2018-12-12
1
Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego
Medykalizacja społeczeństwa
dr n. hum. Jan Domaradzki
Medykalizacja
Proces, w wyniku którego coraz więcej
obszarów życia społecznego jest
definiowanych w kategoriach medycznych
(zdrowia i choroby), a leczenie traktuje się
jako właściwą formę radzenia sobie z nimi.
2018-12-12
2
4 etapy medykalizacji:
1. zdefiniowanie problemu w kategoriach medycznych
2. użycie języka medycznego do opisu problemu
3. stosowanie ramy medycznej do rozumienia problemu
4. Użycie procedur medycznych do rozwiązania problemu.
Peter Conrad
Kontrola medyczna obejmuje trzy sfery:
1. pojęciową, gdy język i definicje medyczne stosuje się do
mówienia o danym problemie;
2. instytucjonalną, gdy zawody medyczne pełnią rolę
strażnika na usługach państwa i innych instytucji
społecznych;
3. interakcyjną, która ujawnia się w relacjach między
profesjonalistami a pacjentami.
Medycyna należy do najważniejszych instytucji kontroli
społecznej. Instytucje medyczne takie jak psychiatria czy zdrowie
publiczne od zawsze zajmowały się zachowaniami człowieka i pełniły w
społeczeństwie funkcje kontrolne.
Medycyna tworzy dziś wszechobecną sieć powiązań towarzysząc
człowiekowi na każdym etapie życia.
2018-12-12
3
Obszary medykalizacji
- ciąża i poród,
- niskorosłość,
- menopauza i andropauza,
- problemy z erekcją,
- łysienie,
- hipotrychoza rzęs,
- halitoza,
- pocenie się,
- osteoporoza;
- starzenie się,
- umieranie.
Naturalne
procesy fizjologiczne:
2018-12-12
4
- służba wojskowa,
- prawo jazdy,
- ojciec/matka,
- praca,
- nauka,
- polityk,
- zakonnik.
Zdolność do pełnienia ról społecznych
- kradzież,
- gwałt,
- morderstwo,
- przemoc (domowa),
- pedofilia.
Przestępstwa:
2018-12-12
5
- homoseksualizm,
- masturbacja,
- pedofilia,
- seksoholizm/erotomania,
- hipolibidemia (oziębłość seksualna),
- genetic sexual attraction,
- seksualne zaburzenie awersyjne (SAD),
- anorgazmia (FOD),
- fetyszyzm (agorafilia, nekrofilia, koprofilia, urofilia,
flautofilia, pigmalionizm),
- masochizm/sadyzm,
- kazirodztwo, etc.
Dewiacje seksualne
- korzystanie z używek: alkoholizm, narkomania,
- dysmorfofobia i bigoreksja (dysmorfia mięśniowa)
- nawyki żywieniowe: anorexia i bulimia,
- otyłość,
- złe zachowanie - ADHD
- problemy z nauką (dysleksja/dysgrafia/dyskalkulia),
- samobójstwo,
- (współ)uzależnienie,
- fobie,
- manie/natręctwa:
-zachowania kompulsywne.
Dewiacje
2018-12-12
6
Uwarunkowania
medykalizacji
Modernizacja i racjonalizacja kultury doprowadziły do sekularyzacji
społeczeństwa, „odczarowanie świata” (M. Weber). W efekcie doszło do
zmiany dominującego dyskursu i systemu kulturowego. Język, kategoria i
wartości religijne zastąpiły te oparte na nauce.
Konsekwencją jest wiara, że nieograniczone możliwości nauki i
medycyny w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych.
SEKULARYZACJA I RACJONALIZACJA KULTURY
2018-12-12
7
Źródło: Newsweek (edycja Polska), 19.12.2004, Jak Polak z Bogiem, Wiścicki T., s. 90-92.
DEKLAROWANE MODLITY POLAKÓW
27,1 26
15,9 14,9 14,4 15,5
0
5
10
15
20
25
30
zdrowie za zmarłych wdzięczność
za otrzymane
łaski
za chorego
papieża
o bezpieczną
podróż
o dzieci
W efekcie dla wielu zdrowie jawi się jako jedna z
najwyżej cenionych wartości społecznych.
