Wijnbouw en

Geurt van Rennes

‘global warming’

zonnecyclus

400.000 jaar klimaat

Variatie & verandering

Laatste ijstijd• Henri Enjalbert ontdekte dat Albanië,

Griekenland en de Griekse eilanden en het zuiden van Dalmatië met het huidige Bosnië-Herzégovina wellicht de plekken zijn waar de druif de ijstijden overleefde.

Geschiedenis• 6000 BC

Caucasus en Mesopotamië.

• 5000 BC verspreiding in midden oosten, o.a. Egypte en rond Zwarte zee door Feniciërs

Oudste wijnmakerij

• 4000 BCArmenië

Door archeologenontdekt in 2012

Fenyciers

Kreta & Grieken• 2000 BC

Kreta en in Griekenland

• 1700 BCIn Egypte worden amforen met wijn als grafgiften met de overledenen meegegeven.

Egypte

Kelten• De Allobroges (Keltische stam - van de Isère

tot Meer van Genève, en van de Savoie tot de linkeroever van de Rhône.) Hun territorium bestond uit zeer vruchtbare gronden in de Rhônevlakte en diepe bossen ten oosten, waar zij leefden van landbouw (tarwe, rogge) en ook wijn van de ‘Allobrogica’-druif. Sleutel tot noordelijke wijnbouw.

Romeinen• 500 BC, het volledige Middellandse

zeegebied; Italië, Frankrijk, Spanje, Portugal, noord Afrika

• Romeinen verspreiden wijnbouw door hun hele rijk. Duitsland tot de Rijn, België en zuidelijk Engeland.

‘Allobrogica’-druif

V. silvestris?

Romeinen

GalliëDe Romeinen verspreiden de druiventeelt tot in

Gallië, langs de Rhône, tot aan de rand van het klimaat waar de wijnstok gedijt (streek van Trier in Duitsland).

Het houten vat, uitgevonden door de Galliërs zou de amfora gaan vervangen, aangezien die makkelijk brak bij het vervoer in karren.

Karel de Grote• Bingen -> oversteek van de Rijn• Ontwikkeling van de wijnbouw in het Rijnland.• Druiven gaan ‘halen’ in Bourgogne; de

Burgunder-sorten.

Capitulare de villis Daar waar druiven rijpen moeten

wijnstokken worden geplant, netheid moet heersen in de

verwerking van wijn, de wijn mag niet worden opgeslagen

in huiden en dat kransen de ‘Straußwirtschaften‘,

moeten markeren.

Abdijen en de Kerk

• Christelijke geloof verspreiding naar/in het noorden.

• Kerkelijke ritus.

In onze streken

• 871een oorkonde vermeldt een wijngaard bij de kapel van Sint-Salvator bij Aken.

• 968Wijngaarden bij Maastricht worden vermeld in een beschrijving van de goederen van de Frankische koningin Gerberga.

Middeleeuwen

Middeleeuws optimum

De Middeleeuwen waren plm 0,3°C warmer dan de tijd waarin we nu leven. Dat is de conclusie van een recente Amerikaanse studie naar de geschiedenis van het klimaat in de afgelopen 2000 jaar.

Middeleeuws optimum

• De hoge temperaturen tijdens de middeleeuwse warme periode lieten de Vikings toe IJsland en Groenland te koloniseren, en de Oostkust van Canada te bereiken.

1300 - 1400

- Wijnbouw tot aan Bad Doberan aan de Oostzee.

De wijnbouw in Duitsland was maximaal:- ca. 300.000 ha (drie maal zo veel als

tegenwoordig)

1550 – 1700kleine ijstijd

Kleine ijstijd

• De ‘kleine ijstijd’ heeft de wijnbouw in onze regionen een eerste zware slag toegebracht.

• De bevroren wijngaarden werden gerooid en gebruikt om er andere gewassen aan te planten.

1730

Zonneactiviteit

1800 - 2000

Kadaster en straatnamen

1816

Uitbarsting stratovulkaan

Tambora

1815

• 1815 – 11 april. Uitbarsting stratovulkaan Tambora, op Sumbawa.

