2018-12-12

1

Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego

jandomar@ump.edu.pl

Medykalizacja społeczeństwa

dr n. hum. Jan Domaradzki

Medykalizacja

Proces, w wyniku którego coraz więcej

obszarów życia społecznego jest

definiowanych w kategoriach medycznych

(zdrowia i choroby), a leczenie traktuje się

jako właściwą formę radzenia sobie z nimi.

2018-12-12

2

4 etapy medykalizacji:

1. zdefiniowanie problemu w kategoriach medycznych

2. użycie języka medycznego do opisu problemu

3. stosowanie ramy medycznej do rozumienia problemu

4. Użycie procedur medycznych do rozwiązania problemu.

Peter Conrad

Kontrola medyczna obejmuje trzy sfery:

1. pojęciową, gdy język i definicje medyczne stosuje się do

mówienia o danym problemie;

2. instytucjonalną, gdy zawody medyczne pełnią rolę

strażnika na usługach państwa i innych instytucji

społecznych;

3. interakcyjną, która ujawnia się w relacjach między

profesjonalistami a pacjentami.

Medycyna należy do najważniejszych instytucji kontroli

społecznej. Instytucje medyczne takie jak psychiatria czy zdrowie

publiczne od zawsze zajmowały się zachowaniami człowieka i pełniły w

społeczeństwie funkcje kontrolne.

Medycyna tworzy dziś wszechobecną sieć powiązań towarzysząc

człowiekowi na każdym etapie życia.

2018-12-12

3

Obszary medykalizacji

- ciąża i poród,

- niskorosłość,

- menopauza i andropauza,

- problemy z erekcją,

- łysienie,

- hipotrychoza rzęs,

- halitoza,

- pocenie się,

- osteoporoza;

- starzenie się,

- umieranie.

Naturalne

procesy fizjologiczne:

2018-12-12

4

- służba wojskowa,

- prawo jazdy,

- ojciec/matka,

- praca,

- nauka,

- polityk,

- zakonnik.

Zdolność do pełnienia ról społecznych

- kradzież,

- gwałt,

- morderstwo,

- przemoc (domowa),

- pedofilia.

Przestępstwa:

2018-12-12

5

- homoseksualizm,

- masturbacja,

- pedofilia,

- seksoholizm/erotomania,

- hipolibidemia (oziębłość seksualna),

- genetic sexual attraction,

- seksualne zaburzenie awersyjne (SAD),

- anorgazmia (FOD),

- fetyszyzm (agorafilia, nekrofilia, koprofilia, urofilia,

flautofilia, pigmalionizm),

- masochizm/sadyzm,

- kazirodztwo, etc.

Dewiacje seksualne

- korzystanie z używek: alkoholizm, narkomania,

- dysmorfofobia i bigoreksja (dysmorfia mięśniowa)

- nawyki żywieniowe: anorexia i bulimia,

- otyłość,

- złe zachowanie - ADHD

- problemy z nauką (dysleksja/dysgrafia/dyskalkulia),

- samobójstwo,

- (współ)uzależnienie,

- fobie,

- manie/natręctwa:

-zachowania kompulsywne.

Dewiacje

2018-12-12

6

Uwarunkowania

medykalizacji

Modernizacja i racjonalizacja kultury doprowadziły do sekularyzacji

społeczeństwa, „odczarowanie świata” (M. Weber). W efekcie doszło do

zmiany dominującego dyskursu i systemu kulturowego. Język, kategoria i

wartości religijne zastąpiły te oparte na nauce.

Konsekwencją jest wiara, że nieograniczone możliwości nauki i

medycyny w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych.

SEKULARYZACJA I RACJONALIZACJA KULTURY

2018-12-12

7

Źródło: Newsweek (edycja Polska), 19.12.2004, Jak Polak z Bogiem, Wiścicki T., s. 90-92.

DEKLAROWANE MODLITY POLAKÓW

27,1 26

15,9 14,9 14,4 15,5

0

5

10

15

20

25

30

zdrowie za zmarłych wdzięczność

za otrzymane

łaski

za chorego

papieża

o bezpieczną

podróż

o dzieci

W efekcie dla wielu zdrowie jawi się jako jedna z

najwyżej cenionych wartości społecznych.

