Dy Drinat #15

DY DRINAT (15)E PËRKOHËSHME SHKENCORE DHE

KULTURORE

Bicaj, Kukës, Shtator, tetor 2013

BOTUES:Essat dhe Muharrem Hamz Bilali

Drejtimi i redaksisë:DY DRINAT (Essat, Hamz Bilali)Bicaj, KukësShqipëri (Albania), Europe

DY DRINAT (Dardan E. Bilali)270 Sixh Str.Palisades Park, NJ 07650USATelefoni dhe Faksi: 201 461 9429E-mail-i: lumkos@verizon.net

Anëtarë të redaksisë:Izet Duraku, poetRexhep Shahu, poetMirjana Përzhita, gazetareElmira Muja, gazetareBlerina Halili, gazetareIslam Dogjani, gazetar

Kontribues:Hysen Shehu, poetDr. Fejzullah Gjabri, studiuesIsa Halilaj, studiues Dr. Yrjet Berisha, poetSulejman Dida , poet

PËRMBAJTJA:

1. Dy tri fjalë.....................................................................................................5

2. SERBIA ËSHTË "KRIJUAR" NGA SHQIPTARË (Intervistë me Jusuf Buxhovin, marrë nga gazeta “Shqip” ).........................................................................8

3. INTERVISTA ME ESMERALDA BARDHYLIN, REDAKTORE TE GAZETA "SHQIP" Naum Prifti.................................12

4. NGA REZISTENCA NACIONALISTE NË LUMË NË QERSHOR TË 1946-s, Nermin Spahiu.............................17

5. VATRANI I PËRKUSHTUAR I VATRËA SË BOSTONIT– Ymer Doda....................................................................20

6. HYRJE (Nga libri “Mihal Gramano, jeta dhe vepra” të autorit Dr. Thabas Gjika.......................................................................24

7. MESAZHET POETIKE TË NJË EDUKATORI FISNIK, Petrit Dunga.......................................................29

8. VËZHGIM PËR NJË LIBËR TË JASHTËRËNDOMTË.........................38

9. POEZIA E BEQIR MUSLIUT. Dr. Yrjet BERISHA..............................40

10. PARATHËNIE, nga Dr. H. Matoshi, (Drejtor i Institutit Albanologjik në Prishtinë) për librin “Aspekte të studimeve albanologjike”.......................................92

11. MOTIVE KURBETI, Esat Braha..........................................................101

12. LETËR nga Muharrem Bajraktari dërguar z. Essat Bilalit............................................................................105

DY TRI FJALË

Kur u bënë demonstratat e studentëve në Kosovë në prill 198l, të cilat e tronditën jo vetëm Jugosllavinë serbo-shovenisto-komuniste, por edhe Evropën kapitaliste, u sajua një gjendje lufte në Kosovë, e cila jehoi me forcë edhe në ngulimet shqiptare nëpër botë, duke përfshirë sidomos Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Vorbulla e kësaj gjendjeje në SHBA për shqiptarët ishte Organizata Pan Shqiptare e Amerikës – “Vatra”. Aty ishin grumbulluar, me mëtime se ishin duke shprehur atdhetarinë shqiptare, njerëz me mendësi të ndryshme. Po në të vërtetë, aty bëheshin përpjekje për ta kontrolluar “Vatrën”. Kryesorët në të ishin shqiptarët e vjetër, të cilët kishin shkuar atje për çështje ekonomike dhe të cilët, me idealet e Nolit dhe të Konicës, përpiqeshin jo vetëm ta mbanin gjallë shoqatën, por edhe ta ndihmonin atdheun e prejardhjes. Të tjerët ishin nga ata të pas Luftës së Dytë Botërore, jo vetëm bashkëpunëtorë të pushtuesit fashist, por edhe të partive, sidomos bllokista dhe legalista. Thuhej se kishte edhe nga ata që i kishte shtënë UDB-a jugosllave, të cilët e shfaqnin kokën si bolla këmbët, ish-emigrantë nga Shqipëria dhe nga Kosova.

Në atë konglomerat njerëzish dhe opinionesh, zhvillohej politika e “Vatrës”, e cila mund të karakterizohet: politikë me shumë fjalë e me pak punë, nëse aspak, por që vazhdonte me botimin e gazetës “Dielli”, falë zj. Paolina Llukaj, redaktorit Xhevat Kallajxhiut, sidomos veprimtarit Ymer Doda. Arsyet se pse nuk mundi të zhvillohej politika e “Vatrës” ishte pikërisht gjendja e shumëllojshme ideore e vënë në dukje më sipër. Në këtë gjendje, dikush akuzohej se po bën propagandën e Shqipërisë komuniste. Dikujt tjetër i dërgoheshin letra duke i thënë se ke “emër anadollak”. Tjetrit i thuhej se ke lidhje me misionin e Shqipërisë në OKB. Po askush nuk akuzohej si agjent i UDB-së terroriste jugosllave, ndonëse dihej se kishte nga ata, sigurisht sepse pëshpëritej se do të shkohej në Shqipëri përmes asaj, si më

1924, gjë që e vërtetoi koha... Edhe kur merreshin vendime në Këshillin Drejtues, ato nuk zbatoheshin, sepse punohej përmes gjirizave të natës. Kishte nga ata që kënaqeshin me këtë gjendje dhe që rrinin jo vetëm duarkryq, por që edhe rrallë vinin në mbledhje të kryesisë dhe shikonin në prapaskenë, si tigri gjahun, se çka po ndodhë... Njëri nga këta ishte Agim Karagjozi. Në një letër që ai i dërgoi shkruesit, thotë: “E vetmja rrugë e këshillueshme për ne në periudhën e tashme, sipas gjykimit tem, është durimi dhe shpresa se me kohë kushtet do të përmirësohen” ( Letra: 16 gusht 1985).

Në këso rrethanash, ishte vështirë të punohej në shoqatë. Prandaj, duke mos pasur tjetër shteg, pas një pune shumë vjeçare, shkruesi u detyrua të tërhiqej nga kryesia e saj. Por ai nuk mund të qëndronte me duar kryq. Zëri që gumëzhinte në ndërgjegjen e tij duhej të jehohej. Në marrëveshje me disa shokë, u përkrah ideja e sajimit të një të përkohshmeje, mendim që u sendërtua më 1988, i formuluar si “The Voice of Truth” (Zëri i së vërtetës).

Kjo e përkohshme botohej me 20 faqe të mëdha nga dy herë në vit për vite me radhë. Pastaj filloi të botohej një herë në vit, po me faqe të shtuara. Synimi i saj ishte të jehohej e vërteta shkencore shqiptare anglisht, sidomos ajo që kishte lidhje me Kosovën dhe mendimi kritik në shqip. Ai shpërndahej falas dhe dërgohej nëpër veprimtarë dhe institucione të ndryshme në SHBA. Po ashtu ai dërgohej edhe në një numër shoqatash në Evropë, duke përfshirë edhe Greqinë, Turqinë dhe Japoninë e largët. Pas demokratizimit ai dërgohej edhe në Shqipëri dhe pas pavarësimit edhe në Kosovë jo vetëm te individë, por edhe te një numër institucionesh të profileve të ndryshme...

Ishte një kohë që, për shkaqet e cekura sipër, pothuajse çdo gjë në shqip ishte shuar. Por “Zëri ...” jetonte. Dr. Rexhep Krasniqi, njeri i mirë, në një letër që i dërgoi shkruesit, thotë: ”Mbas zhdukjes së fletoreve politike ..., e përkohshmja “Zëri i së vërtetës” ka mbet si e vetnueme në bashkësinë shqiptare-amerikane” (Letra: “New Gardens, me 20 Qershor, 1993). Ai citohej nga një numër studiuesish, shkencëtarësh, veprimtarësh dhe organesh botuese si “Koha Jonë”, Gazeta “Illyria”, “Buletini Katolik”. Kishte nga ata që jo vetëm e njoftonin marrjen e çdo numri, por edhe bënin komente pothuajse për

çdo artikull shkencor ose studim të botuar. Njëri nga këta ishte profesor Miftar Spahia - Thaçi, kurse një tjetër, madje më i zellshmi, ishte profesor Peter Prifti: njeriu, atdhetari dhe studiuesi me peshë. Po ashtu nuk mungonte me komentet e tij edhe profesor Elez Ndreu, poeti Anton Çefa dhe të tjerë...

Kështu “Zëri...”, ndonëse gjithnjë në luftë për të vërtetën, sidomos historike, jo vetëm e kaloi fëmijërinë, por edhe rininë dhe mbushi 25 vjet. Sigurisht se kaq vite nuk janë shumë. Por kur merret parasysh jeta e tij me plot hendeqe, peripeti, urrejtje, shpifje, keqdashje, përçmime, jo për lëndën, por për redaktorin, ..., kaq vite nuk janë pak dhe ai e ndien veten kryelartë, nëse për asgjë tjetër, për kauzën që i është kushtuar: të vërtetës si vlerë njerëzore dhe historisë si vlerë shkencore. Për të gjitha këto flet më së miri Profesor Peter Prifti me vlerësimet e tij, disa prej të cilat janë botuar herë pas herë në “Zërin...” dhe pasqyrohen në librin me titull “Esat Bilali, “Letërkëmbimi #1”, që do të botohet së shpejti. Prandaj “Zëri ..” i uron “Zërit ...” jo vetëm 25 vjet jetë, përpjekje dhe luftë, por kërkon që të vazhdojë edhe për shumë vite të tjera, sepse ende në ndërgjegjen e tij gumëzhijnë ideale njerëzore, atdhetare dhe gjakimi për të vërtetën...

“Zëri...” për “Zërin ...”.

Kur gdhihemi keq

në mrenda nji nate,

Luma flet shkurt:

- Jo qeni në sexhade

H. Sh.

Historia duket se do të jetë beteja e re mes Kosovës dhe Beogradit. Shkrimtari dhe historiani, Jusuf Buxhovi, sjell për herë të parë një libër mbi historinë e Kosovës. Libri ka ngjallur reagime në qarqet akademike serbe

SERBIA ËSHTË "KRIJUAR" NGA

SHQIPTARË

"Vepra ime edhe pse quhet Kosova, paraqet historinë e Shqipërisë së natyrshme nga antikiteti {mileniumi i pestë} e tutje", kështu shprehet shkrimtari dhe historiani, Jusuf Buxhovi, në një intervistë për gazetën "Shqip" mbi librin e tij "Historia e Kosovës" i cili ka hapur debate të forta mes historianëve në Serbi e Kosovë. A janë gati Kosova dhe Serbia të kenë një histori të çliruar nga nacionalizmat? Pse serbët mohojnë dy gjenocide që kanë bërë në Kosovë. Libri i Buxhovit është në tri vëllime: Antikiteti, Mesjeta dhe Perandoria Osmane. Ai del në përfundimin se Dardanët janë themelues të Trojës dhe bartës të qytetërimit antik, i cili me pa të drejtë u është atribuuar grekëve, të cilët erdhën shumë vonë dhe përvetësuan gjithë qytetërimin pellazg, madje dhe shkrimin e tyre. Sipas tij, edhe "Iliada" dhe filozofia antike paraqesin trashëgimi shpirtërore të shqiptarëve.

Libri juaj "Historia e Kosovës", nis nga antikiteti dhe Mesjeta për të vijuar me Perandorinë Osmane. Çfarë sipas jush i identifikon shqiptarët në këto periudha?

Fillimisht duhet sqaruar se "Kosova" është historiografi kritike. Është, pra, një projekt individual, që mbështetet mbi konceptin kohë-hapësirë me gamën e fokusimit që nis nga mileniumi i pestë e vjen deri në ditët tona. Në këtë

kontekst etnogjeneza e shqiptarëve, si etni, shihet e ndërlidhur me Pellazgët, një si perandori me shumë mbretëri, ndër të cilat më të rëndësishme janë ajo dardane me Trojën, mbretëria maqedone, ajo epirote, si dhe mbretëritë ilire. Ky kundrim, nuk dëmton teorinë e deritanishme ilire, pos që e plotëson në kuadrin e perandorisë peIIazge, që ishte botërore dhe themel i qytetërimit antik. Nga trashëgimia pellazge lindën dhe u zhvilluan edhe dy perandoritë e mëdha; ajo e Romës (nga Dardanët, Galabrët dhe Etruskët) si dhe Bizanti (kryesisht nga dardane-ilirët).

"Kosova" ka sjellë shumë polemika, por edhe zemërim të historianët serbë, të cilët e kanë quajtur "njëfantazi" dhe të pabazuar në fakte?