- lekarze
- fizjoterapeuci,
- kosmetolodzy,
- dietetycy,
- promotorzy zdrowia,
- trenerzy fitness,
- specjaliści z zakresu zdrowia publicznego,
- psychologowie i psychoterapeuci,
ZAWODY ZWIĄZANE Z WARTOŚCIĄ ZDROWIA
ZYSKUJĄ NA PRESTIŻU
Zawody te zyskują wysoką pozycję społeczną
mierzoną zarówno prestiżem, jak również
towarzyszącą mu władzą i pieniądzem.
2018-12-12
8
Raz zdobyta władza ma tendencję do tego,
aby się rozszerzać, czego konsekwencją
jest właśnie medykalizacja społeczeństwa.
Coraz liczniejsze obszary życia
jednostkowego i kolektywnego ujmuje się
w terminach medycznych, leczenie
postrzega się jako dominującą formę
rozwiązywania tych problemów.
WŁADZA MA TENDENCJE DO EKSPANSJI
Dużą rolę w medykalizacji odgrywają
same jednostki (pacjenci), którzy z
wszelkimi problemami, kłopotami,
bólami i dolegliwościami zgłaszają się
do profesjonalistów.
WSPÓŁODPOWIADAJĄ ZA TEN PROCES SAMI PACJENCI
2018-12-12
9
Konsekwencją jest definiowanie zjawisk i
procesów społecznych w kategoriach
jednostkowych, co odwraca uwagę od
konieczności reform społecznych.
Próby rozwiązywania problemu
zdrowotnego koncentruje się na likwidacji
objawów, a nie przyczyn.
KONSEKWENCJĄ JEST
REDUKCJONIZM MEDYCZNY
Rzecznicy/agenci
medykalizacji
2018-12-12
10
-lekarze,
- profesje medyczne,
- naukowcy,
- politycy,
- placówki ochrony zdrowia,
- przemysł farmaceutyczny,
- przemysł biotechnologiczny,
- organizacje ubezpieczeniowe,
- ruchy społeczne i grup interesu
(AA/NA, ruch weteranów wojennych, CHADD)
Pozytywne i negatywne aspekty
medykalizacji
2018-12-12
11
POZYTYWNE:
1. Zwiększa świadomość społeczną na temat zdrowia.
2. Medykalizacja jest wyrazem humanirarnego tredu w kontroli społecznej.
3. Rozszerzając rele chorego na dewaintów zmniejsza lub pozbawia ich piętna i
odpowiedzialności za naruszenie normy.
4. Model medyczny oferując terapię kreśli pozytywną wizję przyszłości dla dewiana.
5. Medykalizacja przyczynia się do zwiększenie prestiżu zawodów medycznych, którym
powieża się zarządzanie dewiacjami.
6. Medyczna kontrola społeczna zachowań dewiacyjnych jest bardziej elastyczna i czasem
bardziej skuteczna niż ta sprawowana przez prawo.
1. Kreuje atmosferę wszechogarniającego zagrożenia i ryzyka chorób.
2. Zdejmuje lub rozmywa odpowiedzialność z jednostki za zachowanie dewiacyjne.
3. Kreuje fałszywe przeświadczenie o obiektywnym i neutralnym charakterze działań
medycyny. Sam fakt uznania czegoś za chorobę podkreśla jego niepożądany charakter.
4. Dominajca kontroli ekspertów prowadzi do hegemonii medycyny, która podważając
alternatywne interpretacje zjawisk kreuje utrudnia publiczną debatę.
5. Medykalizacja umożliwia działania, które wczesniej niedopuszczalne, np. podanie
substancji psychoaktywnych i wyknanie operacji chirurgicznych. W efekcie działania te stają się
źródłem kontroli społecznej.
6. Indyvidualizacja problemów społecznych. Uwarunkowań i rozwiązań tych problemów
upatruje się w modyfikacji zachowań jednostkowych, a nie w reformach społecznych.
7. Depolityzacja zachowań dewaicyjneych.
NEGATYWNE:
2018-12-12
12
Termin wprowadzony prze pisarkę Lynn Payer w książce:
Disease-Mongers: How Doctors, Drug Companies, and Insurers Are Making You Feel
Sick (1992).
próba przekonania zasadniczo zdrowych ludzi, że są chorzy, oraz lekko
chorych – że są ciężko chorzy.