- lekarze

- fizjoterapeuci,

- kosmetolodzy,

- dietetycy,

- promotorzy zdrowia,

- trenerzy fitness,

- specjaliści z zakresu zdrowia publicznego,

- psychologowie i psychoterapeuci,

ZAWODY ZWIĄZANE Z WARTOŚCIĄ ZDROWIA

ZYSKUJĄ NA PRESTIŻU

Zawody te zyskują wysoką pozycję społeczną

mierzoną zarówno prestiżem, jak również

towarzyszącą mu władzą i pieniądzem.

2018-12-12

8

Raz zdobyta władza ma tendencję do tego,

aby się rozszerzać, czego konsekwencją

jest właśnie medykalizacja społeczeństwa.

Coraz liczniejsze obszary życia

jednostkowego i kolektywnego ujmuje się

w terminach medycznych, leczenie

postrzega się jako dominującą formę

rozwiązywania tych problemów.

WŁADZA MA TENDENCJE DO EKSPANSJI

Dużą rolę w medykalizacji odgrywają

same jednostki (pacjenci), którzy z

wszelkimi problemami, kłopotami,

bólami i dolegliwościami zgłaszają się

do profesjonalistów.

WSPÓŁODPOWIADAJĄ ZA TEN PROCES SAMI PACJENCI

2018-12-12

9

Konsekwencją jest definiowanie zjawisk i

procesów społecznych w kategoriach

jednostkowych, co odwraca uwagę od

konieczności reform społecznych.

Próby rozwiązywania problemu

zdrowotnego koncentruje się na likwidacji

objawów, a nie przyczyn.

KONSEKWENCJĄ JEST

REDUKCJONIZM MEDYCZNY

Rzecznicy/agenci

medykalizacji

2018-12-12

10

-lekarze,

- profesje medyczne,

- naukowcy,

- politycy,

- placówki ochrony zdrowia,

- przemysł farmaceutyczny,

- przemysł biotechnologiczny,

- organizacje ubezpieczeniowe,

- ruchy społeczne i grup interesu

(AA/NA, ruch weteranów wojennych, CHADD)

Pozytywne i negatywne aspekty

medykalizacji

2018-12-12

11

POZYTYWNE:

1. Zwiększa świadomość społeczną na temat zdrowia.

2. Medykalizacja jest wyrazem humanirarnego tredu w kontroli społecznej.

3. Rozszerzając rele chorego na dewaintów zmniejsza lub pozbawia ich piętna i

odpowiedzialności za naruszenie normy.

4. Model medyczny oferując terapię kreśli pozytywną wizję przyszłości dla dewiana.

5. Medykalizacja przyczynia się do zwiększenie prestiżu zawodów medycznych, którym

powieża się zarządzanie dewiacjami.

6. Medyczna kontrola społeczna zachowań dewiacyjnych jest bardziej elastyczna i czasem

bardziej skuteczna niż ta sprawowana przez prawo.

1. Kreuje atmosferę wszechogarniającego zagrożenia i ryzyka chorób.

2. Zdejmuje lub rozmywa odpowiedzialność z jednostki za zachowanie dewiacyjne.

3. Kreuje fałszywe przeświadczenie o obiektywnym i neutralnym charakterze działań

medycyny. Sam fakt uznania czegoś za chorobę podkreśla jego niepożądany charakter.

4. Dominajca kontroli ekspertów prowadzi do hegemonii medycyny, która podważając

alternatywne interpretacje zjawisk kreuje utrudnia publiczną debatę.

5. Medykalizacja umożliwia działania, które wczesniej niedopuszczalne, np. podanie

substancji psychoaktywnych i wyknanie operacji chirurgicznych. W efekcie działania te stają się

źródłem kontroli społecznej.

6. Indyvidualizacja problemów społecznych. Uwarunkowań i rozwiązań tych problemów

upatruje się w modyfikacji zachowań jednostkowych, a nie w reformach społecznych.

7. Depolityzacja zachowań dewaicyjneych.

NEGATYWNE:

2018-12-12

12

Termin wprowadzony prze pisarkę Lynn Payer w książce:

Disease-Mongers: How Doctors, Drug Companies, and Insurers Are Making You Feel

Sick (1992).

próba przekonania zasadniczo zdrowych ludzi, że są chorzy, oraz lekko

chorych – że są ciężko chorzy.

