1. SLAMYETTEN NCE TRK TARH KONU ANLATIMI

2. SLAMYETTEN NCE TRK TARH Trklerin anayurdu Orta Asyadr. Orta Asya, douda Kingan Dalar, batda Hazar Denizi, kuzeyde Sibirya dzlkleri, gneyde ise Hindiku, Tibet ve Karanlk Dalar ile evrilidir. Blge yzey ekilleri itibariyle yksek platolardan olumakta, karasal iklim hkm srmekte, bozkr bitki rts grlmektedir. Bu nedenle tarma elverili bir yer olmayan blgede yaayanlar hayvanclkla uramlar ve gebe bir yaam srmlerdir. 3. SLAMYETTEN NCE TRK TARH Gebe kltrnn sonucunda u durumlar ortaya kmtr; Merkezi yap glenememi (boylar federasyonu eklinde rgtlenme vard.), Mimari ve ehircilik ortaya kmam, Ekonomi, hayvancla dayal kalm, Sanat, tanabilir eya ve hayvan figrleri zerine yaplmtr. Ayrca adr sanat gelimitir. Yazl hayat ge balam, onun yerine szl edebiyat ve szl hukuk (tre) gelimitir. 4. SLAMYETTEN NCE TRK TARH Hapis cezalar ksa sreli olmutur. Toplum dayanmac olmu ve imtiyazl (ayrcalkl) bir snf anlay grlmemitir. (Klelik de yoktur.). zel mlkiyet anlay geliememitir. At ve koyunun etkin olduu bir bozkr kltrnn gelimesini salamtr. Askeri yap gelimitir. 5. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU Trklerin Orta Asyada d tehlikelerle kar karya kalmalar ve topraklarnn doal snrlarla korunmam olmas, aadakilerin hangisinde yeteneklerinin gelimesine neden olmutur? A) Askerlik B) Ticaret C) Tarm D) Dokumaclk E) Hayvanclk CEVAP: A 6. SLAMYETTEN NCE TRK TARH Trk Gleri Glerin Nedenleri klim koullarnn deimesine bal olarak meydana gelen kuraklk, artan nfusa mevcut topraklarn yetmemesi ve bu gelimelerin sonucunda blgede geim skntsnn ortaya kmas Trk boylar arasndaki siyasal anlamazlklardan dolay ortaya kan savalar D basklardan (in, Kitan ve Mool) dolay Trklerin bamszlklarn kaybetmek istememeleri Salgn hayvan hastalklar ve otlaklarn yetersiz hale gelmesi 7. SLAMYETTEN NCE TRK TARH Trk Gleri Glerin Sonular Orta Asya kltr ve medeniyeti dnyann deiik yerlerine yaylmtr. Orta Asyada kalan boylar Hunlarn ynetiminde ilk Trk devletini kurmulardr. Farkl blgelerde Trk devletleri kurulmutur. Batya giden Trkler, Kavimler Gn balatmlardr. Trkler deiik kltr evreleriyle etkileim iine girmilerdir. 8. SLAMYETTEN NCE TRK TARH NOT: Trklerin at evcilletirmeleri ve tekerlei kullanmalar ok uzak blgelere g etmelerine yardmc olmutur. Trklerin ok eitli blgelere yaylmas, Trk tarihinin bir btn halinde incelenmesini engellemitir. Tarihteki ilk atl gebe Trk topluluu skitler (Sakalar)dr. Karadenizin kuzeyinde ve Orta Asyann batsnda yaamlardr. En nl hkmdarlar Alp Er Tungadr. u ve Alp Er Tunga destanlar vardr. Ordularnda Amazon denilen kadn askerler bulundurmulardr. 9. SLAMYETTEN NCE TRK TARH lk Trk Devletleri 1. Asya Hun Devleti Glerden sonra Orta Asyada kurulan ilk Trk devletidir. Orhun ve Selenga rmaklar arasnda kurulmutur. Bakentleri Trklerce kutsal saylan tkendir. Bilinen ilk hkmdarlar Teomandr. inliler bu dnemde Hun saldrlarndan korunmak amacyla in Seddini ina etmilerdir. En nemli hkmdarlar Mete Handr. En parlak dnemini Mete Han zaman yaamlardr. Mete Han, askeri ve idari alanda gl bir devlet kurup, Trk dnyasnda birlii salam, ine seferler dzenleyip vergiye balam ve pek Yolunu kontrol altna almtr. 10. SLAMYETTEN NCE TRK TARH lk Trk Devletleri 1. Asya Hun Devleti Mete Han askeri alanda Onlu sistem diye bilinen alay, blk ve tabur uygulamasnn ncsdr. Asya Hunlar, taht kavgalar ve in entrikalaryla M.S. 48de Kuzey ve Gney Hunlar olarak 2ye ayrld. Kuzey Hunlar M.S. 156da Siyenpiler tarafndan, Gney Hunlar ise in tarafndan yklmtr. Kuzey Hunlarnn yklmasndan sonra blgedeki Trk boylar Batya g ederek Kavimler Gn balatmlardr. 11. SLAMYETTEN NCE TRK TARH lk Trk Devletleri Kavimler G (375) Asyann batsnda yaayan Hunlarn, ekonomik skntlar ve d basklar nedeniyle, batya doru hareketleri sonucunda, Karadenizin kuzeyindeki Ostrogot, Vizigot, Vandal, Frank, Germen, Burgont, Sakson, Sepi t topluluklarnn Hunlardan kamasyla meydana gelen byk g dalgasna Kavimler G ad verilmitir. 