Zemërimi i historianëve dhe i akademikëve serbë ka qenë i arsyeshëm, ngaqë ata për herë të parë ndeshen me një libër autorial të një autor Shqiptar, dhe po ashtu për herë të parë ndeshin me një historiografi, e cila rrënon gënjeshtrat e tyre rreth shqiptarëve, me të cilat ata kanë ushqyer edhe programet e njohura hegjemoniste kundër shqiptarëve, me të cilat politika serbomadhe ka ushtruar katër gjenocide kundër shqiptarëve (i pari në vitet 1877/8, i dyti në vitet 19121'l3, i treti në vitin 1944/45 dhe i katërti në vitin 1998/99), Historianët serbë i ka zemëruar . Edhe kur Serbia është pranuar si shtet në kongresin e Berlinit më 1878, si· pas burimeve osmane dhe austro·hun· gareze, rreth gjysma e asaj popullate nuk ishte serbe. Shumicën e përbënin shqiptarët dhe vllahët, siç nuk kishte shumicë greke, por arvanite, edhe Greqia kur u pranua si shtet më 1831 teza pellazge, pastaj pamja e rolit shtetfromues në Bizant, si dhe mohimi i shtetit mesjetar serb në Kosovë, që nuk ka ekzistuar ku (pos zhupanive dhe organizimeve të tjera fisnore-fetare, që i kanë pas edhe të tjerët). po ashtu, akademikët serbë i ka hidhëruar së tepërmi, pohimi im se në Kosovë nuk ka pas kishë ortodokse serbe, por vetëm krishterim të ritit katolik apo ortodoks, dhe se shqiptarët, krishterimin e kanë marrë nga shekulli i tretë, ndërsa sllavët në shekullin dhjetë. Kjo çështje demanton jo serbe është plot e përplot dhe për fat të keq ia ka dalë të mashtrojë edhe qendrat e vendosjes, dje, por edhe sot ... Janë, pra, faktet, që më mbrojnë nga akuzat serbe, fakte këto që edhe ata i dinë, por nuk dëshirojnë të heqin dorë prej tyre, ngaqë u bie koncepti hegjemonist serbomadh, me të cilin edhe sot e gjithë ditën përpiqen ta destabilizojnë Ballkanin dhe veçmas shqiptarët.

Librat historike të kësaj natyre zakonisht janë nisma të institucioneve akademike, a e keni ndier që mund të paragjykoheshit kur shkruat këtë libër?

Është detyrë e akademive dhe institucioneve shkencore zyrtare të merren me projekte të tilla, veçmas në rrethanat e ndryshimeve të mëdha shoqërore dhe politike, siç janë këto nëpër të cilat po kalojmë. Disa herë kam shtruar këtë çështje dhe kam kërkuar që në Tiranë dhe Prishtinë të veprohet në këtë drejtim, por thuajse asgjë nuk ka ndodhur. Kjo, nuk më ka penguar që si hulumtues ta bëj punën time, punë kjo që ngrit disa çështje që kanë të bëjë me rishqyrtime, nëpër të cilat domosdoshmërisht do të kalojë historiografia jonë, i pëlqej apo nuk i pëlqen kjo dikujt. Megjithatë, puna ime, e cila është pritur shumë mirë nga opinionin (pesë ribotime brenda tetë muajsh me një tirazh prej më shumë se njëzet e pesë mijë ekzemplarësh), krahas kritikave të ashpra që i erdhën nga Beogradi, nuk i ka shpëtuar disa paragjykimeve, nga disa "historianë" dhe akademikë të Kosovës, të cilët, nga xhelozia pse nuk kanë bërë gjë, edhe pse paguhen mirë, u përpoqën që veprën time ta anatemojnë politikisht duke e etiketuar "vepër nacionaliste", "vepër që mohon serbët" dhe madje "vepër që zgjon urrejtje" e të ngjashme.

Sa e vështirë ka qenë të binit në gjurmët e dokumenteve dhe ku i keni gjetur ato?

Ka dhjetë vjet që merrem me hulumtime nëpër arkivat gjermane dhe austriake. Pjesën më të madhe të këtyre dokumenteve i kam vjel nga Arkivi Politik i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Gjermanisë në Bon, pastaj Arkivi Historik i Berlinit, Arkivi i Majcit, ai i Institutit të Europës Juglindore në Munih dhe nga Arkivi Shtetëror i Vjenës. Një pjesë tjetër të dokumenteve e kam vjelë nga arkivat jugosllave, por nuk kanë munguar edhe dokumentet nga arkivat osmane, ato ruse, italiane dhe greke. Një rol të rëndësishëm në koncepimin e veprës sime, kanë luajtur edhe veprat e rëndësishme nga historiografia botërore që kanë trajtuar çështjen shqiptare nga antikitet e deri te koha jonë.

E kujt ka qenë Kosova, dhe cili shtet ka pasur i pari vendbanimin në të?

Kosova, për mua paraqet epiqendrën e Shqipërisë së natyrshme nga antikiteti e deri në ditët tona. Natyrisht se ajo ka të bëjë me Dardaninë dhe Dardanët, por edhe Ilirët. Maqedonët, Epirotët dhe të tjerët, të degëzuar nga Pellazgët. Në këtë vazhdimësi historike prej pesëmijë vjetësh, pra nga parahistoria dhe koha historike, mbretëria dardane ka qenë njëri ndër faktorët më të rëndësishëm të antikitetit. Pas rënies së mbretërisë dardane, kjo hapësirë sërish do të luajë rol tepër të rëndësishëm gjatë perandorisë së Romës dhe asaj të Bizantit. Dardania, si pjesë e Ilirikut, do të kthehet në faktor kryesor të Bizantit, ku edhe kanë rrënjën tri identitetet me të cilat duhet të lidhet qenia shtetërore shqiptare: identiteti administrativ e i shpallur nga Diokleciani),

identiteti kishtar (i shpallur nga Konstandini i Madh) dhe identiteti politik dhe juridik (i shpallur nga Justiniani), Termi Kosovë, është i vonshëm. Shfaqet në shekullin XIX, me vilajetin e Kosovës, që edhe si i tillë, paraqet epiqendrën e rilindjes kombëtare (Lidhja Shqiptare e Prizrenit), që do të çojë edhe deri te pavarësia e Shqipërisë. Pra, Kosova (Dardania) përherë ka pas identitet shpirtëror dhe shtetëror dardaneIlir-arbëror-shqiptar, ]

Kur shfaqen shenjat e para të Serbisë në Kosovë?

Nuk duhet ngatërruar praninë sllave me atë serbe, nga që sllavët paraqesin një konglomerat popujsh barbar, që sulmuan Ilirikun dhe Dardaninë nga shekulli VI e tutje, për t'u shfaqur si formacione fisnore nga shekulli IX e tutje, ndërsa serbët, si pakicë shfaqen në shekullin XIX. Pra në Kosovë, sllavët shfaqen në shekullin XIII, si pushtues, por pa atributet e mbretërisë, ose të perandorisë, siç i shohim edhe sot e gjithë ditën në historiografinë zyrtare në Shqipëri dhe Kosovë, por erdhën si fise të prirë nga zhupanë dhe despotë. Madje, edhe vetë Rashka, që serbët e quajnë "mbretëri mesjetare serbe", sipas shumë indikacionesh, nuk ka qenë serbe, por tribale (një fis pellazg i lidhur me Dardanët), Ato që historiografia serbe i thotë rreth "Car" Dushanit, apo "Kral" Millutinit, janë falsifikime, ngaqë edhe i pari e edhe i dyti kanë qenë feudalë ortodoksë, si shumë feudalë të tjerë ortodoksë arbërorë, që ishin në përbërje të Bizanti dhe asgjë më shumë, Madje, edhe kur Serbia është pranuar si shtet në kongresin e Berlinit më 1878, sipas burimeve osmane dhe austrohungareze, rreth gjysma e asaj popullate nuk ishte serbe. Shumicën e përbënin shqiptarët dhe vllahët, siç nuk kishte shumicë greke, por arvanite, edhe Greqia kur u pranua si shtet më 1831.

Ç’vend zë sipas jush historia e shqiptarëve në Ballkan?

Shqiptarët dhe Shqipëria, në raport me Ballkanin, por edhe të tjerët, paraqiten në qendër të antikitetit, si djep i saj. Ata janë protagonistët kryesorë të historisë nga lashtësia deri te koha jonë. Kjo është një e vërtetë që historiografia jonë duhet ta thotë pa ngurrim.

Sa e vështirë ka qenë për ju kjo nismë dhe a është përgatitur opinion në Kosovë apo rajon për të pasur një histori të Kosovës?

Secili shtet duhet të ketë historinë, së paku atë politike. Vepra ime pretendon që të paraqesë Kosovën si epiqendër të natyrshme të botës shqiptare nga antikiteti e deri më sot, siç ka qenë në të vërtetë. Pse historia politike e shqiptarëve, me pavarësinë e Shqipërisë, është vendosur në "periferi" në vend

të qendrës, kjo nuk do të thotë që historia jonë të ndjekë kornizat e dhunshme politike, që ia kanë përcaktuar të tjerët.

INTERVISTA ME ESMERALDA BARDHYLIN, REDAKTORE TE GAZETA

"SHQIP"

Naum Prifti

Vetëm pak kohë më parë, vëllai juaj Peter P. një nga figurat me kontribut të vyer në çështjen shqiptare në SHBA, u nda nga jeta. Çfarë ishte për ju kjo ndarje?

- Pas vdekjes së Nënës 30 vjet përpara, humbja e vëllait ishte ngjarja më e dhimbshme për mua dhe për krejt familjen, për arsye se me të patëm lidhje të ngushta gjatë gjithë jetës. Humbja nuk ngjau papritur, mbasi dy vitet e fundit shëndeti i tij u keqësua. Vëllai gjatë gjithë jetës kishte qenë "i thatë, por i thantë," sikurse thotë shprehja popullore. Ai nuk vuante nga ndonjë sëmundje kronike, madje as nga ato të moshës së tretë. Vetëm dy vitet e fundit iu shfaq leukemia, një lloj kanceri i gjakut, shoqëruar me anemi të fortë dhe as mjekimet speciale, as transfuzionet e gjakut nuk dhanë

rezultat. Shëndeti i tij ra poshtë e më poshtë dhe pasi u shtrua për pak kohë te një qendër kujdesi për të moshuarit, (home facility) në San Siego, më 17 gusht 2010 u nga jeta. E vizitova tre javë përpara se të jepte frymën e fundit dhe me mallëngjim kujtoj bisedën më të vështirë që kam patur me të në jetën time. Në testament ai shkruante se e linte në dëshirën e familjes nëse donim ta varrosnin, apo ta digjnin kufomën e tij pas vdekjes. Iu luta të mos na e linte ne atë barrë, por ta zgjidhte vetë opcionin që dëshironte dhe ne do të

respektonim dëshirën e tij. Kjo bisedë ishte njëlloj si t'i thosha se po ndaheshim për jetë. Pasi u mendua pak, tha se preferonte djegien dhe hiri t'i shpërndahej mbi tokën e atdheut. Qe një amanet në harmoni me jetën dhe aktivitetin e tij patriotik. Në tetor ime shoqe dhe unë shkuam në Tiranë dhe e plotësuam amanetin, me ndihmën e Akademisë së Shkencave, Hirin e tij e shpërndamë mbi lumin Erzen, në afërsi të Ibës. Pastaj shtruam një drekë përkujtimore në restorantin pranë, për të gjithë miqtë dhe dashamirët që morëm pjesë në ceremoni. Folën për jetën dhe aktivitetin e tij. Prof. Emil Lafe, Prof. Jorgo Bulo, Prof. Nasho Jorgaqi e natyrisht edhe unë. Të nesërmen të gazeta MAPO u botua një shkrim me disa foto për ketë ngjarje

Peter Prifti që model i njeriut të thjeshtë që jetonte pa pretendime. Nuk pinte as duhan, as pije alkoolike dhe në të ngrënë që shumë i përkorë. Gatuante vetë kryesisht gjëra të lehta dhe preferonte një lloj sallami gjerman, livernuster. Si beqar me përvojë të gjatë dinte të kujdesej për veten e për apartamentin e tij, madje edhe rrobat i hekuroste vetë. Voziste me makinë, bënte pazarin, gatuante, lante enët, merrte postën, e lexonte me kujdes, shfletonte internetin dhe u përgjigjej të gjithë atyre që i drejtoheshin. Arkivi i tij qe i pasur dhe i sistemuar në mënyrë shkencore, me dosje të veçanta për çdo subjekt dhe person. Pesë sirtarë të thellë qenë mbushur me mbi 200 dosje. Në apartamenti e tij shihje libra në çdo faqe muri, kryesisht botime shqip, apo kushtuar Shqipërisë. Dhe po ashtu një mori me albume, foto, filma artistikë, midis tyre edhe filmin "Skënderbeu," dhe një dokumentar për Fan Nolin, kaseta me muzikë shqiptare e klasike, videokaseta. Që i dashur, i sjellshëm, timid ndofta më tepër se sa duhej, njeri me shoqëri të gjerë në rrethet intelektuale, personalitet që nderohej nga shqiptarët, nga amerikanët dhe nga profesorë europianë që paten rast ta njihnin ose punuan tok me të. Nëna në çdo letër i kujtonte se duhet të martohej dhe ai me mirësjellje i përgjigjej se nuk e kishte hequr nga mendja atë ide, por në të vërtetë nuk u martua asnjëherë, edhe pse gjatë jetës pati lidhje dashurie me vajza me origjiinë shqiptare, ashtu edhe me amerikane. Shpesh kam pyetur veten time, vetë dhe emigrantët e fillimit të shekullit. Ata erdhën në Amerikë pa ditur asnjë fjalë anglisht dhe pa njohuri profesionale, duke e çarë rrugën me punë të rënda fizike. Peter Prifti tok Polin, vëllain e madh, kanë meritën se nisën në Philadelphi një radioprogram javor në gjuhën shqipe, me qëllim të ruhej gjuha dhe traditat. Më 1957 Peteri i dërgoi Dieelli-t një ese mbi gjendjen e shqiptarëve ne Pensilvani, e cila u pëlqeu nga Noli dhe vatranët e tjerë. Unë besoj se ai shkrim i hapi rrugën ta ftonin në Kuvendin e Vatrës më 1958 në Boston, dhe ta zgjidhnin sekretar të Federatës dhe njëkohësisht redaktor të gazetës Dielli. Ato detyra i dhanë rastin të njihej nga afër me Fan Nolin dhe patriotë të tjerë të shquar. Dy vjet më vonë, profesori Grifits, autor i librit

"Shqipëria dhe grindja Sovjeto- Kineze" i ofroi punë në MIT, një institucion studimesh me famë ndërkombëtare. Atje punoi 15 vjet përkthyes dhe këshilltar për çështjet shqiptare dhe ndërkohë botoi librin "Socialist Albania Since 1944," (Shqipëria Socialiste që nga viti 1944), Mars. 1978. Për ironi të fatit libri u etiketua me të meta të pafalshme nga regjimi komunist se atje kritikohej Enver Hoxha si diktator. Nga ky shkak libri u kategorizua "tepër i rezervuar" nga Biblioteka Kombëtare dhe jepej vetëm me konsensusin e drejtoreshës. librin nuk e pëlqyen as të arratisurit politikë që kishin ardhur nga Shqipëria, të cilët e damkosën për propagandë komuniste, po pavarësisht nga ekstremet shqiptare, vepra zuri vend në referencat e studiuesve të huaj për Shqipërinë, për të vërtetat objektive që ngërthente. Midis të tjerash atje kishte edhe një listë me emrat e anëtarëve te Byrosë Politike, të dënuar nga PPSh si projugosllavë, si prosovjetikë, sideviacionistë, sabotatorë, etj. Lista qe sinjifIkative për terrorin politik që mbretëronte në Shqipëri.

