır(Langlois, 1856).
Tepebağ Höyük’te ilk kez Adana Arkeoloji Müzesi’nin müdürü A.R.Yalgın
(1887-1960), 1936 yılında 6 gün süren bir sondaj kazısı yapmış, 4m. derinlikte
çalışmalar bırakılmıştır. “Akmehmet Mahallesi 19.Sokak Hacı Hafızın yeni evi
önünde” şeklinde tasvir edilmiş olan sondaj kazısından çıkan eserler, müzeye
kazandırılmıştır. Bu eserlerin çoğunluğunu geç dönem malzemesi oluşturmasına
rağmen, daha eski dönem eserlerine de rastlanıldı.
1888 yılında F.von Luschan tarafından görülmüş olan İslahiye’de yer alan
Yesemek heykel atölyesi, 1947’de B.Lansberger ve K.Balkan tarafından ziyaret
edilmiştir. İlk çalışmalar ise 1955 ve 1957-1961 yıllarında U.B.Alkım tarafından
yapılmıştır. 1989-1991 yılları arasında 2.dönem çalışmaları İ.Temizsoy tarafından
gerçekleştirilmiştir.ığı ifade edilmiştir.
1920’li yılların sonunda H.Von der Osten (1929) , Ulukışla, Ereğli, Pozantı ,
Gülek Boğazı üzerinden geçerek Tarsus’a ve oradan da Adana’ya gelmiştir. Daha
sonra Ceyhan yönüne giderek Misis’e varmış, Çukurova’da çok sayıda höyük
belirlemiştir. Ancak bu yerleşim birimlerinden sadece Çatalhöyük ve Misis’ten
bahsetmiştir.
1930 yılında E.Gjerstad Kıbrıs’tan Kilikya’ya geçmiş, Yakapınar’ın
batısından Anamur’a kadar olan alanı inceleyerek bir rapor hazırlamıştır. Bu çalışma
bölgenin en eski yüzey araştırmalarından biri olarak değerlendirilebilir.
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şule DEMİRKIRAN
14
1932-1938 yıllarında S.L.Woolley Antakya yakınlarında bulunan 5
yerleşmede kazılar yaptı. Bu merkezler Al Mina, Seleucia, Alalah , Tabara al-Akrad
ve Tell Esh-Sheik’dir.
1934 yılında H. Goldman (1935) Kıbrıs’tan Kilikya’ya geçmiş ve yerleşim
alanlarını inceleyerek bir rapor hazırlamıştır. Bölgenin en eski bilgilerini veren yüzey
araştırmasıdır.
1936 ‘da E.H.King Ovalık Kilikya’yı tamamen gezmiş ve yazılarında Kilikya
hakkında bilgi vermiştir.
1937-38 yıllarında Liverpool Üniversitesi’nden J.Garstang, Wacchter ve
M.V. Seton-Williams, Adana Arkeoloji Müzesi Müdürü A.R. Yalman ile birlikte
Sirkeli, Kazanlı, Çavuşlu ve Yarımhöyük’te çalıştıktan ve birçok höyüğü
kaydettikten sonra Yumuktepe’te çalışmalara başlamıştır.
1937-39 ve 1946-47 dönemlerinde Garstang (1953) tarafından Mersin-
Yumuktepe’de kazılar yapılmıştır. 1993 yılından itibaren I. Caneva ve V. Sevin
tarafından kazışlara tekrar başlanmıştır. Önemi; bu yerleşim Anadolu, Suriye ve
Akdeniz kronolojisinin oluşmasını sağlamıştır. Mersin Yumuktepe’de 33 arkeolojik
tabaka tespit edilmiştir. Mersin Yumuktepe Kilikya Bölgesinin iskan tarihiyle ilgili
temel bilgiler verir.
Kilikya Bölgesinin temel coğrafi ve jeolojik bilgilerinin ilk kez , F.W.
Ainsworth(1842), W.M. Ramsay(18890) ve D.G. Hogarth ve J.A. Monro (1893)
vermiştir.
1945 yılında H. Bossert ve H. Çambel de , sahildeki ve dağ eteklerindeki
yerleşim alanlarını incelemişlerdir.
1947’de Karatepe-Aslantaş ‘da Bossert ve U.Bahadır Alkım tarafından
yürütülen bir ön çalışmada açılan sondajda bir dizi kırık ortostat kalıntıları ortaya
çıkarıldıktan sonra kazılar başlamıştır. Kazılarda M.Ö.8.-7. yüzyıllara tarihlenen ,
düzenli aralıklarla yerleştirilmiş masif kulelerle desteklenen poligonal bir çevre
duvarı ile korunan 195x375 m’lik bir alanı kaplayan bir Geç Hitit Kalesini ortaya
çıkarmıştır(Çambel, 2001).
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şule DEMİRKIRAN
15
1948 yılında Tarsus’ta Adliye Sarayı’nın temeli kazılırken bir Roma evinin
mozaiği ile karşılaşılmış ve kazılardan sonra mozaikler Hatay Arkeoloji Müzesi’ne
taşınmıştır.
1951 yılında M.V.Seton-Williams, P.Taylor ve M.Rankin tarafından bölgenin
2000’li yıllara kadarki en kapsamlı yüzey araştırması gerçekleştirilmiştir. Klasik
öncesi yerleşim birimleriyle daha geç dönemlere ait 149 yerleşme tespit edilmiş,
toplanan seramikler değerlendirilmiştir.
1952’de Ankara İngiliz Arkeoloji Enstitüsü üyesi Michael Gough Kilikya’nın
klasik mimarisi üzerine çalışmalar yapmıştır.
1956-1961 yılları arasında Ceyhan Nehri’nin kuzey sahilindeki Misis’te,
H.Th.Bossert tarafından çeşitli alanlarda sondaj kazıları yapılmıştır. 1956 yılında şu
an da Misis Mozaik Müzesi olarak kullanılan alandaki 4.yüzyıl mozaiklerini açma
çalışmaları yapılmış, höyükte ise Bizans kültür katında çalışılmıştır.
1964-1966 yılları arasında H.Çambel tarafından Adana,İçel ve Antakya’nın
kıyı kesimlerinde ve Adana kent merkezinde bir yüzey araştırması yapılmıştır.
1964’de G.E.Bean Dağlık Kilikya’yı gezmiş ve gördüklerini yazıp
yayınlamıştır. 1968’de de T.B.Mitford Dağlık Kilikya’yı gezmiş ve gördüklerini
yayımlamıştır.
1965 yılında Adana Müze Müdürlüğü tarafından Çavuşlu, Sirkeli, Tırmıl,
İncirlik, Kürkçüler, Mercin ile birlikte Tepebağ’da da sondaj kazısı yapıldığından söz
edilmektedir. Adana Müzesi’nin yaptığı çeşitli sondaj ve kurtarma çalışmaları
esnasında günümüz Merkez Bankası’nın üzerine inşa edildiği alanda Roma
Dönemi’ne tarihlenmiş mozaiklerin bir kısmı kurtarılarak müzede sergilenmeye
başlamıştır.
1965 yılında Tufanbeyli’nin yaklaşık 15km. kuzeydoğusunda yer alan Şar
Köyü’ndeki Kapadokya Comanası’nda R.P.Harper ve İ.Bayburtluoğlu tarafından
tapınakta ve Heroon’da bir sezon kazı yapılmıştır. Bu önemli kent ve çevresindeki
ayrıntılı çalışmalar, 2002 yılından itibaren Serdar Girginer tarafından
yürütülmektedir.
