8

Panitikang PilipinoFilipino

Modyul para sa Mag-aaral

Kagawaran ng EdukasyonRepublika ng Pilipinas

Panitikang Pilipino ndash Ikawalong BaitangFilipino ndash Modyul para sa Mag-aaralUnang Edisyon 2013ISBN 978-971-9990-85-7

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293 Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas Gayon pa man kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon

Ang mga akda materyales (mga kuwento seleksiyon tula awit larawan ngalan ng produkto o brand names tatak o trademarks palabas sa telebisyon pelikula atbp) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon Pinagsikapang mahanap at mahingi ang pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito Hindi inaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at may-akda ang karapatang-aring iyon

Inilathala ng Kagawaran ng EdukasyonKalihim Br Armin A Luistro FSCP angalawang Kalihim Yolanda S Quijano PhD

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat(DepEd-IMCS)

Office Address 2nd Floor Dorm G Philsports ComplexMeralco Avenue Pasig CityPhilippines 1600

Telefax (02) 634-1054 o 634-1072E-mail Address imcsetdyahoocom

Panitikang Pilipino ndash Ikawalong BaitangFilipino ndash Modyul para sa Mag-aaralUnang Edisyon 2013ISBN 978-971-9990-85-7

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293 Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas Gayon pa man kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon

Ang mga akda materyales (mga kuwento seleksiyon tula awit larawan ngalan ng produkto o brand names tatak o trademarks palabas sa telebisyon pelikula atbp) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon Pinagsikapang mahanap at mahingi ang pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito Hindi inaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at may-akda ang karapatang-aring iyon

Inilathala ng Kagawaran ng EdukasyonKalihim Br Armin A Luistro FSCP angalawang Kalihim Yolanda S Quijano PhD

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat(DepEd-IMCS)

Office Address 2nd Floor Dorm G Philsports ComplexMeralco Avenue Pasig CityPhilippines 1600

Telefax (02) 634-1054 o 634-1072E-mail Address imcsetdyahoocom

PAUNANG SALITA

ldquoKasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ng kaniyang mamamayan sa lahat ng aspekto ng buhayrdquo

Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ng mundo ang pagyakap at pakikipagsabayan sa agos na ito ng Panitikang Pilipino Ang pagpapalit-anyo nito at pagbibihis mula sa makalumang panitikan hanggang sa kasalukuyan upang manapaymaipabatid sa karamihan lalorsquot higit sa kabataan ang kayamanang angkin ng Panitikang natatangi ang Panitikang Pilipino

Alinsunod sa pagbabago ng kurikulum ang pagbuo ng mga kagamitang panturo at pampagkatuto upang makaagapay sa pagpapalawak ng kaalaman ng mga mag-aaral sa Asignaturang Filipino

Pinaglaanan ng mahuhusay at makabagong pamamaraan upang higit na maiangkop sa uri ng mag-aaral ang mga gawain sa yunit na ito Naniniwala ang Kagawaran ng Edukasyon na ang mahusay at kalidad na edukasyon ay makakamtan ng bawat isang Pilipinong mag-aaral mula ngayon at sa mga susunod pang henerasyon

PASASALAMAT

Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mga manunulatng mga akdang ginamit sa yunit na ito Hindi matatawaran ang naging ambag ng kanilang mga akdang pampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sa kulturang Pilipino Hindi rin mapasusubalian ang kabisaan na maidudulot ng mga akda upang higit na mapagtibay ang pagkakakilanlan ng mag-aaral sa kaniyang identidad bilang mamamayang Pilipino Nais naming magpasalamat sa sumusunod na manunulat

Michael M Coroza Mahahalagang Tala sa KatutubongTugma at Sukat ng Tulang Tagalog

Lamberto Antonio Kalungkutan sa Tag-aniVirgilio Almario AgahanEdgar Calabia Samar PanaginipFray Francisco de San Jose Santa CruzGaspar Aquino de Belen Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong

Panginoon NatinAndres Bonifacio Pag-ibig sa Tinubuang LupaEmilio Jacinto PahayagSeverino Reyes Walang SugatGenoveva E Matute Paglalayag sa Puso ng Isang BataJose Corazon de Jesus atFlorentino Collantes Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisanJose Corazon de Jesus Bayan KoAlejandro G Abadilla Ako ang DaigdigTeodoro Gener Pag-ibigAlejandro G Abadilla Erotika 4Jose Corazon de Jesus Pag-ibigNarciso G Reyes Lupang TinubuanGonzalo K Flores TahimikDionisio Salazar Sinag sa KarimlanWilliam Rodriguez II Tabloid Isang PagsusuriCarlo J Caparas Mga Klase ng KomiksJeystine Ellizbeth L Francia Kislap ng BituinLualhati Bautista Bata Bata Paano Ka GinawaJet Oria Gellecanao Pintig Ligalig at DaigdigHowie Severino Sine Totoo At GMA Network Papag for Sale

Talaan ng Nilalaman

ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON 84

Tungkol sa Kuwento 84ldquoLupang Tinubuanrdquo ni Narciso G Reyes 85

Tula 92ldquoTahimikrdquo ni Gonzalo K Flores 92Ilang Halimbawa ng Haiku 93

ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON

Mga Aralin

10487071048707Maikling Kuwentoo Lupang Tinubuan ni Narciso G Reyes

10487071048707Tulao Tahimik ni Gonzalo K Floreso Ilang Halimbawa ng Haiku

Kaligirang Pangkasaysayan

Noong Disyembre 8 1941 apat na oras pagkatapos bombahin ang Pearl Harbor sa Hawaii pinasabog din ng mga eroplanong Hapon ang Davao Sumunod ang Tuguegarao Baguio Iba Tarlac at Clark Field Ganoon nagsimula ang marahas na pagpasok ng mga Hapon sa ating bansa upang itatag ang kanilang Greater East Asia Co-prosperity Sphere (Zaide 1956 338)

Sinusugatan ng mga babae ang kanilang mga mukha para hindi maging kaakit-akit sa mga sundalong Hapon (Fernandez 2013) Bayong-bayong napera ang kailangan para bumili sa palengke dahil sa baba ng halaga ng Mickey Mouse Money Pagtatanim ng kangkong sa mapuputik na lugar ang nagligtas sa buhay ng libo-libong Pilipino dahil sa hirap ng buhay at kakulangan ng pagkain (Agoncillo 1977 460)

Kaligirang Pampanitikan

Ipinalaganap ang kultura at wikang Hapon sa pamamagitan ng mga paaralan at media At upang mabura ang mga bakas ng Kanluran sinuportahan din nang husto ang panitikang Tagalog Iisa na lang ang naiwang pahayagan sawikang Inglesmdashang Tribune Namayagpag naman ang diyaryong Taliba at ang magasing Liwayway sa tulong ni Kin-ichi Ishikawa ang pinamahala samga palimbagan nito (Pineda et al 1979 371) Nabayaran nang maayos ang mga manunulat at kumalat ang kanilang mga akda sa pamamagitan ng Liwayway Dito lumabas ang mga maikling kuwento at tulang Tagalog na kaestilo ng mga haiku ng Hapon (Agoncillo 1977) May mga kumikilala sa panahong ito bilang Gintong Panahon ng Maikling Kathang Tagalog

Tungkol sa Kuwento

Ang susunod na kuwento ay nagkamit ng Unang Gantimpala sa patimpalak sa maikling kuwento ng Liwayway at inilathala sa kalipunang Ang 25 Pinakamabuting Katha ng 1943 Muli itong inilathala nina Abadilla FB Sebastian at ADG Mariano sa kalipunang Maikling Kathang Tagalog noong 1954

56

Gabay sa Pagbabasa

Pansinin mo ang pamagat - Lupang Tinubuan Sa kuwento dalawa angtinutukoy nito

1 Ang Pilipinas Pinaaalala rin ng pamagat ang pakikipaglaban ng mga bayani para sa bayan

2 Ang mas tiyak na lugar kung saan lumaki ang isang tao o kung saan nanggaling ang kaniyang pamilya

Habang nagbabasa ka pansinin mo kung ano-anong detalye sa kuwento angtungkol sa Pilipinas at kung ano-ano ang para sa lugar ng pamilya

Gabay Tungo sa Mensahe ng Kuwento

Ikaw saan ka lumaki Ano ang probinsiya ng nanay mo Ng tatay moMahalaga ba sa iyo ang mga lugar na ito Bakit

Ano naman ang kasaysayan ng mga lugar na tinukoy mo Naging lugar basila ng labanan laban sa mang-aapi Alin-alin Pinagmulan ba sila ng mgataong namatay nang dahil sa bayan Sino-sino

Lupang TinubuanNarciso G Reyes (1943)

1 Ang tren ay tumulak22 sa gitna ng sali-salimuot na mga ingay Sigawan ang mga batang nagtitinda ng mga babasahin Tribune23 mama Tribune Taliba Ubos na po Liwayway bagong labas

2 Alingawngaw ng mga habilinan at pagpapaalam Huwag mong kalilimutan Sindo ang baba mo ay sa Sta Isabel tingnan mo ang istasyon Temiong huwag mong mabitiw-bitiwan ang supot na iyan Nagkalat ang mga magnanakaw mag-ingat ka Kamusta na lang sa Ka Uweng Sela sabihin mong sa Mahal na Araw na kami uuwi Ang pases24 mo Kiko baka mawaglit Maligayang Paglalakbay Gng Enriquez Ngumiti ka naman Ben hindi naman ako magtatagal doon at susulat ako araw-araw Kamusta na lamang Paalam Paalam Hanggang sa muli Ang tren ay nabuhay at dahan-dahang kumilos Hs-s-ssTsug tsug tsug

3 Naiwan sa likuran nina Danding ang takipsilim ng Tutuban at silarsquoy napagitna sa malayang hangin at sa liwanag ng umaga

______________________________________________________________22 tulakmdashpag-alis ng barko o tren patungo sa pupuntahan23 Tribune (diyaryong Ingles) Taliba (diyaryong Tagalog) at Liwayway (magasing pampanitikan)mdashmgababasahin noong Panahong Hapon24 pasesmdashTagalog na ispeling ng passes

57

4 Huminga nang maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi ldquoSalamat at tayorsquoy nakatulak na rin Kay init doon sa istasyonrdquo Ang kanyang Tiyo Goryo ay nakadungaw at nagmamasid sa mga bahay at halaman sa dinaraanan

5 Ang galaw ng makina ngayon ay mabilis na at tugma-tugma tila pintig ng isang pusong wala nang alinlangan Napawing tila ulap sa isip ni Danding ang gulo at ingay ng pag-alis at gumitaw ang pakay ng kanilang pag-uwi sa Malawig Nagsasalita na naman ang kanyang Tiya Juana ldquoAng namatay ay ang Tata Inong mo pamangkin ng iyong Lola Asyang at pinsan namin ng iyong ama Mabait siyang tao noong siyarsquoy nabubuhay pardquo

6 Si Danding ay sinagian ng lungkot bagamarsquot hindi niya nakita kailanman ang namatay na kamag-anak Ang pagkabanggit sa kanyang ama ang tumimo sa ilang bahagi ng kanyang puso at naglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang patay Naalala niya na sa Malawig ipinanganak lumaki at nagkaisip ang kanyang ama Bumaling siya sa kanyang Tiya Juana at itinanong kung ano ang anyo ng nayong iyon kung mayaman o dukha kung liblib o malapit sa bayan At samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihing ale ay nabubuo naman sa isip ni Danding ang isang kaaya-ayang larawan at umusbong sa kanyang puso ang pambihirang pananabik

7 Sa unang malas ang Malawig25 ay walang pagkakaiba sa alinmang nayon sa Kalagitnaang Luzon Isang daang makitid paliku-liko natatalukapan ng makapal at manilaw-nilaw na alikabok Mga puno ng kawayan mangga niyog at akasya Mga bahay na pawid luma na ang karamihan at sunog sa araw ang mga dingding at bubong Pasalit-salit isang tindahang hindi mapagwari kung tititigan sa malapit Doon at dito nasisilip sa kabila ang madalang na hanay ng mga bahay At sa ibabaw ng lahat nakangiti at puno ng ningning ng umaga ang bughaw maaliwalas at walang ulap na langit

8 ldquoWalang maganda rito kundi ang langitrdquo ang sabing pabiro ng kutsero ng karitelang sinasakyan nila Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng pagkabigo sa kanyang dibdib ldquoHindi po namanrdquo ang marahan niyang tugon Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilaki sina del Pilar at iba pang bayani ng lahi at sa gayong mga bukid nagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mgaKastila Ang alaalang iyon ay nakaaaliw sa kanya nagbigay ng bagong anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid

9 Kayrami pala niyang kamag-anak doon Hindi mapatid-patid angpagpapakilala ng kanyang Tiya Juana Sila ang iyong Lolo Tasyo at sila ang iyong Lola Ines Ang mga pinsan mong Juan Seling Marya at

______________________________________________________________25 lawigmdashtagal o haba ng panahon

58

rito halik ng kamay roon Mga kamag-anak na malapit at malayo tunay at hawa lamang matatanda at mga bata Ang lahat yata ng tao sa bahay buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo ang naisaloob niya ldquoKung hindi ay pulpol na marahil ngayonrdquo

10 Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila sa pagtitipong iyon ay napako kina Danding ang pansin ng lahat Umugong ang kamustahan Ang balana ay nagtanong kay Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong Bantaacuted na26 siya sa pagkamaramdamin ng kaniyang pamangkin at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay taluacutesaliacuteng27 na sugat sa puso nito Ngunit hindi niya maunahan ng pagtugon si Danding na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala

11 Isang manipis na dinding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan at sa pinakaloob ng bahay na siyang kinabuburulan ng patay At sa bukas ng lagusan na napapalamutihan sa magkabilang panig ng mga puting kurtinang salo ng pinagbuhol na mga lasong itim ay walang tigil ang pagyayaorsquot dito ng mga taong nakikiramay sa mga namatayan at nagmamasid sa bangkay Ngunit pagpasok na pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang pakiramdam Napawi sa kanyang pandinig ang alingawngaw sa labas at dumampi sa kanyang puso ang katahimikan ng kamatayan Dahan-dahan siyang lumapit sa kabaong at pinagmasdan ang mukha ng bangkay Maputi kaaya-aya ang bukas isang mukhang nagbabandila sa katapatan at kagitingan Nabakas ni Danding ang lapad ng noo sa mga matang hindi ganap ang pagkakapikit at sa hugis ng ilong ang bahagyang pagkakahawigsa kanyang ama Bigla siyang nakaramdam ng awa at lungkot

12 Hindi mo pa nababati ang Nana Marya mordquo ang marahang paalala ng kanyang Tita Juana ldquoAt ang pinsan mong si Biningrdquo ang pabulong pang habol Humalik ng kamay si Danding sa asawa ng yumao at naupo sa tabi ni Bining ngunit wala siyang nasabing anuman Puno ang kanyang puso Pagkaraan ng ilang sandali ay umabot siya ngisang album sa mesang kalapit binuksan iyon at pinagmuni-muni ang mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo na nagbubuklod ng mga tao

