BAT- IR EED U I J A N TS A NN ATI O N A L U N I V ER S ITY O F M O N G O LIA

0 4 - 0 7 S EP TEM BER 2 0 0 1 ,

BO N N U N IV ER SITY, G ER M A N Y

MANCHU PHILOLOGICAL STUDIES IN MONGOLIA

Why Manchu Philological Studies?

Монгол, Манж хамниган ард түмний холбоо түүх, соёлын өнө эртний улбаатай билээ

Манж судлал, Манжийн эрхшээлийн үеийн Монголын түүх, Манж хэл бичиг судлал, гээд судалгааны хэд хэдэн өөр ойлголт чиглэл байна.

Монгол улсад цэвэр манж судлал гэхээсээ илүү монгол хэлбичиг судлалын хавсарга шинж нь илүү байна.

Үүнээс бид энэ удаа зөвхөн Монгол дахь Манж хэлбичгийн судлалын тухай товч ярина.

Study for Manchu Philological Studies

Монгол манж хоёр хэл нь алтай овгийн бусад хэлнээс хамгийн ойр учир манж хэлбичгийн судлагаа харьцуулсан хэлшинжлэлийг хөгжүүлэхэд хамгийн чухал давуу талтай юм.

Манж хэлбичгийн судалгааг хөгжүүлэх нь зөвхөн манж судлалд хэрэгтэй бус Монгол хэлний судлал болон Манжийн эрхшээлийн үеийн Монголын түүх, соёлын судалгаанд чухал ач холбогдолтой.

Манж хэлбичиг судлал нь түүх, хэлшинжлэл, сурвалж судлал, эхбичиг судлалын заагт судалгаа хийдэг салбар учраас нэг нь нөгөөгүйгээр байх боломжгүй.

Connection of Mongolian and Manchu Languages

Манжийн Тайзү Сэцэн бэйл буюу Нурхач баатар 1599 онд монгол угсааны хүн гэх Эрдэнэ багш, Гагай заргач нарт монгол бичигт тулгуурлан манж бичиг боловсруулахыг үүрэг болгожээ.

Харин Гагай заргач няцсан тул Эрдэнэ багш, Дахай хэмээх бичгийн сайд нар 1632 онд дуусгаж албан ёсны хэрэглээнд оруулжээ.

Манж бичгийн дурсгал нь Tongki fuqa aqo xergen-i bitxe буюу дусал бинтгүй үсгийн бичиг хэмээх манж-манж толь бичиг болой.

Teaching Writing Manchu language and literature

Writing Manchu and culture teaching from 1947 only at NUM until today, and there are no such as centre even all country.

Fresh man BA specialty on Manchu Studies 2 times in 1958, 1963

Манж хэлний сурах бичиг гарын авлага зохиох, заах, манж хэл бичгийн багш, судлаачдын хуучин уламжлалтай

Department of Textology and Altaic Studies in NUM that is not only teaching Manchu Language and more centre for Manchu Philological studies in Mongolia.

Manchu-Mongolian Comparative Studies

“Монгол-Манж бичгийн хэлний харьцаа” Го.Мижиддорж, Уб.,1976

“Манж хэлний нэр үгийн тооны айг алтай судлалд тулгуурлан шинжлэх нь”, Г.Буянтогтох, Уб., 2000, 163 х.

“Монголчуудын үсэг бичгийн товчоон”, Ц.Шагдарсүрэн, Уб., 2001

“Монгол-манж бичгийн хэлний дундын үг”, Д.Баасанбат, Уб., 2008,

“Историко-сопоставительный анализ глагольной лексики в монгольском и маньчжурском языках”, Б.Тувшинтогс, Уб., 2009

Phonetic and Textology Studies

Researchers: Prof. L.Mishig, N.Luvsandorj, A.Luvsandendev, Ts.Shagdarsuren, M.Bayarsaihan, B.Tovshintogs, and O.Sambuudorj