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şule DEMİRKIRAN
16
1971 yılında Adana Müzesi uzmanları Kelenderis’in Nekropolü’nde hiç
açılmamış bir mezarı açmışlardır. Aynı yıl Anemurium’daki Erken Bizans
Dönemi’ne ait Nekropolis Kilisesi kazıları da müze tarafından yapılmıştır.
1986 yılında Serra Durugönül tarafından doğuda Lamos Çayı, batıda Göksu
Çayı ile sınırlanan, Adamkayalar kabartmaların da dahil olduğu alan çalışılmıştır.
1987 yılında Levent Zoroğlu Doğu Dağlık Kilikya’da (Göksu Nehri ve
Limonlu Çayı arasında ) yüzey araştırması yapmıştır.
1985-1986 yıllarında Anamur Müzesi tarafından Bozyazı-Nagidos’ta
Paşabeleni Tepesi’ndeki Nekropol’de iki mevkide kurtarma kazıları yapılmıştır. 1998
yılında Serra Durugönül başkanlığında Nagidos kazıları başlamıştır.
1988 yılında H.Mustafa Sayar Ovalık Kilikya’da, 1990 yılından itibaren de
tüm Kilikya Bölgesi’nde (Alanya’dan Antakya’ya kadar olan alanda) epigrafi ve
Tarihi Coğrafya yüzey araştırmalarına başlamıştır. Çalışmalar son yıllarda “Kilikya
Yüzey Araştırmaları” adıyla devam etmektedir.
1992’de Antakya kıyılarında, Arsuz’dan Suriye sınırına kadar olan bölgede
sualtı yüzey araştırması yapılmıştır. ODTÜ Sualtı Topluluğu Batık Araştırmaları
Grubu tarafından yine aynı yıl başlatılan ve 1998’e kadar devam eden çalışmada,
Kilikya kıyılarında çalışılmıştır.
Mersin-Erdemli/Merdivenlikuyu (Ayaş) beldesinde yer alan Elaiussa
Sebaste’de ilk programlı kazılar 1995 yılında E.E.Schneider tarafından başlatılmıştır.
1995 yılında ise, bir yıl önce başlayan projeyle Mersin Üniversitesi’nden
Serra Durugönül, Dağlık Kilikya’da yüzey araştırmasına başlamıştır. Aynı yıl,
M.İ.Tunay Silifke ve çevresinde yüzey araştırmasına başlamıştır ve çalışmalar 1998
yılında sona ermiştir.
Mersin Soli Höyük ve Pompeiopolis’teki kazılara, 1999 yılından itibaren
Mersin Arkeoloji Müzesi Başkanlığı’nda ve Remzi Yağcı’nın bilimsel
danışmanlığında başlanmıştır.
2002 yılında ise Serdar Girginer Adana ve Kayseri’de yüzey araştırmalarına
başlamıştır. 2002 yılında Adana- Tufanbeyli (eski Mağara) 2003 yılında Adana-
Saimbeyli (eski Hacın), 2004 yılında ise, Adana- Kozan (eski Sis), Ceyhan,
Yumurtalık, Yüreğir, Seyhan, Osmaniye ve Kayseri-Sarız’da çalışmıştır.
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şule DEMİRKIRAN
17
A.Yener 1995 yılından bu yana Amik Ovası’nda yüzey araştırmalarına devam
etmektedir. Bu çalışmalarda Amik Ovası’nda 258 höyük, Asi Nehri Deltası’nda ise,
56 yerleşme tespit edilmiştir.
Mersin Üniversitesi’nden Serra Durugönül, Mersin Kızkalesi’ndeki yüzey
araştırmalarına 2004 yılında başlamıştır.
2.2.Arkeometri Çalışmaları
Arkeometri, insanlığın kültür tarihini anlamada arkeologlara yardımcı
olabilmek için antik eserlerin ve materyallerin pozitif bilim yöntemleriyle
incelenmesidir. Arkeometri genel bir tanım olarak, arkeolojinin, doğa bilimleriyle
bağlantısını kuran bir yöntemdir ve gelişimi de arkeolojiden çok doğa bilimlerinin
gelişmesine bağlıdır. Antik eserlerin nasıl, ne zaman, nerede, kimler tarafından ve ne
için yaratıldığını anlayabilmek amacıyla arkeologlar çok çeşitli alanlardan uzman
kişilerin yardımını istemektedirler. Arkeometri, fen bilimleriyle arkeolojinin
ilişkisine de denebilir.
Arkeometrinin işlevi ise, genel olarak, optik (hava fotoğrafı, fotogrametri vb.)
ve jeofiziksel (rezistivite, elektrik sondası vb.) yöntemlerle ören yerlerinin
saptanması; radyoaktif (karbon 14, potasyum-argon, termolüminesans, elektron spin
rezonans vb.) ve radyoaktif olmayan (arkeomanyetizma, obsidien hidrasyonu,
dendrokronoloji, palinoloji vb.) yöntemlerle yaş tayini ve mutlak tarihlendirme
yapılması; radyoaktif (nötron aktivasyonu, atomik soğurma spektrometresi vb.) ve
bazı fiziksel yöntemlerle (optik mikroskobi, x-ışını floresansı, kızılötesi soğurma vb.)
hammadde saptanması; paleoantropoloji, arkeobotanik, arkeozooloji, toprak
analizleri, jeomorfolojik ve jeokronolojik yöntemlerle doğal çevre, biyolojik ortam
ve nüfus gibi koşulların belirlenmesi; çeşitli kimyasal ve fiziksel analizlerle
restorasyon ve konzervasyon yapılmasında yardımcı olunması; matematiksel
kümeleme ve serileme yöntemleriyle tipolojik sınıflandırmanın ve teknolojik düzeyin
belirlenmesidir.
Arkeometri çalışmalarının 19. yüzyıl başlarına kadar gittiği söylenebilir.
Bugünkü anlamda çalışmaların ARKEOMETRİ adı altında boyut kazanması 1950-
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şule DEMİRKIRAN
18
60 yılları arasına rastlar Arkeometrinin Türkiye'deki gelişimi ise 1980'de bir grup
prehistoryacı ve Yakındoğu arkeoloğu tarafından başlatıldı. İlk arkeometri
çalışmaları arkeometallurji, jeofizik, jeomorfoloji ve radyoloji alanlarında
yoğunlaşmıştı. Daha sonraki süreçlerde hammadde analizleri, termolüminesans gibi
yöntemler kullanılarak çanak-çömlek tanımlamaları da yapılmaya başlandı. 1985
yılında Kültür Bakanlığı tarafından düzenlenen yıllık sempozyuma arkeometri
bölümü de eklendi.
Ögelmen ve Kapur (1982) termoliminasın bazaltik kayaçların ayrışma
derecesini saptamada kullanılabileceğini ortaya koymuşlardır.
Arkeolojik eserin kaynağının bulunabilmesi, üretim teknolojisi, hangi bölgede
üretildiği ve buna bağlı olarak ticari ilişkiler, üretim çağı, benzerlikleri ve sahteliği
aydınlatılabilir. Amaca bağlı olarak nitel, yarı nicel veya nicel analiz yapılarak eserin
ana bileşenleri ve iz element içerikleri saptanabilmektedir. Uygulanan yöntemleri ve
amaçlarına göre sınıflandırılabilir (Kunç, 1985).
Türetken ve Mahmoud (1989) , Termonilüminesans yöntemi ile seramiklerin
pişirilme sıcaklıklarının tespit edilebileceğini ortaya atmıştır.