______________________________________________________________26 bantad namdashsanay na sawacirc na27 talusaling o talosalingmdashlabis na maramdamin balat-sibuyas sensitibo

59

13 Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng bahay Nakaraan na ang panahon ng paggapas at naimandala na ang ani Malinis ang hubad na lupa na naglalatang sa init ng araw Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong kawayan at nagmasid sa paligid-ligid

14 Hindi kalayuan sa gawing kaliwa niya ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng kawayan Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw Tumindig si Danding at lumapit sa matanda Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita

15 ldquoKaparis ka ng iyong amardquo ang wika niya

16 ldquoBakit pordquo

17 ldquoBalisa ka sa gitna ng karamihan ibig mo pa ang nag-iisardquo

18 ldquoMay mga sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isardquo

19 ldquoGanyan din siya kung magsalita bata parsquoy magulang na ang isiprdquo

20 ldquoNasaksihan po ba ninyo ang kanyang kabataanrdquo

21 ldquoNasaksihanrdquo Napahalakhak si Lolo Tasyo ldquoAng batang ito Ako ang nagbaon ng inunan ng ama mo Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan Naulila agad siya sa amardquo

22 Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid ldquoDoon siya malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti Sa kabilang pitak28 siya nahulog sa kalabaw nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro Nasaktan siya noon ang akala korsquoy hindi siya titigil sa kaiiyakrdquo

23 Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran ldquoSa itaas ng punong ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon noong kainitan ng himagsikan nang mabalitaang may mga huramentadong29 Kastila na paparito At doon sa kinauupuan mo kanina doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tulamdashisang maikling papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan May tagong kapilyuhan ang ama mordquo

24 Napangiti si Danding ldquoAng dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa Maynilardquo

25 ldquoOordquo natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari ldquoNahuli sila sa tabi ng isang mandala30 ng palayrdquo

26 ldquoNahuli pordquo______________________________________________________________28 pitakmdashbawat hating lupang naliligid ng pilapil bawat hati ng tubigan29 huramentadomdashsinumang nadidiliman ang isip at gusto lang pumatay nang pumatay30 mandalamdashmalaki at mataas na bunton ng gapas na katawan ng palay na may uhay pa

60

27 ldquoOo ndash sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituinrdquo

28 Marami pang ibig itanong si Danding ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay baka hinahanap na siya Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo at iniwan ang matanda sa mga alaala nito

29 ldquo Ano ang pinanood mo sa bukidrdquo ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang pinsan

30 ldquoAng arawrdquo ang tugon ni Danding sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay

31 Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak nito at ng malungkot at batbat-sakit31 na pagkakawalay nila na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno ang abang labi ng Katipunan ng mga pag-asa pag- ibig lumbay at ligaya ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pamana sa kanya ng kanyang angkan Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa at sinikap niyang huwag masalingmaging ang pinakamaliit na halaman

32 Handa na ang hukay Wala nang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay upang itorsquoy minsan pang masulyapan ng mga naulila Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurogpuso kaysa maingay Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak Pinagtiim32 ni Danding ang kanyang mga bagang ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata

33 Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin Nilunod ang kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay

34 Ibig niyang mapag-isa kayarsquot nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid Lumulubog na ang araw at nagsisimula nang lumamig ang hangin Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig

______________________________________________________________31 batbat-sakitmdashpuno ng sakit32 tiimmdashpagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob

61

35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni Danding Huminga siya nang malalim umupo sa lupa at ipinikit ang mga mata Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa itinukod sa lupa ang mga palad tumingala at binayaang maglaro sa ligaliacuteg33 niyang mukha ang banayad na hangin

36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam at natiwasay ang pagod niyang katawan Sa kapirasong lupang ito na siyang sinilangan ng ama niya ay napanatag ang kanyang puso

37 Palakas nang palakas ang hangin na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama at siyarsquoy napangiti nang lihim Ang pagsasaranggola sa bukid ang pagkahulog sa kalabaw dalaga sa bunton ng palay ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama

38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio

39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan Muli siyang napangiti

40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan Dahan-dahan siyang tumayo Gabi na kagat na ang dilim sa lahat ng dako Walang buwan at may kadiliman ang langit Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito

______________________________________________________________33 ligaligmdashdi-mapakali naguguluhan

62

PagpapayamanTalakayan

1 Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento

2 Ilarawan si Dandingmdashilang taon na siya Anong klase siyang tao Ano ang importante sa kaniya Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento

3 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding

4 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani

5 Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan Pansinin ang talata 31

6 Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan Kompletuhin ang pangungusap na ito ldquoAyon sa kuwento mahalaga ang Lupang Tinubuan dahilrdquo

7 ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento

8 ldquoTila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang amardquo (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama

9 Basahing muli ang talata 29-30 Bakit ldquoarawrdquo raw ang tinitingnan ni Danding Ano ang ibig sabihin nito May kaugnayan ba ito sa mga ldquobituinrdquo sa talata 27

10 Basahin nang malakas ang talata 15-27 Paano dapat bigkasin ang ldquoNasaksihanrdquo sa talata 21mdashsigurado sarkastiko nakukulangan sa salita

11 Inilarawan ang tunog ng tren bilang ldquopintig ng pusong wala nang alinlanganrdquo (talata 5) Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento Bakit

12 Balikan ang talata 35 Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito

13 Ano ang paborito mong bahagi at bakit

14 May karanasan ka bang katulad ng kay Danding Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento

63

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

PASASALAMAT

Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mga manunulatng mga akdang ginamit sa yunit na ito Hindi matatawaran ang naging ambag ng kanilang mga akdang pampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sa kulturang Pilipino Hindi rin mapasusubalian ang kabisaan na maidudulot ng mga akda upang higit na mapagtibay ang pagkakakilanlan ng mag-aaral sa kaniyang identidad bilang mamamayang Pilipino Nais naming magpasalamat sa sumusunod na manunulat

Michael M Coroza Mahahalagang Tala sa KatutubongTugma at Sukat ng Tulang Tagalog

Lamberto Antonio Kalungkutan sa Tag-aniVirgilio Almario AgahanEdgar Calabia Samar PanaginipFray Francisco de San Jose Santa CruzGaspar Aquino de Belen Ang Mahal na Passion ni Jesu Christong

Panginoon NatinAndres Bonifacio Pag-ibig sa Tinubuang LupaEmilio Jacinto PahayagSeverino Reyes Walang SugatGenoveva E Matute Paglalayag sa Puso ng Isang BataJose Corazon de Jesus atFlorentino Collantes Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisanJose Corazon de Jesus Bayan KoAlejandro G Abadilla Ako ang DaigdigTeodoro Gener Pag-ibigAlejandro G Abadilla Erotika 4Jose Corazon de Jesus Pag-ibigNarciso G Reyes Lupang TinubuanGonzalo K Flores TahimikDionisio Salazar Sinag sa KarimlanWilliam Rodriguez II Tabloid Isang PagsusuriCarlo J Caparas Mga Klase ng KomiksJeystine Ellizbeth L Francia Kislap ng BituinLualhati Bautista Bata Bata Paano Ka GinawaJet Oria Gellecanao Pintig Ligalig at DaigdigHowie Severino Sine Totoo At GMA Network Papag for Sale

Talaan ng Nilalaman

ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON 84

Tungkol sa Kuwento 84ldquoLupang Tinubuanrdquo ni Narciso G Reyes 85

Tula 92ldquoTahimikrdquo ni Gonzalo K Flores 92Ilang Halimbawa ng Haiku 93

ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON

Mga Aralin

10487071048707Maikling Kuwentoo Lupang Tinubuan ni Narciso G Reyes

10487071048707Tulao Tahimik ni Gonzalo K Floreso Ilang Halimbawa ng Haiku

Kaligirang Pangkasaysayan

Noong Disyembre 8 1941 apat na oras pagkatapos bombahin ang Pearl Harbor sa Hawaii pinasabog din ng mga eroplanong Hapon ang Davao Sumunod ang Tuguegarao Baguio Iba Tarlac at Clark Field Ganoon nagsimula ang marahas na pagpasok ng mga Hapon sa ating bansa upang itatag ang kanilang Greater East Asia Co-prosperity Sphere (Zaide 1956 338)

Sinusugatan ng mga babae ang kanilang mga mukha para hindi maging kaakit-akit sa mga sundalong Hapon (Fernandez 2013) Bayong-bayong napera ang kailangan para bumili sa palengke dahil sa baba ng halaga ng Mickey Mouse Money Pagtatanim ng kangkong sa mapuputik na lugar ang nagligtas sa buhay ng libo-libong Pilipino dahil sa hirap ng buhay at kakulangan ng pagkain (Agoncillo 1977 460)

Kaligirang Pampanitikan

Ipinalaganap ang kultura at wikang Hapon sa pamamagitan ng mga paaralan at media At upang mabura ang mga bakas ng Kanluran sinuportahan din nang husto ang panitikang Tagalog Iisa na lang ang naiwang pahayagan sawikang Inglesmdashang Tribune Namayagpag naman ang diyaryong Taliba at ang magasing Liwayway sa tulong ni Kin-ichi Ishikawa ang pinamahala samga palimbagan nito (Pineda et al 1979 371) Nabayaran nang maayos ang mga manunulat at kumalat ang kanilang mga akda sa pamamagitan ng Liwayway Dito lumabas ang mga maikling kuwento at tulang Tagalog na kaestilo ng mga haiku ng Hapon (Agoncillo 1977) May mga kumikilala sa panahong ito bilang Gintong Panahon ng Maikling Kathang Tagalog

Tungkol sa Kuwento

Ang susunod na kuwento ay nagkamit ng Unang Gantimpala sa patimpalak sa maikling kuwento ng Liwayway at inilathala sa kalipunang Ang 25 Pinakamabuting Katha ng 1943 Muli itong inilathala nina Abadilla FB Sebastian at ADG Mariano sa kalipunang Maikling Kathang Tagalog noong 1954

56

Gabay sa Pagbabasa

Pansinin mo ang pamagat - Lupang Tinubuan Sa kuwento dalawa angtinutukoy nito

1 Ang Pilipinas Pinaaalala rin ng pamagat ang pakikipaglaban ng mga bayani para sa bayan

2 Ang mas tiyak na lugar kung saan lumaki ang isang tao o kung saan nanggaling ang kaniyang pamilya

Habang nagbabasa ka pansinin mo kung ano-anong detalye sa kuwento angtungkol sa Pilipinas at kung ano-ano ang para sa lugar ng pamilya

Gabay Tungo sa Mensahe ng Kuwento

Ikaw saan ka lumaki Ano ang probinsiya ng nanay mo Ng tatay moMahalaga ba sa iyo ang mga lugar na ito Bakit

Ano naman ang kasaysayan ng mga lugar na tinukoy mo Naging lugar basila ng labanan laban sa mang-aapi Alin-alin Pinagmulan ba sila ng mgataong namatay nang dahil sa bayan Sino-sino

Lupang TinubuanNarciso G Reyes (1943)

1 Ang tren ay tumulak22 sa gitna ng sali-salimuot na mga ingay Sigawan ang mga batang nagtitinda ng mga babasahin Tribune23 mama Tribune Taliba Ubos na po Liwayway bagong labas

2 Alingawngaw ng mga habilinan at pagpapaalam Huwag mong kalilimutan Sindo ang baba mo ay sa Sta Isabel tingnan mo ang istasyon Temiong huwag mong mabitiw-bitiwan ang supot na iyan Nagkalat ang mga magnanakaw mag-ingat ka Kamusta na lang sa Ka Uweng Sela sabihin mong sa Mahal na Araw na kami uuwi Ang pases24 mo Kiko baka mawaglit Maligayang Paglalakbay Gng Enriquez Ngumiti ka naman Ben hindi naman ako magtatagal doon at susulat ako araw-araw Kamusta na lamang Paalam Paalam Hanggang sa muli Ang tren ay nabuhay at dahan-dahang kumilos Hs-s-ssTsug tsug tsug

3 Naiwan sa likuran nina Danding ang takipsilim ng Tutuban at silarsquoy napagitna sa malayang hangin at sa liwanag ng umaga

______________________________________________________________22 tulakmdashpag-alis ng barko o tren patungo sa pupuntahan23 Tribune (diyaryong Ingles) Taliba (diyaryong Tagalog) at Liwayway (magasing pampanitikan)mdashmgababasahin noong Panahong Hapon24 pasesmdashTagalog na ispeling ng passes

57

4 Huminga nang maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi ldquoSalamat at tayorsquoy nakatulak na rin Kay init doon sa istasyonrdquo Ang kanyang Tiyo Goryo ay nakadungaw at nagmamasid sa mga bahay at halaman sa dinaraanan

5 Ang galaw ng makina ngayon ay mabilis na at tugma-tugma tila pintig ng isang pusong wala nang alinlangan Napawing tila ulap sa isip ni Danding ang gulo at ingay ng pag-alis at gumitaw ang pakay ng kanilang pag-uwi sa Malawig Nagsasalita na naman ang kanyang Tiya Juana ldquoAng namatay ay ang Tata Inong mo pamangkin ng iyong Lola Asyang at pinsan namin ng iyong ama Mabait siyang tao noong siyarsquoy nabubuhay pardquo

6 Si Danding ay sinagian ng lungkot bagamarsquot hindi niya nakita kailanman ang namatay na kamag-anak Ang pagkabanggit sa kanyang ama ang tumimo sa ilang bahagi ng kanyang puso at naglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang patay Naalala niya na sa Malawig ipinanganak lumaki at nagkaisip ang kanyang ama Bumaling siya sa kanyang Tiya Juana at itinanong kung ano ang anyo ng nayong iyon kung mayaman o dukha kung liblib o malapit sa bayan At samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihing ale ay nabubuo naman sa isip ni Danding ang isang kaaya-ayang larawan at umusbong sa kanyang puso ang pambihirang pananabik

7 Sa unang malas ang Malawig25 ay walang pagkakaiba sa alinmang nayon sa Kalagitnaang Luzon Isang daang makitid paliku-liko natatalukapan ng makapal at manilaw-nilaw na alikabok Mga puno ng kawayan mangga niyog at akasya Mga bahay na pawid luma na ang karamihan at sunog sa araw ang mga dingding at bubong Pasalit-salit isang tindahang hindi mapagwari kung tititigan sa malapit Doon at dito nasisilip sa kabila ang madalang na hanay ng mga bahay At sa ibabaw ng lahat nakangiti at puno ng ningning ng umaga ang bughaw maaliwalas at walang ulap na langit

8 ldquoWalang maganda rito kundi ang langitrdquo ang sabing pabiro ng kutsero ng karitelang sinasakyan nila Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng pagkabigo sa kanyang dibdib ldquoHindi po namanrdquo ang marahan niyang tugon Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilaki sina del Pilar at iba pang bayani ng lahi at sa gayong mga bukid nagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mgaKastila Ang alaalang iyon ay nakaaaliw sa kanya nagbigay ng bagong anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid

9 Kayrami pala niyang kamag-anak doon Hindi mapatid-patid angpagpapakilala ng kanyang Tiya Juana Sila ang iyong Lolo Tasyo at sila ang iyong Lola Ines Ang mga pinsan mong Juan Seling Marya at

______________________________________________________________25 lawigmdashtagal o haba ng panahon

58

rito halik ng kamay roon Mga kamag-anak na malapit at malayo tunay at hawa lamang matatanda at mga bata Ang lahat yata ng tao sa bahay buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo ang naisaloob niya ldquoKung hindi ay pulpol na marahil ngayonrdquo

10 Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila sa pagtitipong iyon ay napako kina Danding ang pansin ng lahat Umugong ang kamustahan Ang balana ay nagtanong kay Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong Bantaacuted na26 siya sa pagkamaramdamin ng kaniyang pamangkin at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay taluacutesaliacuteng27 na sugat sa puso nito Ngunit hindi niya maunahan ng pagtugon si Danding na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala

11 Isang manipis na dinding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan at sa pinakaloob ng bahay na siyang kinabuburulan ng patay At sa bukas ng lagusan na napapalamutihan sa magkabilang panig ng mga puting kurtinang salo ng pinagbuhol na mga lasong itim ay walang tigil ang pagyayaorsquot dito ng mga taong nakikiramay sa mga namatayan at nagmamasid sa bangkay Ngunit pagpasok na pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang pakiramdam Napawi sa kanyang pandinig ang alingawngaw sa labas at dumampi sa kanyang puso ang katahimikan ng kamatayan Dahan-dahan siyang lumapit sa kabaong at pinagmasdan ang mukha ng bangkay Maputi kaaya-aya ang bukas isang mukhang nagbabandila sa katapatan at kagitingan Nabakas ni Danding ang lapad ng noo sa mga matang hindi ganap ang pagkakapikit at sa hugis ng ilong ang bahagyang pagkakahawigsa kanyang ama Bigla siyang nakaramdam ng awa at lungkot

12 Hindi mo pa nababati ang Nana Marya mordquo ang marahang paalala ng kanyang Tita Juana ldquoAt ang pinsan mong si Biningrdquo ang pabulong pang habol Humalik ng kamay si Danding sa asawa ng yumao at naupo sa tabi ni Bining ngunit wala siyang nasabing anuman Puno ang kanyang puso Pagkaraan ng ilang sandali ay umabot siya ngisang album sa mesang kalapit binuksan iyon at pinagmuni-muni ang mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo na nagbubuklod ng mga tao

______________________________________________________________26 bantad namdashsanay na sawacirc na27 talusaling o talosalingmdashlabis na maramdamin balat-sibuyas sensitibo

59

13 Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng bahay Nakaraan na ang panahon ng paggapas at naimandala na ang ani Malinis ang hubad na lupa na naglalatang sa init ng araw Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong kawayan at nagmasid sa paligid-ligid

14 Hindi kalayuan sa gawing kaliwa niya ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng kawayan Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw Tumindig si Danding at lumapit sa matanda Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita

15 ldquoKaparis ka ng iyong amardquo ang wika niya

16 ldquoBakit pordquo

17 ldquoBalisa ka sa gitna ng karamihan ibig mo pa ang nag-iisardquo

18 ldquoMay mga sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isardquo

19 ldquoGanyan din siya kung magsalita bata parsquoy magulang na ang isiprdquo

20 ldquoNasaksihan po ba ninyo ang kanyang kabataanrdquo

21 ldquoNasaksihanrdquo Napahalakhak si Lolo Tasyo ldquoAng batang ito Ako ang nagbaon ng inunan ng ama mo Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan Naulila agad siya sa amardquo

22 Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid ldquoDoon siya malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti Sa kabilang pitak28 siya nahulog sa kalabaw nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro Nasaktan siya noon ang akala korsquoy hindi siya titigil sa kaiiyakrdquo

23 Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran ldquoSa itaas ng punong ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon noong kainitan ng himagsikan nang mabalitaang may mga huramentadong29 Kastila na paparito At doon sa kinauupuan mo kanina doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tulamdashisang maikling papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan May tagong kapilyuhan ang ama mordquo

24 Napangiti si Danding ldquoAng dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa Maynilardquo

25 ldquoOordquo natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari ldquoNahuli sila sa tabi ng isang mandala30 ng palayrdquo

26 ldquoNahuli pordquo______________________________________________________________28 pitakmdashbawat hating lupang naliligid ng pilapil bawat hati ng tubigan29 huramentadomdashsinumang nadidiliman ang isip at gusto lang pumatay nang pumatay30 mandalamdashmalaki at mataas na bunton ng gapas na katawan ng palay na may uhay pa

60

27 ldquoOo ndash sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituinrdquo

28 Marami pang ibig itanong si Danding ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay baka hinahanap na siya Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo at iniwan ang matanda sa mga alaala nito

29 ldquo Ano ang pinanood mo sa bukidrdquo ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang pinsan

30 ldquoAng arawrdquo ang tugon ni Danding sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay

31 Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak nito at ng malungkot at batbat-sakit31 na pagkakawalay nila na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno ang abang labi ng Katipunan ng mga pag-asa pag- ibig lumbay at ligaya ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pamana sa kanya ng kanyang angkan Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa at sinikap niyang huwag masalingmaging ang pinakamaliit na halaman

32 Handa na ang hukay Wala nang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay upang itorsquoy minsan pang masulyapan ng mga naulila Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurogpuso kaysa maingay Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak Pinagtiim32 ni Danding ang kanyang mga bagang ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata

33 Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin Nilunod ang kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay

34 Ibig niyang mapag-isa kayarsquot nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid Lumulubog na ang araw at nagsisimula nang lumamig ang hangin Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig

______________________________________________________________31 batbat-sakitmdashpuno ng sakit32 tiimmdashpagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob

61

35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni Danding Huminga siya nang malalim umupo sa lupa at ipinikit ang mga mata Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa itinukod sa lupa ang mga palad tumingala at binayaang maglaro sa ligaliacuteg33 niyang mukha ang banayad na hangin

36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam at natiwasay ang pagod niyang katawan Sa kapirasong lupang ito na siyang sinilangan ng ama niya ay napanatag ang kanyang puso

37 Palakas nang palakas ang hangin na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama at siyarsquoy napangiti nang lihim Ang pagsasaranggola sa bukid ang pagkahulog sa kalabaw dalaga sa bunton ng palay ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama

38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio

39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan Muli siyang napangiti

40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan Dahan-dahan siyang tumayo Gabi na kagat na ang dilim sa lahat ng dako Walang buwan at may kadiliman ang langit Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito

______________________________________________________________33 ligaligmdashdi-mapakali naguguluhan

62

PagpapayamanTalakayan

1 Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento

2 Ilarawan si Dandingmdashilang taon na siya Anong klase siyang tao Ano ang importante sa kaniya Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento

3 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding

4 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani

5 Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan Pansinin ang talata 31

6 Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan Kompletuhin ang pangungusap na ito ldquoAyon sa kuwento mahalaga ang Lupang Tinubuan dahilrdquo

7 ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento

8 ldquoTila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang amardquo (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama

9 Basahing muli ang talata 29-30 Bakit ldquoarawrdquo raw ang tinitingnan ni Danding Ano ang ibig sabihin nito May kaugnayan ba ito sa mga ldquobituinrdquo sa talata 27

10 Basahin nang malakas ang talata 15-27 Paano dapat bigkasin ang ldquoNasaksihanrdquo sa talata 21mdashsigurado sarkastiko nakukulangan sa salita

11 Inilarawan ang tunog ng tren bilang ldquopintig ng pusong wala nang alinlanganrdquo (talata 5) Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento Bakit

12 Balikan ang talata 35 Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito

13 Ano ang paborito mong bahagi at bakit

14 May karanasan ka bang katulad ng kay Danding Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento

63

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

Talaan ng Nilalaman

ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON 84

Tungkol sa Kuwento 84ldquoLupang Tinubuanrdquo ni Narciso G Reyes 85

Tula 92ldquoTahimikrdquo ni Gonzalo K Flores 92Ilang Halimbawa ng Haiku 93

ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON

Mga Aralin

10487071048707Maikling Kuwentoo Lupang Tinubuan ni Narciso G Reyes

10487071048707Tulao Tahimik ni Gonzalo K Floreso Ilang Halimbawa ng Haiku

Kaligirang Pangkasaysayan

Noong Disyembre 8 1941 apat na oras pagkatapos bombahin ang Pearl Harbor sa Hawaii pinasabog din ng mga eroplanong Hapon ang Davao Sumunod ang Tuguegarao Baguio Iba Tarlac at Clark Field Ganoon nagsimula ang marahas na pagpasok ng mga Hapon sa ating bansa upang itatag ang kanilang Greater East Asia Co-prosperity Sphere (Zaide 1956 338)

Sinusugatan ng mga babae ang kanilang mga mukha para hindi maging kaakit-akit sa mga sundalong Hapon (Fernandez 2013) Bayong-bayong napera ang kailangan para bumili sa palengke dahil sa baba ng halaga ng Mickey Mouse Money Pagtatanim ng kangkong sa mapuputik na lugar ang nagligtas sa buhay ng libo-libong Pilipino dahil sa hirap ng buhay at kakulangan ng pagkain (Agoncillo 1977 460)

Kaligirang Pampanitikan

Ipinalaganap ang kultura at wikang Hapon sa pamamagitan ng mga paaralan at media At upang mabura ang mga bakas ng Kanluran sinuportahan din nang husto ang panitikang Tagalog Iisa na lang ang naiwang pahayagan sawikang Inglesmdashang Tribune Namayagpag naman ang diyaryong Taliba at ang magasing Liwayway sa tulong ni Kin-ichi Ishikawa ang pinamahala samga palimbagan nito (Pineda et al 1979 371) Nabayaran nang maayos ang mga manunulat at kumalat ang kanilang mga akda sa pamamagitan ng Liwayway Dito lumabas ang mga maikling kuwento at tulang Tagalog na kaestilo ng mga haiku ng Hapon (Agoncillo 1977) May mga kumikilala sa panahong ito bilang Gintong Panahon ng Maikling Kathang Tagalog

Tungkol sa Kuwento

Ang susunod na kuwento ay nagkamit ng Unang Gantimpala sa patimpalak sa maikling kuwento ng Liwayway at inilathala sa kalipunang Ang 25 Pinakamabuting Katha ng 1943 Muli itong inilathala nina Abadilla FB Sebastian at ADG Mariano sa kalipunang Maikling Kathang Tagalog noong 1954

56

Gabay sa Pagbabasa

Pansinin mo ang pamagat - Lupang Tinubuan Sa kuwento dalawa angtinutukoy nito

1 Ang Pilipinas Pinaaalala rin ng pamagat ang pakikipaglaban ng mga bayani para sa bayan

2 Ang mas tiyak na lugar kung saan lumaki ang isang tao o kung saan nanggaling ang kaniyang pamilya

Habang nagbabasa ka pansinin mo kung ano-anong detalye sa kuwento angtungkol sa Pilipinas at kung ano-ano ang para sa lugar ng pamilya

Gabay Tungo sa Mensahe ng Kuwento

Ikaw saan ka lumaki Ano ang probinsiya ng nanay mo Ng tatay moMahalaga ba sa iyo ang mga lugar na ito Bakit

Ano naman ang kasaysayan ng mga lugar na tinukoy mo Naging lugar basila ng labanan laban sa mang-aapi Alin-alin Pinagmulan ba sila ng mgataong namatay nang dahil sa bayan Sino-sino

Lupang TinubuanNarciso G Reyes (1943)

1 Ang tren ay tumulak22 sa gitna ng sali-salimuot na mga ingay Sigawan ang mga batang nagtitinda ng mga babasahin Tribune23 mama Tribune Taliba Ubos na po Liwayway bagong labas

2 Alingawngaw ng mga habilinan at pagpapaalam Huwag mong kalilimutan Sindo ang baba mo ay sa Sta Isabel tingnan mo ang istasyon Temiong huwag mong mabitiw-bitiwan ang supot na iyan Nagkalat ang mga magnanakaw mag-ingat ka Kamusta na lang sa Ka Uweng Sela sabihin mong sa Mahal na Araw na kami uuwi Ang pases24 mo Kiko baka mawaglit Maligayang Paglalakbay Gng Enriquez Ngumiti ka naman Ben hindi naman ako magtatagal doon at susulat ako araw-araw Kamusta na lamang Paalam Paalam Hanggang sa muli Ang tren ay nabuhay at dahan-dahang kumilos Hs-s-ssTsug tsug tsug

3 Naiwan sa likuran nina Danding ang takipsilim ng Tutuban at silarsquoy napagitna sa malayang hangin at sa liwanag ng umaga

______________________________________________________________22 tulakmdashpag-alis ng barko o tren patungo sa pupuntahan23 Tribune (diyaryong Ingles) Taliba (diyaryong Tagalog) at Liwayway (magasing pampanitikan)mdashmgababasahin noong Panahong Hapon24 pasesmdashTagalog na ispeling ng passes

57

4 Huminga nang maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi ldquoSalamat at tayorsquoy nakatulak na rin Kay init doon sa istasyonrdquo Ang kanyang Tiyo Goryo ay nakadungaw at nagmamasid sa mga bahay at halaman sa dinaraanan

5 Ang galaw ng makina ngayon ay mabilis na at tugma-tugma tila pintig ng isang pusong wala nang alinlangan Napawing tila ulap sa isip ni Danding ang gulo at ingay ng pag-alis at gumitaw ang pakay ng kanilang pag-uwi sa Malawig Nagsasalita na naman ang kanyang Tiya Juana ldquoAng namatay ay ang Tata Inong mo pamangkin ng iyong Lola Asyang at pinsan namin ng iyong ama Mabait siyang tao noong siyarsquoy nabubuhay pardquo

6 Si Danding ay sinagian ng lungkot bagamarsquot hindi niya nakita kailanman ang namatay na kamag-anak Ang pagkabanggit sa kanyang ama ang tumimo sa ilang bahagi ng kanyang puso at naglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang patay Naalala niya na sa Malawig ipinanganak lumaki at nagkaisip ang kanyang ama Bumaling siya sa kanyang Tiya Juana at itinanong kung ano ang anyo ng nayong iyon kung mayaman o dukha kung liblib o malapit sa bayan At samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihing ale ay nabubuo naman sa isip ni Danding ang isang kaaya-ayang larawan at umusbong sa kanyang puso ang pambihirang pananabik

7 Sa unang malas ang Malawig25 ay walang pagkakaiba sa alinmang nayon sa Kalagitnaang Luzon Isang daang makitid paliku-liko natatalukapan ng makapal at manilaw-nilaw na alikabok Mga puno ng kawayan mangga niyog at akasya Mga bahay na pawid luma na ang karamihan at sunog sa araw ang mga dingding at bubong Pasalit-salit isang tindahang hindi mapagwari kung tititigan sa malapit Doon at dito nasisilip sa kabila ang madalang na hanay ng mga bahay At sa ibabaw ng lahat nakangiti at puno ng ningning ng umaga ang bughaw maaliwalas at walang ulap na langit