Ray Moynihan, Iona Heath i David Henry nazwalie tę strategię „korporacyjnym
konstruowaniem choroby” (2002):
poszerzanie granic uleczalnych chorób w celu rozszerzenia rynków zbytu
dla tych, którzy czerpią korzyści z leczenia.
Medykalizacja wiąże się ze zjawiskiem tzw. disease
mongeringu: „fabrykowania chorób”, „chorobotwórczości”,
„sprzedaży chorób”, „podżeganie chorobowe”.
Disease mongering
Zaczęło się w roku 1879 wraz z
wynalezieniem Listerine.
Listerine powstał jako środek antyseptyczny. Został
wyprodukowany w St. Louis (Missouri) i nazwany na cześć
angielskiego chirurga Josepha Listera, inicjatora aseptyki.
Twórcy Listerine - dr Joseph Lawrence i Jordan W. Lambert
szybko rozpoczęli jednak jego sprzedaż także jako środka do
czyszczenia podłóg oraz lek na rzeżączkę.
2018-12-12
13
W roku 1895 rozpoczęto jego reklamowanie wśród dentystów jako
środka do higieny jamy ustnej.
W roku 1914 stał się pierwszym dostępnym bez recepty środkiem do
płukania ust w USA.
W latach 1920. Lambert Pharmacal Company, producent Listerine
rozpoczął jego sprzedaż jako środka na „przewlekłą halitozę”
(chronić halitosis).
- Redefiniowanie normalnych stanów i czynności organizmu jako patologicznych i
wymagających leczenia.
- Definiowanie choroby lub rozszerzanie jej kryteriów tak, że obejmują one coraz większą
część populacji.
- Akcentowanie ryzyka, które zastępuje chorobę i jawi się jako wszechobecne w postaci tzw.
shadow syndromes i genetycznych markerów.
- Definiowanie problemów natury osobistej/społecznej jako problemów medycznych.
- Łagodne objawy przedstawiane jako zapowiedź ciężkiej choroby.
- Określanie choroby jako niedobór czegoś lub brak równowagi hormonalnej.
- Wskazywanie, że duży odsetek populacji cierpi na daną „chorobę”.
- Wprowadzanie nowych jednostek chorobowych.
Strategie disease mongeringu
menopauza, ADHD, depresja.
zespół jelita drażliwego.
osteoporoza, nowotwór, mild depression.
wysoki cholesterol, ciśnienie tętnicze, depresja.
łysienie, klimakterium, ciąża, umieranie.
fobia społeczna, alkoholizm.
problemy z erekcją.
zespół niespokojnych nóg.
2018-12-12
14
- Organizowanie „społecznych” kampanii uświadamiających i zachęcanie do
samodiagnozy.
- Manipulowanie statystykami, by ukazać doniosłość problemu i wyolbrzymić
korzyści ze stosowania danego preparatu.
- Propagowanie farmaceutyków jako podstawowej formy leczenie nawet lekkich
dolegliwości i problemów.
- Zatrudnianie doktorów, którzy potwierdzą przekaz.
- Reklamowanie danego produktu jako „leku” nieposiadającego efektów ubocznych.
Moralizacja (zdrowia)
- palenie papierosów,
- nawyki żywieniowe,
- wegetarianizm,
- bieganie,
- karmienie piersią,
- spożywanie alkoholu,
- sen.
Moralizacja jest procesem odwracalnym, gdy zjawiska postrzegane w
kategoriach moralnych przestają być tak definiowane.
- homoseksualizm,
- marihuana.
nabycie cech moralnych przez przedmioty i czynności, które wcześniej
miały charakter moralnie neutralny (Paul Rozin).
Na skutek moralizacji jednostkowe i grupowe preferencje i zwyczaje przekształca się w
wartości, dzięki czemu stają się obiektem interwencji instytucji państwowych i
społecznych, które dążą do ich narzucenia społeczeństwu.
2018-12-12
15
Healthism
Medycyna kreuje nowy typ moralności: healthism.
Terminu „healthism” użył w roku 1980 socjolog Robert Crawford.
Bazuje na przekonaniu, że zdrowie zależy od stylu życia i osobistej odpowiedzialności.
Ciało, jak maszyna, musi być utrzymywane w dobrym stanie.
Ignoruje wpływ czynników środowiskowych, społecznych, politycznych i
ekonomicznych (victim blaming).