Alkım (1966) ‘a göre Geç Hitit Dönemi hakkında bilgi veren Gaziantep ili
sınırları içindeki Yesemek Taş Ocağı ve Heykel Atölyesi hakkında şöyle
değerlendirme yapmıştır. Bu alana geçmeden önce, karşılaştırma açısından Anadolu
ve yakın çevresindeki taş ocakları üzerinde durulması düşünülmüştür. M.Ö.II ve I.
bin yılında faaliyet göstermiş olan taş ocakları ve heykel atölyeleri sıralandığında ;
M.Ö.II. bin yılında Küçük Asya’da , Alacahöyük yakınında ki Kalınkaya, diğeri
Boğazköy, üçüncüsü ise Tilmen taşocaklarıdır. M.Ö.I.Binde Yesemek, Domuz tepe
ve Karkamış bulunmaktadır. Bunlardan Domuz tepe Osmaniye ili , Bahçe İlçesi ,
Çerçioğlu köyünün 2,5 km güney doğusunda bulunan Domuz tepe harabelerinin
içerisindedir. Domuz tepe ve çevresinde yoğun bir bazalt damarı bulunduğu için
M.Ö.9-8. yüzyıllara ait Domuz tepe menşeli esreler bu sağlam volkanik kayaçtan
yapılmıştır. Bu malzeme Karatepe’de de kullanılmıştır. Domuz tepe ‘de bulunan ve 5
parça halinde kırılmış olup , Karatepe için sipariş edildiği anlaşılan bir hayat ağacı
kabartması vardır ki bu da M.Ö. VIII. Yüzyıla aittir. Daha o devirde kırılmış ve
muhtemelen taş ocağında ki ustalar tarafından işleme yerinde terk edilmiştir. Aynı
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şule DEMİRKIRAN
19
parçanın adeta bir eşi Karatepe’de birkaç parça halinde meydana çıkarılmış ve
restore edilmiştir. Bu esrelerin buraya Ceyhan nehri yolu ile getirilmiş olabileceği
düşünülmektedir.
1984 ‘te Karatepe Bölgesinde ki bazalt kayaçlardan yapılan arkeolojik
eserlerde görülen bozulmaların anlaşılması ve önlenmesi için gerekli önlemleri
almak amacıyla bir ön çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada kazı bölgesinden alınan
bazı bazalt örneklerin mineralojik ve petrografik özellikleri optik mikroskop ve x-
ışınları toz difraktometresi metodları ile incelenmiştir. Bozulmaya dayanıklılık ve
bozulmalar donma erime , ıslanma-kuruma ve tuz deneyleri ile gözlenmeye
çalışılmıştır(Caner, 1985).
Çambel ve arkadaşları (1998) Karatepe ve Domuztepe’de ki arkeolojik eser
yapımında kullanılan bazaltların kaynak alanlarını araştırmışlardır.
1997’de Adana müzesinde bulunan bazalttan yapılma Tanrı Tarhunda
Heykelinin kaynak kayacının saptanması, minerolojik ve mikromorfolojik özellikleri
için Arkeolog M. Süslü tarafından yüksek lisans tez çalışması yapmıştır (Süslü,
1997).
2001 ‘de Arkeolog Adem Yıldız ise Kilikya Bölgesi’nde ki Anavarza
kentinin yapı ve taş eserlerinin malzeme tespiti ile petrografik incelemelerde
bulunmuş ve konu ile ilgili yüksek lisans çalışması yapmıştır. Bu çalışmasında
Anavarza antik kentinde ki sütunlu caddede kullanılan granitin mısır granitleri ile
benzerlik gösterdiğini saptamıştır.
2002’de Dr. Mehmet Kobaner Elaiussa Sebaste Bizans Sarnıcı harc-
betonunu mineral minerolojik ve mikromorfolojik özelliklerini araştırıp konu ile
ilgili yüksek lisans tez çalışması yapmıştır.
Arkeoloji araştırmalarında ele geçen kültür kalıntılarının çoğunluğu ayrışma
etmenlerine göreceli olarak daha çok dayanan toprak ve taş malzemedir. Jeoloji ve
Arkeoloji bilimlerinin birleştiği noktada burasıdır.
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Şule DEMİRKIRAN
20
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
21
3. MATERYAL VE METOD
3. 1. Materyal
Çalışılan örnekler Kültür ve Turizm Bakanlığı Vakıflar Genel
Müdürlüğünden alınan izinle birlikte Mersin Müzesi ve Tarsus Müzesi’nden elde
edilmiştir. 1, 2, 3, 4 ve 5 numaralı örnekler Mersin Müzesinden elde dilen
örneklerdir. 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 numaralı örneklerde ise Tarsus Müzesinden
elde edilmiştir.
3.1.1.Örnekler
Örnek 1: Mersin Müzesinden savaş tasviri yapılmış bir rölyef
parça.Müzeye Güzel Sanatlar Galerisinden hibe olarak getirilmiştir. Kabartmanın
sağında biri ata binmiş solunda ise ayakta betimlenmiş iki savaşçı figürü ve en
solda sadece başı ve sol kolunda tuttuğu kalkanı korunmuş olan bir figür
görülmektedir. Ayakta duran savaşçı ata binen savaşçıdan biraz daha büyük
verilmiştir.Çıplak oluşu onun bir kahraman olduğunu veya bir batılıyı yansıttığını
düşündürmektedir. Eser Roma Dönemine aittir.
Boy:72 cm
En:109 cm
Kalınlık:15,5 cm
Şekil 3.1. Örnek 1’e ait Mersin Müzesi Mimari Kabartmasından bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
22
Örnek 2: Mersin Müzesinden bir sütun başlığı. Korint sütun başlığı, alttan
üste doğru 4 sıra akantus yapraklarıyla bezenmiştir. Başlık sütun ve üst mimari
öğe arasındaki dengeyi sağlamak için alttan yukarıya doğru genişleyen bir forma
sahiptir. Bu tarz sütun başlıkları Helenistik Dönemden itibaren özellikle Roma
Döneminde çok kullanılmıştır. Eser Roma Dönemine aittir.
Boy:47 cm
En:60 cm
Kalınlık:40 cm
Şekil 3.2. Örnek 2’e ait Mersin Müzesi Sütun Başlığından bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
23
Örnek 3: Mersin Müzesinden bir arşitrav parçası. Arşitravlar, sütunlar ile
üst yapı sistemi arasında yer alan mimari öğelerdir. Buradaki arşitravın alt
kısmında 2 sıra inci dizisi bulunmaktadır. Üzerinde yumurta-ok dizileri
bulunmaktadır. İşlemenin üstündeki kısımda 2 Medusa başı ve onları birbirine
bağlayan girlant motifleri vardır. Eser Roma Dönemine aittir.
Boy:68 cm
En:139 cm
Kalınlık:44 cm
Şekil 3.3. Örnek 3’e ait Mersin Müzesi Arşitravdan bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
24
Örnek 4: Mersin Müzesinden bir payanda. Yarısütun biçimindeki
destektir. Düz şekilde inmiş ve alt kısımda 3 sıra halinde profil vardır. Eser Bizans
Dönemine aittir.
Boy:90 cm
En:42 cm
Kalınlık 19 cm
Şekil 3.4. Örnek 4’e ait Mersin Müzesi Payandadan bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
25
Örnek 5: Mersin Müzesinden bir sütun başlığı. Kompozit başlıklarda
olduğu gibi burada da, altta büyük iki akantus yaprağı , üstte iyon sütun başlığında
kullanılan volütler bulunmaktadır. Volütlerin üzerinde işlemesiz iki sıra profil
vardır. Eser Bizans Dönemine aittir.