8 ldquoWalang maganda rito kundi ang langitrdquo ang sabing pabiro ng kutsero ng karitelang sinasakyan nila Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng pagkabigo sa kanyang dibdib ldquoHindi po namanrdquo ang marahan niyang tugon Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilaki sina del Pilar at iba pang bayani ng lahi at sa gayong mga bukid nagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mgaKastila Ang alaalang iyon ay nakaaaliw sa kanya nagbigay ng bagong anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid

9 Kayrami pala niyang kamag-anak doon Hindi mapatid-patid angpagpapakilala ng kanyang Tiya Juana Sila ang iyong Lolo Tasyo at sila ang iyong Lola Ines Ang mga pinsan mong Juan Seling Marya at

______________________________________________________________25 lawigmdashtagal o haba ng panahon

58

rito halik ng kamay roon Mga kamag-anak na malapit at malayo tunay at hawa lamang matatanda at mga bata Ang lahat yata ng tao sa bahay buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo ang naisaloob niya ldquoKung hindi ay pulpol na marahil ngayonrdquo

10 Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila sa pagtitipong iyon ay napako kina Danding ang pansin ng lahat Umugong ang kamustahan Ang balana ay nagtanong kay Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong Bantaacuted na26 siya sa pagkamaramdamin ng kaniyang pamangkin at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay taluacutesaliacuteng27 na sugat sa puso nito Ngunit hindi niya maunahan ng pagtugon si Danding na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala

11 Isang manipis na dinding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan at sa pinakaloob ng bahay na siyang kinabuburulan ng patay At sa bukas ng lagusan na napapalamutihan sa magkabilang panig ng mga puting kurtinang salo ng pinagbuhol na mga lasong itim ay walang tigil ang pagyayaorsquot dito ng mga taong nakikiramay sa mga namatayan at nagmamasid sa bangkay Ngunit pagpasok na pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang pakiramdam Napawi sa kanyang pandinig ang alingawngaw sa labas at dumampi sa kanyang puso ang katahimikan ng kamatayan Dahan-dahan siyang lumapit sa kabaong at pinagmasdan ang mukha ng bangkay Maputi kaaya-aya ang bukas isang mukhang nagbabandila sa katapatan at kagitingan Nabakas ni Danding ang lapad ng noo sa mga matang hindi ganap ang pagkakapikit at sa hugis ng ilong ang bahagyang pagkakahawigsa kanyang ama Bigla siyang nakaramdam ng awa at lungkot

12 Hindi mo pa nababati ang Nana Marya mordquo ang marahang paalala ng kanyang Tita Juana ldquoAt ang pinsan mong si Biningrdquo ang pabulong pang habol Humalik ng kamay si Danding sa asawa ng yumao at naupo sa tabi ni Bining ngunit wala siyang nasabing anuman Puno ang kanyang puso Pagkaraan ng ilang sandali ay umabot siya ngisang album sa mesang kalapit binuksan iyon at pinagmuni-muni ang mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo na nagbubuklod ng mga tao

______________________________________________________________26 bantad namdashsanay na sawacirc na27 talusaling o talosalingmdashlabis na maramdamin balat-sibuyas sensitibo

59

13 Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng bahay Nakaraan na ang panahon ng paggapas at naimandala na ang ani Malinis ang hubad na lupa na naglalatang sa init ng araw Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong kawayan at nagmasid sa paligid-ligid

14 Hindi kalayuan sa gawing kaliwa niya ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng kawayan Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw Tumindig si Danding at lumapit sa matanda Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita

15 ldquoKaparis ka ng iyong amardquo ang wika niya

16 ldquoBakit pordquo

17 ldquoBalisa ka sa gitna ng karamihan ibig mo pa ang nag-iisardquo

18 ldquoMay mga sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isardquo

19 ldquoGanyan din siya kung magsalita bata parsquoy magulang na ang isiprdquo

20 ldquoNasaksihan po ba ninyo ang kanyang kabataanrdquo

21 ldquoNasaksihanrdquo Napahalakhak si Lolo Tasyo ldquoAng batang ito Ako ang nagbaon ng inunan ng ama mo Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan Naulila agad siya sa amardquo

22 Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid ldquoDoon siya malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti Sa kabilang pitak28 siya nahulog sa kalabaw nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro Nasaktan siya noon ang akala korsquoy hindi siya titigil sa kaiiyakrdquo

23 Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran ldquoSa itaas ng punong ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon noong kainitan ng himagsikan nang mabalitaang may mga huramentadong29 Kastila na paparito At doon sa kinauupuan mo kanina doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tulamdashisang maikling papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan May tagong kapilyuhan ang ama mordquo

24 Napangiti si Danding ldquoAng dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa Maynilardquo

25 ldquoOordquo natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari ldquoNahuli sila sa tabi ng isang mandala30 ng palayrdquo

26 ldquoNahuli pordquo______________________________________________________________28 pitakmdashbawat hating lupang naliligid ng pilapil bawat hati ng tubigan29 huramentadomdashsinumang nadidiliman ang isip at gusto lang pumatay nang pumatay30 mandalamdashmalaki at mataas na bunton ng gapas na katawan ng palay na may uhay pa

60

27 ldquoOo ndash sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituinrdquo

28 Marami pang ibig itanong si Danding ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay baka hinahanap na siya Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo at iniwan ang matanda sa mga alaala nito

29 ldquo Ano ang pinanood mo sa bukidrdquo ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang pinsan

30 ldquoAng arawrdquo ang tugon ni Danding sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay

31 Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak nito at ng malungkot at batbat-sakit31 na pagkakawalay nila na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno ang abang labi ng Katipunan ng mga pag-asa pag- ibig lumbay at ligaya ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pamana sa kanya ng kanyang angkan Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa at sinikap niyang huwag masalingmaging ang pinakamaliit na halaman

32 Handa na ang hukay Wala nang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay upang itorsquoy minsan pang masulyapan ng mga naulila Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurogpuso kaysa maingay Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak Pinagtiim32 ni Danding ang kanyang mga bagang ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata

33 Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin Nilunod ang kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay

34 Ibig niyang mapag-isa kayarsquot nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid Lumulubog na ang araw at nagsisimula nang lumamig ang hangin Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig

______________________________________________________________31 batbat-sakitmdashpuno ng sakit32 tiimmdashpagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob

61

35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni Danding Huminga siya nang malalim umupo sa lupa at ipinikit ang mga mata Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa itinukod sa lupa ang mga palad tumingala at binayaang maglaro sa ligaliacuteg33 niyang mukha ang banayad na hangin

36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam at natiwasay ang pagod niyang katawan Sa kapirasong lupang ito na siyang sinilangan ng ama niya ay napanatag ang kanyang puso

37 Palakas nang palakas ang hangin na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama at siyarsquoy napangiti nang lihim Ang pagsasaranggola sa bukid ang pagkahulog sa kalabaw dalaga sa bunton ng palay ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama

38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio

39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan Muli siyang napangiti

40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan Dahan-dahan siyang tumayo Gabi na kagat na ang dilim sa lahat ng dako Walang buwan at may kadiliman ang langit Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito

______________________________________________________________33 ligaligmdashdi-mapakali naguguluhan

62

PagpapayamanTalakayan

1 Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento

2 Ilarawan si Dandingmdashilang taon na siya Anong klase siyang tao Ano ang importante sa kaniya Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento

3 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding

4 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani

5 Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan Pansinin ang talata 31

6 Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan Kompletuhin ang pangungusap na ito ldquoAyon sa kuwento mahalaga ang Lupang Tinubuan dahilrdquo

7 ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento

8 ldquoTila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang amardquo (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama

9 Basahing muli ang talata 29-30 Bakit ldquoarawrdquo raw ang tinitingnan ni Danding Ano ang ibig sabihin nito May kaugnayan ba ito sa mga ldquobituinrdquo sa talata 27

10 Basahin nang malakas ang talata 15-27 Paano dapat bigkasin ang ldquoNasaksihanrdquo sa talata 21mdashsigurado sarkastiko nakukulangan sa salita

11 Inilarawan ang tunog ng tren bilang ldquopintig ng pusong wala nang alinlanganrdquo (talata 5) Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento Bakit

12 Balikan ang talata 35 Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito

13 Ano ang paborito mong bahagi at bakit

14 May karanasan ka bang katulad ng kay Danding Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento

63

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

ANG PANITIKAN SA PANAHON NG HAPON

Mga Aralin

10487071048707Maikling Kuwentoo Lupang Tinubuan ni Narciso G Reyes

10487071048707Tulao Tahimik ni Gonzalo K Floreso Ilang Halimbawa ng Haiku

Kaligirang Pangkasaysayan

Noong Disyembre 8 1941 apat na oras pagkatapos bombahin ang Pearl Harbor sa Hawaii pinasabog din ng mga eroplanong Hapon ang Davao Sumunod ang Tuguegarao Baguio Iba Tarlac at Clark Field Ganoon nagsimula ang marahas na pagpasok ng mga Hapon sa ating bansa upang itatag ang kanilang Greater East Asia Co-prosperity Sphere (Zaide 1956 338)

Sinusugatan ng mga babae ang kanilang mga mukha para hindi maging kaakit-akit sa mga sundalong Hapon (Fernandez 2013) Bayong-bayong napera ang kailangan para bumili sa palengke dahil sa baba ng halaga ng Mickey Mouse Money Pagtatanim ng kangkong sa mapuputik na lugar ang nagligtas sa buhay ng libo-libong Pilipino dahil sa hirap ng buhay at kakulangan ng pagkain (Agoncillo 1977 460)

Kaligirang Pampanitikan

Ipinalaganap ang kultura at wikang Hapon sa pamamagitan ng mga paaralan at media At upang mabura ang mga bakas ng Kanluran sinuportahan din nang husto ang panitikang Tagalog Iisa na lang ang naiwang pahayagan sawikang Inglesmdashang Tribune Namayagpag naman ang diyaryong Taliba at ang magasing Liwayway sa tulong ni Kin-ichi Ishikawa ang pinamahala samga palimbagan nito (Pineda et al 1979 371) Nabayaran nang maayos ang mga manunulat at kumalat ang kanilang mga akda sa pamamagitan ng Liwayway Dito lumabas ang mga maikling kuwento at tulang Tagalog na kaestilo ng mga haiku ng Hapon (Agoncillo 1977) May mga kumikilala sa panahong ito bilang Gintong Panahon ng Maikling Kathang Tagalog

Tungkol sa Kuwento

Ang susunod na kuwento ay nagkamit ng Unang Gantimpala sa patimpalak sa maikling kuwento ng Liwayway at inilathala sa kalipunang Ang 25 Pinakamabuting Katha ng 1943 Muli itong inilathala nina Abadilla FB Sebastian at ADG Mariano sa kalipunang Maikling Kathang Tagalog noong 1954

56

Gabay sa Pagbabasa

Pansinin mo ang pamagat - Lupang Tinubuan Sa kuwento dalawa angtinutukoy nito

1 Ang Pilipinas Pinaaalala rin ng pamagat ang pakikipaglaban ng mga bayani para sa bayan

2 Ang mas tiyak na lugar kung saan lumaki ang isang tao o kung saan nanggaling ang kaniyang pamilya

Habang nagbabasa ka pansinin mo kung ano-anong detalye sa kuwento angtungkol sa Pilipinas at kung ano-ano ang para sa lugar ng pamilya

Gabay Tungo sa Mensahe ng Kuwento

Ikaw saan ka lumaki Ano ang probinsiya ng nanay mo Ng tatay moMahalaga ba sa iyo ang mga lugar na ito Bakit

Ano naman ang kasaysayan ng mga lugar na tinukoy mo Naging lugar basila ng labanan laban sa mang-aapi Alin-alin Pinagmulan ba sila ng mgataong namatay nang dahil sa bayan Sino-sino

Lupang TinubuanNarciso G Reyes (1943)

1 Ang tren ay tumulak22 sa gitna ng sali-salimuot na mga ingay Sigawan ang mga batang nagtitinda ng mga babasahin Tribune23 mama Tribune Taliba Ubos na po Liwayway bagong labas

2 Alingawngaw ng mga habilinan at pagpapaalam Huwag mong kalilimutan Sindo ang baba mo ay sa Sta Isabel tingnan mo ang istasyon Temiong huwag mong mabitiw-bitiwan ang supot na iyan Nagkalat ang mga magnanakaw mag-ingat ka Kamusta na lang sa Ka Uweng Sela sabihin mong sa Mahal na Araw na kami uuwi Ang pases24 mo Kiko baka mawaglit Maligayang Paglalakbay Gng Enriquez Ngumiti ka naman Ben hindi naman ako magtatagal doon at susulat ako araw-araw Kamusta na lamang Paalam Paalam Hanggang sa muli Ang tren ay nabuhay at dahan-dahang kumilos Hs-s-ssTsug tsug tsug

3 Naiwan sa likuran nina Danding ang takipsilim ng Tutuban at silarsquoy napagitna sa malayang hangin at sa liwanag ng umaga

______________________________________________________________22 tulakmdashpag-alis ng barko o tren patungo sa pupuntahan23 Tribune (diyaryong Ingles) Taliba (diyaryong Tagalog) at Liwayway (magasing pampanitikan)mdashmgababasahin noong Panahong Hapon24 pasesmdashTagalog na ispeling ng passes

57

4 Huminga nang maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi ldquoSalamat at tayorsquoy nakatulak na rin Kay init doon sa istasyonrdquo Ang kanyang Tiyo Goryo ay nakadungaw at nagmamasid sa mga bahay at halaman sa dinaraanan

5 Ang galaw ng makina ngayon ay mabilis na at tugma-tugma tila pintig ng isang pusong wala nang alinlangan Napawing tila ulap sa isip ni Danding ang gulo at ingay ng pag-alis at gumitaw ang pakay ng kanilang pag-uwi sa Malawig Nagsasalita na naman ang kanyang Tiya Juana ldquoAng namatay ay ang Tata Inong mo pamangkin ng iyong Lola Asyang at pinsan namin ng iyong ama Mabait siyang tao noong siyarsquoy nabubuhay pardquo

6 Si Danding ay sinagian ng lungkot bagamarsquot hindi niya nakita kailanman ang namatay na kamag-anak Ang pagkabanggit sa kanyang ama ang tumimo sa ilang bahagi ng kanyang puso at naglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang patay Naalala niya na sa Malawig ipinanganak lumaki at nagkaisip ang kanyang ama Bumaling siya sa kanyang Tiya Juana at itinanong kung ano ang anyo ng nayong iyon kung mayaman o dukha kung liblib o malapit sa bayan At samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihing ale ay nabubuo naman sa isip ni Danding ang isang kaaya-ayang larawan at umusbong sa kanyang puso ang pambihirang pananabik