A mund të na thoni diçka për lidhjet e Fan Nolit me Peter Priftin?

Po sjell këtu kujtimet e Peter Priftit për Fan Nolin. "Në Kuvendin e Peshkopatës që u mbajt në korrik 1961, unë shërbeva si sekretari Kuvendit. Gjatë punimeve të kuvendit ndenja pranë Nolit, në anën e djathtë të tij. Në një kohë pushimi gjatë Kuvendit, Noli u kthye nga unë dhe më pyeti në se doja të bëhesha prift. Më la përshtypjen se po të bëhesha prift, e kisha rrugën të hapur që një ditë të bëhesha peshkop, e të zija vendin e tij. Unë e falënderova për ofertën fisnike që më bëri dhe për opinionin e mirë që kish për mua, por i thashë, me keqardhje, se karriera klerikale nuk më interesonte." (Flamurtari Kombit, 1882-1982) Prifti ka shkrojtur një sërë artikujsh për Nolin, e po ashtu ka përkthyer fjalimin e tij në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, 10 shtator 1924 nga frëngjishtja në anglisht. Njëherë pasi botoi një shkrim të bukur pa emër kushtuar Nolit, i ngjau një incident. Në një mbledhje përkujtimore në Boston dikush pyeti kush qe autor i shkrimit dhe për habinë e Peter Priftit, një personalitet i shquar i diasporës (A. A.) deklaroi se autori qe ai. Peter Priftit që u ndodh atje, i erdhi aq turp sa nuk pipëtiu. Pas një viti pati rast ta botonte me emrin e tij dhe kështu çështja u mbyll pa zhurmë. Këtë incident ia rrëfen edhe Prof. Nasho Jorgaqit, të përgjigjet që i dërgoi rreth anketës për Nolin, por e luti të mos e zinte në gojë. Mbresë të veçantë më ka lënë sjellja e tij kalorësiake ndaj Prof. A. Pipës dhe Prof. S. Repishtit. Më 1989 ata shkuan te .. konferencë ndërkombëtare në Strasbourg, ku Pipa referoi me gojë përmbajtjen e referatit për çështjen e Kosovës. Një kopje ia dërguan dhe Peter Priftit për të vjelë mendimin e tij. Sigurisht prisnin lavdërime, ndërsa Peter prifti u skandalizua nga përmbajtja e referatit, dhe hartoi një përgjigje prej 8 faqesh të daktilografuar, ku shprehte

indinjatën e tij që autorët ngarkonin me faj Kosovarët për gjendjen e tyre mjerane. Sipas referatit, përdorimi i flamurit kombëtar dhe miratimi i gjuhës së njësuar shqipe nga kosovarët, qenë shkaqet që kishin zemëruar autoritetet serbe. Me argumente e me fakte historike P. Prifti hidhte poshtë këto pretendime. Debati midis tyre vazhdoi me sulme e kundërsulme. Së fundi Pipa i uli tonet agresive nga argumentet bindëse të P. Priftit. Ky debat më ra në dorë pas njëzet vitesh, dhe u habita që vëllai nuk e kishte botuar, aq më tepër se ngjarjet historike i kishin dhënë të drejtë atij. Vëllai m'u përgjigj se nuk donte ta botonte kurrsesi sa të ishte gjallë. Dukej qartë se nuk donte t'i vinte kolegët e tij në pozita të vështira. Pas vdekjes së tij, debatin e botova te Buletini "Zëri i së Vërtetës" në New Jersey dhe te revista "Dy Drinat," (2012) që del në Kukës, sponsoruar nga shqiptaroamerikani Esat Bilali. Një kapitull me gjashtë shkrime anglisht për Nolin ndodhet te libri "Unfinished Portrait of a Country," sikurse "Audiencë me Metropolitan Fan S. Noli," "Për kujtim të peshkop Fan Nolit," "Një Amerikan i Madh me origjinë shqiptare," etj. Po ashtu ai ka përkthyer anglisht me besnikëri e bukuri artistike poezinë "Anës Lumenjve." Një ALBUM për Fan Nolin, me poezi pak të njohura dhe me foto, ia ka dërguar dhuratë Institutit të Gjuhësisë. Qe këmbëngulës për kërkime shkencore. Iu deshën plot dy vjet përpjekje që të siguronte kopjen origjinale të fjalimit të Nolit. “Politika e izolacionit”, botim Onufri, 2000, "Land of Albanians: A Crossroads of Pain and Pride" (Vendi i shqiptarëve -Kryqëzim i Dhimbjes dhe Krenarisë), Horizonti, 2002. Ndërsa ndodhesha në Tiranë disa vite më parë kërkova nga zyra e Soros-it që veprat e Peter Priftit të përktheheshin shqip, me qëllim që kjo pasuri t'i kthehet trungut të cilit i përket. Nuk pata sukses, mbasi ata nuk e njihnin. Le të shpresojmë se një ditë do të vlerësohet sikurse e meriton dhe do të përkthehet. Ai ka edhe një sërë veprash linguistike, nga periudha e jetës në Universitetin e Kalifornisë, San Diego. Në bashkëpunim me albanologun Leonard Newmark, u botua "Standard Albanian," (Gjuha shqipe e normuar) të cilën A. Kostallari e çmonte veçanërisht për tiparet konstruktive. Me vonë vazhduan botimet "Spoken Albanian" (Shqipja e folur) dhe "Reading in Albanian" (Copa lexim shqip), dy vepra te mirëpritura nga shqiptarët e Amerikës që donin të zgjeronin njohuritë për gjuhën shqipe. Peter Prifti ka ndjekur me konsekuencë ngjarjet në Kosovë që nga viti 1968, kur u shpalos kërkesa "Kosova Republikë" duke botuar çdo vit artikuj për vuajtjet e popullit Kosovar. Më 1999, kur çështja e Kosovës ziente në mbarë botën, ai botoi "Confrontation in Kosova-The Albanian-Serb Struggle, 1969-1999," (Konfrontimi në Kosovë-Lufta shqiptaro-serbe 1969-1999.) Libri ndihmoi rrethet akademike të Amerikës të njiheshin me problemet e Kosovës, çka ndihmoi për ndërhyrjen e NATO-s që i solli pavarësinë Kosovës. Nga

kërkesat e shumta libri u ribotua, diçka e rrallë për botimet akademike të kësaj natyre. Në shtyp është folur për një mori dorëshkrimesh dhe kujtimesh të lëna nga Peter Prifti.

Si një nga njerëzit që jeni kujdesur për to, çfarë përmbajnë ato?

Qenë rreth 200 dosje me dorëshkrime, shkrime, letra e artikuj, që pasqyrojnë aktivitetin e tij të gjatë. Natyrisht m'u desh te skartoja një pjesë që e kishin humbur vlerën e tyre, sikurse fatura sigurimesh për makinën, për shëndetin, fatura telefonash etj. Habia ime që se tok me shkrimet publicistike, gjeta edhe shkrime letrare anglisht, për të cilat s'kisha dijeni. Më të rrallë ai më dërgoi disa shkrim letrare anglisht, po gjithmonë I konsideroja si kuriziotet. Nuk e dija pasionin e tij të fshehtë për letërsi dhe tani jam kureshtar të di vlerën e tyre. Ndjej kënaqësi që e shpëtova arkivin e vëllait, duke e dërguar me 15 koliposta në adresën e shtëpisë sime në New York. Pata sugjerime t'ia dërgoja arkivit të Shtetit në Tiranë, por ajo punë kërkonte mund e shumë të holla.

A do t'i mbulonte Arkivi i Shtetit?

Akoma nuk e di. Sidoqoftë i sigurova duke i depozituar te Shoqata "Bijtë e Shqipes" në Philadelphia, si vendi ku Peter Prifti u edukua dhe u rrit. Ata i vendosën te një dollap i veçantë dhe i ruajnë me kujdes. Shpresoj të vijë koha që ky thesar dorëshkrimesh të njihet e të çmohet si pjesë e trashëgimisë shqiptaro-amerikane. Peter Prifti ka qenë pjesë e rëndësishme e Federatës Panshqiptare Vatra.

Si e shihni rolin e kësaj organizate në çështjen shqiptare dhe si e shihni zhvillimin e saj sot?

Do të doja të theksoja një koincidencë sa të rrallë aq dhe të bukur. Për herë të parë në historikun njëqindvjeçar të Vatrës, dy vëllezër nga e njëjta familje zgjidhen sekretarë të Vatrës dhe punojnë me të gjitha forcat për mbarëvajtjen e saj. Ai qe sekretar i Vatrës në vitet 1958-1960, ndërsa unë u zgjodha Sekretar në vitin 1996 dhe detyrën e lartë, të vetmen detyrë shoqërore që kam patur gjatë jetës sime të gjatë, po e vazhdoj edhe tani. U aktivizova te Vatra që kur jetoja në Philadelphi dhe porsa erdha në New York, bashkëpunimi u forcua më shumë. Kam botuar tregime dhe artikuj me emër, por një pjesë, sidomos thirrjet drejtuar diasporës shqiptare për të dalë në demonstrate e në aktivitete për Kosovën, natyrisht janë pa emër. Ndihem krenar që kam dhënë ndihmesën time dhe e shoh me kënaqësi rigjallërimin e Vatrës pas disa vitesh letargjie e rrudhjesh, për të mirën e komunitetit shqiptar dhe te kombit.

NGA REZISTENCA NACIONALISTE NË LUMË NË QERSHOR TË 1946-s

Nermin Spahiu

(Rreth rënies heroike të Dostan Rexhepit, Sef Xheladinit, Tosun Çejkut dhe Elmaz Tosun Çejkut) Gjej rastin dhe e përshëndes këtë tubim rreth veprimtarisë së nacionalizmit shqiptar, kryesisht për qëndresën e tij. Në fjalën time do të përqendrohem rreth rënies heroike të katër nacionalistëve të Lumës:

1. Dostan Rexhepi

2. Sef Xheladini,

3. Tosun Çejku

4. Elmaz Tosun Çejku.

Është fjala për ata që ranë në betejën e ashpër që u zhvillua në Majë të Vogël (Gjalicë e Lumës) më 17 qershor 1946.

Si për rastësi me takimin e sotëm, një gjë e tillë ndodhi pikërisht plot 60 vjet më parë; prandaj, ky tubim i sotëm është edhe homazh për veprën e tyre, për rezistencën e tyre.

Respekti ndaj njerëzve të tillë, është një nderim edhe për pasardhësit e tyre, të cilët gjetën mundësi dhe i rezistuan diktaturës komuniste, duke nderuar vetveten, familjen, fisin, krahinën dhe më gjerë.

Respekti ndaj tyre është njëkohshëm edhe pjesë e përpjekjeve të forcave demokratike për ridimensionimin e figurave të nacionalizmit, për nxjerrjen më në dritë të vërtetave historike dhe për realizimin e një qëllimi final të historiografisë sonë të re të liruar tashmë prej dogmave: Historia të shihet si histori, e vërteta si e vërtetë, kontributi për çështjen nacionale të shihet si kontribut i vërtetë, dhe sakrifica të shihet si sakrificë.

Kështu, dhe vetëm kështu, mund t'u jepet fund spekulimeve që u bënë në vitet e diktaturës, ku u mohuan vlera të vërteta, sidomos vlerat e nacionalizmit.

Kjo betejë e ashpër e 17 qershorit 1946 ndodhi disa kohë para se nacionalisti i njohur Muharrem Bajraktari të nisej drejt emigracionit (gusht 1946). I njohuri Bajraktari, megjithëse përndiqej nga forcat ushtarakepolicore, prapëseprapë përpiqej të lajmëronte të arratisurit e tjerë nacionalistë të gjenin mundësi të largoheshin nga Luma dhe me këtë rast nga Shqipëria; herët apo vonë të gjenin mundësi tjetër të organizoheshin dhe të ndikonin sadopak për përmbysjen e regjimit komunist në Shqipëri.