Ray Moynihan, Iona Heath i David Henry nazwalie tę strategię „korporacyjnym

konstruowaniem choroby” (2002):

poszerzanie granic uleczalnych chorób w celu rozszerzenia rynków zbytu

dla tych, którzy czerpią korzyści z leczenia.

Medykalizacja wiąże się ze zjawiskiem tzw. disease

mongeringu: „fabrykowania chorób”, „chorobotwórczości”,

„sprzedaży chorób”, „podżeganie chorobowe”.

Disease mongering

Zaczęło się w roku 1879 wraz z

wynalezieniem Listerine.

Listerine powstał jako środek antyseptyczny. Został

wyprodukowany w St. Louis (Missouri) i nazwany na cześć

angielskiego chirurga Josepha Listera, inicjatora aseptyki.

Twórcy Listerine - dr Joseph Lawrence i Jordan W. Lambert

szybko rozpoczęli jednak jego sprzedaż także jako środka do

czyszczenia podłóg oraz lek na rzeżączkę.

2018-12-12

13

W roku 1895 rozpoczęto jego reklamowanie wśród dentystów jako

środka do higieny jamy ustnej.

W roku 1914 stał się pierwszym dostępnym bez recepty środkiem do

płukania ust w USA.

W latach 1920. Lambert Pharmacal Company, producent Listerine

rozpoczął jego sprzedaż jako środka na „przewlekłą halitozę”

(chronić halitosis).

- Redefiniowanie normalnych stanów i czynności organizmu jako patologicznych i

wymagających leczenia.

- Definiowanie choroby lub rozszerzanie jej kryteriów tak, że obejmują one coraz większą

część populacji.

- Akcentowanie ryzyka, które zastępuje chorobę i jawi się jako wszechobecne w postaci tzw.

shadow syndromes i genetycznych markerów.

- Definiowanie problemów natury osobistej/społecznej jako problemów medycznych.

- Łagodne objawy przedstawiane jako zapowiedź ciężkiej choroby.

- Określanie choroby jako niedobór czegoś lub brak równowagi hormonalnej.

- Wskazywanie, że duży odsetek populacji cierpi na daną „chorobę”.

- Wprowadzanie nowych jednostek chorobowych.

Strategie disease mongeringu

menopauza, ADHD, depresja.

zespół jelita drażliwego.

osteoporoza, nowotwór, mild depression.

wysoki cholesterol, ciśnienie tętnicze, depresja.

łysienie, klimakterium, ciąża, umieranie.

fobia społeczna, alkoholizm.

problemy z erekcją.

zespół niespokojnych nóg.

2018-12-12

14

- Organizowanie „społecznych” kampanii uświadamiających i zachęcanie do

samodiagnozy.

- Manipulowanie statystykami, by ukazać doniosłość problemu i wyolbrzymić

korzyści ze stosowania danego preparatu.

- Propagowanie farmaceutyków jako podstawowej formy leczenie nawet lekkich

dolegliwości i problemów.

- Zatrudnianie doktorów, którzy potwierdzą przekaz.

- Reklamowanie danego produktu jako „leku” nieposiadającego efektów ubocznych.

Moralizacja (zdrowia)

- palenie papierosów,

- nawyki żywieniowe,

- wegetarianizm,

- bieganie,

- karmienie piersią,

- spożywanie alkoholu,

- sen.

Moralizacja jest procesem odwracalnym, gdy zjawiska postrzegane w

kategoriach moralnych przestają być tak definiowane.

- homoseksualizm,

- marihuana.

nabycie cech moralnych przez przedmioty i czynności, które wcześniej

miały charakter moralnie neutralny (Paul Rozin).

Na skutek moralizacji jednostkowe i grupowe preferencje i zwyczaje przekształca się w

wartości, dzięki czemu stają się obiektem interwencji instytucji państwowych i

społecznych, które dążą do ich narzucenia społeczeństwu.

2018-12-12

15

Healthism

Medycyna kreuje nowy typ moralności: healthism.

Terminu „healthism” użył w roku 1980 socjolog Robert Crawford.

Bazuje na przekonaniu, że zdrowie zależy od stylu życia i osobistej odpowiedzialności.

Ciało, jak maszyna, musi być utrzymywane w dobrym stanie.

Ignoruje wpływ czynników środowiskowych, społecznych, politycznych i

ekonomicznych (victim blaming).