7 Sa unang malas ang Malawig25 ay walang pagkakaiba sa alinmang nayon sa Kalagitnaang Luzon Isang daang makitid paliku-liko natatalukapan ng makapal at manilaw-nilaw na alikabok Mga puno ng kawayan mangga niyog at akasya Mga bahay na pawid luma na ang karamihan at sunog sa araw ang mga dingding at bubong Pasalit-salit isang tindahang hindi mapagwari kung tititigan sa malapit Doon at dito nasisilip sa kabila ang madalang na hanay ng mga bahay At sa ibabaw ng lahat nakangiti at puno ng ningning ng umaga ang bughaw maaliwalas at walang ulap na langit

8 ldquoWalang maganda rito kundi ang langitrdquo ang sabing pabiro ng kutsero ng karitelang sinasakyan nila Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng pagkabigo sa kanyang dibdib ldquoHindi po namanrdquo ang marahan niyang tugon Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilaki sina del Pilar at iba pang bayani ng lahi at sa gayong mga bukid nagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mgaKastila Ang alaalang iyon ay nakaaaliw sa kanya nagbigay ng bagong anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid

9 Kayrami pala niyang kamag-anak doon Hindi mapatid-patid angpagpapakilala ng kanyang Tiya Juana Sila ang iyong Lolo Tasyo at sila ang iyong Lola Ines Ang mga pinsan mong Juan Seling Marya at

______________________________________________________________25 lawigmdashtagal o haba ng panahon

58

rito halik ng kamay roon Mga kamag-anak na malapit at malayo tunay at hawa lamang matatanda at mga bata Ang lahat yata ng tao sa bahay buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo ang naisaloob niya ldquoKung hindi ay pulpol na marahil ngayonrdquo

10 Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila sa pagtitipong iyon ay napako kina Danding ang pansin ng lahat Umugong ang kamustahan Ang balana ay nagtanong kay Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong Bantaacuted na26 siya sa pagkamaramdamin ng kaniyang pamangkin at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay taluacutesaliacuteng27 na sugat sa puso nito Ngunit hindi niya maunahan ng pagtugon si Danding na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala

11 Isang manipis na dinding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan at sa pinakaloob ng bahay na siyang kinabuburulan ng patay At sa bukas ng lagusan na napapalamutihan sa magkabilang panig ng mga puting kurtinang salo ng pinagbuhol na mga lasong itim ay walang tigil ang pagyayaorsquot dito ng mga taong nakikiramay sa mga namatayan at nagmamasid sa bangkay Ngunit pagpasok na pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang pakiramdam Napawi sa kanyang pandinig ang alingawngaw sa labas at dumampi sa kanyang puso ang katahimikan ng kamatayan Dahan-dahan siyang lumapit sa kabaong at pinagmasdan ang mukha ng bangkay Maputi kaaya-aya ang bukas isang mukhang nagbabandila sa katapatan at kagitingan Nabakas ni Danding ang lapad ng noo sa mga matang hindi ganap ang pagkakapikit at sa hugis ng ilong ang bahagyang pagkakahawigsa kanyang ama Bigla siyang nakaramdam ng awa at lungkot

12 Hindi mo pa nababati ang Nana Marya mordquo ang marahang paalala ng kanyang Tita Juana ldquoAt ang pinsan mong si Biningrdquo ang pabulong pang habol Humalik ng kamay si Danding sa asawa ng yumao at naupo sa tabi ni Bining ngunit wala siyang nasabing anuman Puno ang kanyang puso Pagkaraan ng ilang sandali ay umabot siya ngisang album sa mesang kalapit binuksan iyon at pinagmuni-muni ang mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo na nagbubuklod ng mga tao

______________________________________________________________26 bantad namdashsanay na sawacirc na27 talusaling o talosalingmdashlabis na maramdamin balat-sibuyas sensitibo

59

13 Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng bahay Nakaraan na ang panahon ng paggapas at naimandala na ang ani Malinis ang hubad na lupa na naglalatang sa init ng araw Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong kawayan at nagmasid sa paligid-ligid

14 Hindi kalayuan sa gawing kaliwa niya ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng kawayan Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw Tumindig si Danding at lumapit sa matanda Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita

15 ldquoKaparis ka ng iyong amardquo ang wika niya

16 ldquoBakit pordquo

17 ldquoBalisa ka sa gitna ng karamihan ibig mo pa ang nag-iisardquo

18 ldquoMay mga sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isardquo

19 ldquoGanyan din siya kung magsalita bata parsquoy magulang na ang isiprdquo

20 ldquoNasaksihan po ba ninyo ang kanyang kabataanrdquo

21 ldquoNasaksihanrdquo Napahalakhak si Lolo Tasyo ldquoAng batang ito Ako ang nagbaon ng inunan ng ama mo Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan Naulila agad siya sa amardquo

22 Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid ldquoDoon siya malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti Sa kabilang pitak28 siya nahulog sa kalabaw nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro Nasaktan siya noon ang akala korsquoy hindi siya titigil sa kaiiyakrdquo

23 Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran ldquoSa itaas ng punong ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon noong kainitan ng himagsikan nang mabalitaang may mga huramentadong29 Kastila na paparito At doon sa kinauupuan mo kanina doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tulamdashisang maikling papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan May tagong kapilyuhan ang ama mordquo

24 Napangiti si Danding ldquoAng dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa Maynilardquo

25 ldquoOordquo natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari ldquoNahuli sila sa tabi ng isang mandala30 ng palayrdquo

26 ldquoNahuli pordquo______________________________________________________________28 pitakmdashbawat hating lupang naliligid ng pilapil bawat hati ng tubigan29 huramentadomdashsinumang nadidiliman ang isip at gusto lang pumatay nang pumatay30 mandalamdashmalaki at mataas na bunton ng gapas na katawan ng palay na may uhay pa

60

27 ldquoOo ndash sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituinrdquo

28 Marami pang ibig itanong si Danding ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay baka hinahanap na siya Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo at iniwan ang matanda sa mga alaala nito

29 ldquo Ano ang pinanood mo sa bukidrdquo ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang pinsan

30 ldquoAng arawrdquo ang tugon ni Danding sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay

31 Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak nito at ng malungkot at batbat-sakit31 na pagkakawalay nila na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno ang abang labi ng Katipunan ng mga pag-asa pag- ibig lumbay at ligaya ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pamana sa kanya ng kanyang angkan Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa at sinikap niyang huwag masalingmaging ang pinakamaliit na halaman

32 Handa na ang hukay Wala nang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay upang itorsquoy minsan pang masulyapan ng mga naulila Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurogpuso kaysa maingay Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak Pinagtiim32 ni Danding ang kanyang mga bagang ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata

33 Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin Nilunod ang kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay

34 Ibig niyang mapag-isa kayarsquot nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid Lumulubog na ang araw at nagsisimula nang lumamig ang hangin Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig

______________________________________________________________31 batbat-sakitmdashpuno ng sakit32 tiimmdashpagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob

61

35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni Danding Huminga siya nang malalim umupo sa lupa at ipinikit ang mga mata Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa itinukod sa lupa ang mga palad tumingala at binayaang maglaro sa ligaliacuteg33 niyang mukha ang banayad na hangin

36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam at natiwasay ang pagod niyang katawan Sa kapirasong lupang ito na siyang sinilangan ng ama niya ay napanatag ang kanyang puso

37 Palakas nang palakas ang hangin na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama at siyarsquoy napangiti nang lihim Ang pagsasaranggola sa bukid ang pagkahulog sa kalabaw dalaga sa bunton ng palay ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama

38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio

39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan Muli siyang napangiti

40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan Dahan-dahan siyang tumayo Gabi na kagat na ang dilim sa lahat ng dako Walang buwan at may kadiliman ang langit Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito

______________________________________________________________33 ligaligmdashdi-mapakali naguguluhan

62

PagpapayamanTalakayan

1 Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento

2 Ilarawan si Dandingmdashilang taon na siya Anong klase siyang tao Ano ang importante sa kaniya Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento

3 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding

4 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani

5 Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan Pansinin ang talata 31

6 Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan Kompletuhin ang pangungusap na ito ldquoAyon sa kuwento mahalaga ang Lupang Tinubuan dahilrdquo

7 ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento

8 ldquoTila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang amardquo (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama

9 Basahing muli ang talata 29-30 Bakit ldquoarawrdquo raw ang tinitingnan ni Danding Ano ang ibig sabihin nito May kaugnayan ba ito sa mga ldquobituinrdquo sa talata 27

10 Basahin nang malakas ang talata 15-27 Paano dapat bigkasin ang ldquoNasaksihanrdquo sa talata 21mdashsigurado sarkastiko nakukulangan sa salita

11 Inilarawan ang tunog ng tren bilang ldquopintig ng pusong wala nang alinlanganrdquo (talata 5) Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento Bakit

12 Balikan ang talata 35 Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito

13 Ano ang paborito mong bahagi at bakit

14 May karanasan ka bang katulad ng kay Danding Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento

63

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

Gabay sa Pagbabasa

Pansinin mo ang pamagat - Lupang Tinubuan Sa kuwento dalawa angtinutukoy nito

1 Ang Pilipinas Pinaaalala rin ng pamagat ang pakikipaglaban ng mga bayani para sa bayan

2 Ang mas tiyak na lugar kung saan lumaki ang isang tao o kung saan nanggaling ang kaniyang pamilya

Habang nagbabasa ka pansinin mo kung ano-anong detalye sa kuwento angtungkol sa Pilipinas at kung ano-ano ang para sa lugar ng pamilya

Gabay Tungo sa Mensahe ng Kuwento

Ikaw saan ka lumaki Ano ang probinsiya ng nanay mo Ng tatay moMahalaga ba sa iyo ang mga lugar na ito Bakit

Ano naman ang kasaysayan ng mga lugar na tinukoy mo Naging lugar basila ng labanan laban sa mang-aapi Alin-alin Pinagmulan ba sila ng mgataong namatay nang dahil sa bayan Sino-sino

Lupang TinubuanNarciso G Reyes (1943)

1 Ang tren ay tumulak22 sa gitna ng sali-salimuot na mga ingay Sigawan ang mga batang nagtitinda ng mga babasahin Tribune23 mama Tribune Taliba Ubos na po Liwayway bagong labas

2 Alingawngaw ng mga habilinan at pagpapaalam Huwag mong kalilimutan Sindo ang baba mo ay sa Sta Isabel tingnan mo ang istasyon Temiong huwag mong mabitiw-bitiwan ang supot na iyan Nagkalat ang mga magnanakaw mag-ingat ka Kamusta na lang sa Ka Uweng Sela sabihin mong sa Mahal na Araw na kami uuwi Ang pases24 mo Kiko baka mawaglit Maligayang Paglalakbay Gng Enriquez Ngumiti ka naman Ben hindi naman ako magtatagal doon at susulat ako araw-araw Kamusta na lamang Paalam Paalam Hanggang sa muli Ang tren ay nabuhay at dahan-dahang kumilos Hs-s-ssTsug tsug tsug

3 Naiwan sa likuran nina Danding ang takipsilim ng Tutuban at silarsquoy napagitna sa malayang hangin at sa liwanag ng umaga

______________________________________________________________22 tulakmdashpag-alis ng barko o tren patungo sa pupuntahan23 Tribune (diyaryong Ingles) Taliba (diyaryong Tagalog) at Liwayway (magasing pampanitikan)mdashmgababasahin noong Panahong Hapon24 pasesmdashTagalog na ispeling ng passes

57

4 Huminga nang maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi ldquoSalamat at tayorsquoy nakatulak na rin Kay init doon sa istasyonrdquo Ang kanyang Tiyo Goryo ay nakadungaw at nagmamasid sa mga bahay at halaman sa dinaraanan

5 Ang galaw ng makina ngayon ay mabilis na at tugma-tugma tila pintig ng isang pusong wala nang alinlangan Napawing tila ulap sa isip ni Danding ang gulo at ingay ng pag-alis at gumitaw ang pakay ng kanilang pag-uwi sa Malawig Nagsasalita na naman ang kanyang Tiya Juana ldquoAng namatay ay ang Tata Inong mo pamangkin ng iyong Lola Asyang at pinsan namin ng iyong ama Mabait siyang tao noong siyarsquoy nabubuhay pardquo

6 Si Danding ay sinagian ng lungkot bagamarsquot hindi niya nakita kailanman ang namatay na kamag-anak Ang pagkabanggit sa kanyang ama ang tumimo sa ilang bahagi ng kanyang puso at naglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang patay Naalala niya na sa Malawig ipinanganak lumaki at nagkaisip ang kanyang ama Bumaling siya sa kanyang Tiya Juana at itinanong kung ano ang anyo ng nayong iyon kung mayaman o dukha kung liblib o malapit sa bayan At samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihing ale ay nabubuo naman sa isip ni Danding ang isang kaaya-ayang larawan at umusbong sa kanyang puso ang pambihirang pananabik

7 Sa unang malas ang Malawig25 ay walang pagkakaiba sa alinmang nayon sa Kalagitnaang Luzon Isang daang makitid paliku-liko natatalukapan ng makapal at manilaw-nilaw na alikabok Mga puno ng kawayan mangga niyog at akasya Mga bahay na pawid luma na ang karamihan at sunog sa araw ang mga dingding at bubong Pasalit-salit isang tindahang hindi mapagwari kung tititigan sa malapit Doon at dito nasisilip sa kabila ang madalang na hanay ng mga bahay At sa ibabaw ng lahat nakangiti at puno ng ningning ng umaga ang bughaw maaliwalas at walang ulap na langit

8 ldquoWalang maganda rito kundi ang langitrdquo ang sabing pabiro ng kutsero ng karitelang sinasakyan nila Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng pagkabigo sa kanyang dibdib ldquoHindi po namanrdquo ang marahan niyang tugon Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilaki sina del Pilar at iba pang bayani ng lahi at sa gayong mga bukid nagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mgaKastila Ang alaalang iyon ay nakaaaliw sa kanya nagbigay ng bagong anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid

9 Kayrami pala niyang kamag-anak doon Hindi mapatid-patid angpagpapakilala ng kanyang Tiya Juana Sila ang iyong Lolo Tasyo at sila ang iyong Lola Ines Ang mga pinsan mong Juan Seling Marya at

______________________________________________________________25 lawigmdashtagal o haba ng panahon

58

rito halik ng kamay roon Mga kamag-anak na malapit at malayo tunay at hawa lamang matatanda at mga bata Ang lahat yata ng tao sa bahay buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo ang naisaloob niya ldquoKung hindi ay pulpol na marahil ngayonrdquo

10 Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila sa pagtitipong iyon ay napako kina Danding ang pansin ng lahat Umugong ang kamustahan Ang balana ay nagtanong kay Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong Bantaacuted na26 siya sa pagkamaramdamin ng kaniyang pamangkin at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay taluacutesaliacuteng27 na sugat sa puso nito Ngunit hindi niya maunahan ng pagtugon si Danding na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala

11 Isang manipis na dinding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan at sa pinakaloob ng bahay na siyang kinabuburulan ng patay At sa bukas ng lagusan na napapalamutihan sa magkabilang panig ng mga puting kurtinang salo ng pinagbuhol na mga lasong itim ay walang tigil ang pagyayaorsquot dito ng mga taong nakikiramay sa mga namatayan at nagmamasid sa bangkay Ngunit pagpasok na pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang pakiramdam Napawi sa kanyang pandinig ang alingawngaw sa labas at dumampi sa kanyang puso ang katahimikan ng kamatayan Dahan-dahan siyang lumapit sa kabaong at pinagmasdan ang mukha ng bangkay Maputi kaaya-aya ang bukas isang mukhang nagbabandila sa katapatan at kagitingan Nabakas ni Danding ang lapad ng noo sa mga matang hindi ganap ang pagkakapikit at sa hugis ng ilong ang bahagyang pagkakahawigsa kanyang ama Bigla siyang nakaramdam ng awa at lungkot

12 Hindi mo pa nababati ang Nana Marya mordquo ang marahang paalala ng kanyang Tita Juana ldquoAt ang pinsan mong si Biningrdquo ang pabulong pang habol Humalik ng kamay si Danding sa asawa ng yumao at naupo sa tabi ni Bining ngunit wala siyang nasabing anuman Puno ang kanyang puso Pagkaraan ng ilang sandali ay umabot siya ngisang album sa mesang kalapit binuksan iyon at pinagmuni-muni ang mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo na nagbubuklod ng mga tao

______________________________________________________________26 bantad namdashsanay na sawacirc na27 talusaling o talosalingmdashlabis na maramdamin balat-sibuyas sensitibo

59

13 Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng bahay Nakaraan na ang panahon ng paggapas at naimandala na ang ani Malinis ang hubad na lupa na naglalatang sa init ng araw Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong kawayan at nagmasid sa paligid-ligid

14 Hindi kalayuan sa gawing kaliwa niya ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng kawayan Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw Tumindig si Danding at lumapit sa matanda Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita

15 ldquoKaparis ka ng iyong amardquo ang wika niya

16 ldquoBakit pordquo

17 ldquoBalisa ka sa gitna ng karamihan ibig mo pa ang nag-iisardquo

18 ldquoMay mga sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isardquo

19 ldquoGanyan din siya kung magsalita bata parsquoy magulang na ang isiprdquo

20 ldquoNasaksihan po ba ninyo ang kanyang kabataanrdquo

21 ldquoNasaksihanrdquo Napahalakhak si Lolo Tasyo ldquoAng batang ito Ako ang nagbaon ng inunan ng ama mo Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan Naulila agad siya sa amardquo

22 Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid ldquoDoon siya malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti Sa kabilang pitak28 siya nahulog sa kalabaw nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro Nasaktan siya noon ang akala korsquoy hindi siya titigil sa kaiiyakrdquo

23 Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran ldquoSa itaas ng punong ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon noong kainitan ng himagsikan nang mabalitaang may mga huramentadong29 Kastila na paparito At doon sa kinauupuan mo kanina doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tulamdashisang maikling papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan May tagong kapilyuhan ang ama mordquo

24 Napangiti si Danding ldquoAng dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa Maynilardquo

25 ldquoOordquo natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari ldquoNahuli sila sa tabi ng isang mandala30 ng palayrdquo

26 ldquoNahuli pordquo______________________________________________________________28 pitakmdashbawat hating lupang naliligid ng pilapil bawat hati ng tubigan29 huramentadomdashsinumang nadidiliman ang isip at gusto lang pumatay nang pumatay30 mandalamdashmalaki at mataas na bunton ng gapas na katawan ng palay na may uhay pa

60

27 ldquoOo ndash sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituinrdquo

28 Marami pang ibig itanong si Danding ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay baka hinahanap na siya Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo at iniwan ang matanda sa mga alaala nito

29 ldquo Ano ang pinanood mo sa bukidrdquo ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang pinsan

30 ldquoAng arawrdquo ang tugon ni Danding sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay

31 Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak nito at ng malungkot at batbat-sakit31 na pagkakawalay nila na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno ang abang labi ng Katipunan ng mga pag-asa pag- ibig lumbay at ligaya ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pamana sa kanya ng kanyang angkan Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa at sinikap niyang huwag masalingmaging ang pinakamaliit na halaman

32 Handa na ang hukay Wala nang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay upang itorsquoy minsan pang masulyapan ng mga naulila Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurogpuso kaysa maingay Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak Pinagtiim32 ni Danding ang kanyang mga bagang ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata

33 Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin Nilunod ang kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay

34 Ibig niyang mapag-isa kayarsquot nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid Lumulubog na ang araw at nagsisimula nang lumamig ang hangin Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig

______________________________________________________________31 batbat-sakitmdashpuno ng sakit32 tiimmdashpagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob

61

35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni Danding Huminga siya nang malalim umupo sa lupa at ipinikit ang mga mata Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa itinukod sa lupa ang mga palad tumingala at binayaang maglaro sa ligaliacuteg33 niyang mukha ang banayad na hangin

36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam at natiwasay ang pagod niyang katawan Sa kapirasong lupang ito na siyang sinilangan ng ama niya ay napanatag ang kanyang puso

37 Palakas nang palakas ang hangin na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama at siyarsquoy napangiti nang lihim Ang pagsasaranggola sa bukid ang pagkahulog sa kalabaw dalaga sa bunton ng palay ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama

38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio

39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan Muli siyang napangiti

40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan Dahan-dahan siyang tumayo Gabi na kagat na ang dilim sa lahat ng dako Walang buwan at may kadiliman ang langit Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito

______________________________________________________________33 ligaligmdashdi-mapakali naguguluhan

62

PagpapayamanTalakayan

1 Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento

2 Ilarawan si Dandingmdashilang taon na siya Anong klase siyang tao Ano ang importante sa kaniya Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento

3 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding

4 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani

5 Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan Pansinin ang talata 31

6 Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan Kompletuhin ang pangungusap na ito ldquoAyon sa kuwento mahalaga ang Lupang Tinubuan dahilrdquo

7 ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento

8 ldquoTila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang amardquo (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama

9 Basahing muli ang talata 29-30 Bakit ldquoarawrdquo raw ang tinitingnan ni Danding Ano ang ibig sabihin nito May kaugnayan ba ito sa mga ldquobituinrdquo sa talata 27

10 Basahin nang malakas ang talata 15-27 Paano dapat bigkasin ang ldquoNasaksihanrdquo sa talata 21mdashsigurado sarkastiko nakukulangan sa salita

11 Inilarawan ang tunog ng tren bilang ldquopintig ng pusong wala nang alinlanganrdquo (talata 5) Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento Bakit

12 Balikan ang talata 35 Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito

13 Ano ang paborito mong bahagi at bakit

14 May karanasan ka bang katulad ng kay Danding Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento

63

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

4 Huminga nang maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi ldquoSalamat at tayorsquoy nakatulak na rin Kay init doon sa istasyonrdquo Ang kanyang Tiyo Goryo ay nakadungaw at nagmamasid sa mga bahay at halaman sa dinaraanan

5 Ang galaw ng makina ngayon ay mabilis na at tugma-tugma tila pintig ng isang pusong wala nang alinlangan Napawing tila ulap sa isip ni Danding ang gulo at ingay ng pag-alis at gumitaw ang pakay ng kanilang pag-uwi sa Malawig Nagsasalita na naman ang kanyang Tiya Juana ldquoAng namatay ay ang Tata Inong mo pamangkin ng iyong Lola Asyang at pinsan namin ng iyong ama Mabait siyang tao noong siyarsquoy nabubuhay pardquo

6 Si Danding ay sinagian ng lungkot bagamarsquot hindi niya nakita kailanman ang namatay na kamag-anak Ang pagkabanggit sa kanyang ama ang tumimo sa ilang bahagi ng kanyang puso at naglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang patay Naalala niya na sa Malawig ipinanganak lumaki at nagkaisip ang kanyang ama Bumaling siya sa kanyang Tiya Juana at itinanong kung ano ang anyo ng nayong iyon kung mayaman o dukha kung liblib o malapit sa bayan At samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihing ale ay nabubuo naman sa isip ni Danding ang isang kaaya-ayang larawan at umusbong sa kanyang puso ang pambihirang pananabik

7 Sa unang malas ang Malawig25 ay walang pagkakaiba sa alinmang nayon sa Kalagitnaang Luzon Isang daang makitid paliku-liko natatalukapan ng makapal at manilaw-nilaw na alikabok Mga puno ng kawayan mangga niyog at akasya Mga bahay na pawid luma na ang karamihan at sunog sa araw ang mga dingding at bubong Pasalit-salit isang tindahang hindi mapagwari kung tititigan sa malapit Doon at dito nasisilip sa kabila ang madalang na hanay ng mga bahay At sa ibabaw ng lahat nakangiti at puno ng ningning ng umaga ang bughaw maaliwalas at walang ulap na langit

8 ldquoWalang maganda rito kundi ang langitrdquo ang sabing pabiro ng kutsero ng karitelang sinasakyan nila Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng pagkabigo sa kanyang dibdib ldquoHindi po namanrdquo ang marahan niyang tugon Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilaki sina del Pilar at iba pang bayani ng lahi at sa gayong mga bukid nagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mgaKastila Ang alaalang iyon ay nakaaaliw sa kanya nagbigay ng bagong anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid

9 Kayrami pala niyang kamag-anak doon Hindi mapatid-patid angpagpapakilala ng kanyang Tiya Juana Sila ang iyong Lolo Tasyo at sila ang iyong Lola Ines Ang mga pinsan mong Juan Seling Marya at

______________________________________________________________25 lawigmdashtagal o haba ng panahon

58

rito halik ng kamay roon Mga kamag-anak na malapit at malayo tunay at hawa lamang matatanda at mga bata Ang lahat yata ng tao sa bahay buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo ang naisaloob niya ldquoKung hindi ay pulpol na marahil ngayonrdquo

10 Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila sa pagtitipong iyon ay napako kina Danding ang pansin ng lahat Umugong ang kamustahan Ang balana ay nagtanong kay Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong Bantaacuted na26 siya sa pagkamaramdamin ng kaniyang pamangkin at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay taluacutesaliacuteng27 na sugat sa puso nito Ngunit hindi niya maunahan ng pagtugon si Danding na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala

11 Isang manipis na dinding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan at sa pinakaloob ng bahay na siyang kinabuburulan ng patay At sa bukas ng lagusan na napapalamutihan sa magkabilang panig ng mga puting kurtinang salo ng pinagbuhol na mga lasong itim ay walang tigil ang pagyayaorsquot dito ng mga taong nakikiramay sa mga namatayan at nagmamasid sa bangkay Ngunit pagpasok na pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang pakiramdam Napawi sa kanyang pandinig ang alingawngaw sa labas at dumampi sa kanyang puso ang katahimikan ng kamatayan Dahan-dahan siyang lumapit sa kabaong at pinagmasdan ang mukha ng bangkay Maputi kaaya-aya ang bukas isang mukhang nagbabandila sa katapatan at kagitingan Nabakas ni Danding ang lapad ng noo sa mga matang hindi ganap ang pagkakapikit at sa hugis ng ilong ang bahagyang pagkakahawigsa kanyang ama Bigla siyang nakaramdam ng awa at lungkot

12 Hindi mo pa nababati ang Nana Marya mordquo ang marahang paalala ng kanyang Tita Juana ldquoAt ang pinsan mong si Biningrdquo ang pabulong pang habol Humalik ng kamay si Danding sa asawa ng yumao at naupo sa tabi ni Bining ngunit wala siyang nasabing anuman Puno ang kanyang puso Pagkaraan ng ilang sandali ay umabot siya ngisang album sa mesang kalapit binuksan iyon at pinagmuni-muni ang mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo na nagbubuklod ng mga tao

______________________________________________________________26 bantad namdashsanay na sawacirc na27 talusaling o talosalingmdashlabis na maramdamin balat-sibuyas sensitibo

59

13 Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng bahay Nakaraan na ang panahon ng paggapas at naimandala na ang ani Malinis ang hubad na lupa na naglalatang sa init ng araw Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong kawayan at nagmasid sa paligid-ligid

14 Hindi kalayuan sa gawing kaliwa niya ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng kawayan Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw Tumindig si Danding at lumapit sa matanda Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita

15 ldquoKaparis ka ng iyong amardquo ang wika niya

16 ldquoBakit pordquo

17 ldquoBalisa ka sa gitna ng karamihan ibig mo pa ang nag-iisardquo

18 ldquoMay mga sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isardquo

19 ldquoGanyan din siya kung magsalita bata parsquoy magulang na ang isiprdquo

20 ldquoNasaksihan po ba ninyo ang kanyang kabataanrdquo

21 ldquoNasaksihanrdquo Napahalakhak si Lolo Tasyo ldquoAng batang ito Ako ang nagbaon ng inunan ng ama mo Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan Naulila agad siya sa amardquo

22 Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid ldquoDoon siya malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti Sa kabilang pitak28 siya nahulog sa kalabaw nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro Nasaktan siya noon ang akala korsquoy hindi siya titigil sa kaiiyakrdquo

23 Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran ldquoSa itaas ng punong ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon noong kainitan ng himagsikan nang mabalitaang may mga huramentadong29 Kastila na paparito At doon sa kinauupuan mo kanina doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tulamdashisang maikling papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan May tagong kapilyuhan ang ama mordquo

24 Napangiti si Danding ldquoAng dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa Maynilardquo

25 ldquoOordquo natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari ldquoNahuli sila sa tabi ng isang mandala30 ng palayrdquo

26 ldquoNahuli pordquo______________________________________________________________28 pitakmdashbawat hating lupang naliligid ng pilapil bawat hati ng tubigan29 huramentadomdashsinumang nadidiliman ang isip at gusto lang pumatay nang pumatay30 mandalamdashmalaki at mataas na bunton ng gapas na katawan ng palay na may uhay pa

60

27 ldquoOo ndash sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituinrdquo

28 Marami pang ibig itanong si Danding ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay baka hinahanap na siya Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo at iniwan ang matanda sa mga alaala nito

29 ldquo Ano ang pinanood mo sa bukidrdquo ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang pinsan

30 ldquoAng arawrdquo ang tugon ni Danding sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay

31 Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak nito at ng malungkot at batbat-sakit31 na pagkakawalay nila na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno ang abang labi ng Katipunan ng mga pag-asa pag- ibig lumbay at ligaya ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pamana sa kanya ng kanyang angkan Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa at sinikap niyang huwag masalingmaging ang pinakamaliit na halaman

32 Handa na ang hukay Wala nang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay upang itorsquoy minsan pang masulyapan ng mga naulila Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurogpuso kaysa maingay Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak Pinagtiim32 ni Danding ang kanyang mga bagang ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata

33 Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin Nilunod ang kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay

34 Ibig niyang mapag-isa kayarsquot nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid Lumulubog na ang araw at nagsisimula nang lumamig ang hangin Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig

______________________________________________________________31 batbat-sakitmdashpuno ng sakit32 tiimmdashpagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob

61

35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni Danding Huminga siya nang malalim umupo sa lupa at ipinikit ang mga mata Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa itinukod sa lupa ang mga palad tumingala at binayaang maglaro sa ligaliacuteg33 niyang mukha ang banayad na hangin