Boy:37 cm
En:47 cm
Kalınlık: 47 cm
Şekil 3.5. Örnek 5’e ait Mersin Müzesi Sütun Başlığından bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
26
Örnek 6: Tarsus Müzesinden bir lahit. Lahdin gövdesinde girlant motifleri
ve aralarında Eros’lar kenarlarda ise Nike’ler bulunmaktadır. Semerdam kapak ise
sol tarafı işlenmemiş bir akrotere sahiptir. Bu durum belkide lahdin
tamamlanmamış olduğuna işaret etmektedir. Sağ akroter ise palmet motifi ile
bezenmiştir.
Boy:167,5 cm
En:255 cm
Kalınlık:120 cm
Şekil 3.6.Örnek 6’a ait Tarsus Müzesi Lahitten bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
27
Örnek 7: Tarsus Müzesinden sütun kaidesine ait kırık bir parça. Alt kısım
kare , üzerinde silindirik kısım ve onu takip eden yuvarlak üst bölümden
oluşmaktadır.
Boy:19 cm
En:59,5 cm
Kalınlık:52
Şekil 3.7. Örnek 7’e ait Tarsus Müzesi Mimari Parçadan bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
28
Örnek 8: Tarsus Müzesinden bir sütun başlığı. Bu korint sütun başlığında
iki sıra halinde akantus yaprakları işlenmiştir. Stilize bitki motifleri bu parçanın
Bizans Dönemine ait olduğunu göstermektedir.
Boy:58,5 cm
En:67,5 cm
Kalınlık: 67,5 cm
Şekil 3.8. Örnek 8’e ait Tarsus Müzesi Sütun Başlığından bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
29
Örnek 9: Tarsus Müzesinden etütlük bir mimari parça. Düz kare şeklinde
büyük bir parçadır.
Boy:37,5 cm
En:98 cm
Kalınlık:75 cm
Şekil 3.9. Örnek 9’a ait Tarsus Müzesi Mimari Parçadan bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
30
Örnek 10: Tarsus Müzesinden etütlük bir mimari parça. Eser yaprak
motifleriyle bezenmiştir.
Boy:50,5 cm
En:38 cm
Kalınlık:38 cm
Şekil 3.10. Örnek 10’ a ait Tarsus Müzesi Mimari Parçadan bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
31
Örnek 11: Tarsus Müzesinden M.S.3.yy.’a (Roma Dönemi) ait bir erkek
heykeli. Başı sol kol dirsekten sol elde bilekten eksiktir. Ayrıca küçük kopmalar
şeklinde yeni kırıklarda mevcuttur. Ayakta duran heykel toga giymiş, kıyafetinin
kıvrımları oldukça belirgin göbek üstünde baştan ve kol altından gelen kumaşın
düğümlendiği görülmektedir. Sol dizi hafifçe öne doğru kırık, ayaklar açıkta ve
altta küçük bir kaide mevcuttur. Mermer beyaz ancak heykelin yüzeyi kalker
tabakası ile kaplıdır.
Boy:191 cm
En:78,5 cm
Kalınlık:78,5 cm
Şekil 3.11.Örnek 11’e ait Tarsus Müzesi Heykelinden bir görüntü.
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
32
Örnek 12: Tarsus Müzesinden M.S.2.yy.’a (Roma Dönemi) ait giysili
kadın heykeli. Kıyafeti chiton ve chimationdan oluşmaktadır. Chiton kıvrımları
düz bir şekilde aşağı doğru inmiştir. Chimation ise alta göre daha az kıvrımlıdır.
Chitonun altından sadece ayak parmakları gözükmektedir.
Boy:126 cm
En:52,5 Cm
Kalınlık:52,5 cm
Şekil 3.12.Örnek 12’e ait Tarsus Müzesi Heykelinden bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
33
Örnek 13: Tarsus Müzesinden M.S. 2.yy.’a (Roma Dönemi) ait bir mezar
steli. Stelin figürleri bir tapınak modelinin içinde yer almaktadır.Bir figür klineye
uzanmış ve onun önünde ayakta duran bir çocuk figürü betimlenmiştir. Uzanan
figür ölmüş olan kişidir. Ayakta duran çocuk ise onun hizmetlisidir. Betimlemenin
altında 3 sıra Yunanca yazıt vardır.
Boy: 44 cm
En: 35,5 cm
Kalınlık: 35,5 cm
Şekil.3.13.Örnek 13’e ait Tarsus Müzesi Mezar Stelinden bir görüntü
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
34
3.2. Metod
Tüm örneklerin Tarama Elektron Mikroskopisi (SEM) ve X-ışınları
Difraktometresi (XRD) yapılmıştır.
X-Işını Difraksiyon spektroskopisi isminden anlaşılacağı üzere X-ışını
denilen Ultraviyole ışından daha kuvvetli fakat Gamma ışınından daha zayıf
enerjili ışın kullanılarak yapılan analizi temel alır. X-Işınları bir atom boyutunda
ki elektromanyetik radyasyondur.1895’de bulunan bu yöntem minerallerin atomik
düzeyde çalışılmasını sağlamıştır. X-Işını, kayaç ve topraklarda kristalen
materyallerin parmak izleri olarak adlandırılan yansımaların saptanması ve
yapıların belirlenmesi olarak iki ana alanda kullanılır(Sayın,1998).
X-Işınlarının madde ile olan etkileşimi ile ortaya çıkan olaylar bazen ışının
dalga özelliğiyle, bazen de ışının parçacık özelliğiyle açıklanmaktadır. X-ışınları
kırınımının açıklanmasında ışınların dalga özelliği, karakteristik spektrumun
açıklanmasında ise ışınların parçacık özelliği geçerlik kazanır (Sayın,1998).
X-ışını difraksiyonu, malzemelerin kristallografik özelliklerinin ve
içerdikleri fazların belirlenmesini sağlayan hasarsız analiz yöntemidir. Toz
numunelere uygulanan X-ışını difraksiyonu sonucu kristal yapısının yanısıra, tane
boyutu ve tercihli yönlenme gibi özellikler belirlenebilir. Aynı zamanda, içerdiği
fazlar hakkında bilgi sahibi olunmayan numunelerin analizi sonucunda elde edilen
verilerin ilgili veri tabanı ile karşılaştırılması sonucu numunenin içerdiği fazlar
belirlenebilir.
XRD sistemi; çoğunlukla ağır elementlerden oluşan, katı anorganik ve
kristalin maddelerin araştırılmasına uygun bir aletsel yöntemdir. Yöntem, süper
iletkenler, seramikler, metaller, alaşımlar, katı çözeltiler, heterogen katı
karışımlar, korozif maddeler, çelik, kaplama malzemeleri, maden analizleri,
toprak analizleri, safsızlık dope edilmiş yarı iletkenler, böbrek ve mesane taşları,
bazı adli konularda, bazı boyar maddeler, pigmentler, çimentolar, doğal veya
yapay mineraller, herhangi bir malzemenin içerdiği bileşik veya elementlerin
tayini, inorganik polimerler, faz diyagramlarının ve faz dönüşümlerinin
araştırılması, bazı kristalin veya amorf kompleks bileşiklerinin incelenmesi gibi
bir çok konuda yaygın kullanım alanına sahiptir. Yaygın olmamakla birlikte bazı
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
35
katı organik bileşiklerin, katı organik polimerlerin, plastiklerin, organik boyar
maddelerin v.s. analizlerinde de kullanılmaktadır.