Wszystkie pozytywne wartości utożsamia się ze zdrowiem, a zachowania i zjawiska
społeczne ocenia się poprzez pryzmat ich konsekwencji zdrowotnych.
Dobre życie redukuje się do problemu zdrowia, a zdrowia staje się „panwartością”, a nie
tylko środkiem do osiągania innych ważnych celów. Zdrowie jest ważniejsze niż wszystkie
inne wartości, a jego osiągnięcie jest głównym celem życia.
Healthism polega na przesadnym dbaniu o zdrowie.
Ciało staje się „symbolem”, wskaźnikiem zdrowia. W kulturze z obsesją
na punkcie młodości, urody i sprawności fizycznej zdrowie jest podstawą
moralnej oceny jednostki jako osoby i obywatela.
„Dobre zdrowie” jest synonimem moralnej kondycji jednostki, choroba
oznacza słabość, brak wewnętrznej kontroli i dyscypliny.
Zachowania prozdrowotne stają się cechą (symbolem) dobrego życia.
Zdrowie jest bardziej znaczące niż wszystkie inne wartości i jest celem
samym w sobie, a nie środkiem do osiągania innych celów i wartości.
Healthism staje się narzędziem kontroli społecznej, ponieważ ze zdrowia
czyni standard, według którego oceniane są zachowania ludzi i zjawiska
społeczne. Tym samym wpływa na kształtowanie norm społecznych.
Kreując imperatyw zdrowia healthism stanowi formę medykalizacji.
2018-12-12
16
Pozytywne strony healthismu
Healthism propaguje ideę zdrowego stylu życia: zdrowego jedzenia, bycia
aktywnym i zaniechania używek.
Poprawa stanu zdrowia i kondycji fizycznej,
Pozytywne nastawienie do życia.
Negatywne strony healthismu
Obsesyjna koncentracja na zdrowiu, bez odpowiedniej wiedzy, może mieć
negatywne skutki zdrowotne (anoreksja, bulimia, nerwice).
Uzależnienie od zdrowia sprawia, że zaniedbuje się inne obowiązki.
Healthism winę za „złe zdrowie” zrzuca na jednostkę (victim blaming)
praktyka polegająca na pozyskiwaniu przez jednostki najróżniejszych
danych dotyczących ich samych, przede wszystkim za pomocą mobilnych
urządzeń i powiązanych z nimi aplikacji.
Funkcją self-trackingu jest poprawa zdrowia, wydajności, organizacji
różnych aktywności itp.
Self-tracking
2018-12-12
17
Teorie medykalizacji
THOMAS SZASZ
1920 - 2012
Krytyka psychiatrii
Mit choroby psychicznej
2018-12-12
18
Z kolei choroba umysłowa jest mitem.
Choroba dotyczy wyłącznie ciała, a umysł nie jest przedmiotem,
organem fizycznym i nie może być chory. O ile można mówić o
chorobie mózgu, o tyle nie ma czegoś takiego jak „choroba
psychiczna”. Jeżeli zaś jest ona chorobą centralnego układu
nerwowego (mózgu) to jest domeną neurologii, a nie psychiatrii.
Tym, co istnieje jest pojęcie, które jest powszechnie,
aczkolwiek błędnie stosowane.
Status ontologiczny
Realizm, obiektywizm, naturalizm,
materializm
Subiektywizm, normatywizm,
nominalizm
2018-12-12
19
Diagnoza
Obiektywna, naukowa,
falsyfikowana, powtarzalna
neutralna aksjologicznie
Subiektywna, uwarunkowana
kulturowo, konstrukt społeczny
Terapia
Obiektywna Subiektywna
2018-12-12
20
Pojęcie „choroba umysłowa” jest metaforą:
1. Zachowań dewiacyjnych;
2. podstawowych problemów życia;
3. chorób fizjologicznych z psychicznymi skutkami.
Pojęcie „choroba psychiczna” dostarcza amoralnego i
bezosobowego „obiektu” („choroby”) jako wytłumaczenia
problemów życiowych. Jest wygodnym narzędziem
rozwiązywanie trudnych problemów społecznych, tzn.
pozwala ukryć prawdziwe źródło wielu problemów
społecznych: „chore społeczeństwo”.
Pojęcie „choroba psychiczna” usuwa z życia
społecznego kategoria dobra i zła.
Zastępując je terminami medycznymi
„zdrowy” i „chory” psychiatria umożliwia
jednostkom uniknięcie odpowiedzialności
za zachowanie.