36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam at natiwasay ang pagod niyang katawan Sa kapirasong lupang ito na siyang sinilangan ng ama niya ay napanatag ang kanyang puso

37 Palakas nang palakas ang hangin na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama at siyarsquoy napangiti nang lihim Ang pagsasaranggola sa bukid ang pagkahulog sa kalabaw dalaga sa bunton ng palay ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama

38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio

39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan Muli siyang napangiti

40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan Dahan-dahan siyang tumayo Gabi na kagat na ang dilim sa lahat ng dako Walang buwan at may kadiliman ang langit Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito

______________________________________________________________33 ligaligmdashdi-mapakali naguguluhan

62

PagpapayamanTalakayan

1 Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento

2 Ilarawan si Dandingmdashilang taon na siya Anong klase siyang tao Ano ang importante sa kaniya Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento

3 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding

4 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani

5 Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan Pansinin ang talata 31

6 Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan Kompletuhin ang pangungusap na ito ldquoAyon sa kuwento mahalaga ang Lupang Tinubuan dahilrdquo

7 ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento

8 ldquoTila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang amardquo (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama

9 Basahing muli ang talata 29-30 Bakit ldquoarawrdquo raw ang tinitingnan ni Danding Ano ang ibig sabihin nito May kaugnayan ba ito sa mga ldquobituinrdquo sa talata 27

10 Basahin nang malakas ang talata 15-27 Paano dapat bigkasin ang ldquoNasaksihanrdquo sa talata 21mdashsigurado sarkastiko nakukulangan sa salita

11 Inilarawan ang tunog ng tren bilang ldquopintig ng pusong wala nang alinlanganrdquo (talata 5) Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento Bakit

12 Balikan ang talata 35 Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito

13 Ano ang paborito mong bahagi at bakit

14 May karanasan ka bang katulad ng kay Danding Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento

63

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

rito halik ng kamay roon Mga kamag-anak na malapit at malayo tunay at hawa lamang matatanda at mga bata Ang lahat yata ng tao sa bahay buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo ang naisaloob niya ldquoKung hindi ay pulpol na marahil ngayonrdquo

10 Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila sa pagtitipong iyon ay napako kina Danding ang pansin ng lahat Umugong ang kamustahan Ang balana ay nagtanong kay Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong Bantaacuted na26 siya sa pagkamaramdamin ng kaniyang pamangkin at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay taluacutesaliacuteng27 na sugat sa puso nito Ngunit hindi niya maunahan ng pagtugon si Danding na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala

11 Isang manipis na dinding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan at sa pinakaloob ng bahay na siyang kinabuburulan ng patay At sa bukas ng lagusan na napapalamutihan sa magkabilang panig ng mga puting kurtinang salo ng pinagbuhol na mga lasong itim ay walang tigil ang pagyayaorsquot dito ng mga taong nakikiramay sa mga namatayan at nagmamasid sa bangkay Ngunit pagpasok na pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang pakiramdam Napawi sa kanyang pandinig ang alingawngaw sa labas at dumampi sa kanyang puso ang katahimikan ng kamatayan Dahan-dahan siyang lumapit sa kabaong at pinagmasdan ang mukha ng bangkay Maputi kaaya-aya ang bukas isang mukhang nagbabandila sa katapatan at kagitingan Nabakas ni Danding ang lapad ng noo sa mga matang hindi ganap ang pagkakapikit at sa hugis ng ilong ang bahagyang pagkakahawigsa kanyang ama Bigla siyang nakaramdam ng awa at lungkot

12 Hindi mo pa nababati ang Nana Marya mordquo ang marahang paalala ng kanyang Tita Juana ldquoAt ang pinsan mong si Biningrdquo ang pabulong pang habol Humalik ng kamay si Danding sa asawa ng yumao at naupo sa tabi ni Bining ngunit wala siyang nasabing anuman Puno ang kanyang puso Pagkaraan ng ilang sandali ay umabot siya ngisang album sa mesang kalapit binuksan iyon at pinagmuni-muni ang mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo na nagbubuklod ng mga tao

______________________________________________________________26 bantad namdashsanay na sawacirc na27 talusaling o talosalingmdashlabis na maramdamin balat-sibuyas sensitibo

59

13 Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng bahay Nakaraan na ang panahon ng paggapas at naimandala na ang ani Malinis ang hubad na lupa na naglalatang sa init ng araw Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong kawayan at nagmasid sa paligid-ligid

14 Hindi kalayuan sa gawing kaliwa niya ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng kawayan Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw Tumindig si Danding at lumapit sa matanda Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita

15 ldquoKaparis ka ng iyong amardquo ang wika niya

16 ldquoBakit pordquo

17 ldquoBalisa ka sa gitna ng karamihan ibig mo pa ang nag-iisardquo

18 ldquoMay mga sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isardquo

19 ldquoGanyan din siya kung magsalita bata parsquoy magulang na ang isiprdquo

20 ldquoNasaksihan po ba ninyo ang kanyang kabataanrdquo

21 ldquoNasaksihanrdquo Napahalakhak si Lolo Tasyo ldquoAng batang ito Ako ang nagbaon ng inunan ng ama mo Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan Naulila agad siya sa amardquo

22 Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid ldquoDoon siya malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti Sa kabilang pitak28 siya nahulog sa kalabaw nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro Nasaktan siya noon ang akala korsquoy hindi siya titigil sa kaiiyakrdquo

23 Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran ldquoSa itaas ng punong ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon noong kainitan ng himagsikan nang mabalitaang may mga huramentadong29 Kastila na paparito At doon sa kinauupuan mo kanina doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tulamdashisang maikling papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan May tagong kapilyuhan ang ama mordquo

24 Napangiti si Danding ldquoAng dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa Maynilardquo

25 ldquoOordquo natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari ldquoNahuli sila sa tabi ng isang mandala30 ng palayrdquo

26 ldquoNahuli pordquo______________________________________________________________28 pitakmdashbawat hating lupang naliligid ng pilapil bawat hati ng tubigan29 huramentadomdashsinumang nadidiliman ang isip at gusto lang pumatay nang pumatay30 mandalamdashmalaki at mataas na bunton ng gapas na katawan ng palay na may uhay pa

60

27 ldquoOo ndash sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituinrdquo

28 Marami pang ibig itanong si Danding ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay baka hinahanap na siya Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo at iniwan ang matanda sa mga alaala nito

29 ldquo Ano ang pinanood mo sa bukidrdquo ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang pinsan

30 ldquoAng arawrdquo ang tugon ni Danding sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay

31 Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak nito at ng malungkot at batbat-sakit31 na pagkakawalay nila na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno ang abang labi ng Katipunan ng mga pag-asa pag- ibig lumbay at ligaya ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pamana sa kanya ng kanyang angkan Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa at sinikap niyang huwag masalingmaging ang pinakamaliit na halaman

32 Handa na ang hukay Wala nang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay upang itorsquoy minsan pang masulyapan ng mga naulila Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurogpuso kaysa maingay Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak Pinagtiim32 ni Danding ang kanyang mga bagang ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata

33 Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin Nilunod ang kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay

34 Ibig niyang mapag-isa kayarsquot nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid Lumulubog na ang araw at nagsisimula nang lumamig ang hangin Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig

______________________________________________________________31 batbat-sakitmdashpuno ng sakit32 tiimmdashpagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob

61

35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni Danding Huminga siya nang malalim umupo sa lupa at ipinikit ang mga mata Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa itinukod sa lupa ang mga palad tumingala at binayaang maglaro sa ligaliacuteg33 niyang mukha ang banayad na hangin

36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam at natiwasay ang pagod niyang katawan Sa kapirasong lupang ito na siyang sinilangan ng ama niya ay napanatag ang kanyang puso

37 Palakas nang palakas ang hangin na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama at siyarsquoy napangiti nang lihim Ang pagsasaranggola sa bukid ang pagkahulog sa kalabaw dalaga sa bunton ng palay ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama

38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio

39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan Muli siyang napangiti

40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan Dahan-dahan siyang tumayo Gabi na kagat na ang dilim sa lahat ng dako Walang buwan at may kadiliman ang langit Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito

______________________________________________________________33 ligaligmdashdi-mapakali naguguluhan

62

PagpapayamanTalakayan

1 Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento

2 Ilarawan si Dandingmdashilang taon na siya Anong klase siyang tao Ano ang importante sa kaniya Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento

3 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding

4 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani

5 Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan Pansinin ang talata 31

6 Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan Kompletuhin ang pangungusap na ito ldquoAyon sa kuwento mahalaga ang Lupang Tinubuan dahilrdquo

7 ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento

8 ldquoTila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang amardquo (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama

9 Basahing muli ang talata 29-30 Bakit ldquoarawrdquo raw ang tinitingnan ni Danding Ano ang ibig sabihin nito May kaugnayan ba ito sa mga ldquobituinrdquo sa talata 27

10 Basahin nang malakas ang talata 15-27 Paano dapat bigkasin ang ldquoNasaksihanrdquo sa talata 21mdashsigurado sarkastiko nakukulangan sa salita

11 Inilarawan ang tunog ng tren bilang ldquopintig ng pusong wala nang alinlanganrdquo (talata 5) Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento Bakit

12 Balikan ang talata 35 Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito

13 Ano ang paborito mong bahagi at bakit

14 May karanasan ka bang katulad ng kay Danding Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento

63

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

13 Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng bahay Nakaraan na ang panahon ng paggapas at naimandala na ang ani Malinis ang hubad na lupa na naglalatang sa init ng araw Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong kawayan at nagmasid sa paligid-ligid

14 Hindi kalayuan sa gawing kaliwa niya ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng kawayan Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw Tumindig si Danding at lumapit sa matanda Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita

15 ldquoKaparis ka ng iyong amardquo ang wika niya

16 ldquoBakit pordquo

17 ldquoBalisa ka sa gitna ng karamihan ibig mo pa ang nag-iisardquo

18 ldquoMay mga sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isardquo

19 ldquoGanyan din siya kung magsalita bata parsquoy magulang na ang isiprdquo

20 ldquoNasaksihan po ba ninyo ang kanyang kabataanrdquo

21 ldquoNasaksihanrdquo Napahalakhak si Lolo Tasyo ldquoAng batang ito Ako ang nagbaon ng inunan ng ama mo Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan Naulila agad siya sa amardquo

22 Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid ldquoDoon siya malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti Sa kabilang pitak28 siya nahulog sa kalabaw nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro Nasaktan siya noon ang akala korsquoy hindi siya titigil sa kaiiyakrdquo

23 Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran ldquoSa itaas ng punong ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon noong kainitan ng himagsikan nang mabalitaang may mga huramentadong29 Kastila na paparito At doon sa kinauupuan mo kanina doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tulamdashisang maikling papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan May tagong kapilyuhan ang ama mordquo

24 Napangiti si Danding ldquoAng dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa Maynilardquo

25 ldquoOordquo natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari ldquoNahuli sila sa tabi ng isang mandala30 ng palayrdquo

26 ldquoNahuli pordquo______________________________________________________________28 pitakmdashbawat hating lupang naliligid ng pilapil bawat hati ng tubigan29 huramentadomdashsinumang nadidiliman ang isip at gusto lang pumatay nang pumatay30 mandalamdashmalaki at mataas na bunton ng gapas na katawan ng palay na may uhay pa

60

27 ldquoOo ndash sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituinrdquo

28 Marami pang ibig itanong si Danding ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay baka hinahanap na siya Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo at iniwan ang matanda sa mga alaala nito

29 ldquo Ano ang pinanood mo sa bukidrdquo ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang pinsan

30 ldquoAng arawrdquo ang tugon ni Danding sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay

31 Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak nito at ng malungkot at batbat-sakit31 na pagkakawalay nila na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno ang abang labi ng Katipunan ng mga pag-asa pag- ibig lumbay at ligaya ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pamana sa kanya ng kanyang angkan Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa at sinikap niyang huwag masalingmaging ang pinakamaliit na halaman

32 Handa na ang hukay Wala nang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay upang itorsquoy minsan pang masulyapan ng mga naulila Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurogpuso kaysa maingay Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak Pinagtiim32 ni Danding ang kanyang mga bagang ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata

33 Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin Nilunod ang kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay

34 Ibig niyang mapag-isa kayarsquot nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid Lumulubog na ang araw at nagsisimula nang lumamig ang hangin Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig

______________________________________________________________31 batbat-sakitmdashpuno ng sakit32 tiimmdashpagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob

61

35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni Danding Huminga siya nang malalim umupo sa lupa at ipinikit ang mga mata Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa itinukod sa lupa ang mga palad tumingala at binayaang maglaro sa ligaliacuteg33 niyang mukha ang banayad na hangin

36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam at natiwasay ang pagod niyang katawan Sa kapirasong lupang ito na siyang sinilangan ng ama niya ay napanatag ang kanyang puso

37 Palakas nang palakas ang hangin na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama at siyarsquoy napangiti nang lihim Ang pagsasaranggola sa bukid ang pagkahulog sa kalabaw dalaga sa bunton ng palay ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama

38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio

39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan Muli siyang napangiti

40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan Dahan-dahan siyang tumayo Gabi na kagat na ang dilim sa lahat ng dako Walang buwan at may kadiliman ang langit Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito

______________________________________________________________33 ligaligmdashdi-mapakali naguguluhan

62

PagpapayamanTalakayan

1 Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento

2 Ilarawan si Dandingmdashilang taon na siya Anong klase siyang tao Ano ang importante sa kaniya Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento

3 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding

4 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani

5 Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan Pansinin ang talata 31

6 Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan Kompletuhin ang pangungusap na ito ldquoAyon sa kuwento mahalaga ang Lupang Tinubuan dahilrdquo

7 ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento

8 ldquoTila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang amardquo (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama

9 Basahing muli ang talata 29-30 Bakit ldquoarawrdquo raw ang tinitingnan ni Danding Ano ang ibig sabihin nito May kaugnayan ba ito sa mga ldquobituinrdquo sa talata 27

10 Basahin nang malakas ang talata 15-27 Paano dapat bigkasin ang ldquoNasaksihanrdquo sa talata 21mdashsigurado sarkastiko nakukulangan sa salita

11 Inilarawan ang tunog ng tren bilang ldquopintig ng pusong wala nang alinlanganrdquo (talata 5) Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento Bakit

12 Balikan ang talata 35 Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito

13 Ano ang paborito mong bahagi at bakit

14 May karanasan ka bang katulad ng kay Danding Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento

63

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

27 ldquoOo ndash sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituinrdquo

28 Marami pang ibig itanong si Danding ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay baka hinahanap na siya Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo at iniwan ang matanda sa mga alaala nito

29 ldquo Ano ang pinanood mo sa bukidrdquo ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang pinsan

30 ldquoAng arawrdquo ang tugon ni Danding sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay

31 Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak nito at ng malungkot at batbat-sakit31 na pagkakawalay nila na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno ang abang labi ng Katipunan ng mga pag-asa pag- ibig lumbay at ligaya ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pamana sa kanya ng kanyang angkan Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa at sinikap niyang huwag masalingmaging ang pinakamaliit na halaman