Mermerlerin öğütülmesiyle oluşan toz parçacıklar lamellerin üzerine
yerleştirilmiştir ve 20-40 (2Ɵ) aralığında ki bakır tüplerde X-Işını kırınım
aygıtıyla 40 kV ve 40mA aralığında kırınımlar elde edilmiştir.
Taramalı Elektron Mikroskobu veya SEM (Scanning Electron
Microscope), çok küçük bir alana odaklanan yüksek enerjili elektronlarla yüzeyin
taranması prensibiyle çalışır. Manfred von Ardenne öncülüğünde 1930 'lı yıllarda
geliştirilmiştir. En sık kullanıldığı biçimiyle, yüzeyden yayılan ikincil (secondary)
elektronlarla yapılan ölçüm, özellikle yüzeyin engebeli (topografik) yapısıyla
ilişkili bir görüntü oluşturur.
Taramalı Elektron Mikroskobu’ nda (SEM) sıvı olmayan ve sıvı özellik
taşımayan her türlü iletken olan olmayan numune incelenebilir. Her çeşit metaller,
tekstiller, fiberler, plastikler polimerler, parçacıklar(kum, çakıl, polen..vs)..vs
incelenebilir. İletken olmayan numuneler çok ince (yaklaşık 3 Å/saniye) iletken
malzemeyle kaplanarak incelenebilir hale getirilir. Biyolojik numuneler sıvı ihtiva
edebilir bu tür malzemeleri inceleyebilmek için critical poin drier sayesinde
numunenin yapısı ve şekli bozulmadan kurutularak mikroskopta incelemeye
elverişli hale getirilir.
Hazırlık basamaklarından geçtikten sonra numune Elektron
Mikroskobunda incelenmeye hazır hale gelir. Numunenin yapısına göre
değişmekte olan vakum süresi beklenir; bu süre ortalama 30dk.’dır. Vakum süresi
tamamlandıktan sonra numunenin yüzey şeklinin resmi alınabilir.
Örnekte ki verileri elde etmek için örnekler altın paladyum ile kaplanmış
ve 500x mikroskop büyütmelerinde submikroskopik, 20μm büyütmelerde de
mikromorfolojik çalışmalar yapılmıştır.
Müzelerden alınan örnekler üzerinde X-Işınları Difraksiyonu ve Tarama
Elektron Mikroskopisi ne bakıldıktan sonra Afyon, Burdur ve Muğla’dan gelen
mermerler üzerinde de aynı minerolojik analizler yapılmıştır.
3.MATERYAL VE METOD Şule DEMİRKIRAN
36
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
37
4.BULGULAR VE TARTIŞMA
Mersin Müzesi ve Tarsus Müzesi’nde ön inceleme yapılıp, Tarama Elektron
Mikroskopisi (SEM) ve X Işınları Difraksiyonu (XRD) yapılmak üzere Kültür ve
Turizm Bakanlığı Kültür ve Müzeler Genel Müdürlüğünden izin alınarak toplamda
13 mermer eserlerden örnek alınmıştır. Alınan 13 numunenin Erciyes Üniversitesi
Teknoloji Araştırma ve Uygulama Merkezi Laboratuarlarında X-Işınları
Difraksiyonu(XRD) yöntemiyle mineralojik özelliklerine bakılmasıyla birlikte 4
numunenin de Tarama Elektron Mikroskopisi(SEM) yöntemiyle de ayrıca içeriğine
bakılmıştır. Alınan sonuçlara göre kökenlerin tespiti için Afyon, Burdur ve
Muğla’dan elde edilen mermer numuneler üzerinde de aynı yöntemle mineralojik
analizleri yapılmıştır.
4.1.Örnek 1:
Mersin Müzesinden mimari kabartma.Örnekte baskın olan mineral,
metamorfik kayaçların (mermer) ana bileşeni olan, 2,98Å aralığında ki Kalsiyum
Karbonat(CaCO3) mineralidir.Bu minerali düşük düzeyde de olsa , 3,11 Å aralığında
Dolomit (CaMg(CO3)2) minerali izlemektedir.
Şekil 4.1.Örnek 1 XRD Sonucu
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
38
4.2.Örnek 2
Mersin Müzesinden sütun başlığı. Örnekte baskın olan mineral Kalsiyum
Karbonat(CaCO3) mineralidir. Kalsiyum Karbonat mineralini de çok düşük düzeyde
Dolomit(CaMg(CO3)2) minerali izlemektedir.
Şekil 4.2.Örnek 2 XRD Sonucu
4.3.Örnek 3
Mersin Müzesinden Arşitlav (Mimaride sütun başlıkları üzerine oturarak
sütunları birbirine bağlayan ve örtü sisteminin ağırlığını sütun başlıklarıyla sütunlara
ileten yatay taş blok).Örnekte baskın olan mineral kalsit(CaCO3) mineralidir.
Şekil 4.3.Örnek 3 XRD Sonucu
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
39
4.4.Örnek 4
Mersin Müzesinden Payanda. Örnekte baskın olan mineral Kalsiyum
Karbonat(CaCO3) mineralidir.
Şekil 4.4. Örnek 4 XRD Sonucu
4.5.Örnek 5
Mersin Müzesinden sütun başlığı. Örnekte baskın olan mineral Kalsiyum
Karbonat(CaCO3) mineralidir.
Şekil 4.5.Örnek 5 XRD Sonucu
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
40
4.6.Örnek 6
Tarsus Müzesinden Lahit. Örnekte baskın olan mineral Kalsiyum
Karbonat(CaCO3) mineralidir.
Şekil 4.6.Örnek 6 XRD Sonucu
4.7.Örnek 7
Tarsus Müzesinden sütun altlığı. Örnekte baskın alan mineral Kalsiyum
Karbonat(CaCO3) mineralidir. Kalsiyum Karbonatı düşük düzeyde
Dolomit(CaMg(CO3)2) minerali izlemektedir.
Şekil 4.7.Örnek 7 XRD Sonucu
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
41
4.8.Örnek 8
Tarsus Müzesinden sütun başlığı. XRD sonuçlarına göre örnekte baskın olan
mineral kalsit(CaCO3) mineralidir.Tarama Elektron Mikroskopisi (SEM)
görüntülerine bakıldığında ise dolomitin çözünürlüğünün düşük olması nedeniyle
malzemenin kaliteli olduğu anlaşılmaktadır.Bunun nedeni dolomitin varlığının
eserlerde erimeye karşı dayanıklılığı sağlamasıdır(Şekil 4.9.). Örnek homojen
kristalli bir yapıya sahiptir.Dolomit ve Kalsit mineralleri iç içe olup birlikte
gözlemlenmişlerdir.(Şekil 4.8.) Mineralin boyutları tek düze olup SEM
görüntülerinde saptandığı gibi herhangi bir yabancı madde ana dokuda
bulunmamakta ve malzemenin yüksek kalitesini ortaya koymaktadır.
Şekil 4.8.Örnek 8’in Ana Dokusundaki Homojen Kalsit ve Dolomit Minerallerinden oluşan Agregat Dağılımı.
Şekil 4.9.Örnek 8’de ki birbirine eş boyuttaki Dolomit mineralleri.
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
42
Şekil 4.10.Örnek 8’de ki çözünmemiş Dolomit mineralleri.
Şekil 4.11.Örnek 8’de ki Organik Karbonatlar.
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
43
Şekil 4.12.Örnek 8’de mineral parçacıklarının kayaç oluşum sürecinde ki yönlenmeleri.