12. SLAMYETTEN NCE TRK TARH lk Trk Devletleri Kavimler Gnn sonular; Avrupa byk bir kargaa iinde kald. Roma mparatorluu, Dou ve Bat olmak zere paraland. Bat Roma 476da, Dou ise 1453te ykld. Romann 2ye ayrlmasyla Hristiyanlk dini de Katolik ve Ortodoks olmak zere ikiye ayrld. Avrupada Katolik Kilisesi ve Ruhban snf halk zerinde skolstik dnce sistemini uygulayarak bask kurdu. 13. SLAMYETTEN NCE TRK TARH lk Trk Devletleri Kavimler Gnn sonular; Avrupa halklarnn birbirleriyle kaynamasyla bugnk Avrupa milletleri olumaya balad. Gnmz Avrupa devletlerinin temelleri atld. spanya Mslmanlarn eline geti. Alman Krall ve Papalk birleerek Kutsal Roma Germen mparatorluunu kurdular. Avrupada ilk Trk Devleti kuruldu. Avrupa topraklarnda Derebeylik (Feodalite) kuruldu. lka bitti, Ortaa balad. 14. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Hunlarn neden olduu Kavimler Gnn sonularndan biri deildir? A) Avrupann etnik yapsnn deimesi B) Avrupada bir Hun Devleti kurulmas C) Roma mparatorluunun btnln ve stnln yitirmesi D) Avrupada skolstik dncenin egemen olmas E) Gktrk Devletinin yklmas CEVAP: E 15. SLAMYETTEN NCE TRK TARH AVRUPA HUN DEVLET (375 - 469) Kurucusu Balamirdir. Macaristan civarnda kurulmulardr. En parlak dnemlerini Attilla Dneminde yaamlardr (434 - 453). Bu dnemde Balkan Seferleri sonucunda Margos ve Anatolyos antlamalar ile Bizans yllk vergiye balamtr. Bat Roma zerine yaplan Galya ve Roma Seferleriyle de bu imparatorluk, Avrupa Hunlarna balanmtr. Attillann lmnden sonra zayflayan devlete Bizans devleti son vermitir. 16. SLAMYETTEN NCE TRK TARH AVRUPA HUN DEVLET (375 - 469) Avrupa Hunlar, Avrupada kurulan ilk Trk Devleti olduu iin dier Trk boylarna yol gsterici olmutur. Ayrca Orta ve Dou Avrupaya hakim olarak Balkanlarn Germen Kavimleri tarafndan istilasna engel olmutur. Avrupa Hunlar; Bulgarlarn ve Macarlarn bugnk topraklarna yerlemesinde de etkili olmutur. Avrupa Hunlar Anadoluya ilk Trk aknlarn yapan devlettir. 17. SLAMYETTEN NCE TRK TARH GKTRKLER (552 - 658) Orta Asyada kurulan ikinci byk Trk devletidir. Trk adn siyasi anlamda bir devlet ad olarak kullanan ilk devlettir (ulusu anlay). Gktrklerle ilgili ilk bilgiler Ergenekon Destanna dayanmaktadr. Bu nedenle ilk dnemlere ilikin bilgiler net deildir. Asya Avar Hakanlna bal olarak yaayan Gktrkler Bumin Kaan nderliinde bu devlete kar 552de isyan etti. Avarlar ykarak tken merkezli olarak devlet kuruldu. 18. SLAMYETTEN NCE TRK TARH GKTRKLER (552 - 658) Orta Asya Trk Siyasi Birlii ikinci kez salanmtr. Bumin Kaan lkeyi ikiye ayrm ve Batnn ynetimini kardei stemi Yabguya vermitir (ilk kez kili Tekilat uygulanmtr.). En parlak dnem Mukan Kaan Dnemidir. Bu dnemde pek Yoluna hakim olabilmek amacyla Bizans ve Sasani devletleriyle ittifak kurulmutur. 19. SLAMYETTEN NCE TRK TARH GKTRKLER (552 - 658) NOT: Bu ittifaklarla Bizansla ilk diplomatik ilikiler bu dnemde balamtr. I. Gktk Devleti 582de in entrikalar sonucu ikiye ayrlmtr. 630da Dou, 658de Bat Gktrkler in hkimiyetine girmitir. 20. SLAMYETTEN NCE TRK TARH II. GKTRK DEVLET (KUTLUK) (682 - 745) 682 ylnda Kutluk Kaan tarafndan ine kar balatlan bamszlk mcadelesi sonucu tkende kurulmutur. Devlete Kutluk, kendisine de devleti toparlayan, derleyen anlamna gelen lteri nvan verilmitir. En parlak dnem Bilge Kaan ve Kltigin kardeler dneminde yaanmtr. Bu dnemde devlet en geni snrlarna ulamtr. Tonyukuk ise bu dnemin nl veziri ve genel siyasi danmandr. 21. SLAMYETTEN NCE TRK TARH II. GKTRK DEVLET (KUTLUK) (682 - 745) Bilge Kaan Budizmin benimsenmesi nerisini sunar. Ancak Vezir Tonyukuk bu dinin Trklerin ulusal kimliklerini bozaca endiesiyle bu neriyi reddeder. Bu durum hkmdarlarn yetkilerinin denetlebildiini gstermektedir. Bilge Kaann lmnden sonra devlet k dnemine girmi, Basmil, Karluk ve Uygurlarn ayaklanmas sonucu yklmtr. 22. SLAMYETTEN NCE TRK TARH II. GKTRK DEVLET (KUTLUK) Gktrklerin nemi: Tarihte Trk adyla kurulan ilk devlettir. 38 harfli kendilerine zg bir alfabe kullanmlardr (lk Trk Alfabesi). Trkler arasnda millet ve devlet olma bilinci en st dzeye bu devlet dneminde ulamtr. Trk boylar ikinci kez Gktrk hkimiyetinde bir bayrak altnda toplanmtr. NOT: Bu zellikler Gktrklerin milliyeti (ulusu) ynlerini ortaya koymaktadr. 