• De erupties (7 op de vulkanische explosiviteitindex) waren vier keer zo krachtig als de Krakatau in 1883, 52.000 keer de Hiroshima bom,duurden drie maanden.

• Schatting 12.000 mensen directe doden, > 100.000 mensen stierven door hongersnoden .

Winter 1815-1816 bevriezen noordelijke wijngaarden

‘Het jaar zonder zomer’• 1816 effecten wereldwijd.• In ook in Europa veel misoogsten.• Daling van de jaartemperatuur met

ongeveer -3°C. • In de winter van 1815-1816 was de

invloed op de temperatuur nog groter. Wijngaarden bevroren en wijnbouw verdween uit onze regionen volledig.

• Geen heraanplant wijngaarden. Hongersnood -> alle beschikbare grond voor voedselproductie.

• In juni 1817 lag de gemiddelde prijs voor de meest geconsumeerde voedingswaren ongeveer op 2½ keer het niveau van 1815.

• In Europa 200.000 doden als direct of indirect gevolg van het jaar zonder zomer.

• De ontwikkeling van de fiets, aanvankelijk nog loopfiets, omdat in zeer veel paarden van de kou en honger waren gestorven.

Van Dalton minimum naar Modern maximum

1800 - 2000

Koolstofdioxide

• Er zijn veel onderzoeken die aantonen dat de menselijke activiteit, met name de uitstoot van koolstofdioxide, aan de basis van de opwarming ligt.

• Er zijn echter ook wetenschappers die overtuigd zijn van grotere cycli zoals ijstijden en zonneactiviteiten die aan de basis liggen.

• Hoe dan ook is de opwarming een feit!

KNMI in de Bilt en KMI in Ukkel bevestigen dit.

Wat betekent dat voor wijnbouw ?

1964 20

10

1°C warmer in 20 jaar tijd

Canary in the coal mine

I Effecten van klimaatverandering op wijndruiven

• De wijndruif is van alle teelten wellicht de meest klimaatgevoelige. We moeten ons realiseren wat de opwarming voor de druivelaar betekend. De opwarming heeft invloed op de groei en productie en kwaliteit van bestaande druivenvariëteiten.

• Onvoldoende winterrust -> minder goede knopvorming.

• Vorstrisico en schade door zomerstormen en hagelbuien.

• Suiker (-> alcohol) neemt toe en de zuren nemen af.

• De geschiktheid van variëteiten in huidige wijngebieden wijzigen.

• Invloed op gebruikte variëteiten en wijntype.• Grote commerciële gevolgen en aanpassing

van wetgeving.

Jaarlijks gem. 10°C en 20°C isothermen

GDD• Q dagen met zon en gem. dagtemp. > 10°C. • Het aantal GDD punten bepalen we als volgt:

(HT + LT) / 2 – -10°C=GDD • Door al deze punten op te tellen kunnen we

bepalen of het klimaat voor wijnbouw geschikt is. Er zijn meer dan 1200 GDD punten nodig.

GDD

Warmer ≠ beter

Gematigd zeeklimaat

Veel zonne-energie en koel

Noordelijke wijngebieden met een gematigd zeeklimaat hebben:– in de zomer veel licht (lange dagen)– redelijk koele zomers– frisse nachten tijdens de rijpingsfase– zachte winters

Ampelografie• De ordening van de wijndruiven gebeurt naar

vorm en uiterlijke kenmerken.• De russische ampélograaf A. M. Negrul deelt

druiven in naar drie grote groepen ecolo-geografische cépages, de proles.

• Aan het einde van de 19e eeuw maakte de Fransman Victor Pulliat een indeling van de druiven naar rijping gerelateerd aan Chasselas (Gutedel).

Pulliat klimaatgroepen• Vroegrijpende (cépages précoces) rijpen voor de Chasselas.• Eerste groep (cépages de première époque) rijpen gelijktijdig tot

10–12 dagen na Chaselas (o.a. Chardonnay, Pinot Gris, Gamay)

• Tweede groep (cépages de deuxième époque) rijpen ca. 2 weken, ten laatste 20–22 dagen na Chasselas. (Chenin, Sauvignon, Sémillon, Riesling, Syrah, Cabernet Franc en Merlot)

• Derde groep (cépages de troisième époque) rijpen ca. 3 weken, ten laatste 30–35 dagen na Chasselas. (Grenache en Cabernet Sauvignon)

• Vierde groep (cépages de quatrième époque) rijpen ca. 4 weken na de Chasselas.