Şekil 4.13.Örnek 8 XRD Sonucu
4.9.Örnek 9
Tarsus Müzesinden etütlük mimari parça. XRD sonuçlarında örnekte baskın
alan mineral Kalsiyum Karbonat(CaCO3) mineralidir ve onu düşük düzeyde
dolomit(CaMg(CO3)2) minerali izlemektedir. SEM görüntüleri ise kırılmalar ve kimi
konumlarda ise ikincil kalsit oluşumları gözlemlenmektedir.(Şekil 4.15.) Örnek 9
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
44
,Örnek 8’e göre bozunmuş/ayrışmıştır. Çözünme sonucu oluşan ikincil mineraller
arasında sonradan oluşan gözenekler gözlenebilmektedir.(Şekil 4.17.)
Şekil 4.14.Örnek 9’un ana dokusundaki Kalsit agregat dağılımı.
Şekil 4.15.Örnek 9’da ki çözünme kanalları ve İkincil kristal oluşumları.
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
45
Şekil 4.16.Örnek 9’da ki ikincil kalsit minerallerinin yüzeydeki dağılımları.
Şekil 4.17.Örnek 9’da ki ikincil ve yönlenmiş mineral kristalleri arasında oluşan gözenekler.
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
46
Şekil 4.18.Örnek 9’da ikincil kalsit ve yönlenmiş dolomitlerin arasında oluşan gözenekler.
Şekil 4.19. Örnek 9 XRD Sonucu
4.10.Örnek 10
Tarsus Müzesinden etütlük mimari parça. Örnekte baskın olan mineral
kalsiyum karbonat(CaCO3) mineralidir ve onu düşük düzeyde dolomit(CaMg(CO3)2)
minerali izlemektedir.
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
47
Şekil 4.20. Örnek 10 XRD Sonucu
4.11.Örnek 11
Tarsus Müzesinden sağlanan erkek heykeli. XRD sonuçlarında baskın olan
mineral kalsiyum karbonattır.(CaCO3) SEM görüntülerinde ise Örnek 9’da ki gibi
ikincil kalsit kristalleri ve gözenek oluşumu gözlenmemiştir. Bu örnek, Örnek 8 ve
9’a göre daha sert ve aşınması daha zor bir mermer malzemesinden oluşmaktadır.
Bozunmaya daha az uğramış olması ve ikincil kristallenmelerin saptanmaması
mermerin kalitesinin yüksek düzeyde olduğunu göstermektedir.
Şekil 4.21.Örnek 11’in ana dokusundaki homojen agregat dağılımı.
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
48
Şekil 4.22.Örnek 11’in ana dokusundaki kalsit minerallerinin dağılımı ve oluşturdukları yüzey topografyası.
Şekil 4.23.Örnek 11’in ana dokusundaki kalsit mineralleri dağılımı ve yönlenmeleri.
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
49
Şekil 4.24.Örnek 11’in ana dokusundaki kalsit minerallerinin tek düze boyut dağılımları.
Şekil 4.25.Örnek 11 XRD Sonucu
4.12.Örnek 12
Tarsus Müzesinden giysili kadın heykelinin, XRD sonuçlarında baskın olan
mineral kalsiyum karbonattır.(CaCO3) SEM görüntülerinde ise mermerin sertliğinin
kanıtları dikkat çekmektedir.(Şekil 4.27.) Mermer sertliğinden kaynaklı çözünmeler
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
50
küp yada V şeklinde oluşmaktadır.(Şekil 4.28.) Ayrıca yüzeyinin cilalanmış bir
görüntüsü vardır ki buda mermerin yüksek düzeyde metamorfize olduğunu
göstermektedir.
Şekil 4.26.Örnek 12’nin ana dokusunun homojen ve düşük düzeyde değişken topoğrafik görüntüsü .
Şekil 4.27.Örnek 12’in ana dokusundaki homojen kalsit agregatlarının dağılımı.
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
51
Şekil 4.28.Örnek 12’in ana dokusunun homojen topoğrafik yapısı.
Şekil 4.29.Örnek 12’in yüzeyindeki organik karbonat agregatı.
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
52
Şekil 4.30.Örnek 12 XRD Sonucu
4.13.Örnek 13
Tarsus Müzesinden mezar steli. Örnekte baskın olan mineral kalsiyum
karbonat(CaCO3)tır.
Şekil 4.13. Örnek 13 XRD Sonucu
4.14.Afyon Kaymak
XRD sonuçlarına göre örnekte baskın olan mineral yüksek düzeydeki
Kalsiyum Karbonat (CaCO3) mineralidir.Tarama Elektron Mikroskopisi (SEM)
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
53
görüntülerine bakıldığında ise Örnek 8 ve 9’da ki gibi ikincil kalsit kristallerinin
gözeneklilik oluşumu gözlenmemiştir. Ancak ana dokunun yüzey topografyası
Örnek 11 ve 12 ile benzerlik göstermektedir.(Şekil 4.38.) Yüzeyin cilalanmış gibi
olan görüntüsü Örnek 12 ile benzerlik göstermektedir. (Şekil 4.34.)
Şekil 4.32.Afyon Kaymak mermerinin ana dokusunun düşük düzeyde değişken olan topoğrafik görüntüsü
Şekil 4.33.Afyon Kaymak mermerinin homojen kalsit agregatlarının dağılımı
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
54
Şekil 4.34.Afyon Kaymak mermerinin ana dokusunun homojen topoğrafik yapısı
Şekil 4.35.Afyon Kaymak mermerinin ana dokusunun homojen topoğrafik yapısı
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
55
Şekil 4.36.Afyon Kaymak mermerinin ana dokusundaki kalsit mineralinin dağılımı ve oluşturduğu yüzey topoğrafyası.
Şekil 4.37.Afyon Kaymak mermerinin ana dokusunun homojen topoğrafik yapısı
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
56
Şekil 4.38.Afyon Kaymak mermerinin yüzey topoğrafyasında ki homojen kalsit dağılımı
Şekil 4.39. Afyon Kaymak XRD Sonucu
4.15.Afyon Şeker
Örnekte baskın olan mineral mermerin ana bileşeni ve yüksek düzeyde olan
Kalsiyum Karbonat (CaCO3) mineralidir.Tarama Elektron Mikroskopisine (SEM)
bakıldığında ise Örnek 8 ve 9’a göre daha sert ve aşınması daha zor bir mermer
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
57
malzemeden oluşmaktadır. Mermerin sertliğinden kaynaklı çözünüm kanalları
birbirine paralel konumda oldukları gözlemlenmiştir. (Şekil 4.45.)
Şekil 4.40.Afyon Şeker mermerinin ana dokusundaki homojen agregat dağılımı
Şekil 4.41.Afyon Şeker mermerinin ana dokusundaki farklı boyutlarda olan kalsit dağılımı
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
58
Şekil 4.42.Afyon Şeker mermerinin ana dokusundaki kalsit minerallerinin oluşturdukları yüzey topografyası
Şekil 4.43.Afyon Şeker mermerinin ana dokusunun homojen yüzey topografyası
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
59
Şekil 4.44.Afyon Şeker mermerinin ana dokusundaki homojen agregat dağılımı
Şekil 4.45.Afyon Şeker mermerinin ana dokusundaki birbirine paralel çözünme kanalları
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
60
Şekil 4.46.Afyon Şeker mermerinin ana dokusunun homojen tekrarlanmalar
Şekil 4.47.Afyon Şeker XRD Sonucu
4.16.Burdur
XRD sonuçlarına göre örnekte baskın olan mineral Kalsit(CaCO3)
mineralidir. Bu minerali düşük düzeyde diğer mineraller izlemektedir. SEM
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
61
görüntülerine bakıldığında ise Afyon Kaymak ve Afyon Şeker örneklerine göre daha
çok bozunmaya uğramıştır (Şekil 4.49) ve mineral içeriği çeşitlilik göstermektedir.