Манж бичгийн авиан зүйн онцлог, хөгжил, дусал бинтгүй үсэг, манж хэлний гийгүүлэгчийн сугарал, ижил язгуурт бүтээвэр, манж монгол урт эгшгийн онцлог, манж али гали үсэг, манж бичгийн латин галиг, манж монгол ижил язгуурт үндсийн бүтээвэр, манж тод үсгийн харьцуулал, дундын үгийн харьцуулал,

Lexicography and Semantic studies

Researchers: Prof. Ts.Sharkhuu, D.Badamdorj, D.Baasanbat, P.Ayushjav, B.Tovshintogs and E.Munh-Uchral

Судалгааны чиглэл: Манж хэлний язгуур үг, жүрчин, манж цол хэргэмийн нэрийн утга, алтайн хэлний үгийн сангийн холбоо, казак, манж, монгол, тува хэлний хэлц үгийн харьцуулал, манж монгол хоршоо үг, олон хэлний толь бичиг судлал, манж монгол ижил үг, хураасан үг, монгол манж хүний нэр,

Grammar and Structure studies

Reseachers: Dr. G.Buyantogtoh, P.Ayushjav, and E.Munh-Uchiral

Research Topic: Manchu Language Numeral words,, нэрийн захируулах ёс, Nominal reflexive suffixes, the features of Manchu Language suffixes, харьцуулал, Manchu Mongolian middle words, negative suffixes, and double negation,

Historical graphic, literature and bibliography studies

Researchers: Dr. Go.Mijiddorj, M.Bayarsaihan, T.Otgontuul, M.Zenee, P.Horloo, E.Munhtsetseg, G.Dashnyam. G.Buyantogtoh. A.Dansranjav, and E.Jigmeddorj

Research Topic: Manchu wisdom words, Manchu Proverbs, Mongolian proverbs for Manchu , Manchu Study researchers bibliography, Stylistic for Manchu Writing Language, Manchu Studies etc,

Manchu Dictionary Studies

There are old tradition of Manchu Mongolian Dictionaries as (“Монгол үсгийн бүгд хураасан бичиг”, “Манж монгол үсгийн хорин нэгт тайлбар толь”, “Дөрвөн зүйлийн үсэг хавсарсан толь”, “Гурван үсэг хавсарсан тайлбар толь”, “Дөрвөн зүйлийн үсэг хавсарсан толь”, “Гурван үсэг хавсарсан албан хэргийн тогтмол үг”)

And also Монгол - Манж, Манж- Монгол хоёр хэлний толь бичиг

“Манж-Монгол толь бичиг”, Чой.Лувсанжав, Ц.Шархүү, Уб., 1968, 574 тал

“Монгол-Манж толь бичиг”, М.Баярсайхан, Т.Отгонтуул, Уб., 1997

Manchu textbook and teaching materials

Teaching Writing Manchu Language no gap at NUMongolia since 1947 until today

BA Manchu Language Classes opened in 1957, 58, 62, 63Old Manchu text are including in a Manchu textbooks“Манж хэлний сурах бичиг” Л.Дэндэв,Уб., 1961 “Манж хэлний сурах бичиг”, Л.Мишиг, Уб., 1982“Манж хэл хялбар сурах дэвтэр”, Г.Буянтогтох, Уб.,

1998“Манж хэл сурах бичиг” М.Баярсайхан, Уб., 2011

(хэвлэлд)

Manchu Literature Studies

Not many Manchu Literature Books published in Mongolia including:

“Манж нишан удганы бичиг”, Ц.Шагдарсүрэн, Л.Мишиг, П.Найдансүрэн, Уб., 1995,

“Манжийн утга зохиолын дээж” , Я.Шаарийбуу, Уб., 1999

“Нишан удганы бичиг”, Т.Отгонтуул, Уб., 2009, А5,304 х.

“Зуун насыг зооглож зургаадай таяг тулж буй Я.Шаарийбуу багштан”, Эрхилсэн Ш.Чоймаа, Уб., 2009,

Nišan saman-i bidhe

Catalogue of Manchu books in Mongolia

Манж номын сан хөмрөг УТНС, ҮТА, ШУА-ийн ХЗХ-нд төвлөрч байгаа.