2018-12-12
21
Koncepcja choroby psychicznej umożliwia
psychiatrom dostęp do specjalnych przywilejów
medycyny: prestiżu przysługującego „ekspertom”
, pieniędzy i władzy.
Koncepcja choroby psychicznej dostarcza ideologicznej
legitymizacji dla sponsorowanej przez państwo kontroli
społecznej. Kategoria „choroba psychiczna” jest narzędziem
sprawowania władzy i instrumentem wywierania przymusu,
dominacji, kontroli i wykluczenia społecznego.
– HISTERIA
– AUTODESTRUKCYJNE ZABURZENIE OSOBOWOŚCI (SDPD):
masochistic personality disorder – MPD/self-defeating personality disorder –
SDPD (DSM-IV: 301.9)
– ZACHOWANIA PASYNO-AGRESYWNE (PAPD) passive-aggressive
personality disorder – PAPD (ICD-10: F60.8)
– PRZEDMIESIĄCZKOWE ZABURZENIE DYSFORYCZNE (PMDD)
premenstrual dysphoric disorder – PMDD: ICD 10: N94.3
W 1851 Samuel A. Cartwright „odkrył” chorobę uciekających niewolników
DRAPETOMANIĘ.
W 1969 Andriej Snieżniewski „zdiagnozował” schizofrenię bezobjawową.
Do roku 1973 American Psychiatric Association definiowało homoseksualizm
jako „zaburzenie psychiczne”.
2018-12-12
22
Psychiatria represyjna w ZSRR, Rumunii,
Kubie, Chinach
Profesor Andriej Snieżniewski jeden z
głównych psychiatrów w Instytucie Serbskiego
w ZSRR. Twórca kategorii schizofrenii
bezobjawowej lub pełzającej, którą zdefiniował
w roku 1969.
Jak twierdził:
Skłonność do walki o prawdę i sprawiedliwość
cechuje najczęściej osobowości o strukturze
paranoidalnej
Norbert Kubicki
Jan Kossakowski
2018-12-12
23
2012: ”ADHD is a prime example
of a fictitious disease”
Leon Eisenberg: „naukowy ojciec ADHD”
IVAN ILLICH
1926-2002
Teoria jatorgenezy:
zemsta medycyny i
wywłaszczenie
zdrowia
2018-12-12
24
Współczesna zbiurokratyzowana, stechnicyzowana i
nastawiona na maksymalny zysk medycyna nie tylko nie
przynosi poprawy ludzkiemu zdrowiu, ale jest dlań największym
zagrożeniem.
Medycyna osiągnęła spektakularny sukces nie dzięki postępom w
rozwoju wiedzy medycznej, lecz temu że kreuje szczególną
ideologię: ludzie są zdrowsi i żyją dłużej dzięki medycynie.
Tymczasem w głównej mierze odpowiadają za to przemiany
społeczne typu industrializacji oraz reformy społeczne.
JATORGENEZA
fachowe postępowanie, które wywiera niekorzystny wpływ
na stan psychiczny lub somatyczny pacjenta, powodując
wystąpienie lub nasilenie objawów chorobowych.
kliniczna ból, choroba lub zgon spowodowany interwencją medyczną,
społeczna „biurokracja medyczna” uprawia manipulację zmierzającą do zależności i
sztucznego zapotrzebowania na swoje usługi. Kreując wizję
wszechobecnego ryzyka dokonuje patologicznego uzależnienia jednostek od
swych usług i „wywłaszczenia zdrowia”.
strukturalna odnosi się do społeczeństwa przemysłowego, stwarzającego wielkie
organizacje kosztem rozwoju małych technologii, organizacji i grup
samopomocy.
2018-12-12
25
Skutkiem medykalizacji jest wywłaszczenie zdrowia:
uzależnienie bólu, choroby, cierpienia i śmierci od
medycyny, przez co zmniejsza chęć wyzdrowienia,
cierpliwości w chorobie i odwagę w obliczu śmierci.
Współczesna cywilizacja medyczna jest zorientowana na
zaprzeczenie i likwidację bólu, eliminację śmierci i walkę
ze śmiercią. Zastępuje dawne umiejętności radzenia sobie
z bólem, cierpieniem i śmiercią ich negacją.