Beteja e sipërcituar qe jashtëzakonisht e ashpër dhe u zhvillua ndërmjet forcave të nacionalizmit dhe atyre të ushtrisë komuniste (Forcat e ndjekjes).

Qe koha kur forcat e ndjekjes kishin marrë një ofensivë të jashtëzakonshme për të asgjësuar nacionalistin Muharrem Bajraktari dhe forcat që ai drejtonte.

Pikërisht, në fushë të betejës ranë sakrifikuesit e mëdhenj të lirisë:

1. Dostan Rexhepi, 2. Sefë Xheladini. 3. Tosun Çejku, 4. Elmaz Tosun Çejku.

Ata sakrifikuan jetën e tyre për demokracinë, për nacionalizmin, për të vërtetën e madhe.

Rënia e tyre heroike në fushë të betejës është dëshmi e pakontestueshme se nacionalizmi ka sakrifikuar shumë në emër të lirisë, si një lëvizje kundër diktaturës komuniste. Për rrjedhim, nacionalizmi ka heronjtë e vet që sakrifikuan edhe jetën në emër të progresit, për një Shqipëri normale, senoze.

Në qershor të 46-s pikërisht ku ranë heroikisht edhe nacionalistët e përmendur më sipër, situata politike në Lumë dhe Shqipëri qe shumë e rënduar. Vazhdonte ndjekja, terrori sistematik ndaj kundërshtarëve të regjimit të ri komunist; në anën tjetër, rezistenca e nacionalistëve dhe e kundërshtarëve të regjimit në përgjithësi qe aktive, qe për t'u admiruar deri në skajin më ekstrem.

Prandaj drejtuesit e lartë të partisë komuniste dhe të pushtetit në Qarkun e Kukësit e pritën me shumë simpati vrasjen e Dostan Rexhepit dhe Sef Xheladinit, si dy prej bashkë-luftëtarëve më në zë të Muharrem Bajraktarit:

" ... Vrasja e Dostan Rexhepit dhe Sef Xheladinit me dy të tjerë t'arratisun ka qenë me të vërtetë një sukses i dukshëm për neve e sidomos pse ndodhi kjo në kohën e pranverës. Këta të dy kanë qenë kriminelë aktivë dhe kuadër më besnikë të Muharremit, trima të vendosur aq sa populli ka pasë frikë prej tyre. Vrasja e këtyre mund të thomi se eliminoi krejt kuadrin ushtarak e politik të Muharremit. Me vrasjen e këtyre Muharremi ka mbetur me vëllanë e djalin. Kjo vrasje preu kryekëput parullat e reaksionit. Ka formuar opinion në popull

dhe populli vetë thotë kështu: Kur u vranë këta të dy, në verë do të vritet edhe Muharrem Bajraktari. .. "1.

Shihni se edhe në këtë informacion të shkurtër bëhet përpjekja për të hedhë baltë mbi figurën e nacionalistëve si Dostan Rexhepi dhe Sef Xheladini. Në këtë kontekst, regjimi i atëhershëm përpiqej me çdo çmim të denigronte sa t'ish e mundur figurën e nacionalistëve të tillë. Për rrjedhim, ata quhen "kriminelë", dhe konsiderohen si njerëz "aq sa populli ka pasë frikë prej tyre ... ". Po ta shohim me vëmendje informacionin vihet re se ka kundërshti të çuditshme. Kështu, psh, në anën tjetër, Dostan Rexhepi dhe Sef Xheladini cilësohen si "trima dhe të vendosur".

Me të drejtë nga Neshat Bilali, ish-bashkëluftëtari i Muharrem Bajraktarit, është vënë në dukje se "Kur u vranë Dostani me Sefën, dëshpërimin M. Bajraktari e ka shfaqë haptas ... Ata të dy kanë qenë pika ma e fortë e qëndresës që drejtohej prej Bajraktarit".2

Do të vinte një kohë tjetër në Shqipëri, koha e demokracisë dhe figura e nacionalistëve të sipërpërmendur do të dilte në dritë, do të kallëzohej si duhej historia e tyre dhe ata të marrin nderimin e merituar, ashtu si e meritojnë luftëtarët e lirisë, të cilët sakrifikuan edhe jetën e tyre për hir të interesave të larta të atdheut.

SHËNIMË:

PJESË NGA FJALA E MBAJTUR

NË RRËSHEN, 4 KORRIK 2006

1 Informacion politik i Dashnor Mamaqit (Citimet bëhen sipas librit të P. Palushit "Muharrem Bajraktari në vitet 1945-1946", Tiranë 1998, f 85- 86).

2 Neshat Bilali, "Muharrem Bajraktari në kujtimet e mia" Tiranë 2001, f 79

VATRANI I PËRKUSHTUAR I VATRËA SË BOSTONIT– Ymer Doda

Një herë i ndjeri Ymer Doda tha: “Kur shihesha me Muharrem Bajraktarin, ai nuk më priste me shumë përzemërsi, sepse shihesha edhe me Mark Gjonin. Por ky i fundit po ashtu nuk më shihte me përzemërsi, sepse shihesha me të parin. Sidoqoftë, Ymer Doda kishte mendjen e tij dhe nuk brengosej shumë se çka mendonte dikush tjetër për të, sepse ai nga natyra ishte një pragmatist i

vërtetë: me Dibër po, me Mirditë po, por më shumë me Lumë, sidomos me Ujmishtin, sepse ka qenë edhe dhëndër i atij fshati. Për kët Muharrem Bajraktari, në një letër që i shkruante Essat Bilalit, porosiste: “Ymer Doda, siç e dini, asht mik i jonë e Independent. Por duhet të përpiqeni me e mbajt në rrethin tonë, nuk prish gja sepse ai asht anëtar i Organizatës Vatra, me partitë tjera ai nuk bashk’punon” (Brukxelles, 12/7/1968).

Ymer Doda ka pasë lindur në fshatin Reç të Dibrës, një fshat ku ha pula gur. Ai vjen prej një familjeje atdhetare, e shquar në luftërat kundër pushtuesit serb. Ymeri ka pasë fatin e mirë të kryente jo vetëm shkollën fillore gjatë kohës së monarkisë, por edhe atë të mesmen. Ai ka qenë i martuar dhe ka pasë një djalë, nip nga Ujmishti, i cili jeton edhe sot.

Gjatë kohës së pushtimit fashist të atdheut, si i afërt me Mirditë, ai nuk u deklarua kundër pushtuesit italian dhe përkrahësve të tyre. Prandaj kur u organizua fushata e pushtuesit Italian me shërbëtorët e tij gjoja kundër komunistëve në Vlorë, edhe Ymeri ishte njëri nga bashibuzukët që shoi për të marrë rrogë, siç thonte ai. Me marrjen e pushtetit nga Lëvizja Nacional Çlirimtare, që u shndërrua në komuniste më vonë, Ymeri u përpoq të afrohej me ta. Por, duke e parë zhvillimin e ngjarjeve, shpejt u zhgënjye.

Me udhëtimin e Muharrem Bajraktarit për Greqi, Ymeri iu bashkua asaj force dhe mundi t’u shpëtojë atyre luftimeve të rrepta me ushtrinë serbo-maqedono-jugosllave gjatë udhëtimit. Me sajimin e kompanisë së punës në

Gjermani nga anglo-amerikanët, vend ku stërviteshin shqiptarët për të shkuar në Shqipëri për të luftuar komunizmin, Ymeri Doda mori pjesë. Pas disa vjetësh në atë mes, i mbështjellë shpesh në ngatërresa politike, emigroi për Amerikë me ndihëm të Z. Neshat Bilalit, ku me djersë të ballit e fitoi kafshatën e gojës.

Liria, në një në anë dhe mirëqenia ekonomike, në anë tjetër, si kusht për jetën, i dhanë mundësi Ymerit që të merret edhe me ëndërrime, madje atdhetare, duke e shquar më shumë pragmatizmin e tij. Kështu ai filloi të pjesëmarrës në shumë veprimtari që zhvilloheshin në bashkësi, ku dallohej me mbajtjen e fjalës së tij nëpër tubime politike, madje të guximshme kritikuese. Kjo përpjekje e Ymer Dodës më së shumti u shquajtë në Shoqatën Gjithëshqiptare të Amerikës – Vatra, e cila veprimtari ia hëngri edhe kokën, fill pas mbledhjes së trazuar të degës së Vatrës në Brooklyn, por duke lënë si trashëgimi ngritjen e disa degëve të saj, shtimin me qindra anëtar, botimin në rregull të “Diellit” me të cilën bashkëpunonte dhe luftën kundër agjentëve të huaj, sidomos në kohën kur Jugosllavia e prirë nga Serbia i kishte shpall luftë kombit shqiptar nga Kosova, gjë që shihet edhe në letrën që ia dërgon Eduard Liços, njërit nga anëtarët aktivë të politizuar të shoqatës, i cili nuk e lejon të mbajë fjalë në Kuvend, sepse mendohej që edhe një herë do të shkohej në Shqipëri përmes saj. Në një mesnatë, posa kishte dal nga mbledhja e trazuar e degës së “Vatrës” së Brooklyn-it, u zhduk, madje duke ia keqpërdorur edhe trupin. Ymeri i vorros duke e qarë, madje më shumë nga ata që ia bënin varrin për së gjalli. Një shkrim me titull u botua: “Varrimi me ‘Diellin’ në kokë”.

I dashtuni mik Esat

Raportin e Kuvendit e mora dhe e lexova. Shumë bukur e ke lidhë, por nuk më pëlqej për 2 arsye.

1.- Shumë i gjatë. Gjysa, ose ma pak, do të delte edhe ma mirë. 2.- Në lidhje me Liçon (Çairmanin), ke ba oportunizëm drejtpërdrejt. Aj qe me hile. Lënë që un i njoh të gjithë për dhambësh, si xhambazi kualt, por edhe ti mbasi nuk e pate larg, sigurisht ke kuptue diçka. Edhe në mos paç kuptue atje, duhej ta kuptojshe prej telefonave që të ka ba. Aj që ka mizën nën ksulë, përpiqet e smund të rrijë rahat.

Kur i ke dhanë gjithë ato lavdata, që nuk i meriton asnji prej tyne, asht dashtë ti ipshe edhe nji pakicë mungesash që bani nji grumull. Ose asnjanën. Mjaft me nji shkel e shko.

Nejsi, at hak do ta marr un. Jo vetëm me kët letër që asht fillesa. Të tjera e të tjera. Kopjen e letrës që po ta dërgoj, nuk asht letër e hapët. Kët radhë me

kaq. Mikut tem Lumnjan Pashës, shum të fala. Për hatër të Atij edhe ty deridiku. Sinqerisht mik3

7 Korrik 81

I ndershëm Z. Eduard Liço,

Ndër intelektualët Shqiptarë, që shum prej tyne i kam miq, për Ju e kam pasë rujtë nji grimë simpathi ma tepër, kur ka rastisë, i kam dhanë provat me të folme e me të shkrueme. Nuk u kam vu në dijeni për të gjitha, që mos të hy në sofër të oportunizmit e të hipokritve "të shitem se gjoje dika bana". Edhe me telefon, ka qllue që u kam pytë për ndonji dika. Të tjetrët kët privilegj, nuk e kanë pasë prej meje.

Në lidhje me Vatrën, qëndrimi i tepruam i vatranve të ardhun prej Legaliteti, për mu vazhdon të jetë i pandryshueshëm. Kanë dashtë që ta paralizojnë kët Organizatë Pan Shqiptare. Mandej ta përdorin sa ma kollaj, vetëm me dalë në pah, disa prej tyne pamerita. Ose për ndonji qllim tjetër që nuk e dijnë as vetë. Kët lloj qëndrimi, dikurë e kemi kundërshtue bashkë. Për arsye se e kemi qujtë Vatrën sipër partive politike e rrymave të çdo lloji. Nji shembull dokumentarë ktij drejtimi, shifni rezolutën 9 nyesh "Shkeljet e kanunores prej kuvendit 1-2 Shtatorë 1973". Përpilue nga Zotnija e Juej dhe firmosë prej shumicës të Komisionit të Qendrës. Çairmani atij kuvendi, ishte Z.Papalilo, i kurdisun prej legalistëve në New York, me rastin e mbledhjes të degës 2 javë ma para, që të mpronte ilegalitetin e Tonuzit.

Ka kohë, në mos gabofsha, sikur Ju e keni ndryshue qëndrimin e parë. Nëse po, përderisa nuk na keni stroditë (Vu në dukje) kurgja, që noshta keni arsye, me të drejtë lejohemi që kët turli qëndrimi, ta qujmë tinzak. Ose secili, mund ti ngjesë tjetër emën, simbas dishirit.

3 Shënim: Unë kam qenë reporter i rrjedhës së punimeve të kuvendit, jo vlerësues ose interpretues i zhvillimit të punës së tij. Telefona nuk më ka pas bërë askush, me që nuk kam qenë njeri i prapaskenave.

Tani që duelët në lendinë, u pamë me sy e u ndigjuem me veshë, u sqaruet vetë ma smirit.

Sjelljet e Jueja, si i pari i kuvendit, që zhvilloj Vatra si mjet me 23 të Majit, i aprovuem prej atij që u propozoj, mund të kenë qenë të arsyshme për të paarsyshmin. Noshta imituet Papalilon. Për t’i vu vulën, nëse asht kshtu ose jo, pytni vetëm ndërgjegjen Tuej.