Wszystkie pozytywne wartości utożsamia się ze zdrowiem, a zachowania i zjawiska

społeczne ocenia się poprzez pryzmat ich konsekwencji zdrowotnych.

Dobre życie redukuje się do problemu zdrowia, a zdrowia staje się „panwartością”, a nie

tylko środkiem do osiągania innych ważnych celów. Zdrowie jest ważniejsze niż wszystkie

inne wartości, a jego osiągnięcie jest głównym celem życia.

Healthism polega na przesadnym dbaniu o zdrowie.

Ciało staje się „symbolem”, wskaźnikiem zdrowia. W kulturze z obsesją

na punkcie młodości, urody i sprawności fizycznej zdrowie jest podstawą

moralnej oceny jednostki jako osoby i obywatela.

„Dobre zdrowie” jest synonimem moralnej kondycji jednostki, choroba

oznacza słabość, brak wewnętrznej kontroli i dyscypliny.

Zachowania prozdrowotne stają się cechą (symbolem) dobrego życia.

Zdrowie jest bardziej znaczące niż wszystkie inne wartości i jest celem

samym w sobie, a nie środkiem do osiągania innych celów i wartości.

Healthism staje się narzędziem kontroli społecznej, ponieważ ze zdrowia

czyni standard, według którego oceniane są zachowania ludzi i zjawiska

społeczne. Tym samym wpływa na kształtowanie norm społecznych.

Kreując imperatyw zdrowia healthism stanowi formę medykalizacji.

2018-12-12

16

Pozytywne strony healthismu

Healthism propaguje ideę zdrowego stylu życia: zdrowego jedzenia, bycia

aktywnym i zaniechania używek.

Poprawa stanu zdrowia i kondycji fizycznej,

Pozytywne nastawienie do życia.

Negatywne strony healthismu

Obsesyjna koncentracja na zdrowiu, bez odpowiedniej wiedzy, może mieć

negatywne skutki zdrowotne (anoreksja, bulimia, nerwice).

Uzależnienie od zdrowia sprawia, że zaniedbuje się inne obowiązki.

Healthism winę za „złe zdrowie” zrzuca na jednostkę (victim blaming)

praktyka polegająca na pozyskiwaniu przez jednostki najróżniejszych

danych dotyczących ich samych, przede wszystkim za pomocą mobilnych

urządzeń i powiązanych z nimi aplikacji.

Funkcją self-trackingu jest poprawa zdrowia, wydajności, organizacji

różnych aktywności itp.

Self-tracking

2018-12-12

17

Teorie medykalizacji

THOMAS SZASZ

1920 - 2012

Krytyka psychiatrii

Mit choroby psychicznej

2018-12-12

18

Z kolei choroba umysłowa jest mitem.

Choroba dotyczy wyłącznie ciała, a umysł nie jest przedmiotem,

organem fizycznym i nie może być chory. O ile można mówić o

chorobie mózgu, o tyle nie ma czegoś takiego jak „choroba

psychiczna”. Jeżeli zaś jest ona chorobą centralnego układu

nerwowego (mózgu) to jest domeną neurologii, a nie psychiatrii.

Tym, co istnieje jest pojęcie, które jest powszechnie,

aczkolwiek błędnie stosowane.

Status ontologiczny

Realizm, obiektywizm, naturalizm,

materializm

Subiektywizm, normatywizm,

nominalizm

2018-12-12

19

Diagnoza

Obiektywna, naukowa,

falsyfikowana, powtarzalna

neutralna aksjologicznie

Subiektywna, uwarunkowana

kulturowo, konstrukt społeczny

Terapia

Obiektywna Subiektywna

2018-12-12

20

Pojęcie „choroba umysłowa” jest metaforą:

1. Zachowań dewiacyjnych;

2. podstawowych problemów życia;

3. chorób fizjologicznych z psychicznymi skutkami.

Pojęcie „choroba psychiczna” dostarcza amoralnego i

bezosobowego „obiektu” („choroby”) jako wytłumaczenia

problemów życiowych. Jest wygodnym narzędziem

rozwiązywanie trudnych problemów społecznych, tzn.

pozwala ukryć prawdziwe źródło wielu problemów

społecznych: „chore społeczeństwo”.

Pojęcie „choroba psychiczna” usuwa z życia

społecznego kategoria dobra i zła.

Zastępując je terminami medycznymi

„zdrowy” i „chory” psychiatria umożliwia

jednostkom uniknięcie odpowiedzialności

za zachowanie.