23. SLAMYETTEN NCE TRK TARH II. GKTRK DEVLET (KUTLUK) Gktrklerin nemi: Trk tarihinin bilinen en eski Trke yazl belgeleri olarak kabul edilen Gktrk (Orhun) Kitabeleri Kutluk Devleti zamannda Bilge Kaan, Kltigin ve Vezir Tonyukuk adna dikilmitir. Kitabelerin konusu; Trklerin siyasi yaantlar ve Trk hkmdarlarnn halka kar sorumluluklardr (Sosyal Devlet anlay). Yazl amac ise; gemite yaplan hatalarn tekrarlanmamasdr. Trklerde posta tekilatn ilk olarak Gktrkler kurmulardr. 24. SLAMYETTEN NCE TRK TARH UYGURLAR (745 - 840) Bilge Kl Kaan tarafndan kurulmutur. Balangta devletin merkezi tken olmusa da daha sonralar bakent Ordu - Balk (Karabalasagun) ehrine alnmtr. Uygurlar Orta Asya hakimiyetini salayarak ini vergiye balamlardr (Talas Sava sonucunda). Mani dininin yan sra Budizm dinini de kabul eden Uygurlar, bu dinlerin baz yasaklarndan dolay hayvancl terk ederek tarm ve ticaretle uramlardr. Bunlarn bir sonucu olarak da gebe hayat terk etmiler ve yerleik hayata gemilerdir Din deitiren ilk Trk devletidir. 25. SLAMYETTEN NCE TRK TARH UYGURLAR (745 - 840) Uygurlarn nemi: Yerleik hayata geen ilk Trk topluluudur. Yerleik hayatn bir sonucu olarak saraylar, tapnaklar gibi kalc mimari eserler brakmlardr. Yerleik yaamn bir sonucu olarak gebe kltr terk etmiler ve sava zelliklerini kaybetmilerdir. Fakat bilimsel ve kltrel etkinliklerde bulunarak uygarlk olarak ileri gitmilerdir. Uygurlar ayrca pusula ve ipek imalatn da inlilerden renerek uygulamlardr. 26. SLAMYETTEN NCE TRK TARH UYGURLAR (745 - 840) Uygurlarn nemi: Uygurlar, 18 harfli kendilerine zg alfabeyi kullanmlardr. Ayrca inlilerden klie matbaay alp kullanmlar ve ilk Trke kitaplar basmlardr. Mani dininin terimlerini Trkeye evirmilerdir (milli benliklerini korumak iin). Bunun yannda kat imalathaneleri de amlardr. 12 Hayvanl Trk Takvimini yapmlardr. 27. SLAMYETTEN NCE TRK TARH UYGURLAR (745 - 840) Uygurlarn nemi: Kendilerine ait Karabalasagun Yaztlar ve ine-Usu Yaztlar vardr. Minyatr denilen bir tr resim sanatn gelitirmilerdir. Orta oyunu da Uygurlara aittir. Uygurlar fresk (duvar resmi) sanatnda ok ileri gitmilerdir. Uygur ehirlerinde eitli dinlere ait mabetlerin yan yana olduu grlmektedir. Bu durum Uygurlarda ibadet zgrl olduunu gstermektedir. 28. SLAMYETTEN NCE TRK TARH UYGURLAR (745 - 840) NOT: Uygur kltr Moollar arasnda yaylm ve Moollarn Trklemesinde etkili olmutur. Kt ve matbaay kullanan ilk Trk devleti Uygurlardr. 29. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DER TRK BOYLARI VE DEVLETLER ASYADA DEVLET KURANLAR 1. AKHUNLAR (EFTALTLER) Kken itibariyle Asya Hunlarna dayanmaktadr. V. yzyln ikinci yarsnda Afganistan ve Kuzey Hindistan blgesinde gl bir devlet olarak ortaya kmtr. 567de Sasani - Gktrk ittifak sonucunda yklmtr (pek Yolu iin). 30. SLAMYETTEN NCE TRK TARH 2. TRGLER Bat Gktrklerin bir koluna mensupturlar. VII. asrn ortalarnda glenmilerdir. Ancak II. Gktrk Devleti kurulunca bu devlete balanmlardr. Emevilerle mcadele ederek slamiyetin douya (Orta Asya) yaylmasn geciktirmilerdir. Uygurlardan sonra ikinci olarak yerleik yaama geen topluluktur. Ayrca hkmdarlar adna para bastran ilk Trk topluluudur (madeni para). 766da Karluklarn hakimiyetine girmilerdir. 31. SLAMYETTEN NCE TRK TARH 3. KARLUKLAR Gktrklerin bir kolu olmasna ramen bu devletin yklmasnda etkili olmutur. 751 ylndaki Talas Savanda Mslman Araplarla birlikte inlilere kar mcadele etmitir. Karluklar slamiyeti benimseyen ilk Trk topluluudur. Karluklar, Moollara itaat eden ilk Mslman Trk topluluudur. Karluklar, ilk Mslman Trk devleti olan Karahanllarn kurulmasnda da etkili olmutur (840). 32. SLAMYETTEN NCE TRK TARH 4. KIRGIZLAR 840ta Uygurlar ykarak bamsz bir devlet haline gelmilerdir. 920de Karahitaylar tarafndan yklmlardr. 13. yzylda Moollarn hkimiyetine girmilerdir (Moollara itaat eden ilk Trk topluluudur). Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra gnmzde Krgzistan olarak varln devam ettirmektedir. Manas Destanlar (en uzun destanmz) ve Yenisey Antlar ile nldrler. 33. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI SBRLER (SABARLAR) V. ve VI. yzyllarda Bat Sibirya ile Kafkaslarn kuzeyinde etkili olmulardr. Bizans ve Sasanilerle temasta bulunmulardr. 558 ylnda Avarlar tarafndan yklmlardr. Sibirler Anadoluya ikinci Trk aknlarn yapan Trk topluluudur. 34. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI HAZARLAR VI. ve X. yzyllar arasnda Volga kylar ve Krm arasnda hkm srmlerdir. Bizans, Sasani ve Drt Halife dneminden itibaren slam Devletiyle temas kurmulardr. Hz. Osman Dneminden itibaren Bizansn kkrtmas sonucu Mslman Araplarla savamaya balamlardr. NOT: Mslman Araplarla ilk savalar bu dnemde balamtr. 35. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI HAZARLAR slamiyetin Kafkaslara girmesini ve Rusyada yaylmasn engellemilerdir. Peenek saldrlar sonucu Hazarlar 965te Kiev Ruz Knezlii tarafndan yklmlardr. Hazarlar ynetim kadrosu olarak Musevilii benimseyen ilk ve tek Trk devletidir. Hazarlar arasnda Gktanr, Hristiyanlk, slamiyet, Musevilik gibi dinler de yaylmtr. 36. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI AVARLAR (JUAN JUANLAR)(568 - 805) Hem Asyada hem de Avrupada devlet kurmulardr. Gktrklerin 552de Orta Asyada kurulmasyla, Batya g ederek Macaristan topraklarna hkim oldular. Sasanilerle ibirlii yaparak 619 ve 626da stanbulu kuatmlar ama alamamlardr (ilk defa). 805te Franklar tarafndan yklmlardr. 37. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI AVARLAR (JUAN JUANLAR)(568 - 805) Yerli topluluklarla kaynaarak Hristiyanlamlar ve milli benliklerini yitirmilerdir (Hristiyanl kabul eden ilk Trk devletidir). Avarlar, Avrupada zellikle Germen ve Slav kavimleri zerinde etkili olmulardr (devlet idaresi ve askerlik alannda). Ayrca Dou ve Orta Avrupann etnik haritasnn ortaya kmasnda da Avarlarn etkisi byktr. 38. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI BULGARLAR Ouz Trklerinin bir koludur. lk devletlerini Karadenizin kuzeyinde Byk Bulgarya olarak kurmulardr, ancak Hazarlarn basksyla 2ye ayrlmlardr. Tuna Bulgarlar Balkanlara yerleerek burada Ortodoks Hristiyanl resmi din olarak kabul etmilerdir. Tuna Bulgarlar Bizansla sk sk mcadele ierisine girmiler ve stanbulu kuatmlardr (stanbulu kuatan ikinci Trk topluluudur.). 39. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI BULGARLAR Tuna Bulgarlar zamanla milli benliklerini kaybetmiler ve Slavlamlardr. Bugnk Bulgarlarn atalardrlar. dil Bulgarlar ise Volga boylarnda devletlerini kurmulardr. Ticaretle uramalarnn sonucunda Mslman tccarlarla ilikiye girmiler ve sonunda 10. asrn banda slamiyeti kabul etmilerdir. 13. yzylda nce Moollarn daha sonra da Altnordu Devletinin hkimiyetine girmilerdir. Bugnk Kazan Trklerinin atasdrlar. 40. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI MACARLAR Peeneklerin basksyla batya g eden Macarlar IX. Asrn sonlarna doru bugnk yurtlarna gelmilerdir. Hristiyanln Katolik mezhebini benimseyen Macarlar Ortaan sonlarna doru gl bir devlet olarak ortaya kmlardr. 41. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI MACARLAR Osmanl Devletinin Balkanlardaki en gl rakibi olan Macarlar 1526 Moha Meydan Muharebesinden sonra Osmanlya balanmtr. Macaristan topraklarnn byk bir blm 1699 Karlofa Antlamasyla Avusturyaya braklmtr. Macaristan, I. Dnya Savandan sonra Avusturyadan ayrlm, bamsz bir devlet olmutur. 42. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI PEENEKLER IX. Asrn sonlarnda Hazarlarn ve Uzlarn basks sonucu Don - Dinyeper nehirleri arasna ekilmilerdir (Ruslarn Karadenize inmelerine engel olmular ve Balkanlarda yaylmalarna izin vermemilerdir.). Daha sonraki dnemlerde Tuna nehrine kadar olan geni bir alana hkmetmilerdir. Bir sre Bizans hkimiyetinde yaamlardr, yine bu devlet tarafndan yklmlardr. 43. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI UZLAR (OUZLAR) Trklerin en kalabalk ve en aktif kolunu oluturmaktadr. Ouzlarn slamiyeti kabul etmeyen kolu, Balkanlara geerek Hristiyanl benimsemitir. Mool istilasndan kaanlar da Anadoluya gelip yerlemilerdir. Seluklu ve Osmanl gibi byk Trk devletlerinin kurucu unsuru olmulardr. IX. Asrda Balkanlarda grlen Uzlar; Peenekler, Kumanlar ve Bizansn basks altnda kalmtr. Bu nedenle blgede nemli bir siyasi varlk gsterememilerdir. Ouzlar dier Trk boylar gibi Hazar Denizinin kuzeyinden Batya g etmemitir. 44. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI KUMANLAR (KIPAKLAR) XI. Yzyl sonlarna doru Mool basks nedeniyle Dou Avrupa ve Bat Sibiryaya yaylmlardr. slam kaynaklarnda bulunduklar blgeler Det-i Kpak olarak adlandrlmtr. Ruslarla mcadeleleri Rus gor Destanna konu olmutur. Altnorda Devletinin temelini oluturmular, Moolllarn Trklemesinde etkili olmulardr. Ouzlarla mcadeleleri Dede Korkut Hikyelerinin domasna neden olmutur. 13. yzyla kadar siyasi varlklarn srdrmlerdir. Bu yzylda Moollarn saldrsyla yklmlardr. 45. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI KUMANLAR (KIPAKLAR) NOT: Karadenizin kuzeyinde hkimiyet kurmu olan Trk kavimleri, Ruslarn glenip Karadeniz kylarna inmelerine engel olmulardr. 46. SLAMYETTEN NCE TRK TARH SLAMYET NCES TRK DEVLETLERNDE KLTR VE UYGARLIK DEVLET YNETM Eski Trklerde devlet il veya el olarak isimlendirilmitir. Devlet boylarn bir bayrak altnda toplanmas ile oluan federal (federatif) bir yapya sahipti. Devletin banda hanedana mensup Han, Hakan, Kaan, dikut, any, Tanhu, Yabgu (kanat yneticisi), lteber (Uygur), lteri, Erkin, gibi nvanlar kullanan bir hkmdar bulunurdu. 47. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU slamiyet ncesi Trklerde devlet bakanlar eitli unvanlar tard. Aadakilerden hangisi bu unvanlardan biridir? A) ad B) Kaan C) Tigin D) Tudun E) Sba CEVAP: B 48. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU Orta Asyada kurulan Trk devletlerinde, I. Kaan II. Tudun III. Han IV. Hakan nvanlarndan hangileri hkmdarlar iin kullanlmamtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I ve IV CEVAP: B 49. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DEVLET YNETM Hkmdarlk (bamszlk) sembolleri ise; Ota (hkmdarlk adr), rgin (taht), Tu (sancak), Kotuz sorgu Tabl (apkaya taklan at kuyruu - mifer), Nevbet (davul), Yarl (ferman - buyruk), Yaydr (Ok; hkmdarlk sembol deildir, ball gsterir.) 50. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DEVLET YNETM Devleti ynetme yetkisinin tanr tarafndan hanedana verildiine inanlrd, bu yetkiye de Kut denirdi (Tanr Kral anlay grlmezdi.). Kutun babadan oula getiine inanlrd. Bu nedenle hanedana mensup her erkek ocuun devleti ynetme hakk olduu gibi, kan da kutsal saylmtr. Yani kut anlayna gre lke (devlet) hanedann ortak maldr. 51. SLAMYETTEN NCE TRK TARH NOT: Bu anlaya ayn zamanda veraset (saltanat) sistemi deniyordu. Bu durum taht kavgalarna ve kurulan Trk devletlerinin ksa srede yklmasna neden olmutur. 52. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU Trk Devletlerinde, I. taht kavgalarnn ortaya kmas, II. topraklarn, gelirlerine gre blmlere ayrlmas, III. eitli dinlere inanlmas durumlarndan hangileri lkenin hkmdar ailesinin ortak mal olmas tresinin sonular arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III CEVAP: A 53. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU slamiyetten nceki Trk Devletlerinde, hkmdarn egemenlik hakk ile ilgili olarak aadakilerden hangisine inanlrd? A) Halk tarafndan verildiine B) Kurultay tarafndan verildiine C) Byk devletler tarafndan verildiine D) Bakalarndan zorla alndna E) Tanr tarafndan verildiine CEVAP: E 54. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DEVLET YNETM Hkmdarn grevleri; Orduya komuta etmek, Treyi uygulamak, Adaleti salamak, Halk korumak, Toy dzenlemek ve Kurultaya bakanlk etmektir. Devlet merkezine Ordu denilmitir. 55. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DEVLET YNETM kili Devlet Tekilat: Bu ynetim tarznda hkmdar ynetimi kolaylatrmak iin lkeyi Sol (Dou) ve Sa (Bat) olmak zere ikiye ayrrd (Federal devlet anlay). kili devlet ynetiminde hkmdarlar genelde Dou (merkez) blmnden devleti ynetirken Bat blmnde de hanedana mensup Yabgular bulunurdu. 56. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DEVLET YNETM Devletin ikiye blnerek yaplandrlmasnda; Taht kavgalarn engellemek istei, Ynetimi kolaylatrmak dncesi, etkilidir. NOT: kili Ynetim ilk kez I. Gktrk Devleti tarafndan uygulanmtr; Douyu Bumin Kaan, Baty stemi Yabgu ynetmitir. 57. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU lk Trk devletlerinde yabgu i ilerinde serbest, d ilerinde doudaki hakana balyd. Bu durumun aadakilerden hangisine kant olduu savunulabilir? A) Hakann i ilerine, d ilerinden daha az nem verdiine B) Komu devletlerin gl olduuna C) lkenin federal bir yapya sahip olduuna D) Hakandan sonra tahta kma hakknn yabguya ait olduuna E) Trklerin Gk-Tanr inancnn dndaki inanlara da ak olduuna CEVAP: C 58. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DEVLET YNETM Devlet ynetiminde Hakann yannda Hatun ad verilen eleri de yer almtr. Hatunlarn eli kabul trenlerine ve Kurultay toplantlarna katldklar grlmtr. NOT: Bu durum Eski Trk Devletlerinde kadnn da ynetime katldn ve hkmdar temsil etme haklarnn olduunu gstermektedir. 59. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DEVLET YNETM Eski Trklerde nemli devlet ileri Kurultay ad verilen mecliste grlrd. Kurultay boy beyleri, hakan, hatun, hanedan mensuplar, hkmet yeleri, halk (kn) ve zaman zaman da bal devletlerin yneticilerinden oluurdu. Meclise katlma hakkna sahip olanlara Toygun denirdi. Meclis, devlet maviri anlamna gelen Ayguc tarafndan ynetilmekteydi (hakan katlmad zamanlarda). 60. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DEVLET YNETM Kurultayda son sz hkmdara aitti. Bu ynyle Kurultay bir danma meclisine benzemektedir. Meclis her yln dokuzuncu aynda genel toplant yapard. Bu toplantda hayvanlarn ve halkn (Kn) saym sonular, ordunun durumu ve genel sorunlar grlrd. Meclis ylda iki kez ilkbahar ve sonbaharda toplanrd. 61. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DEVLET YNETM Kurultayn ayn zamanda hakan seme, yarglama ve dini trenlere katlma gibi grevleri de vard. Devlet ynetiminde hakan sonsuz yetkilere sahip olarak grnse de yetkileri Tre ad verilen yazsz hukuk kurallaryla snrlandrlmtr. Hakann treye gre en nemli grevi halknn huzur ve refahn salamakt. 62. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU I. Toy II. Kurultay III. l Yukardakilerden hangileri slamiyetten nce kurulan Trk devletlerinde siyasi, ekonomik, kltrel ilerin grlp karara baland meclistir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III CEVAP: D 63. SLAMYETTEN NCE TRK TARH TOPLUM YAPISI Trk toplumu; Ogu: Aile Urug: Soy (Aileler birlii) Bod (Boy): Kabileler Bodun: Millet denilen birimlerden oluuyordu. 64. SLAMYETTEN NCE TRK TARH TOPLUM YAPISI Boylarn banda Beyler bulunurdu. Boylarn birlemesiyle (siyasi olarak rgtlenmesiyle) devlet (il) oluurdu. Her boyun ayr bir damgas (hayvan, eya ve mezar talarnda bulunan iaret), Ongunu (sayg duyduu bir hayvan Totemcilik) ve sava naras vard. Budunlar boylar birlii olarak da bilinir. Akbudun (Yneten), Karabudun (Ynetilen) eklinde ayrm vardr. 65. SLAMYETTEN NCE TRK TARH TOPLUM YAPISI Eski Trklerde kleci bir toplum yaps yoktu. Bundaki temel etken; toprak zerinde zel mlkiyet anlaynn olmamasdr, yani topran devletin mal saylmasdr. Ekonominin hayvancla dayanmas, gebe hayatn benimsenmi olmas, toprak zerinde aristokratik yani imtiyazl bir snfn domasn engellemitir (Hanedan dnda). Ayrca din adamlar snf da yoktu. Eski Trk toplumlarnda Ataerkil bir aile yaps vard, tek ele evlilik esast. Kadn da erkek gibi sosyal hayatta ve ekonomik etkinliklerde yer alrd. Evliliklerde kadnn da miras hakk bulunurdu. 66. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ORDU Eli silah tutan herkes asker kabul edilmitir. Askeri bir toplum yapsnn ortaya kmasnda Trklerin bozkrlarda srdrdkleri gebe hayat tarz etkili olmutur. Ordu, Mete Han tarafndan oluturulan Onluk Sisteme gre oluturulmutur. En kk askeri birim 10 kiiden (Manga), en by 10 bin kiiden olumaktayd, buna da Tmen denilmekteydi. 67. SLAMYETTEN NCE TRK TARH ORDU NOT: Dzenli ve disiplinli ilk Trk ordusunun kurucusu Mete Handr. Bu nedenle Metenin tahta k tarihi olan M.. 209 yl Trk Kara Kuvvetlerinin kurulu tarihi olarak kabul edilmitir. Ordu - Millet anlay Trk milletinin gnmze kadar getirmi olduu bir zelliktir. Trklerin farkl kltrlerden en az etkilendikleri alan askerlik ve ordudur. kinci olarak da devlet tekilat gelmitir. in, Roma, Bizans, Rus ve Mool ordularnn tekilatlanma biimlerinde Trk ordu tekilatnn etkisi byktr. 68. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU Trklerin tarih boyunca deiik lkelerde yerlemeleri, eitli alanlarda farkl boyutlarda gelimeler gstermelerine neden olmutur. Aadaki alanlarn hangisinde, bu farklln en az olduu savunulabilir? A) Din B) Ekonomi C) Askerlik D) Sosyal yaam E) Sanat CEVAP: A 69. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DN VE NANI Tabiat gleri kutsal kabul edilmitir (Totemizm). Totemlerine Ongun adn vermilerdir. Bunlar; ift bal kartal, bozkurt, kartal ve ejderhadr. Bununla birlikte lm byklere ve atalara ait hatralar kutsal saylr ve sayg gsterilirdi. Buna da Atalar Klt denirdi. En byk tanr, Gk Tanr idi (Tek tanrl inan). 70. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DN VE NANI Eski Trklerde Tanr (Gk Tanr) sonsuz, soyut ve herhangi bir ekle sokulamaz. Bundan dolay Trklerde putuluk olmad gibi putlar korumak iin yaplan tapnaklar da yoktu. Ayrca tapnak inanlar Trklerin klasik gebe yaam tarzna da aykryd. lmden sonraki hayata inanlmtr. Trkler bu nedenle llerini deerli eyalaryla birlikte gmmlerdir. Bunun yannda Mumyaclk da gelimemitir, nk bedenen deil ruhen dirilmeye inanlmtr. 71. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU Aadakilerden hangisi slamiyetten nce, Trklerde len kiinin eyalaryla birlikte gmld mezara verilen addr? A) Yu B) ad C) Kurgan D) Toy E) Tigin CEVAP: A 72. SLAMYETTEN NCE TRK TARH DN VE NANI NOT: Uygurlar Mani ve Budizm dinlerini, Trgiler Budizmi, Avarlar, Macarlar, Tuna Bulgarlar, Peenekler, Kumanlar ve Uzlar Hristiyanl benimserken, Hazarlar Musevilii; Ouzlar, Karluklar, dil Bulgarlar ve Yamalar slamiyeti kabul etmilerdir. Din deitiren ilk Trk devleti Uygurlardr. Trklerin yaayna en uygun din slamiyet olmutur. Bu nedenledir ki dier dinleri kabul eden Trk topluluklarnn birou milli benliini kaybetmitir. 73. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU Gktrk Devletinde, Bilge Kaann Budist tapna yaptrma isteine Vezir Tonyukuk, Budizmi benimsemenin Trklerin mcadeleci ruhunu kaybetmelerine neden olaca dncesiyle kar kmtr. Yalnz bu bilgiyle, I. toplumun din aray ierisinde olduu, II. kaann kararlarnn sorgulanabildii, III. din deitirmenin yaam biimini etkiledii durumlarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III CEVAP: D 74. SLAMYETTEN NCE TRK TARH HUKUK Tre ad verilen yazsz hukuk kurallar geerliydi. Trenin kurallar kesindir, treye hkmdar bata olmak zere kimse kar gelemezdi. Btn devlet ileri treye gre yaplrd. Gnlk hayatta ve aile iinde bile trenin dna klamazd. Devlete bakaldrma, ordudan kama, adam ldrme ve namusa tecavz etme gibi byk sularn cezas idamd. Hrszlara ald nesnenin on kat detilirdi (tazminat alnrd.). 75. SLAMYETTEN NCE TRK TARH HUKUK NOT: Yazl hukuku balatan ilk Trk devleti Uygurlardr. Treyi korumak ve uygulamak devletin, dolaysyla da hkmdarn greviydi. Hkmdarn bakanlk ettii ve siyasi sulara bakan mahkemeye Yargu (Yksek Devlet Mahkemesi) ad verilirdi. Yarganlar (Yarguclar) idaresindeki mahkemeler ise adli sulara bakarlard. 76. SLAMYETTEN NCE TRK TARH EKONOMK HAYAT Uygurlara gelinceye kadar gebe hayat nedeniyle hayvanclk ve hayvan rnleri ekonomik etkinliklerin ve ticaretin temelini oluturuyordu. Ekonomik yaama bal olarak eitli kltrel etkinlikler dzenlenmitir. Bunlar; Nevruz, rs - Sara ve Bahar bayramlardr. Hayvancla bal olarak dokumaclkta gelimitir. Dnyann en eski hals Altaylarda Pazrk Kurgan'nda ortaya karlmtr. 77. SLAMYETTEN NCE TRK TARH EKONOMK HAYAT NOT: Trklerin dnya medeniyetine en byk katklarndan biri olan hal dokumacln ilk balatanlar Asya Hunlardr. Trklerde uzun sre para kullanlmamtr; miktar olduka snrl olan hkmdarn mhrn tayan Kamdu denilen bez paralar para yerine kullanlmtr. II. Gktrk (Kutluk) Devleti; kendilerine ait ilk ipek paray kullanmlardr. Trgiler; kendilerine ait ilk madeni paray (Yarmak) bastrmlardr (Baz kaynaklarda Gktrkler). 78. SLAMYETTEN NCE TRK TARH EKONOMK HAYAT Savalarda elde edilen ganimetler ve devletlerden alnan vergiler de nemli gelir kaynaklar arasndayd. Trklerde verginin temelini gebe yaamdan dolay hayvan vergisi oluturmutur. Uygurlarla birlikte toprak ve mesken vergisi de eklenmitir. Orta Asyada hkm sren Trk devletlerinde ekonomik alanda pek Yolunun da byk nemi vard. Bu yoldan gelen kazan iin evre lkelerle youn mcadeleler yaplmtr. 