Si intelektual, që besoj nuk ua kalon kush, asht dashtë të kurseheni për ndonji seminarë kultural, si i atij zanati që jeni. Jo për hatrin e tjetrit, me u përzije në punë të vogla, që janë për të vogël. Kët gabim, bajni mirë ta pranoni. Në fillim e kishit mirë që refuzuet në mnyrë të preme. Ishte vetëm nji za i kurdisun që propozonte. Askush tjetër nuk bzante. Ishin dredhat e zakonshme. Armët e mbushuna në New York e Waterbury, duheshin shprazë në Boston. Nuk ishte lazëm që Ju ta lëvizëshi tuejën nga brezi. A nuk ishin mjaft ata? apo që t’u tregojshi besnikëri?

Kur shkohet me pasione, me hatra e çka i hahet tjetrit, kurgja nuk ndreqet. Qysh në fillim të kuvendit muerët në thue. Demostratat që u zhvilluen në Kosovë, ishin të freskëta. Atje u vranë, u burgosën e u coptuen. Nuk batët mirë që heshtët e nuk e përkujtuet me 1 minut zi Heroizmin e atyne filizave, vajza e djem, që ranë për dhe në lule të rinisë, vetëm pse kërkuen të drejtat legjitime, që u takojnë. Veçksaj, pse i shtitë vesht në lesh, që nuk më ftuet të flas mbi ato demostrata, përderisa u vuna në dijeni me të shkrueme, para se të fillonte kuvendi. Letra ku shkoj, që ua dhash në dorë? Apo nuk dashtët që un të fles, që mos tu prishet qejfi disave prezent, miq Tuej të vonshëm. Kjo noshta që arsyja që nuk përmendët as të parën.

E gjith Bota vatrane, ose dhe të tjerë që kanë lexue gazetën Dielli e dijnë se un kam punue në drejtime të gjithanëshme për Vatrën. Punënorët e mija kanë qenë të dukëshme. Kam pasë edhe pengesa. Aj që punon, luftohet. Kët e kam dijtë që në mëngjesin e jetës. Nuk jam ndalue. As që e kam at mendje. Për të mrrijtë në cak, me takue arsyen, asht e vështirë. Udha e tashme të çon. Mbrrij ose jo, ksaj udhe nuk i shmagem. Zhurmat e poteret nuk më mërzitin. Sa mërzitet ujku prej cigrimës thiut. Shterpsinave, pse qesin shqelma dhe e qujnë punë kur luftojnë punën e tjetrit që asht ndërtues, nuk u frigem. Kta lloj njerzish, janë të lidhun prej Zotit, që nuk i len me qenë të rrezikshëm.

Si përfundim: Un do të vazhdoj të jemë vegël e Vatrës. Ju enduni kah të doni. Kurdo të ktheheni, ktu më gjejni.

7 Korrik 1981 U përshëndes Shqiptarisht (Ymer Doda)

Vitin e kaluar, më 2012, u botua libri i autorit Dr. Thabas Gjika me titull “Mihal Gramano, jeta dhe vepra”. Ai është i një formati bukur të madh, 500 faqesh, dhe merret me jetën, veprën dhe luftën e atdhetarit të shquar Mihal Grameno. Libri është përpiluar me kriter shkencor dhe e ndriçon jetën e atdhetarit me informacione të imtësishme. Ai përmban një pjesë edhe në gjuhën anglishte dhe gjithashtu është i pajisur me një numër fotografish, të cilat një nga një flasin me “një mijë fjalë”. “Dy Drinat” e falënderojnë autorin për dërgimin e tij dhe i urojnë Dr. Th. Gjikës punë të mbarë në të ardhmen. Sa për informacion, po jepet pjesa që vijon:

H Y R J EShekulli XIX, shekulli i lëvizjeve kombëtare, e gjeti popullin shqiptar,

pasardhësin e fiseve ilire, dardane dhe epirote, të dëmtuar rëndë prej zgjedhave të gjata romake, bizantine, sllave dhe së fundi prej asaj osmane. Gjatë kësaj zgjedhës së fundit, për të lehtësuar disi peshën e rëndë të sundimit osman, mbi shtatëdhjetë përqind e shqiptarëve ishin konvertuar në myslimanë.

Gjatë Mesjetës, prej dyndjes së fiseve sllave, iliro shqiptarët kishin humbur sasi të mëdha popullsie dhe më se katër të pestat e trojeve të tyre të kohës antike. Me kalimin e kohës në Gadishullin Ballkanik, nga përzierja e fiseve sllave me popullsinë vendase ishin krijuar

kombet reja si sllovenë, kroatë, boshnjakë, serbë, malazezë e bullgarë. Në vitet 1875-1881, të njohura në histori si vite te Krizës Lindore, shqiptarët përbënin shumicën dërmuese në vilajetet e Shkodrës, Shkupit, Manastirit dhe Janinës, në një sipërfaqe prej më se 70.000 kilometra katrore. Shqiptarët mund ta kishin fituar pavarësinë e tyre që në kohën e Pashallëqeve të Janinës dhe të Shkodrës, mirëpo sunduesit e tyre, Ali Pasha dhe Bushatllinjtë nuk kishin mendësi kombëtare, ata ishin sundimtarë osmanllinj dhe nuk dëgjuan diplomatët e Europës, që i nxisnin për t'u lidhur e luftuar së bashku kundër sulltanit.

Shtresat e pasura, individë të shkolluar dhe klerikët shteteve të rinj që u formuan në Ballkan pas shembjes së pashallëqeve shqiptare, të nxitur dhe nga nacionalizmi pansllavist që ua ushqente nëna Rusi, krijuan ideologji

kombëtare me tipare shoviniste. Askush prej sllavëve të Ballkanit nuk shprehte mirënjohje ndaj shqiptarëve, pasardhësve të vendalinjve të vjetër, gjaku i të cilëve rridhte edhe në dejtë e tyre. Të gjithë synonin e luftonin që të krijonin shtetet e tyre të pavarura, ku të përfshinin sa më shumë toka me popullsi shqiptare.

Për fat të keq, edhe ideologët e lëvizjes kombëtare greke të nxitur prej Patrikanës së Stambollit dhe klerit grek, ushqenin të njëjtat ndjenja shoviniste ndaj popullit shqiptar, fqinjit të tyre më të hershëm. Në kohët antike shumë bij të popullsisë ilire, pasi kishin mësuar gjuhën helene, greqishten e vjetër, kishin dhënë ndihmesën e tyre për lulëzimin e kulturës, artit, shkencës helene, njësoj si të ishin helenë. Në vitet 1821-1827 shumë arbërorë e shqiptarë dhanë gjakun për lirinë e popullit grek, duke luftuar në formacionet e çetave greke. Mirëpo as ky gjest heroik i shqiptarëve nuk u muar parasysh prej drejtuesve dhe ideologëve të shtetit të ri grek, të cilët bashkë me klerin e lartë ortodoks nxisnin dhaskalët (gr. mësuesit) që përhapnin greqishten në fshatra e qytete shqiptare, të punonin me etje për përçarjen dhe asimilimin e popullit shqiptar.

Sunduesi osman nga ana e vet përpiqej me çdo kusht ta mbante popullin shqiptar në errësirë, për ta përdorur si mish për top në luftërat e veta që t'ia zgjaste jetën Perandorisë Osmane. Për këtë arsye, ishte ndaluar me ligj hapja e shkollave në gjuhën shqipe si dhe përdorimi i kësaj gjuhe si gjuhë liturgjike në kishë e xhami.

Propagandohej me forcë prej sunduesve dhe politikanëve fqinjë se shqiptarët myslimanë ishin osmanë, bij të sulltanit, kurse shqiptarët e krishterë ortodoksë ishin grekë ose sllavë dhe shqiptarët e krishterë katolikë ishin latinë, italianë. Formula mesjetare bizantine cuius religio, eius nacio (Iat.: i cilit besim je, atij kombi i përket), këmbëngulej që për shqiptarët të respektohej edhe në shekullin XIX, kur gjithë popujt ndaheshin në kombe sipas gjakut, gjuhës, zakoneve, psikologjisë dhe territorit.

Në një situatë të tillë tepër mbytëse për popullin shqiptar, lindi dhe u ngjiz Lëvizja e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ideologët e kësaj lëvizjeje vlerësuan tiparet e përbashkëta të kulturës shpirtërore e materiale të popullit shqiptar, luftuan ta shkruanin, ta pastronin e ta pasuronin gjuhën shqipe, faktorin më të rëndësishëm bashkues të kombit, të vinin në dukje zakonet e mira, besën, trimërinë, mikpritjen, respektin ndaj të huajit, mëshirën ndaj të pafuqishmit, etj. Ata nuk i mbivlerësuan dhe as i nënvlerësuan ndikimet e shumta që kishte pësuar prej zgjedhave të huaja të gjata mendësia e popullit shqiptar, gjuha dhe besimi i tij fetar, por vlerësuan si duhej faktin e madh,

mrekullinë e mbijetesës së popullit shqiptar si një popull i veçantë midis popujve ballkanikë, i cili meritonte dhe duhej të jetonte i lirë në ato hapësira ballkanike, ku përbënte shumicën.

Rilindësit tanë qenë iluministë. Ata luftuan që populli shqiptar të zgjohej nga letargjia ku e kishte futur sundimi i gjatë osman. Luftuan ta nxirrnin popullin e tyre nga kjo gjendje foshnjore dhe ta aftësonin për të përdorur mendjen, logjikën e vet për të njohur e vlerësuar tiparet e tij përbërëse. Ata luftuan për përhapjen e shkrimit të gjuhës, për ringjalljen e krenarisë kombëtare përmes evokimit në letërsi të së kaluarës heroike dhe himnizimit të udhëheqësve të mëdhenj si Gjergj Kastrioti - Skënderbeu dhe Pirrua i Epirit, i dhanë rëndësi lëvrimit të letërsisë origjinale, si dhe mbledhjes dhe botimit të letërsisë gojore shqiptare. Këtë punë ata e bënë, sepse letërsia gojore ndër shqiptarët e kishte plotësuar e mbushur boshllëkun që kishte krijuar gjatë shekujve mungesa e letërsisë së shkruar'. Letërsia gojore u kuptua drejt prej tyre si një thesar i vlefshëm kulturor, një identitet kombëtar që duhej rizbuluar dhe shpënë më tej.

Një ndër veprimtarët më aktivë të çerekut të parë të shek. XX është dhe Mihal Gramenoja, një nga bijtë më të shquar të Korçës Plakë, që u dallua si shkrimtar, publicist dhe luftëtar për liri e demokraci. Ai është rilindasi ynë i ngjashëm me poetët dhe shkrimtarët luftëtarë të popujve ballkanas, që shkruan dhe luftuan me armë kundër zgj edhë s osmane, si Mihal Eminesku (rum. Mihail Eminescu 1850- 1889), Tudor Argjezi (rum. Tudor Arghezu 1880-1967), Kristo Botevi (bull. Hristo Botev 1848-1876), etj.

Për kontributin e shumanshëm dhe të shquar atdhetar, Gramenoja u bë që me gjallje një figurë popullore Mihal Grameno - Jeta dhe vepra dhe e dashur prej të gjithëve. Ai U vlerësua prej rilindësve, prej Ismail Qemalit e qeverisë së tij, prej Ahmet Zogut, etj. Më 1927, në vitin jubilar të I5-vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë, A. Zogu i lidhi pension patriotik, të cilin pas vdekjes së tij vijoi t'ia jepte së shoqes. Ky pension patriotik iu dha asaj deri në fund të jetës edhe nga të gjitha qeveritë shqiptare që erdhën në fuqi, të pushtimit italian e gjerman dhe gjatë kohës së diktaturës komuniste. Në nëntor të vitit 1972, në kuadrin e 60-vjetorit të Pavarësisë, këtij shkrimtari luftëtar iu dha titulli i lartë Hero i Popullit prej Presidiumit të Kuvendit Popullor të RPSH.

Jetën dhe veprën e M. Gramenos, menjëherë mbas vdekjes së tij, filluan ta vlerësonin intelektualët e kohës si një shembull edukimi për të rinjtë. Të tillë ishin shkrimet e Fan Nolit, Nikolla Zoit, Gaetano Petrotta-s, Namik Resulit, etj. Edhe qeveria komuniste e vlerësoi Gramenon, duke e futur në tekste shkollore dhe duke e përkujtuar në përvjetorë të ndryshëm. Në këtë kohë

filluan të shkruajnë për j etën dhe veprën e këtij veprimtari e shkrimtari poliedrik mjaft studiues si S. Spasse, Dh. Fullani, V. Zallëmi, P. Tako, si dhe disa studiues kosovarë si A. Zajmi, M. Hysa, B. Qerimi, etj.

Gjatë viteve që punova në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë u caktova të studioja jetën dhe krijimtarinë publicistike e letrare të këtij gazetari e shkrimtari të talentuar. Kjo punë u kurorëzua me botimin e një varg artikujsh në revistën Studime Filologjike, pastaj me botimin e veprës Mihal Grameno, publicist demokrat (1980), vepër që u botua prej Akademisë së Shkencave, me të cilën mbrojta gradën Kandidat i Shkencave Filologjike. Më 1984 përgatita veprën Mihal Grameno, jeta dhe vepra, të cilën nuk munda ta botoja për "shkak të mungesës së letrës" e pastaj për shkak të largimit tim në SHBA, ku së pari u mora me punë të rëndomta për të mbijetuar e më vonë me hartim veprash të tjera.