2018-12-12

21

Koncepcja choroby psychicznej umożliwia

psychiatrom dostęp do specjalnych przywilejów

medycyny: prestiżu przysługującego „ekspertom”

, pieniędzy i władzy.

Koncepcja choroby psychicznej dostarcza ideologicznej

legitymizacji dla sponsorowanej przez państwo kontroli

społecznej. Kategoria „choroba psychiczna” jest narzędziem

sprawowania władzy i instrumentem wywierania przymusu,

dominacji, kontroli i wykluczenia społecznego.

– HISTERIA

– AUTODESTRUKCYJNE ZABURZENIE OSOBOWOŚCI (SDPD):

masochistic personality disorder – MPD/self-defeating personality disorder –

SDPD (DSM-IV: 301.9)

– ZACHOWANIA PASYNO-AGRESYWNE (PAPD) passive-aggressive

personality disorder – PAPD (ICD-10: F60.8)

– PRZEDMIESIĄCZKOWE ZABURZENIE DYSFORYCZNE (PMDD)

premenstrual dysphoric disorder – PMDD: ICD 10: N94.3

W 1851 Samuel A. Cartwright „odkrył” chorobę uciekających niewolników

DRAPETOMANIĘ.

W 1969 Andriej Snieżniewski „zdiagnozował” schizofrenię bezobjawową.

Do roku 1973 American Psychiatric Association definiowało homoseksualizm

jako „zaburzenie psychiczne”.

2018-12-12

22

Psychiatria represyjna w ZSRR, Rumunii,

Kubie, Chinach

Profesor Andriej Snieżniewski jeden z

głównych psychiatrów w Instytucie Serbskiego

w ZSRR. Twórca kategorii schizofrenii

bezobjawowej lub pełzającej, którą zdefiniował

w roku 1969.

Jak twierdził:

Skłonność do walki o prawdę i sprawiedliwość

cechuje najczęściej osobowości o strukturze

paranoidalnej

Norbert Kubicki

Jan Kossakowski

2018-12-12

23

2012: ”ADHD is a prime example

of a fictitious disease”

Leon Eisenberg: „naukowy ojciec ADHD”

IVAN ILLICH

1926-2002

Teoria jatorgenezy:

zemsta medycyny i

wywłaszczenie

zdrowia

2018-12-12

24

Współczesna zbiurokratyzowana, stechnicyzowana i

nastawiona na maksymalny zysk medycyna nie tylko nie

przynosi poprawy ludzkiemu zdrowiu, ale jest dlań największym

zagrożeniem.

Medycyna osiągnęła spektakularny sukces nie dzięki postępom w

rozwoju wiedzy medycznej, lecz temu że kreuje szczególną

ideologię: ludzie są zdrowsi i żyją dłużej dzięki medycynie.

Tymczasem w głównej mierze odpowiadają za to przemiany

społeczne typu industrializacji oraz reformy społeczne.

JATORGENEZA

fachowe postępowanie, które wywiera niekorzystny wpływ

na stan psychiczny lub somatyczny pacjenta, powodując

wystąpienie lub nasilenie objawów chorobowych.

kliniczna ból, choroba lub zgon spowodowany interwencją medyczną,

społeczna „biurokracja medyczna” uprawia manipulację zmierzającą do zależności i

sztucznego zapotrzebowania na swoje usługi. Kreując wizję

wszechobecnego ryzyka dokonuje patologicznego uzależnienia jednostek od

swych usług i „wywłaszczenia zdrowia”.

strukturalna odnosi się do społeczeństwa przemysłowego, stwarzającego wielkie

organizacje kosztem rozwoju małych technologii, organizacji i grup

samopomocy.

2018-12-12

25

Skutkiem medykalizacji jest wywłaszczenie zdrowia:

uzależnienie bólu, choroby, cierpienia i śmierci od

medycyny, przez co zmniejsza chęć wyzdrowienia,

cierpliwości w chorobie i odwagę w obliczu śmierci.

Współczesna cywilizacja medyczna jest zorientowana na

zaprzeczenie i likwidację bólu, eliminację śmierci i walkę

ze śmiercią. Zastępuje dawne umiejętności radzenia sobie

z bólem, cierpieniem i śmiercią ich negacją.