Монгол номын дотор манж монгол хавсарсан зүйл их бий.All catalogue including about 180 books in single titlesTotally around 6000 books in National Library MongoliaБилиг сургаал, түүх шастир, уран зохиол, хууль цаазын бичиг сэлт

бий.Ховор сонин мэдээ, эшлэл, хэвлэсэн огноог манжаар бичиж

кирилжин монголоор хадан номын товьёгийн дугаар, хуудасны тоо, хэмжээ тавьжээ.

Official letters not including in the catalogueNUMs’ Professors and scholars preparing new catalogue from the

National Library of Mongolia

Manchu bibliography and catalogue

“Улаанбаатар хот дахь Улсын номын сангийн манж номын хөмрөгт байгаа манж номын гарчиг”, Л. Мишиг , Уб.,1959

“Улсын Төв Номын Сангийн манж хөмрөгийн номзүйн бүртгэл” (Catalogue of the Manchu Collection in the Mongolian State Central Library) Г.Буянтогтох, М.Баярсайхан, Уб., 1992

“Хэл зохиолын хүрээлэнгийн сан хөмрөгт хадгалагдаж байгаа манж номын бүртгэл”, П.Аюушжав, Монгол хэл шинжлэл, Том 4, 24, Уб., 1998, 139-144 х.

“Монгол Улс дахь манж номын бүртгэл”, Э.Мөнхцэцэг, Түүхийн судлал, боть 34, Уб., 2003, 172-180

“Улсын Төв номын сангийн манж хөмрөгийнномзүйн бүртгэл” Г.Буянтогтох, М.Баярсайхан, Уб.,

1992

Manchu books in National Library of Mongolia

Ayisan gűrűn-i sűdűri/Алтан улсын сударDai Liyoo gűrűn-i sűdűri/Их ляо улсын сударIlan gűrűn-i bidqe/Гурван улсын бичигХааны бичсэн сайныг хөхиүлэх чухал үгсДотоод дүрмийн журмыг бадруулсан бичигЦэргийн номын бүрэн бичигХааны бичсэн гурван зохист байдлыг бадруулан бодох

аргын шүүмжлэлИх Чин Улсын тайзү гэгээн соёлт хуандийн богд

сургаал

Some Example in the catalogue of Manchu books

Ayisin gűrűn-i sűdűri буюу Алтан улсын судар, модон бар, хэмжээ 36.4х22, мөрийн урт 25.5 см, хуудасны мөрийн тоо 8, хэвлэсэн газар тодорхойгүй, нийт 9 дэвтэр

“... Агуу өршөөлт найралт богд хаан зарлиг буулгаж, Их Ляо, Алтан, Их Юан энэ гурван улсын бичгийг манж хэлээр орчуулж бич хэмээн зарлиг болов. ... Алтан улсын есөн хааны 119 ... Жилийн түүхийг хичээн бичиж, Дээд эрдэмтийн анхдугаар оны 5-р сараас эхлэн 4-р оны 6-р сард төгсгөв. Эеэр засагчийн анхдугаар оны 3 сарын 26-наа айлтгав” гэжээ.

Books about Manchu history and archives

“Манж угсаатны товч түүх”, Ж.Өлзий, Уб., 1995“Манж, монгол албан бичгийн зарим нэр томьёо, үг

хэллэг”, Эрхлэн хэвлүүлсэн Г.Дашням, Э.Мөнхцэцэг, Д.Эрдэнэбат, Уб., 2003

“Манжийн үеийн Ар монгол дахь хилийн харуул”, Э.Жигмэддорж, Уб., 2006

“Халх Манжийн улс төрийн харилцаа” (XYII зууны хоёрдугаар хагас), Э.Жигмэддорж, Уб., 2008,

“Манж гүрэний хураангуй түүх”, С.Жигмэдсүрэн, Г.Буянтогтох, Уб., 2010,

“Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс”, Эрхэлсэн А.Цанжид, 1-11 дүгээр дэвтэр, Уб., 2010