Mosbotimi i kësaj vepre në vitet 80-të të shek. :xx më shkaktoi një ndjenjë hidhërimi, sepse vlerësimi im nuk shkoi tek lexuesi. Mirëpo njohja me shumë materiale të reja që kanë dalë mbas diktaturës komuniste dhe sidomos leximi i shumë studimeve të botuara vitet e fundit, më dhanë mundësi që ta kryej ripunimin i çliruar prej shumë pikëpamjeve dogmatike, me të cilat isha formuar gjatë kohës së diktaturës. Vepra e tanishme është shumë e ndryshme nga varianti i vitit 1984 i mbetur dorëshkrim, jo vetëm se është pasuruar me materiale të reja, por sepse pozicionimi im ndaj problemeve themelore të shoqërisë, të politikës e të moralit ka ndryshuar shumë. Ashtu si thotë Eduard Halet Karr (Edward Hallett Carr) , “historiani, para se të shkruajë histori, është prodhim i historisë” - edhe unë i sotmi jam prodhim i ndrzshuar nga ai që isha në vitin 1984, sepse ndryshim i sistemit politik solli dhe ndryshime në formimin tim. Gëzohem që në vitin e 100-vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë, ky studim do t'i japë këtij rilindësi një vlerësim më të mirë midis krijuesve tanë të Rilindjes e të dhjetëvjetëshave të parë pas saj.

Veprimtarinë e tij atdhetare dhe krijimtarinë letrare e publicistike, Gramenoja e kreu në Shqipëri, Rumani e SHBA. Ai dallon midis shumë prej rilindësve, të cilët duke jetuar në mërgim u bënë të njohur në atdhe vetëm përmes veprës së tyre letrare. Ai e fitoi popullaritetin e vet, jo vetëm përmes krijimeve letrare e publicistike, këngëve atdhetare dhe dashurore, por dhe përmes njohjes së drejtpërdrejtë si luftëtar i çetës së Çerçiz Topul1it, kur me pushkën krahut i ra kryq e tërthor Shqipërisë së Jugut. Ai u shqua për aktivizimin e tij pa hope, por të vijueshëm, në lëvizjen kombëtare e demokratike, sipas moto s së tij: më e vlefshme është të punojë njeriu brenda në Shqipëri, se sa në kolonitë, që ishte parimi i jetës së tij. Në pranverën e vitit 1907, 36-vjeçari Grameno la jetën e qetë që kishte migruar në Bukuresht dhe erdhi në atdhe,

ku luftoi për liri si kom. Në korrik 1908, pas shpalljes së kushtetutës xhonturke, ai nuk u largua nga atdheu, por iu përvesh punës gazetareske dhe aktivitetit të fshehtë në Korçë për çlirimin e atdheut nga zgjedha osmane. Edhe pas emigrimit politik që u detyrua të ndërmerrte në vitet 1915-1920 në SHBA, ku zhvilloi një veprimtari gazetareske shumë të frytshme, me t'iu krijuar mundësitë, ai u kthye në vendlindje, ku u aktivizua menjëherë në lëvizjen demokratike të viteve 1921-1924, etj.

Për hartimin e kësaj monografie jemi mbështetur në rezultatet e studimeve të deritanishme për jetën e veprën e këtij heroi, të hartuara nga studiues tanë dhe të huaj. Kemi mundur, gjithashtu, të vjelim e të konsultojmë gati të gjitha shkrimet e tij letrare e publicistike si dhe shumë kujtime të botuara e të lëna dorëshkrim, të shkruara prej tij dhe vëllezërve Koço e Mina Grameno, etj. Po ashtu, kemi shfrytëzuar edhe të dhënat gojore, të mbledhura prej nesh prej bashkëshortes së tij Niqi (Androniqi) Grameno (1894-1982) e të disa komshinjve miqve të tij, pa të cilat shumë momente të jetës do të kishin mbetur të zbehta.

Me rastin e botimit të këtij studimi e ndjej për detyrë të falënderoj shokët e Departamentit të Historisë së Letërsisë Shqiptare, si J. Bulo, K. Kodra, F. Dado, si dhe P. Pepo, N. Jorgaqi, M. Çami e L. Mile (disa prej të cilëve fatkeqësisht nuk ndodhen më midis nesh) për vërejtjet dhe sugjerimet e ndryshme që më dhanë gjatë hartimit të kapituj ve të ndryshëm të këtij studimi. Po ashtu, dëshiroj të falënderoj punonjësit e Bibliotekës Kombëtare si dhe familjen e Dhimitër Koço Gramenos, që më ndihmuan për të konsultuar dorëshkrime kujtimesh dhe koleksione të gazetave të ndryshme që mungonin në bibliotekat tona. Lidhur me jetën e heroit një ndihmë të ndjeshme na kanë dhënë, përveç bashkëshortes së tij edhe zonja Aleksandra Ilo, regjisori Sokrat Mio, mësuesi Niko Bello e veteranë të tjerë, të cilët e kishin njohur nga afër heroin.

Falënderoj, gjithashtu, Arkivin Qendror të Shtetit (AQSH), si dhe arkivat e Institutit të Historisë (AIR) e të Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë (AIGJL) për materialet e dokumentet e shumët që më vunë në dispozicion.

Autori

Fundshënimet:

1. Elsie, Robert. Histori e letërsisë shqiptare. Përktheunga anglishtja Abdyrahim Myftiu, DUKAGJINI, Tiranë-Pejë, 1997,f. 54.

2. Carr, Edward Hallett. C'shtë historia? Përktheu Esat H. Bilali nga origjinali anglisht: What is the History?, Siprint, Prizren, [2011), f. 55.

U drejtova për vis shpirtin Bicaj, për te varret, për te të gjallët, për te Esati, anor sezonal në troje të të parëve !. .. Zotnijë Esat Bilali familjarisht është shëmbëlltyrë, simbol i gjithçkaje të mirë diellore ... !!

MESAZHET POETIKE TË NJË

EDUKATORI FISNIK

Nga Petrit Dunga

Fjala e mbajtur nga Petrit Dunga, me rastin e promovimit të vëllimeve me poezi të poetit Hysen Shehu “Zemra Malesh“ dhe “Arat tona paçin dritë“, tek shkolla jo publike “Mrekullia“ nën drejtimin e z. Jemin Zyberi. Tek kjo shkollë u zhvillua një bashkëbisedim me poetin, u mbajtën referenca, u recituan pjesë, u vallëzua, u këndua në shqip dhe anglisht nga nxënësit e kësaj shkolle.

Të nderuar pjesëmarrës!

Më lejoni, që si një nga ish nxënësit e shumtë të profesor Hysenit, i obliguar për këtë burrë të nderuar dhe në respekt të tij, i cili na mblodhi sërish në këtë auditor, tashmë në rolin e poetit. Ai na mblodhi, falë Zotit që atij i dha shëndet dhe jetë, për të shndërruar në realitet, atë dëshirë të zjarrtë të rinisë së tij, atë mikrobotë rrezatuese, kur mësuesi i tij Kudusi Shehu lexoi strofat e tij, krijuar për “Lulin e vocërr“.

Fëmijërinë dhe studimet e para ai i mori në Bicaj të Lumës, aty ku u përkundën në djep, djemtë që u bënë ajka e inteligjencës, trimërisë dhe patriotizmës, jo vetëm Lumjane por mbarëshqiptare. Hyseni do të vazhdonte studimet në shkollën e mesme pedagogjike në Peshkopi, e më tej në UFT, dega gjuha – ruse. Profesori i gjimnazit Kukës, bën pjesë në plejadën e intelektualëve lumjanë, që ishin dhe mbeten në themelet e integrimit të saj, ku me punën titanike mësimore e edukative për 35 vjet me radhë, si një gjenerator i fuqishëm do të shpërndajë dritë, dije, thjeshtësi, urtësi e profesionalizëm. Për ne, ai është një lis, një hije, një strehë, një krah për të papërkrahurit, simbol urtësie për kolegët, i aftë metodikisht dhe krijues në zbulimin e psikikës së njeriut. E lisat e rrallë shpesh i gjuan rrufeja. Degët e nëpërkëmbura nga goditjet e penguan Hysenin të ecte, por s’mundën as ta

ndalonin, as ta shuanin. Lufta e klasave ja trazoi drurët, kritizerët e anatemuan, por shkollimi dhe studimi e pajisin atë me kulturë të gjerë. Bazamenti familjar ishte formimi mes shehlerëve, me kulturë dhe të vlertë të Bicajve, duke i krijuar mundësinë e lidhjes së formimit teorik me gjendjen reale historike, kulturore, religjioze, politike të vërsnikëve të tij.

Botimet e para të tij, do të jenë në letërsinë për fëmijë, me poemat “Xixëllonja“, “Me një yll, një mitroloz “, “Në bungajë“, ”Si shqiponjë me flatra“ dhe do të vazhdojë një jetë me poezinë, ku nuk do të kishte numër të gazetë “Kukësi i Ri“ në vitet 1970-1990, të gaztës “Luma“ dhe të revistës “Dy Drinat“ edhe sot, ku në rubrikën kulturore, me vargjet e tija brilante t’u japë ngjyrë, freski, emocion e jetë. Në këtë rrugë të gjatë dhe të mundimshme shpirti i tij poetik është vërtitur si flutura rreth qiriut të ndezur në errësirë dhe me flatra të përzhitura, krijoi sa e sa metafora me prejardhje folklorike që na kanë ngjallur emocion dhe shpresë. Ja disa si: ”Atdhe i vaditur me djersë dhe vlagë“, “Lumi Drin që shkund mjekrën digash“, “Flamur i njomur me lot në gjergjefë“, “Çu thosh kurmi nën kamare“, “Sa më çikte pulpash këmisha“, “Leshin ngritur tamam thekër“, “Luma hëngri, nuk u ngi“, “Dallgët shkëmbit ngrihen qohen“, “Valle lufte tmershëm nisa“, “Afsh i tokës në re puplore“ etj etj.

Vargjet e tij janë rrëfimtare, janë faqet e jetës së artistit që ndiente peshën e fatit, që merr mbi vete të thotë çdo gjë që u ka ndodhur atyre, që jetonte pranë me to. Me këto vargje autori na krijon situata me strofat e tij qoftë lirike apo epike, të ndërtuar me krahasimet si:

“Për atdhe bëju kurban, se flen i qetë si nën jorgan“! “Si sonambul ngado ec“, “Si shpejt harrova babën e qenit“, “Si me lëngatë po vjen uratë“, “Si vend strehimi për vampirë“, “Sup më sup si valle e lashtë“, “Si relikë e vetme e llampës me vajguri“.

Autori me thirrjet për nacionalistin trim Dostan Rexhepi: “Çohu, na le vetëm, gjithë ato vite,

ne në grindje mbetëm sot e asaj dite“.

Pakkush e ka ditur se përpunimi model i epikës: “Luma e serbi po luftojnë“, të kënduar nga Arif Vladi, që u quajt nga specialistët si përpunimi model i tekstit historik, mban autorësinë e Hysen Shehut. Teksti i kësaj këngë ka ngritur në art të shkruara dhe të ndigjuara më parë, për atë betejë të zhvilluar nga paraardhësit e autorit, duke ndërtuar mes palëve një dialog të ashpër, që të jep gjendjen në një front, me një njohje reale historike, me kushtet e luftës, fatin e prindërve, që i kishin kthyer trojet në varrezë. Kjo sipas dëshmive të aktorëve në ngjarje, si sheh me parinë tjetër vitale Lumjane. Autori është një

dëshmitar i ndjeshëm i skenës, ku në zonën e tij janë luajtur drama, që janë shkatërruese për atë, pasi një pjesë të tyre ai na i sjellë në vargje dhe i kujton si stuhi, si humnera, që lënë pas zbrazëti e boshëti. Aty nga Gjalica me ledh të akumuluar kemi shkelur mbi guriçka të mprehtë të cilët na kanë grirë çorapet, opingat, na kanë majisur këmbët dhe ashtu vërsnikët e autorit vazhduan rrugën e qëndresës dhe të mbijetesës. Sa shpijarë dhe mentarë, të fisëm dhe të shkolluar i ka mbuluar ledhi i stuhive të luftërave, si dhe ledhi i brendshëm i diktaturës duke i penguar, dërmuar, vrarë e pushkatuar. Por siç thotë shkrimtari D. Agolli: “Ne jemi si bari i livadhit që s’na zhdukën dot kosa“, por shpërthejmë, zbulohemi, duke shpalosur vlera në çdo rrethanë dhe situatë. Autori i këtyre poezive bëhet pjesë e dallgëzimeve, thyerjeve, plasaritjeve, i provon ato, me kujdes i zbutën dhe herë herë i nxehur i dërmon, i seleksionon me sa mundet me përvojën vetjak, me një komunikim të ëmbël prej edukatori, me një shpirt të ndjeshëm prej prindit të devotshëm, duke shënuar arritje artistike me tetërrokëshin e tij të studiuar, me rimën e puthur dhe të alternuar. Autori i hap librat e tij poetikë me vargjet:

“Do isha fashitur, si një psherëtimë, të mos shkrepte larg, shpirtmadhi Essat”

Pas viteve 1990-të do të vinte në Bicaj në vendlindjen e tij z. Essat Bilali një intelektual erudit i dëgjuar në diasporën shqiptare të SHBA, i cili me shkrimet e tij në mbrojtje të Kosovës dhe për çështjen e historisë kombëtare shqiptare peshoi si plumb i rëndë, njëlloj si paraardhësit e tij, për çdo gjë të vyer dhe të vlertë, që gjeti tek vërsnikët e vet. Ky zgjoi shpresën e Hysenit, poet duke botuar më 2001-shin vëllimin “Njerëz të mij“, ku autori krejt urtësisht e instrukt lexuesin: “Shtyni fletët, lehtë si dyer. Gjeni zemrën mallëngjyer, gjeni shpirtin tim trazuar, për të sotmen, ah, të shkuarën“. Poeti nuk është mjek, por me vargun e tij, mjekon më mënyrën e tij tradicionale shpirtin e njeriut, të lumjanit nga vjen vetë ai, duke na dhënë cilësitë dhe virtytet e tyre, si të urtë dhe punëtorë trima dhe guximtarë, të mendshëm dhe shkollarë. Osmani dhe kur i prek në sedër dhe të egër sa më s’ka. Atë nuk e indinjon fakti që pushon me kokën të mbështetur në shkëmb. apo në caranin e vatrës, por shmallet me viset që i donë me shpirt. Profesori në vargjet për atdheun ashtu si rilindasit nënvizon idenë se atdheu është shtëpia, rrugica, ara, mali, pllaja, pylli, bahçja, lumi, liqeni, etj.