79. SLAMYETTEN NCE TRK TARH YAZI VE EDEBYAT Orhun Kitabelerine kadar yazl bir esere rastlanmamaktadr. Bunun yerine szl edebiyat gelimitir, zellikle Savlar, Sagular, Kouklar ve Destanlar nemli bir yere sahiptir; Savlar: Ataszleridir. Sagu: ller iin yaklan atlardr. Kouk: Kopuz denilen mzik aleti eliinde sylenen iirlerdir. Destanlar: Manzum halk hikyeleridir. slamiyet ncesi Trk kltr hakknda bilgiler verir. 80. SLAMYETTEN NCE TRK TARH YAZI VE EDEBYAT Eski Trklere ait nemli destanlar: Ouz Kaan Destan (Asya Hunlar) Ergenekon ve Bozkurt Destanlar (Gktrkler) Treyi ve G Destanlar (Uygurlar) Alp Er Tunga ve u Destanlar (Sakalar - skitler) Manas Destan (Krgzlar) (En uzun Trk destandr.). Dede Korkut Hikyeleri (Ouz -Kpak mcadeleleri) 81. SLAMYETTEN NCE TRK TARH YAZI VE EDEBYAT Trkler tarih boyunca Gktrk, Uygur, Sod, Brahmi, Sryani, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullanmlardr. Gktrk (Orhun) Alfabesi 38 harflidir ve Orhun Kitabeleri bu alfabeyle yazlan ilk belgelerdir (Trk Tarihinin ilk alfabesi). Uygur Alfabesi 18 harflidir ve hazrlanmasnda Sod Aalfabesinden yararlanlmtr. Arap Alfabesi slamiyetin kabulyle birlikte ilk defa Karahanllar ve Gazneliler tarafndan kullanlmaya balanmtr. Seluklular, Beylikler ve Osmanllar da bu alfabeyi kullanmlardr. 82. SLAMYETTEN NCE TRK TARH YAZI VE EDEBYAT Latin Alfabesi, Cumhuriyetin ilan sonrasnda kabul edilmitir. Kiril Alfabesi, SSCB hkimiyeti altnda yaayan Trk topluluklar tarafndan kullanlmtr. Uygurlar dneminden kalan en nemli eserlerden biri olan Altn Yaruk, inceden Uygur Trkesine evrilmitir, dini bir eserdir. Ayrca Sekiz Ykmek ve ki Karde Hikyesi de nl Uygur metinleri arasnda yer alr. 83. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU Aadakilerden hangisi yazy ilk kullanan Trk devletidir? A) Hazarlar B) Uygurlar C) Gktrkler D) Akhunlar E) Karluklar CEVAP: C 84. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU Aadaki alfabelerden hangisi Trklere zgdr? A) Sogd B) Kiril C) Orhon D) Latin E) Sanskrit CEVAP: C 85. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU Aadakilerden hangisi Gktrklerde, devlet adamlarnn millete hesap vermesi, devlet ve halkn karlkl olarak grevlerinin belirtilmesi konularn iermektedir? A) Orhun Yaztlar B) Karabalgasun Yaztlar C) Ouz Kaan Destan D) ehname E) Manas Destan CEVAP: A 86. SLAMYETTEN NCE TRK TARH RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Orhun Yaztlarnn Trk tarihi asndan nemini belirleyen zelliklerden biri deildir? A) Trk adnn gemesi ve Trke yazlm olmas B) Hun tarihiyle ilgili ayrntl bilgi vermesi C) Trk yazsnn en eski alfabesiyle yazlm olmas D) Siyasi bir beyanname eklinde olmas E) VIII. yzylda yazlm olmas CEVAP: A 87. SLAMYETTEN NCE TRK TARH BLM VE SANAT slamiyet ncesi Trk toplumlarnda Uygurlara gelinceye kadar sanat, tanabilir eya zerinde younlamtr, bunun nedeni; gebe yaam tarzdr. Sanatta hayvan figrleri ve bunlarn birbirleriyle mcadelesi nemli yer tutmutur (sanat yaam koullarn yanstmtr.). Buna Trk resim sanatnda Hayvan slubu denilmitir. lk defa skitler (Sakalar) tarafndan kullanlmtr. 88. SLAMYETTEN NCE TRK TARH BLM VE SANAT Dokumaclkta da (hal) olduka ileri gidilmitir. Uygurlardan nce adr sanat, maden ilemecilii ve deri ilemecilii gelimitir. Uygurlarla birlikte yerleik hayatn etkisiyle kalc mimari eserler meydana getirilmitir. Bunlara rnek olarak saray, tapnak ve ev kalntlar gsterilebilir. Minyatr sanatnn temelini de Uygurlar atmtr (kat tahta zerine yaplan resim). 89. SLAMYETTEN NCE TRK TARH BLM VE SANAT Trk sanatndaki ilk heykel rnekleri balbal talar olarak kabul edilir. Fresk (duvar resmi) sanatna da Uygurlarda rastlanmtr. Trklerde Astronomi bilimi gelimitir (12 Hayvanl Trk Takvimi). Bu takvim Gne Yl esasldr ve 1 yl 365 gn 6 saatten oluur. Her yla bir hayvan ad verilmitir. Aylar rakamla ifade edilmitir. 90. SLAMYETTEN NCE TRK TARH BLM VE SANAT Trklerin gnmze kadar kullandklar takvimler ise unlardr: Oniki Hayvanl Trk Takvim Hicri Takvim Celali Takvim (Melikah Dneminde hazrlanm ve B. Seluklu Devleti tarafndan kullanlmtr.) Rumi Takvim (Osmanl Devleti tarafndan mali ilerde kullanlmtr.) Miladi Takvim