32 Handa na ang hukay Wala nang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay upang itorsquoy minsan pang masulyapan ng mga naulila Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurogpuso kaysa maingay Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak Pinagtiim32 ni Danding ang kanyang mga bagang ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata

33 Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin Nilunod ang kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay

34 Ibig niyang mapag-isa kayarsquot nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid Lumulubog na ang araw at nagsisimula nang lumamig ang hangin Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig

______________________________________________________________31 batbat-sakitmdashpuno ng sakit32 tiimmdashpagtutuong mariin ng ngiping itaas at ibaba sa pagtitimpi ng galit o sama ng loob

61

35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni Danding Huminga siya nang malalim umupo sa lupa at ipinikit ang mga mata Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa itinukod sa lupa ang mga palad tumingala at binayaang maglaro sa ligaliacuteg33 niyang mukha ang banayad na hangin

36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam at natiwasay ang pagod niyang katawan Sa kapirasong lupang ito na siyang sinilangan ng ama niya ay napanatag ang kanyang puso

37 Palakas nang palakas ang hangin na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama at siyarsquoy napangiti nang lihim Ang pagsasaranggola sa bukid ang pagkahulog sa kalabaw dalaga sa bunton ng palay ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama

38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio

39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan Muli siyang napangiti

40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan Dahan-dahan siyang tumayo Gabi na kagat na ang dilim sa lahat ng dako Walang buwan at may kadiliman ang langit Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito

______________________________________________________________33 ligaligmdashdi-mapakali naguguluhan

62

PagpapayamanTalakayan

1 Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento

2 Ilarawan si Dandingmdashilang taon na siya Anong klase siyang tao Ano ang importante sa kaniya Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento

3 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding

4 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani

5 Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan Pansinin ang talata 31

6 Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan Kompletuhin ang pangungusap na ito ldquoAyon sa kuwento mahalaga ang Lupang Tinubuan dahilrdquo

7 ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento

8 ldquoTila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang amardquo (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama

9 Basahing muli ang talata 29-30 Bakit ldquoarawrdquo raw ang tinitingnan ni Danding Ano ang ibig sabihin nito May kaugnayan ba ito sa mga ldquobituinrdquo sa talata 27

10 Basahin nang malakas ang talata 15-27 Paano dapat bigkasin ang ldquoNasaksihanrdquo sa talata 21mdashsigurado sarkastiko nakukulangan sa salita

11 Inilarawan ang tunog ng tren bilang ldquopintig ng pusong wala nang alinlanganrdquo (talata 5) Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento Bakit

12 Balikan ang talata 35 Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito

13 Ano ang paborito mong bahagi at bakit

14 May karanasan ka bang katulad ng kay Danding Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento

63

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

35 Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo ni Danding Huminga siya nang malalim umupo sa lupa at ipinikit ang mga mata Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa itinukod sa lupa ang mga palad tumingala at binayaang maglaro sa ligaliacuteg33 niyang mukha ang banayad na hangin

36 Kay lamig at kay bango ng hanging iyon Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam at natiwasay ang pagod niyang katawan Sa kapirasong lupang ito na siyang sinilangan ng ama niya ay napanatag ang kanyang puso

37 Palakas nang palakas ang hangin na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama at siyarsquoy napangiti nang lihim Ang pagsasaranggola sa bukid ang pagkahulog sa kalabaw dalaga sa bunton ng palay ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama

38 Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio

39 Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan Muli siyang napangiti

40 Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan Dahan-dahan siyang tumayo Gabi na kagat na ang dilim sa lahat ng dako Walang buwan at may kadiliman ang langit Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito

______________________________________________________________33 ligaligmdashdi-mapakali naguguluhan

62

PagpapayamanTalakayan

1 Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento

2 Ilarawan si Dandingmdashilang taon na siya Anong klase siyang tao Ano ang importante sa kaniya Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento

3 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding

4 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani

5 Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan Pansinin ang talata 31

6 Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan Kompletuhin ang pangungusap na ito ldquoAyon sa kuwento mahalaga ang Lupang Tinubuan dahilrdquo

7 ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento

8 ldquoTila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang amardquo (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama

9 Basahing muli ang talata 29-30 Bakit ldquoarawrdquo raw ang tinitingnan ni Danding Ano ang ibig sabihin nito May kaugnayan ba ito sa mga ldquobituinrdquo sa talata 27

10 Basahin nang malakas ang talata 15-27 Paano dapat bigkasin ang ldquoNasaksihanrdquo sa talata 21mdashsigurado sarkastiko nakukulangan sa salita

11 Inilarawan ang tunog ng tren bilang ldquopintig ng pusong wala nang alinlanganrdquo (talata 5) Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento Bakit

12 Balikan ang talata 35 Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito

13 Ano ang paborito mong bahagi at bakit

14 May karanasan ka bang katulad ng kay Danding Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento

63

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

PagpapayamanTalakayan

1 Saan mula at saan patungo ang tren sa simula ng kuwento

2 Ilarawan si Dandingmdashilang taon na siya Anong klase siyang tao Ano ang importante sa kaniya Magbigay ng mga patunay mula sa kuwento

3 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang pinagugatan ng pamilya ni Danding

4 Alin ang mga detalyeng tungkol sa Lupang Tinubuan bilang bayang ipinaglaban ng mga bayani

5 Paano nagkaisa ang dalawang kahulugang ito ng Lupang Tinubuan Pansinin ang talata 31

6 Ano ang sinasabi ng kuwento tungkol sa pagmamahal sa bayan Kompletuhin ang pangungusap na ito ldquoAyon sa kuwento mahalaga ang Lupang Tinubuan dahilrdquo

7 ldquoMabuti na lamang at likas na sarat ang ilong kordquo (talata 9) Ano pa ang kahulugan ng hirit na ito kung titingnan ang mensahe ng kuwento

8 ldquoTila isang punong kababaon doon ang mga ugat siyarsquoy nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsarsquoy nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kaniyang amardquo (talata 37) Bakit makasining ang pangungusap na ito Anong larawan ang binubuo at ano ang ipinakikita nito tungkol sa relasyon ni Danding sa Lupang Tinubuan ng kaniyang ama

9 Basahing muli ang talata 29-30 Bakit ldquoarawrdquo raw ang tinitingnan ni Danding Ano ang ibig sabihin nito May kaugnayan ba ito sa mga ldquobituinrdquo sa talata 27

10 Basahin nang malakas ang talata 15-27 Paano dapat bigkasin ang ldquoNasaksihanrdquo sa talata 21mdashsigurado sarkastiko nakukulangan sa salita

11 Inilarawan ang tunog ng tren bilang ldquopintig ng pusong wala nang alinlanganrdquo (talata 5) Angkop ba ang paglalarawang ito sa mensahe ng kuwento Bakit

12 Balikan ang talata 35 Bakit angkop ang paglalarawan sa kapayapaan ng bukid dito

13 Ano ang paborito mong bahagi at bakit

14 May karanasan ka bang katulad ng kay Danding Ano ang naiisip mo ngayon tungkol sa Pilipinas at sa sarili mong pinag-ugatan dahil sa kuwento

63

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

TulaNagpatuloy noong Panahon ng Hapon ang tulang

1 matalinghaga2 makabayan at3 sumusunod sa tradisyonal at modernong anyo

Ang sumusunod ay tulang lumabas sa Liwayway noong 22 Enero 1944 Isinulat ito ng isa sa grupo ng mga manunulat na nagpauso ng malayang taludturan (free verse) sa Pilipinas Nailalathala rin ang kaniyang mga maikling kuwento sa mga kalipunan na Mga Piling Katha (1948) at Maiikling Katha ng 20 Pangunahing Awtor (1962)

Gabay sa Pagbabasa

1 Maikli lang ang tula kaya mahalaga ang bawat salita Namnamin ang mga ito2 May kakaiba rin sa porma nito3 Ano ang damdaminmensaheng binubuo ng mga salita at ng porma

PanitikanTahimik

Gonzalo K Flores (1944)

tinitiganng palabagraveng34 buwanang kuwagosa kalansay na kamayng punong kapok35

Pagnamnam sa Akda

1 Ano ang larawang nililikha ng tula Idrowing

2 Ano ang pakiramdam na nililikha ng tula Anong mga salita ang lumikha nito

3 Ano ang kapansin-pansin sa porma ng tula Ano ang naidagdag nito sa mensahe at pakiramdam ng tula

4 Bakit gabi ang nakalarawan sa tula Bakit masasabing ldquogabirdquo rin sa Pilipinas noong panahong iyon

______________________________________________________________34 palaacutebagravemdashmabilog na liwanag na nasa paligid ng buwan35 kapokmdashbulak

64

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

5 Ano ang literal na inilalarawan ng ldquokalansay na kamayrdquo Bakit angkop din ang salitang ldquokalansayrdquo para sa Panahon ng Hapon

6 Anong klaseng buwan ang tinutukoy ng salitang ldquopalabardquo Ano ang sinisimbolo ng ganitong klaseng buwan

7 Puwede ring isipin na ang salitang-ugat ng ldquopalabangrdquo ay ldquopalabanrdquo Sinadya kaya ito ng may-akda Nakatutulong ba sa tula ang posibleng dalawang kahulugan ng salitang ito

8 Noong Panahon ng Amerikano isa sa pinakakilalang tawag sa mgan mananakop ang ldquoaves de rapintildeardquo o ibong mandaragit (Agoncillo 1977 298) May kaugnayan kaya ito sa tula Ipaliwanag ang simbolismong ito kung Panahong Hapon ang pinag-uusapan

9 Nagutom ang mga Pilipino noong panahon ng Hapon Isa sa mga dahilan ay bulak ang tinanim sa mga dating palayan Mas kailangan daw ito ng mga Hapong nakikipaggiyera (Agoncillo 1977 459) May kaugnayan kaya ito sa tula

10 Buwan ang nakatitig sa kuwago hindi ang mga hayop na dinadagit ng ibon Paanong masasabi na panahon ang humahatol sa sitwasyon ng Pilipinas noong Panahong Hapon Paano naging pagbabadya ng mangyayari noong 1945 ang tulang ito na isinulat isang taon bago noon

11 Sa kasalukuyan sino ang kuwago saan ito nakaupo at ano ang buwan

Ilang Halimbawa ng Haiku

Noong panahong ito itinakdang ituro at dakilain ang kultura at wikang Haponsa Pilipinas Bilang epekto nito nauso rin ang pagsusulat ng haikumdashisang tradisyonal na pormang tula sa bansang Hapon

Ang haiku ay isang uri ng tulang Hapon na (sa simpleng pakahulugan ay)

1 may 3 linya2 5 pantig ang una at ikatlong linya samantalang 7 pantig naman ang pangalawa at3 may larawang mula sa kalikasan

Isa sa mga pinakakilalang halimbawa ay mula kay Matsuo Basho (1686)

furu ike yakawazu tobikomumizu no otoold pond a frog leaps inwaterrsquos sound(salin ni Higginson 2003)

65

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

Matandang batismay palakang tumalon--

tunog ng tubig

Pansinin naman ang mga halimbawa mula kay Gonzalo K Flores mulasa edisyong Hunyo 1943 ng Liwayway

Anyaya

Ulilang damosa tahimik na ilogHalika sinta

Talakayan

1 Ano ang sukat ng tula2 May tugma ba3 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap4 Ano ang kaibahan nito sa berso ni Basho5 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo6 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit

Tutubi

Hila morsquoy tabak ang bulaklak nanginigsa paglapit mo

Talakayan

1 Nasunod ba ang sukat ng haiku2 Sino ang nagsasalita at sino ang kinakausap3 Ano ang damdamin ng tula Anong mga salita ang nagpakita nito sa iyo4 Kailangan ba ang pamagat o hindi Bakit5 Bukod sa insekto may iba pa kayang posibleng paksa ang tula Ano At ano ang bagong kahulugang nabubuo dahil sa bagong interpretasyon6 Ano ang epekto ng haiku dahil sa ikli nito kung ihahambing sa mas mahahabang tula

66

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

PANGWAKAS NA PAGTATAYA

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ngAmerikano

1 Mag-isip ka ng mga kuwentositwasyonlarawan ng pag-ibig Alin sa mga ito ang posibleng may sinasabi tungkol sa bayan

Hal Natalo ko na ang karibal ko sa iyo Akala ko akin ka na Iyon pala gusto mo lang akong gamitin para sa sarili mong hangarin

2 Puwede rin ang kabaliktaran Mag-isip ka ng sitwasyon ng bayan Paano ito katulad ng isang kuwento ng pag-ibig

Hal Ipinaglaban ng mga Pilipino na magkaroon sila ng sariling gobyerno Naging malaya na tayong mamahala sa sarili Pero ang gobyernong Pilipino mismo ang nanloloko sa taumbayan

3 Gumawa ng maikling tula tungkol dito Malaya kang gumamit ng anumang porma Maaaring may sukat at tugma tulad ng tradisyonal na tula at awit Maaari ding malayang taludturan tulad ng modernistang tula

Halimbawang tradisyonalMga kamay ko marumirsquot duguanAnong tagal kitang ipinaglalabanNgunit nang akalang ikarsquoy akin lamangHangad mo lang palarsquoy aking kayamanan

Halimbawang ModernistaNoong nasa Malate ka painagaw kita sa kanilaHindi ka na babalik nangako kaako lang ang lagi mong kasamaPero bakit halik mo katumbas ng peraSa regalo ka lang lumiligayaHanggang ngayon baisa ka pa ringkalapating mababa ang lipad

4 Puwedeng bigkasin sa klase ang naisulat Puwede ring ilagay sa isang blog Puwede ring idaan sa maraming pagpapakinismdashsa tulong ng kaklase sa tulong ng guro sa tulong ng grupo ng mga editor

67

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

Proyekto at Awtentikong Pagtataya sa Panitikan sa Panahon ng Hapon

Parehong tungkol sa kalikasan ang mga haiku at ang kuwentong binasa moNakita mo rin kung paanong may simpleng paglalarawan at mayroon dingpaglalarawan na may ibang kahulugan

Mag-isip ng isang larawan mula sa kalikasan sa paligid mo o isang eksena saprobinsiya ng pamilya mo isang larawang may sinasabi tungkol sa bayangPilipinas at ilagay ito sa pormang haiku

68

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

Puwedeng may pamagat pero mas magaling ang wala at buo pa rinHalimbawa

1Sa Katipunansa gilid ng bangketamdashtumubong damo

2Alay kong rosasmula pa sa halamangbigay ni nanay

3CellphonemdashnahulogWalang signal sa bundokPusorsquoy tumibok

Ano ang larawan sa mga halimbawaAno ang posibleng sinasabi ng mga ito tungkol sa bansaPuwede mong gamitin ang gabay na ito

Maaaring kolektahin sa isang kalipunan ang mga tula ng klase (parang sarilininyong Liwayway)

Maaari ding samahan pa ng drowing o letrato

Maaari rin namang gawing poster at ilagay sa paligid ng klase sa paaralansa Facebook o sa Instagram

69

70

70