Atë e ka lodhur kloni dhe kufiri që ndau vëllanë me vëlla, etjen me kroin, urren egërsisht gojët dhe dhëmbët e egër të lakmisë dhe asimilimit. Luma vritet dhe pritet por mbetet djepi i qëndresës së shqiptarizmës, burim energjie dhe bujarie të pashoqe. Në muzat e huaja ruhen edhe sot si relikt të plagëve që ka pësuar nga Luma ku autori citon çfarë i shkruan ushtari serb nënës së tij

nga fronti:“Thonin prangat në fyt ja vumë; Zab gjakësores, shtrigës Lumë. Ç’thonin nënë po nuk e di. Luma fshatrat bëri hi“. Në lidhjen kohore ku shpërtheu autori historia e spikatur ishte e dënuar të vuante mykun e harresës. Dialogu i nënës serbe me ato që mbetën gjallë në Lumë është një surprizë e imagjinatës së autorit, ku llupa e tij përqendron rrezet ndriçuese dhe zbuluese të gjamës. Vlerat, për fatin ton, shpesh i mbulon mjegulla dhe dimri, por autori thekson: “Se mbas cikloneve malet e Lumës dhe Hasit janë larë me ar për trimëri, bujari, besë, atdhe. Tek vëllimi “Zemra malesh“, autori këto impresione i vazhdon me vargjet:

“Ndoqa pas Islam SpahinëMjekërbardhin suferinë“

Jemi me fat që fill pas vështirësive autori zbulon funksionin e urtësisë individuale dhe kolektive të Lumjanëve. Ai e pranon fjalën e heshtur e të pasurën në risi, thirrjen në besim, merr mbi vete të bëjë çdo gjë për njerëzit që i jetojnë pranë, e çmon urtinë dhe miqësinë si rrallëkush. Në vargjet për sheh Ali Bogdanin autori zbulon tingujt, fjalët e një njeriu me shpirt të pastër dhe të virgjër, ku ndërgjegjja nuk ka fallcitet, nuk kopjohet lehtë, ka vatra e parisë u shndërrua në katedra të një kulture të lashtë, të një populli të vogël në numër, por të madh dhe të hershëm në vjet. Në të dy vëllimet që autor na solli sot, që janë gati për në vitrinat e bibliotekave duke mos gjetur herët rrugën e botimit, autori i ka ripunuar herë pas here, duke i aktualizuar me kohën sot. Me volumin e energjisë së harxhuar autori i ngjan një alpinisti, që pranon provën sfilitëse, mësohet me ngjitjet në lartësi dhe kur kapërcimi i vështirësive takon në ndihmën e zemërgjerëve si Esat Bilali, ky hap bëhet për të burim kënaqësie e shprese për ngjitje të reja. Poeti merr forcë dhe kapet pas prijësish të Lumës si Nexhip Agë, Hoxhë Mehmet, etj si dhe pas vendesh si Gjalica, Pikëllima, Shkoza, Koretniku etj.

Me vërsnikët që i përmend të të gjithave sferave dhe shtresave, të kohërave dhe betejave, me shi e rrëmet, me pushkë e kmesë, sëpatë dhe kosë, të cilat shpesh e ngrejnë ritmin e poezisë dhe ashpërsojnë fjalorin e të treguarit, si në vargjet: “Retë shkrepin, shprazin gjyma; seç i zihet hasmit fryma“. Ekspeditat e ushtrive shoviniste duke realizuar ndëshkime masive e bën autorin të meditojë për tërë rrjedhën emancipuese, transformuese dhe shpërthyese të vërsnikëve të vet. Këto ndëshkime murtajizuese dhanë plagë në vegjëlinë e zonës si dhe shkaktuan tek ato tragjedi kolektive. Ato dhanë provat e një aparteidi, që tani në kohët moderne autori mundohet t’i shërojë dhe të korrigjojë ndërgjegjen e tyre. Ai e pret avash orën e zgjimit dhe pas një morfine shekullore të lodhshme, gjykon mbi agresivitetin që ua imponuan të tjerët, për tu vetëmbrojtur nga asimilimi, ku gjen dhe hormone që

padrejtësisht e kanë lodhur psikikën e tyre. Poeti me një nuhatje të thellë filozofike i jep përgjigje bashkëkohore gjendjes me vargun: “S’na ka pëlqyer kurrë, që të gatuajmë këtë ushqim shëmtaq“ Hyseni, si një mësues i popullit të zonës së tij me penën, fjalën e vargun në poemthat e tij, ka ndikuar vazhdimisht në zgjerimin e vetëdijes së vërsnikëve të tij, duke pasuruar përvojën e tij jetësore dhe shoqërore dhe duke ngritur lart traditat e vyera të tyre. Për autorin ai popull martir di të kallëzojë për ato që ka ndigjuar, duke i argumentuar dhe mbështetur në të dhëna të provuara, ku sërish shpërthen me vargjet e tij; “Për çdo mot, kur skuqen frutat. Të kujtoni trimat luftat“ …

Qëndruam gjatë thekson autori, si gojët e vrara, si dhëmbët e thyer.

Por ai sërish gërmon në histori dhe gjen kokën e Hamëz Rexhepit në dheun e ngrirë me borën përzier. Ai thekson se ka një kohë me synime e qëllime ideale në botën shqiptare. Ka një jetë të sinqertë dhe me një përvojë të vyer sedërtare, që autori na e shpalos, nga vargu në varg duke zbuluar rrënjët gneosologjike të Lumjanit. Autori i ndjekë këto rrënjë dhe me një fener vajguri shkon tek kufijtë e arës, të dukur dhe të zhdukur, tek stane e livadhe, tek bjeshkë dhe vërri. Ai kërkon fyellin e fshehur nën gurë, me shpresën se do të kthehet sërish duke na shpalosur nga vargu në varg me një gjuhë të qartë shqipe poetin e brengës, të mallit, të dashurisë, të jetës.

Me poezinë “Shuaj“, autorin e shtyn mendimi filozofik për ta liruar rrasën, por me masën që të depërtoj diell dhe ajër i pastër, sipas përvojës më të mirë bashkëkohore, në rrugët tradicionale, duke i bërë një ekspoze të shkëlqyer mençurisë popullore Lumjane. Ai jep mesazhe shprese, duke cilësuar mundimin si vlerë, duke ndjekur me vargje fillin e një konflikti, ku sigurisht se ai është një lloj opozitari, që i ka ruajtur të paprekura dhe pa rënë në kompromis parimet e veta, duke ruajtur integritetin dhe moralin e një fisnori, me qëllim që ti ruajmë si relikte të çmuara normat, që zbulojnë jetën e njeriut, visnorit. Tek “Lokja e cubit“, autori nënvizon idenë, se vërsnikët e tij, janë njerëz të matur dhe udhëhiqen nga parime të mbara në jetë, por ndonjëherë, ato i shtyjnë dhe paragjykime, ku “Inati ju mundën mendjen“ dhe ai shndërrohet në një ushqim të hidhur. Këtë ushqim na e sjell me vargjet: “Ithtas veten lëshonin dore, dy djelmosha për një bletë “.

E gjithë poezia përcjell mesazhet e një edukatori të vërtetë, ku autori nënvizon, që njerëzit e tij t’u ruhen armiqësive, zënieve, lakmive, fjalës së keqe, t’i ruhen dorës, t’i ruhen armës, duke përfaqësuar moralin më të mirë shqiptar, të transmetuar në vargje dhe tragjeditë e vërsnikëve të tij , i vajton si askush tjetër, me ato elegji të nënës Lumjane për të birin, ku ç’do lexues do t’i japë emocion , do ta zemërojë e përlotë. Tek poemthi “Flakë e diturisë“,

autori është një njohës dhe aplikues i rrugës së vështirë të dijes, të cilën e fillon me shkrimin në rrasa, me një laps, me një fletore, me nxënësit në rrugëtimet e vështira, në ditë bore dhe të ftohtit e hidhur, duke na dhënë vargjet shpërthyese si të një rilindasi: “Ç’i goditi, ç’i përgjaku ! Ç’i përzhiti, ç’i përflaku!”

Ai vënë theksin se pa këtë sakrificë do të kisha mbaruar për së gjalli. Por këto vështirësi, se ndalin vegjëlinë e atyre zonave në luftën për prosperitet dhe emancipim, se ndalin dot garën e shpejtë për dije që na i sjell në vargjet:“ Maratonomaku im! Flakë i ndezur për shkrim, këndim “! Një varg që tingëllon fort, me rimë dhe figuracion, me ato meditime që ndezën flakë zemrat, me rregull e ritëm, me metrikë, me oshtimë në kohë, me aktualitetin për sot, me perspektivën për nesër… Në çdo varg të poezisë së tij, poeti i ngjan një lundrimtari, që i kërkon rrënjët thellë në liqe, duke lundruar në kohë të hershme dhe të afërt, duke u ndeshur me problemet e së djeshmes dhe të sotmes, në malësi. Procesin e lidhjeve të hershme martesore me shkuesi, autori herë - herë e vajton me vargje terciane, por dhe u jep shpresë, u jep jetë: “Ç’fat do kishte, kush e di? N’kalë nuk shihnin, sytë e mi! Që veç reshnin, udhës shi“!…

Tek poemthi gjyshe Mara, autori trajton fazat në të cilat kaloi dhe u tjetërsua, gjëja më e shtrenjtë në jetën e malësorëve, pra toka, prona ku ishte shpirti, ku ishte jeta dhe ku kishte dëshirë të vdesë. Ja si cikën me vargjet:

“Arat, trojet e pa skaj! Ku dikoi djersë e saj!

Dashuria, malli shumë!

Aty vunë Loken në gjumë“!

Ai del nga ara dhe e kërkon pronën tek gjykata e padrejtësive, që tani është kthyer në klub. Në pritje merr një kafe, filxhani i shpëton nga dora dhe në pllaka thyhet copë – copë! Kafeja derdhet aty ku ishte kaitur kosa e prokurorëve të pashpirt, aty ku tehu i saj u ishte drejtuar intelektualëve, aty ku sa e sa herë ishte përsëritur binomi famëkeq “agjitacion e propagandë“. Shpirti i urtësisë të thotë duro! E ju kërkoni të duroni,- thotë autori, po duroi, por deri kur? Më caktoni afatin e durimit,- hidhet i nxehur! Një ish nxënës i Autorit, në koefidencë i drejtohet:

“Zotni Hysen! U thye syri i keq“!… Autori revoltohet dhe këtë e shpreh në vargjet poetike të tij edhe kur i transferojnë emrin e Gjalicës nga Luma në Vlorë. Ai idhnohet! Pyet se kush ma vodhi emrin, irritohet dhe shpërthen

shpejt pa plasur abuzimi me fajdetë! Shpatin, malin, e rrok, e ndjek, e prek vetëm lumjani i mësuar siç thekson autori:

“Me këmbët e lagura,me duart e ngrira“…

Ai i prekën me dhimbje të gjithë plagët e komunitetit në veri e në jug të Shqipërisë, që janë grumbulluar këtu në Tiranë, ndalon tek “Ushtari i panjohur“, dhe vuajtjen e tij e shprehën në vargjet:

“Poshtë tij turma nxin, prej mëngjesi e gjer në darkë!Sytë dridh e duart shtrin, për pak punë, një qindarkë!Ej, më merr, mua më merr, ndërtoj mur, jam hidraulik…Shtroj parket, pllaka, mermer, punoj lirë, më merr, mos ik“!…

Tranzicioni i zgjatur e trishton autorin pasi zgjohen herë – herë dhe lubitë, që i kanë bërë gjëmën vendit dhe sot gllabërojnë si “lubi“, që nuk skuqen për bëmat e tyre, që pengojnë ligjet si ai i lustracionit për të cilin shpërthen :

“ Ku ta di, me kë shëtis!

Udhëve të qytezës,

Me tjerrës, një varrmihës.

I të shtrenjtit, Avzi Nelës“.

Poetin e lodhin dhe hallakatjet pa fund të politikës, situatat konjukturale, si dhe kacagjelët e fryrë të mafies, që e mbajnë peng demokracinë e brishtë shqiptare, si dhe virusin në trupin pa imunitet na e jep me vargjet:

“Do më hidhet mbesa, do më flas nipi!