Wywłaszczenie zdrowia

MICHAEL

FOUCAULT

1926-1984

Narodziny biowładzy

2018-12-12

26

Michel Foucault podkreślał, że relacje społeczne to relacje wiedzy-

władzy. Władza bazuje na i korzysta z wiedzy; z drugiej zaś

reprodukuje wiedzę.

Wraz z rozwojem społecznym doszło do zmiany dominującego

dyskursu (religia została wyparte przez naukę), a zmiana wiedzy

pociąga za sobą zmianę dominującej formy władzy (medycyna

zastępuje Kościół i to ona definiuje, normalizuje, dyscyplinuje).

Jako instytucja kontroli społecznej medycyna zostaje coraz bardziej

wpleciona w mechanizmy działania państwa i staje się podstawą

biopolityki.

Zdrowie i choroba stały się kwestią publiczną.

kradzież/homoseksualizm/masturbacja/narkomania

i alkoholizm/rozwiązłość seksualna

Homo religiosus politicus medicus

Dyskurs religia prawo medycyna

Definicja grzesznik przestępca chory

Sankcje potępienie więzienie leczenie

2018-12-12

27

WŁADZA ANATOMOPOLITYCZNA

To władza o charakterze stricte politycznym.

Miała charakter międzyjednostkowy.

Dotyczyła wybranych obszarów życia, zwłaszcza

poddaństwa i ekonomii

Skazywała na śmierć i zezwala na życie.

BIOWŁADZA:

Oparta na autorytecie wiedzy, zwłaszcza medycznej.

Swą kontrolą obejmuje całą populację.

Dąży do objęcia kontrolą każdego elementu życia populacji.

To kontrola dyskursu.

Skazuje na życie i zezwala na śmierć.

Sprawowana pod egidą medycyny kontrola

społeczna przybiera formę subtelną: to

kontrola poprzez normalizację i

narzucenie określony wzorów myślenia i

praktyk postępowania.

2018-12-12

28

Biowładza posiada on monopol na

skazywanie na życie i zezwalania na śmierć.

GEORGE RITZER 1940--

McDonaldyzacja

usług medycznych

2018-12-12

29

McDonaldyzacja

proces stopniowego upowszechniania się

zasad działania restauracji szybkich dań we

wszystkich działaniach życia społecznego w

Stanach Zjednoczonych oraz na całym

świecie.

2018-12-12

30

Wyznaczniki McDonaldyzacji

1. EFEKTYWNOŚĆ

optymalna metoda przejścia od jednego punktu

do następnego. Oznacza możliwie jak

najsprawniejszą realizację potrzeb. Pomagają ją

utrzymać liczne, obowiązujące i klientów i

personel przepisy i regulaminy.

2018-12-12

31

2. KALKULACYJNOŚĆ

akcentuje kwantytatywne cech sprzedawanych

potraw i świadczonych usług. Ilość stała się

równoważna jakości, czyli dobre jest to, co

dostajemy prędko i w dużej ilości. Zwraca się uwagę

na ilość, gdyż jakość i tak jest z góry ustalona.

Pracuje się dużo szybko i za niską cenę.

3. PRZEWIDYWALNOŚĆ

gwarantuje się standaryzację, tzn., że towary usługi

będą zawsze i wszędzie takie same. Ważna jest

świadomość, że produkt niczym nie zaskoczy.

Zachowanie i kontakty między ludzkie również

przebiegają wg ściśle określonych scenariuszy, co

pomaga w kształtowaniu określonych i

przewidywalnych kontaktów między personelem a

klientami.

2018-12-12

32

4. MANIPULACJA

prowadza się technologię zastępując człowieka.

Manipuluje się zarówno klientami wkraczającymi w

świat McDonalda, jak i personelem. Ułatwia to

zarówno stosowana technologia, jak i

zbiurokratyzowana struktura organizacji.

5. NIERACJONALNOŚĆ RACJONALNOŚCI

2018-12-12

33

Francis Fukuyama

Koniec człowieka

1952--

Dziękuję za uwagę

2018-12-12

34

S.E.Shea, K.Gordon, A.Hawkins, J.Kawchuk, D.Smith, Pathology in the Hundred Acre Wood: a

neurodevelopmental perspective on A.A. Milne, CMAJ, 163(12)/ 2000: 1557–1559

2018-12-12

35

2018-12-12

36

2018-12-12

37