Vitis vinifera keuze

II Invloed van klimaatverandering op wijnregio’s

Bestaande wijnstreken onderzoeken de mogelijkheden om zich aan te passen:

• Technische middelen om huidige variëteiten te behouden -> aanpassing wetgeving

• Gebruik van andere variëteiten -> aanpassing wetgeving

• Opkomst nieuwe wijngebieden en verdwijnen van andere -> aanpassing wetgeving

Bourgogne

Bordeaux

Loire

Alarm voor wijnbouw

Voor veel van de huidige wijngebieden zijn de vooruitzichten

ronduit slecht.

Pancho Campo:• “De wijnindustrie staat wereldwijd voor dramatische

aanpassingen: we zullen moeten zoeken naar nieuwe, koelere wijnzones, nieuwe irrigatiemethoden en geleidsystemen van de druiven. Veel appellaties zullen aangepaste druiven moeten planten, variëteiten die beter tegen de warmte en waterschaarste opgewassen zijn. Vroeg oogsten tijdens de warmste periodes van het jaar zullen andere pluksystemen -en strategieën vereisen en in de kelders zal er technisch nog meer gecorrigeerd worden (koelsystemen, omgekeerde osmose.) om de correcte balans alcohol/aciditeit te verkrijgen, et cetera...”

Wereldwijd

• Iedere wijnbouwer in de wereld heeft er mee te maken. Het fenomeen is zo sterk dat nu ‘Cool climate wines’ de nieuwste trend is in de wijnwereld.

• In noord Amerika zien we het belang van de wijnbouw in de staten ten noorden van Californië zoals Washington State en Oregon in belang toenemen, zeker voor bijvoorbeeld Pinot Noir.

• Kunnen niet herlokaliseren. -> Wetenschap: o.a. genetische mutaties in druiven en gisten.

BENEVITBelgisch Nederlands Vitis

wijnbouw symposium

Provinciehuis Hasselt,8 september 2011

Toekomst

Opwarming van de aarde

De opwarming van de aarde heeft grote invloed op de wijnbouw. Is er een klimatologische golfbeweging? Nu in elk geval in een periode van relatief snelle opwarming. België en Nederland volwaardige wijnlanden.

CLIMATE CHANGE WILL SERIOUSLY IMPACT THE WORLD WINE SECTOR

• Grapevines have a strict climate dependency, perhaps more than many other crops

• Climate determines wine style and quality

• Climate determines “regional” terroir

• In de Bourgogne is de oogst in de afgelopen dertig jaar steeds vroeger geweest. Men kan stellen dat de oogst over deze periode met een maand is vervroegd.

• In de Bourgogne heeft men steeds meer problemen met de Pinot noir. Als men de druiven oogst wanneer ze eigenlijk volrijp zijn hebben ze zoveel suiker, en weinig zuren, dat ze hoog in alcohol en log worden.

Temperatuur in groeiseizoen (april-oktober) telt.

Optimum, niet maximum is beste temp.

De toekomst is NU!België & Nederland liggen in de wijnbouwzone.

Antwoorden1. zoeken naar nieuwe, koelere wijnzones2. nieuwe irrigatiemethoden & geleidsystemen3. aangepaste druiven (eventueel GMO’s)4. Vroeg oogsten = andere pluksystemen -en

strategieën5. Er zal technisch nog meer gecorrigeerd

moeten / mogen worden in de kelder6. Eventueel GMO-gisten

Cool climate winesDe wereldwijde nieuwe trend.