Wywłaszczenie zdrowia
MICHAEL
FOUCAULT
1926-1984
Narodziny biowładzy
2018-12-12
26
Michel Foucault podkreślał, że relacje społeczne to relacje wiedzy-
władzy. Władza bazuje na i korzysta z wiedzy; z drugiej zaś
reprodukuje wiedzę.
Wraz z rozwojem społecznym doszło do zmiany dominującego
dyskursu (religia została wyparte przez naukę), a zmiana wiedzy
pociąga za sobą zmianę dominującej formy władzy (medycyna
zastępuje Kościół i to ona definiuje, normalizuje, dyscyplinuje).
Jako instytucja kontroli społecznej medycyna zostaje coraz bardziej
wpleciona w mechanizmy działania państwa i staje się podstawą
biopolityki.
Zdrowie i choroba stały się kwestią publiczną.
kradzież/homoseksualizm/masturbacja/narkomania
i alkoholizm/rozwiązłość seksualna
Homo religiosus politicus medicus
Dyskurs religia prawo medycyna
Definicja grzesznik przestępca chory
Sankcje potępienie więzienie leczenie
2018-12-12
27
WŁADZA ANATOMOPOLITYCZNA
To władza o charakterze stricte politycznym.
Miała charakter międzyjednostkowy.
Dotyczyła wybranych obszarów życia, zwłaszcza
poddaństwa i ekonomii
Skazywała na śmierć i zezwala na życie.
BIOWŁADZA:
Oparta na autorytecie wiedzy, zwłaszcza medycznej.
Swą kontrolą obejmuje całą populację.
Dąży do objęcia kontrolą każdego elementu życia populacji.
To kontrola dyskursu.
Skazuje na życie i zezwala na śmierć.
Sprawowana pod egidą medycyny kontrola
społeczna przybiera formę subtelną: to
kontrola poprzez normalizację i
narzucenie określony wzorów myślenia i
praktyk postępowania.
2018-12-12
28
Biowładza posiada on monopol na
skazywanie na życie i zezwalania na śmierć.
GEORGE RITZER 1940--
McDonaldyzacja
usług medycznych
2018-12-12
29
McDonaldyzacja
proces stopniowego upowszechniania się
zasad działania restauracji szybkich dań we
wszystkich działaniach życia społecznego w
Stanach Zjednoczonych oraz na całym
świecie.
2018-12-12
30
Wyznaczniki McDonaldyzacji
1. EFEKTYWNOŚĆ
optymalna metoda przejścia od jednego punktu
do następnego. Oznacza możliwie jak
najsprawniejszą realizację potrzeb. Pomagają ją
utrzymać liczne, obowiązujące i klientów i
personel przepisy i regulaminy.
2018-12-12
31
2. KALKULACYJNOŚĆ
akcentuje kwantytatywne cech sprzedawanych
potraw i świadczonych usług. Ilość stała się
równoważna jakości, czyli dobre jest to, co
dostajemy prędko i w dużej ilości. Zwraca się uwagę
na ilość, gdyż jakość i tak jest z góry ustalona.
Pracuje się dużo szybko i za niską cenę.
3. PRZEWIDYWALNOŚĆ
gwarantuje się standaryzację, tzn., że towary usługi
będą zawsze i wszędzie takie same. Ważna jest
świadomość, że produkt niczym nie zaskoczy.
Zachowanie i kontakty między ludzkie również
przebiegają wg ściśle określonych scenariuszy, co
pomaga w kształtowaniu określonych i
przewidywalnych kontaktów między personelem a
klientami.
2018-12-12
32
4. MANIPULACJA
prowadza się technologię zastępując człowieka.
Manipuluje się zarówno klientami wkraczającymi w
świat McDonalda, jak i personelem. Ułatwia to
zarówno stosowana technologia, jak i
zbiurokratyzowana struktura organizacji.
5. NIERACJONALNOŚĆ RACJONALNOŚCI
2018-12-12
33
Francis Fukuyama
Koniec człowieka
1952--
Dziękuję za uwagę
2018-12-12
34
S.E.Shea, K.Gordon, A.Hawkins, J.Kawchuk, D.Smith, Pathology in the Hundred Acre Wood: a
neurodevelopmental perspective on A.A. Milne, CMAJ, 163(12)/ 2000: 1557–1559
2018-12-12
35
2018-12-12
36
2018-12-12
37