“XYII-XX зууны үеийн Монголын түүх судлалын номзүй IY”, Э.Жигмэддорж, Уб., 2011,

Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, (эхний 11 дэвтэр)

The Records of the Institute for Mongolic writings from the State Chancery of the Great Qing Dynasty

The book stored at the First Historical Archive of the MIA of China, Beijing as an historic monument, covers all official letters dated from 1671 to 1743. The whole record is made up of 113 separate books including 3332 documents of which 1742 were written in Manchu, 1512 in Mongolian script, 9 in Tibetan Yellow script, 41 in Clear Script, and 3 in Chinese.

continue

The record had remained unavailable and out of reach from lines until the end of 2005 when the First Historical Archive of the PR of China in concern with University of Inner Mongolia started printing 22 volumes of “The Record of Mongolian Scripts” Section at the MIA of Qing Dynasty in electronic xylography as a valuable material on Mongolian history at the age of Qing Dynasty.

continue

At this time, the Department of Textlogy and Altaic Studies, SMLC, NUM has the first 11 volumes of the publication ready, involving the records’ transcription, translation for the russified Mongolian scripts and other details and comments. The Department is looking forward to publishing the rest of 11 volumes (XII-XXII) by next season.

Project headed by Prof. Sh.Choimaa, assistant with Dr. M.Bayarsaihan, T.Otgontuul, E.Munh-Uchiral, and S.Amarbayar.

Samyok ch’onghae

1703-1704 онд бичигдсэн Samyok Ch’onghae хэмээх “Гурван улсын үлгэрээс 10 дэвтэрийг түүвэрлэн манж хэлээр бичсэн энэхүү зохиол бол 18-19-р зууны манж, солонгос хэлний чухал баримт бөгөөд манж хэлний галиг, солонгос орчуулгыг хадаж, солонгос манж үгийн хэлхээг хийжээ.

Монголын түүх судлалын номзүй IY

Conclusion

Манж хэлбичиг судлал хуучны уламжлалтайОрчин үеийн манж хэлбичгийн судалгаа нь алтай

овгийн хэлний төрөл хэлний судлалд чухал ач холбогдолтой.

МУИС-д манж хэлбичгийг 70 шахам жил тасралтгүй зааж байгаа нь шинэ залуу үеийн судлаач бэлтгэх, судалгаа хийхэд чухал ач холбогдолтой

Манжийн үеийн Монголын түүхтэй холбоотой ном, судар, архивын баримт материал элбэг байдаг тул гадаадын судлаачид ирж судалгаа хийх боломжтой.

Манж хэлбичиг судаачдын нийгэмлэгийг байгуулах цаг болсон.

continue

Монгол Улсын номын сан, архивын сан хөмрөгт байгаа баримт материал, данс хараа, хэрэглэгдэхүүнийг нарийн бүртгэх, цэгцлэх, эрдэм шинжилгээний эргэлтэнд оруулах

Монгол-Манж хэлбичгийн харьцуулсан судалгааг улам нарийсгах, өргөжүүлэх,

Монгол Улс дахь Манж судлалын төвийг албан ёсоор байгуулах, түүнийг зарлах.

Bibliography for the paper

“Монголчуудын үсэг бичигийн товчоон”, Ц.Шагдарсүрэн, Уб., 2001

“Нүүдэлчин Монголчуудын бичиг үсгийн соёл”, Л.Чулуунбаатар, Уб., 2002

“Манж Чин Улсаас монголчуудыг захирсан бодлого”, О.Оюунжаргал, Уб., 2011

“Манж, монгол албан бичгийн зарим нэр томьёо, үг хэллэг”, Эрхэлсэн Г.Дашням, Уб., 2003

“Монголын түүх судлалын номзүй”, Э.Жигмэддорж, Уб., 2011

“Нишан удганы бичиг”, Т.Отгонтуул, Уб., 2009“Улсын Төв номын сангийн манж хөмрөгийн ном зүйн

бүртгэл”, Г.Буянтогтох, М.Баярсайхан, Уб., 1992