Ayrıca kırılmalar ve kimi konumlarda ise ikincil kalsit oluşumları
gözlemlenmektedir.
Şekil 4.48.Burdur mermerinin ana dokusundaki kalsit agregat dağılımı
Şekil 4.49.Burdur mermerinin ana dokusundaki ikincil kristal oluşumları ve mineral yüzeyindeki çözünme gözenekleri (boşlukları)
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
62
Şekil 4.50.Burdur mermerinin ana dokusundaki kalsit minerallerinin yüzeydeki dağılımları
Şekil 4.51.Burdur mermerinin ana dokusunun homojen yüzey topografyası
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
63
Şekil 4.25.Burdur Mermerinin XRD Sonucu
4.17.Muğla
XRD sonuçlarına göre örnekte baskın olan mineral Kalsiyum Karbonat
(CaCO3) mineralidir. SEM görüntülerine bakıldığında ise ikincil kalsit kristallerinin
arasında gözeneklilikler saptanmamıştır. (Şekil 4.54.) Ayrıca yüzeyinde cilalamış bir
görüntüsü vardır. Burdur mermerine göre daha sert ve aşınması daha zor bir mermer
malzemeden oluşmaktadır.
Şekil 4.53.Muğla mermerinin ana dokusundaki homojen kalsit agregatlarının dağılımı
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
64
Şekil 4.54.Muğla mermerinin ana dokusunun homojen yüzey topografyası
Şekil 4.55.Muğla mermerinin ana dokusundaki homojen kalsit agregatlarının dağılımı
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
65
Şekil 4.56.Muğla mermerinin ana dokusundaki homojen kalsit agregatlarının dağılımı ve yüzey topografyası
Şekil 4.57.Muğla mermerinin ana dokusundaki homojen kalsit agregatlarının dağılımı
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
66
Şekil 4.58.Muğla mermerinin ana dokusunun yüzey topografyası
Şekil 4.59.Muğla Mermerinin XRD Sonucu
4.18.Marmara
XRD sonuçlarında baskın olan mineral Kalsiyum Karbonat (CaCO3) ve onu
düşük miktarda Quartz (SiO2) minerali izlemektedir. SEM görüntülerine
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
67
bakıldığında ise paralel çözünüm kanalları saptanmıştır.(Şekil 4.63) Ayrıca Quartzın
varlığından kaynaklı çözünmeler V şeklinde oluşmaktadır. (şekil 4.61) Homojen
agregat dağılımı afyon şeker mermeri ile benzerlik göstermiştir.
Şekil 4.60.Marmara mermerinin ana dokusundaki homojen kalsit agregatlarının dağılımı
Şekil 4.61.Marmara mermerinin ana dokusundaki V şeklindeki çözünme kanalları
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
68
Şekil 4.62.Marmara mermerinin ana dokusundaki kalsit minerallerinin oluşturdukları yüzey topografyası
Şekil 4.63. Marmara mermerinin ana dokusundaki paralel çözünüm kanalları
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
69
Şekil 4.64.: Marmara mermerinin XRD sonucu
4.BULGULAR VE TARTIŞMA Şule DEMİRKIRAN
70
5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Şule DEMİRKIRAN
71
5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER
Çalışmada Kilikya Bölgesi’nin çeşitli yerlerinde bulunmuş ve Mersin Müzesi
ile Tarsus Müzesi’nde sergilenmekte olan 13 mermer eserden örnekler alınarak X-
ışınları Difraksiyonu Yöntemi ve Tarama Elektron Mikroskopisi(SEM) ile
mineralojik özelliklerine bakılmıştır. Yapılan analizlerde elde edilen sonuçlara göre,
Afyon Kaymak, Afyon Şeker, Burdur, Muğla ve Marmara mermeri üzerinde de
mermer örnekler ile karşılaştırma yapabilmek için aynı analizler yapılmıştır. Yapılan
mikromorfolojik ve mineralojik analizler sonucunda aşağıda ki sonuçlara
ulaşılmıştır.
1)XRD sonuçlarına göre eserlerin hepsinde mermerin ana bileşeni olan
Kalsiyum Karbonat(CaCO3) minerali yüksek düzeyde saptanmıştır. Ancak Örnek 1,
2, 7, 9 ve 10’da Kalsiyum Karbonat mineralinin dışında düşük düzeyde de olsa
Dolomit (CaMg(CO3)2) minerali de saptanmıştır. Ayrıcada kalsit mineralinin
ardından diğer minerallerde saptanmıştır. Bu minerallerin mermerin saflığından
olacağı gibi mermerin sertliğini de düşündürebilmektedir. Dolomit minerali
mermerde işlenmeyi zorlaştırmakla birlikte mermerin çözünürlüğünü de
azaltmaktadır. Bu nedenle Örnek 1, 2, 7, 9 ve 10 mimari eser olduğundan, antik
dönemde mimari yapılarda erimeye dayanıklı mermerler kullanıldığı söylenebilir.
2)Ayrıca mimari eserlerin analizlerinde çeşitli sonuçların elde edilmiş olması
da Kilikya Bölgesi’nde birçok mermer türünün kullanıldığının kanıtıdır. Bu da
Kilikya Bölgesi’nin bölge içi ve bölge dışı ticaretinin geliştiğinin göstergesidir.
3)Kilikya Bölgesi’ndeki plastik eserlerde (heykel,kabartma,lahit) ve mimari
eserlerde kullanılan mermerlerde farklılıklar saptanmıştır. XRD sonuçlarında
heykellerde sadece yüksek miktarda Kalsiyum Karbonat minerali saptanmasının
yanında mimari eserlerin bazılarında da Kalsiyum Karbonat mineralinin dışında
Dolomit minerali de saptanmıştır. SEM görüntülerine bakıldığında ise Örnek 8(sütun
başlığı) ve 9(etütlük mimari parça)’da ,Örnek 11(giysili kadın heykeli) ve 12(erkek
heykeli)’ye göre ikincil minerallerin ve bunların oluşumu sırasında meydana gelen
gözeneklerin daha fazla saptanması plastik eserlerde kullanılan mermerin mimari
eserlere oranla bozunmaya daha az uğramış olduklarının kanıtıdır. Bu da plastik
5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Şule DEMİRKIRAN
72
eserlerde kullanılan mermerin mimari eserlerde kullanılan mermerlerden daha
kaliteli olduğunun göstergesidir.
4)Yapılan mikromorfolojik analizler ışığında Örnek 12(giysili kadın heykeli)
ile Afyon Kaymak mermerinde benzerlikler saptanmıştır. Her iki örneğin XRD
sonuçları benzerlik göstermesi ile birlikte her iki örnekte de Kalsiyum Karbonat
minerali yüksek düzeyde saptanmıştır. SEM görüntülerinde ise kalsit agregalarının
dağılımı, topografik yüzey görüntüleri, mermerin parçalanma esnasında ki
sertliklerinde benzerlikler saptanmıştır. Örnek 12 M.S.2.yy.(Roma Dönemi)’a aittir.
Bu dönemde Afyon ilinin yakınlarında bulunan İscehisar(Dokimeion) ve
Suhut(Synnada)’ta da mermer ocakları aktif bir şekilde çalışılıyordu ve hatta bu
mermerler Efes Limanına getirilerek Anadolu’nun dışına da taşınmaktaydı.