Cool climate zones• Niet alleen de noordgrens verschuift.• Bestaande en gerenommeerde wijngebieden

ondervinden de gevolgen van de opwarming. • Zo hebben de wijnbouwers in de Bourgogne

steeds meer problemen met de Pinot Noir, een druif die niet voor niks in het zuiden ontbreekt. Pinot Noir is een typisch voorbeeld van een druif zich uitstekend leent voor wat men noemt ‘cool climate zones’. Pinot-Noir is een sprekend voorbeeld, maar de effecten spelen uiteraard ook voor andere variëteiten een rol.

”Whilst Australia has established a world-wide reputation for excellence in its fullbodied wines, many of these heavier wines originate from the warmer regions. Cool climate vines need a longer season to ripen, have lower yields, and in many ways require greater attention to achieve proper condition for winemaking. The result however, is often worth the effort, with many elegant and sophisticated wines coming from the cooler regions. The wines are generally lighter, being typically lower in alcohol than their warm climate cousins,

but appropriate varieties grown in cool climate regions are providing wines that can excel on

any world stage.”

Het is een relatief begrip. Wat voor de Carignan, die we in het zuiden van Frankrijk aantreffen, koel is, is voor de Pinot Noir zelfs veel te warm.

Suikers in de vroege zomer. Fenolen rijpen in de nazomer. Vanaf september zijn daarom zonnige dagen en frisse nachten belangrijk.

Landklimaat/zeeklimaat

Veel zonne-energie en koel

Noordelijke wijngebieden met een gematigd zeeklimaat hebben:– in de zomer veel licht (lange dagen)– redelijk koele zomers– frisse nachten tijdens de rijpingsfase– zachte winters

III Keuze van variëteit en geschiktheid

Omdat de geschiktheid van variëteiten zo sterk klimaatgebonden is zal er veel veranderen.

• Andere variëteiten in bestaande wijnregio’s • Nieuwe wijngebieden ontstaan• Het verdwijnen van bestaande wijngebieden

Rapport Franse regering - opwarming invloed op

de Franse wijnbouw.- overweegt mogelijkheid dat “terroir-” en “A.O.C.-bepalingen” aangepast zullen moeten worden.

Zelfs ‘herlokalisatie’ van A.O.C.-gebieden sluit men

niet uit.

Spanje

Frankri

jkIta

lië

Portugal

Roemenië

Duitsland

Bulgarije

Hongarije

Oostenrijk UK

Luxe

mburgBelgië

0

200,000

400,000

600,000

800,000

1,000,000

1,200,000

Ha in Europa

©Geurt van Rennes

1200 ha 120 ha

©Geurt van Rennes

“Visie zonder actie is dromen.Actie zonder visie is tijdverdrijf.Actie met visie kan de wereld

veranderen.”

Bedankt voor jullie aandacht

Climatic Research Unit

De vraag is niet of we wijn gaan maken.

• 1964 - Borgloon - Jean Bellefroid• 1967 - Slavante• 1970 - Apostelhoeve• 1972 - "Vader Daems" - "Hagelander"• 1973 – Ver. v/d Hagelandse

wijnliefhebbers. • 1985 - St Cunnibert wijngaard • 1990 - De Groote Mot• 1991 - Genoelselderen & Schorpion• 2002 - Aldeneyck• 2012 - Hex

Wat voor een wijn gaan wij maken?

Mogelijkheden voor Vlaanderen!

Grond & ondergrond

Ervaringen van

wijnbouwersin eigenstreek

©Geurt van Rennes

Hoe vinden we de juiste druif?

De wetenschap niet negeren

Als je zulke wijn kunt

maken moet je

toch niet twijfelen.

Dr. Richard Smart

opwarming mag nu wel stoppen

Zonne-energie

Er is meer dan temperatuur alleen!

Zonne-energie kmi waarnemingen

• Als gevolg van de af name van de luchtverontreiniging is de zonne-energie toegenomen.

• Zonne-energie wordt gemeten in watt. • Is sinds de jaren tachtig met 10% toegenomen.

Global dimming

• De global dimming is de vermindering van de hoeveelheid zonnestraling die het aardoppervlak bereikt die internationaal vastgesteld werd.

• Over de periode van 1951 tot 1984 is er een afname van de zonnestraling met 6,3 %. (Ukkel)

• Hierop volgde een globale stijging die internationaal door het BSRN (Baseline Surface Radiation Network) vastgesteld werd.

• Over de periode 1984 - 2006 is er een toename van de zonnestraling met 9,8 %. (Ukkel)

zonnecyclus

Zonneïrradiantie• De zonnestraling die invalt op de aarde varieert volgens de

elfjaarlijkse activiteitscyclus van de zon. Elfjaarlijkse variaties van de orde van 1 W/m2 veroorzaken temperatuursvariaties op aarde van de orde van 0.1 °C. Tijdens de periode van lage zonneactiviteit rond 1700 bestond er een kleine ijstijd waarbij de temperatuur 0.7 °C lager was dan in de tweede helft van de twintigste eeuw.

Het KMI heeft het SOVAP instrument op de Franse microsatelliet Picard sinds maart 2009. De SOVAP metingen zullen de reconstructie van de hoeveelheid zonnestraling tijdens de kleine ijstijd toelaten.

• De variatie van de zonnerradiantie over de laatste twee elfjarige activiteitscycli. (cijfers 2007)

Zonneactiviteit • Een periode met historisch lage gecombineerd

met een vulkanische winter, gevolg door meerdere vulkaanerupties waaronder deze van de Tambora. De zwaarste uitbarsting sinds meer dan 1.300 jaar.

wijn .

2000

1000

0

1500

1600

1700

1800

1900

Wijnbouw in Vlaanderen

Temperatuur

De verwachtingen

Wat zijn de verwachtingen, rekening houdend met al het voorgaande?

• Schommelingen in de oppervlaktetemperatuur (°C), voor de jaren 1000 tot 2100.

• Voor de periode van 1000 tot 1860: reconstructie (op basis van bomen, koralen, ijs…) voor het noordelijk halfrond; de rode lijn vertegenwoordigt een gemiddelde over vijftig jaar en het grijze deel de onzekerheid (dit interval is voor 95% waarschijnlijk correct).

• Voor de periode van 1860 tot 2000: gemeten waarnemingen van het gemiddelde voor de wereld; de lijn geeft het gemiddelde per decennium aan.

• Voor de toekomst: projecties voor 6 uitstootscenario’s (gekleurde lijnen) en mogelijke resultaten voor alle scenario’s en alle modellen (grijze zone).

Bron: IPCC r.

Studie 2013

April 2013 staan plotseling alle kranten vol met de conclusies van de studie die in

de VS werd gepubliceerd.

• “Large newly suitable areas are projected in regions of Northern Europe and western North America.”

• “All models agree in projecting increasing suitability for Northern Europe, western North America, and New Zealand.”

• “Identification of wine by varietal (e.g., Pinot Noir), as is common outside of Europe, may therefore be more adaptive than identification by geographic origin (e.g., Bordeaux).”

• (Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation, Australia, and Bureau of Meteorology) Australia

• (Beijing Climate Center, China Meteorological Administration) China• (National Center for Atmospheric Research) USA• (Centre National de Recherches Meteorologiques / Centre Europeen de Recherche et

Formation Avancees en Calcul Scientifique) France• (National Oceanic and Atmospheric Administration - Geophysical Fluid Dynamics

Laboratory) USA• (National Aeronautic and Space Administration Goddard Institute for Space Studies)

USA• (Met Office Hadley Centre) UK• (Institute for Numerical Mathematics) Russia• (Institut Pierre-Simon Laplace) France• (Japan Agency for Marine-Earth Science and Technology, Atmosphere and Ocean

Research nstitute (The University of Tokyo), and National Institute for Environmental Studies) Japan

• (Meteorological Research Institute) Japan• (Max Planck Institute for Meteorology) Germany• (Norwegian Climate Centre) Norway

Met 90% zekerheid

nieuwe wijnstreek

De Europese wijnkaart zal volledig hertekent worden. Het is nu tijd om te

starten met een serieus wijnbouwbeleid.

Wijnbouw verplaatst zich noordwaarts

Charles Darwin

“It is not the strongest of the species that survives, nor the most intelligent that survives.”

“It is the one that is the most adaptable to change.”