5)Roma Döneminde Marmara Adasından (Prens Adaları-Prokennessos)
sütunlar ve lahitler yarı işlenmiş şekilde Akdeniz ve Karadeniz’e ihraç ediliyordu. Bu
nedenle Tarsus Müzesindeki Lahitten alınan parçanın XRD sonuçları ile Marmara
mermerinin XRD sonuçları karşılaştırılmış ancak bir sonuç elde edilememiştir.
6) Örnek 8(sütun başlığı) ile Burdur mermerinin XRD sonuçları benzerlik
göstermekle birlikte SEM görüntülerine baktığımızda ana dokudaki kalsit agregat
dağılımları, yüzey topoğrafyaları ve ikincil kristal oluşumları benzerlik göstermiştir.
7)Ayrıca Örnek 2’nin (sütun başlığı) XRD sonuçları da Örnek 8 ve Burdur
mermeriyle benzerlik göstermektedir.
8) Örnek 11(erkek heykeli) ile Afyon Kaymak mermerinin XRD sonuçları
benzerlik göstermesinin yanında SEM görüntülerinde Örnek 11’de gözlemlenen
kalsit agregatlarının dağılımları, düşük düzeyde değişken topografik görüntüleri
Afyon Kaymak mermerinde gözlemlenebilmiştir.
9) Örnek 4(payanda) Bizans Döneminde sık kullanılan bir mimari öğedir. Bu
nedenle kaynağının Marmara mermeri olduğu düşünülmüş. Ancak Örnek 4’ün XRD
sonuçlarında yüksek miktarda Kalsiyum Karbonat minerali saptanmış, Marmara
mermerinde ise Kalsiyum Karbonat mineralini düşük miktarda Quartz minerali
izlemektedir. Bu bağlamda iki örnek 4 ile Marmara mermeri benzeşmemektedir.
5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Şule DEMİRKIRAN
73
Sonuç olarak heykel örneklerinde Örnek 12(giysili kadın heykeli) ve Örnek
11(erkek heykeli) ışığında Kilikya Bölgesinde heykellerde Roma Döneminde Afyon
mermerinin kullanıldığı söylenilebilir. Örnek 2(sütun başlığı) ve Örnek 8’in (sütun
başlığı) Burdur mermeri ile benzeşmesi Kilikya Bölgesi’nde Roma Döneminde
mimaride Burdur mermerinin de kullanıldığı söylenebilir. Ayrıca mimari eserlerde
kullanılan mermerin çeşitliliğinden dolayı bölgedeki ticaretin gelişmiş olduğu
söylenebilir.
Kısıtlı sayıda eser incelenmiş olmasının yanında eserlerden alınan parçalar
çok küçük boyutlardaydı. Eserlerden büyük boyutlarda parça alınmış olsaydı
yapılan analizler çeşitlenebilir ve sonucu daha verimli hale getirebilirdi. Eserlerden
alınan parçaların Mohs Sertlik Skalasına göre sertlik dereceleri saptanmış olsaydı
örnekler üzerinde karşılaştırma yapmak açısından yardımcı olabilir.
5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER Şule DEMİRKIRAN
74
75
KAYNAKLAR
AYDIN, A., 2001, Die Langgewichte aus den Museen in Adana und Mersin,Olba
Dergisi,1(4):35-41
AYDINOĞLU, Ü., 2008, Mersin Arkeolojik Kültür Envanteri, TC. Mersin Valiliği
Yayınları,Mersin, 239 s.
ÇELİK.,M.Y.,2008, Görüntü Analiz Yöntemlerinin Kayaç Özelliklerin Analizinde
Kullanılması , Mersem Dergisi, 2(7):62-69
ÇEVİK, N., 2005, Anadolu’da ki Kaya Mimarlığı Örneklerinin Karşılaştırılması ve
Kültürler Arası Etkileşim Olgusunun Yeniden İrdelenmesi, Olba
Dergisi,1(8):48-53
DURUGÖNÜL, S., 2000,Krallar, Rahipler ve Korsanlar, Yapı Kredi
Yayınları,2(3):78-85
DURUKAN, M., 1998, M.Ö. 301-188 Arasında Olba Territorium’un da Yaşanan
Siyasi Gelişme Gelişmeler, Olba Dergisi,1(1):26-37
IŞIK, Ç., 2006, Kaunos Liman Agorası Çeşme Binası, Mersem Dergisi,1(5): Afyon
KARAUĞUZ, G., DOĞANAY, O., 2007, İ.Ö. II. Binden Bizans Dönemine Kadar
Orta Anadolu’nun Güneyinden Akdeniz Kıyılarına Uzanan Yol Ağı Üzerine
Düşünceler, Olba Dergisi, 2(10):36-45
KEKEÇ, B., ÜNAL M., KEKEÇ E., 2006. Geçmişten Günümüze Konya’da Doğal
Yapı Taş Kullanımı, Mersem Dergisi, 2(8):52-65
KOBANER, M., 2000, Kilikya Bölgesi Harç Malzemeleri, Ç.Ü. Yüksek Lisans
Tezi, Adana, 93s. (yayınlanmamıştır)
SAYAR, M., 1992, Dağlık Kilikia Bölgesi Epigrafi Çalışmaları, Kazı ve
AraştırmaSonuçları Toplantısı, 3(11):62-71
SAYAR, M., 1999, Kilikya’da Tanrılar ve Kültler, Olba Dergisi, 1(5):16-23
STRABON, 1993, Antik Anadolu Coğrafyası, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yayınları,
İstanbul,296 s.
SÜSLÜ, O.M., 1997, Adana – Cine Köyünde Yeni Bulunan Geç Hitit Dönemine
Ait Bazalt Eserin Minerolojik ve Mikromorfolojik özelliklerinin ve Kaynak
Kayacının Saptanması, Ç.Ü.Yüksek Lisans Tezi , Adana, 61s.
76
(yayınlanmamıştır)
TÜRKMENOĞLU, A., 1985, İnce Kesit Çalışmalarının Arkeolojik Yeri,
Arkeometri Sonuçları Toplantısı , 2(1):46-55
UMAR, B., 2000, Kilikya , İnkılap Yayınları, İstanbul, 104 s.
VİTRİVİUS, 1990., Mimarlık Üzerine On Kitap, Şevki Vanlı Mimarlık
Yayınları,İstanbul, 312 s.
YILDIZ, A., 2001, Kilikya Bölgesi Antik Anavarza Kentinin Yapı ve Taş eserlerinin
Malzeme Tespiti ile Petrografik İncelenmesi, Ç.Ü.Yüksek Lisans Tezi,
Adana,80s. (yayınlanmamıştır)
77
ÖZGEÇMİŞ
20/07/1984 yılında Hatay-İskenderun’da doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimimi
İskenderun’da tamamladı. 2002 yılında başladığı Mersin Üniversitesi, Arkeoloji
Bölümünden 2007 yılında mezun oldu ve aynı yıl Çukurova Üniversitesi
Arkeometri Anabilim dalında yüksek lisansa başladı. 2005 yılı Tarsus-Roma
Hamamı kazılarında çalıştı. Kazıda mimari çizim eğitimi aldı, Mersin
Üniversitesi’nde de seramik çizimi eğitimi aldı. Ayrıca öğrenciliği sırasında bir yıl
almanca hazırlık okudu. 09\03\2009 yılından itibaren Osmaniye İl Özel İdaresi’nde
Arkeolog olarak görev yapmaktadır.Yabancı dili almancadır.Evlidir.