Si s’tu ndaka ty, ore gjyshi im gripi!…

Por ngado që të shkojë dhe kudo që të banojë poeti, ai ka një nostalgji të veçantë për vërsnikët e tij, sepse atje ai ka zemrën, mendjen, atje është për të vendi i ëndrrave dhe shpresave. Dhe po të thuash diçka qoftë dhe nën dhëmbë, poeti u jep përgjigje lapidare me vargjet:

“Bah, ju thonë çeçen, çeçen, ju malësorëve të mi!

Nderë ju bëjnë, lart ju ngrejnë, kockë janë për një Rusi.

Në librin “Arat tona paçin dritë“, sërish lulëzon prirja e kahershme e autorit në letërsinë për fëmijë, për lulet e jetës. Autori fëmijët na i krahason me lulet, sepse vetëm ato e ndryshojnë atmosferën e dimrave, që si shumë zgjasin këtu në Shqipëri. Ai si një edukator me përvojë e joshën me vargjet e tij fëmijën e zemëruar, sepse atij fëmije ju imponua një rritje e trazua. Por edhe një arë, pyll, pronë e mbytur nga liqeni të imponon migrim të sforcuar.

E në largimet masive, për shkaqe nga më të ndryshme ka edhe ëndrra që shkatërrohen, që nuk realizohen për shkak të mjerimit, mospasjes - thotë autori: Kjo navjen me vargjet prekëse:

“Vajza i vjen rrotull topit laraman.

Varur përmbi, tezgë sytë nuk ja ndan“.

Te poeti me vargjet që na sërviren, alternohen stilet moderne telegrafike me ato tradicionale, të shkruar me tone të forta dramatike, duke zbuluar emocione të fshehura të një shoqërie me batica e zbatica, që naltësojnë reputacionin e tij.

Poemthat për fëmijë të Hysen Shehut janë të ngjeshura në kuptim dhe u dedikohen jo vetëm fëmijëve por edhe të rriturve duke pasqyruar jetën e individëve në veçanti, por edhe të shoqërisë shqiptare në tërësi.

Porositë dhe morali i ndriçuar i zgjon në çdo kohë shpirtërisht dhe mendërisht lexuesit, vargjet e tij të figurshme të mbajnë si me magji, të nxisin kërshërinë për veprat dhe autorin. Poeti me fabulat e tija magjepse mbetet përjetësisht një edukator me nivel të lartë. Profesioni që ai ka zgjedhur në jetë, e çon poezinë në një orë mësimi, me vargjet për vitet 1977

“ Është orë mësimi, mama Shqipëri

Mendja t’u baftë dritë, boll me çmenduri”.

Temat qendrore të poezisë së tij janë politika, qytetaria , dashuria, religjioni, morali, si dhe lidhja mes qenies humane të njeriut, të fshehtës, anonimatit të tij, si dhe kushteve të natyrës dhe shoqërisë shqiptare .

Meritë e autorit është fakti se ai kurrë nuk ndahet nga vendlindja, jeton dhe me hallin e vajzës Bardhë që çanë borën e vetmuar si retë shqiponja, vetëm të arrijë tek shkolla e saj. Përpjekjet e saj për shkollim i sintetizon në vargjet:

“Hapi i saj me zor zhytet, del nga bora.

Pylli klith në kor, nga një tufë sorra“…

Autori i nxit fëmijët në njohjen e botës, që ta vlerësojnë atë realisht dhe me shpirt, ta ndiejnë me zemër, të dënojnë veset e këqija, në mënyrë që të kenë vlera si njerëz në jetë. Ai i shikon me dhimbje bluzat e bardha mbi Albinën e vogël kosovare, që për ta shpëtuar e heshtojnë si kreshtat, dhe si kalon rrezikun ai zhvillon një bisedë me të e cila na jepet në vargjet:

”Mezi pres te babagjyshi, bacë, hejdi, ku kemi le!

Ah, dëshira vajin grishi, rranjët shih, sa ç’mon atje “!…

Këto poezi na vijnë si një domosdoshmëri që poeti lyp të zgjoi në vërsnikët e tij, që ato të ndërgjegjësohen në njohjen e historisë së tyre. Sigurisht që ky autor nuk është i vetëm në krijimtarinë Lumjane, por kur është kaç i çmuar, përse atë ta mbajmë të fshehur në zyrtare gjanëm? Përse t’i krijojmë atij vuajtje, apo sepse shkruan në një gjuhë të pastër shqipe, me një botëkuptim real për jetën, duke zbuluar thesarin e vlerave shqiptare, të cilat dallojnë dhe i japin një fizionomi të veçantë poezisë. Me vargjet që na dha poeti, ne shohim veçanërisht gurët themeltarë të binasë Lumë, me trimëri, besë, mikpritje, që shpresojmë të mbeten të pranishme edhe sot kudo ku jetojnë. Jam i bindu se poezia e Hysen Shehut do ta pasurojnë shpirtin e çdo lexuesi, do ta nxisin autorin në vepra të tjera, të cilat do ta naltësojnë më tej personalitetin e tij krijues. Duke e mbyllur këtë analizë: Të uroj i dashur profesor, vazhdim të mbarë të krijimtarisë suaj produktive në interes të lexuesve, të dijes e kulturës shqiptare! Si nxënësi dhe shpirtënori juaj, unë jam i njohur me faktin, se mijëra vargje në kompjuterin tuaj, presin dorën për botim! Ju vazhdoni misionin tuaj, fisnik? Të lumtë dora dhe mendja!

Qofsh gjithmonë i lumturuar!

Tiranë, 2012.

VËZHGIM PËR NJË LIBËR TË JASHTËRËNDOMTË

Këto kohët e fundit (2012) doli nga shtypi libri “Kultura Tradicionale e Arbëneshëve të Zarës”, shkruar nga Aleksandar Stipqeviç, studiues i shumë profileve dhe i përkthyer nga Dr. Sadri Fetiu nga kroatishtja, studiues dhe autor dhe redaktuar nga Dr. Hysen Matoshi, studiues dhe drejtor i Institutit Albanologjik. Ai ka 438 faqe të formatit të madh (17 X 24).

Libri trajton historinë e Arbneshëve të Zarës që nga shpërngulja e tyre nga viset rreth Liqenit të Shkodrës dhe vendosjes së tyre në Zarë (1726). Përmes këtij historiku, trajtohet edhe jeta e tyre, botëkuptimi i tyre, besëtytnitë dhe feja e tyre, doket e tyre dhe pastaj, edhe gati zhdukja e tyre përmes asimilimit, që të bën ta diejsh veten keq, fat i keq kur e lë atdheun tënd...

Libri i Dr. Stipqeviçit është aq interesant sa mund të thuhet që shkruesi i këtyre rreshtave kurrë nuk ka lexuar ndonjë libër me aq tërhjekje dhe me aq përfshirje.

Si autor me përvojë të madhe, libri i Dr. Stipçeviqit, Arbënesh i lindur në Zarë, është shkruar me përpikëri shkencore për atë që ai thotë, me qartësi të një mjeshtri të madh të fjalës dhe me thjeshtësi të jashtërëndomtë të të menduarit. Por edhe përkthimi i Dr. Sadri Fetiut, ish-drejtor i Institutit Albanologjik të Prishtinës, vjershëtor, studiues dhe autor, është i arritshëm jo vetëm për thënien qartë të mendimit dhe për thjeshtësinë e fjalisë, por edhe për përdorimin me përmasa të mëdha të brumit të shqipes, si rëndomë për zakonisht dhe doke për zakone e të tjera.

Të flitet më gjatë për një libër të këtillë, është shumë e nevojshme dhe të jep kënaqësi. Por kjo kërkon një punë të madhe, që në këtë rast, është e pamundshme, megjithatë, sa për ilustrim, po japim nja dy pjesë pandehëse nga libri:

Para Luftës së Parë Botërore, por edhe më vonë, në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, në Arbnesh të vdekurit (lugetërit) delnin nga varret dhe i frikësonin njerëzit; veçanërisht në vendet e pandriçuara vurkollakët ua thithnin gjakun njerëzve derisa flinin në shtretërit e tyre, gjarpërinjtë helmues zëzëllonin (zukatnin) dhe ua futnin njerëzve frikën deri në asht, shtrigat

vallëzonin, zanat në “Jamina” (Shpellëza) dilnin natën nga shpella dhe e rrëzonin murin e Madh për ta murosur sërish në mëngjes, shtrigat kishin fuqi që t’u bënin dëm njerëzve duke hedhur mbi ta magjitë e tyre . Njerëzit nga të gjitha këto dhe forcat e shumta të këqija, mbroheshin me ndihmën e amuleteve (hajmalive e talismanëve , me anë të lutjeve dhe një sërë veprimesh magjike (f. XIII).

“Në fshatin Arbnesh edhe sot nënat u këndojnë fëmijëve në djep këngën arbneshe, e cila i zgjon ndjenjat ndaj atdheut. Në njërën nga këto këngë në gjuhën kroate thuhet përafërsisht kështu:

Nisu gëzueshëm djalë i vogël, atdheut i duhen muskujt e tu. Mendo se kjo ditë është më e lumtura për nënën tënd, që do të shohë midis trimave të vërtetë me nam. Cila nënë nuk do ta lakmojë fatin tim dhe nuk do të më quaj e bekuar, sepse kam një djalë të këtillë. Por shiko, biri im që të sillesh mirë. Të mos e lësh peng besën (fjalën e dhënë)që ua ke dhënë shokëve tu të armëve. Mos e trego të padenjë babanë tënd, kurrë mos u largo, lufto pa frikë, kujdesu të jesh në radhët e para. Kur do të marrë lajmin se ke rënë në fushëbetejë midis shokëve tu të tjerë, unë atëherë do të vishem me të zeza, por me gjithë atë të, do të jem e kënaqur. Më mirë është të mos jesh fare nënë, sesa të kesh djalë të pavlerë” ( f. 403).

Libri i mësipërm i Dr. Stipqeviçit porositet në Institutin Albanologjik të Prishtinës.

POEZIA E BEQIR MUSLIUT

Dr. Yrjet BERISHA:

Beqir Nusliu është zë i veçantë në letërsinë bashkëkohore shqiptare. Dhjetë vjet më vonë nis të krijojë edhe në gjini të dramës e të prozës. Lirika e ti ka intertekstualitet nga mitologjia antike, folklori, konfesionet, mistika etj., që i pasqyron me mjete artistike, si me metafora, figura, ironi, sarkazëm, alegori; pasqyron me ndjeshmëri artistike natyrën e vrazhdë shqiptare nën shtytje stimiluese, paragjykime, kotradikta komplekse sociale etnike, filozofike.

Në fillim të decenies së dytë të krijimtarisë letrare, autori rëndësi të veçantë i kushtoi krijimit të lirikës hermetikë. Model mori artin e E. A. Po, Bodler-it, Rembo-s, Valeri-ut, Malarme-s etj. Këtë çështje ndikimi e kuptojmë më mirë kur lexojmë një intervistë të tij, pasi botoi librin e parë: “Kisha me shkue mbas Bodlerit dhe Malarmes. Por, shumë sende të tyne s’i pëlqej...,“

Timbri lirik i Beqir Musliut ka tematikë urbane, intelektuale, medituese, të dashurisë, shoqërore, peizazhi, intime, pëshpëritëse etj. Librat e tij të parë vërshohen me shtresa prozaizmi, personazhe, rrëfime, përshkrime që e zbehin artin e lirikës. Më vonë poezinë do ta pasurojë me subjektin lirik, arketipe miti, konfesional, folklor, histori nga e kaluar jonë dhe e huaj, paradokse befasuese, gjësende të shpërfillura, fenomene të pahetueshme, gëzimet e jetës, dëshpërimet.

Me interpretimin e lirikës fillimisht merret filozofi Aristotel, që në tekstin teorik “Poetika” hodhi themelet e shkencës së letërsisë, që e çel kështu: “Le të flasim tashti për artin poetik, si për atë vetë ashtu edhe për farët e tij: d.

m. th. ç’rol lot secila nga këto, si duhet thurur fabula që të dalë një poezi për të qenë, sa dhe cilat janë elementet që e përbëjnë.”

Mbi problemet e interpretimit të poezisë, kështu shkruajnë dy teorikë amerikanë: “Analiza e një vjershe, për shembull, bëhet e lidhur me përvojën dhe konceptin tërësor, qoftë normative, të grumbulluar në studimin e poezisë përgjithësisht (ashtu sikundër dhe studimi i poezisë në tërësi, në nivel konceptual, varion në varësi të analizës së veprave poetike të marra veç e veç).”

Mendimin teorik e shfaq edhe M. Solar: “Kështu, vjersha lirike i flet lexuesit ose dëgjuesit përmes unitetit të posaçëm mes titullit dhe kuptimit. Ajo nxit ndjenja të thella, njohurinë e drejtpërdrejtë e të ndërlidhur me ndjenjat, duke e pasuruar me mbresa të jashtëzakonshme si krijuesin, ashtu edhe dëgjuesin ose lexuesin. Kjo mbresë shpesh është pikërisht ajo mbi të cilën flet lirika.” Një teorik yni shkroi kështu: “Si krijim, poezia shkakton efekte artistike dhe estetike te lexuesit, nëpërmjet veprimit që ushtron imazhi i pikturuar përmes fjalëve që tingëllojnë bukur dhe me efekte muzikore dhe, më në fund, përmes ideve të cilat krijimi i tillë ia përcjell lexuesit me të cilin komunikon.” Interpretimi i poezisë është art në vete, sikundër që edhe arti është poezi e veçantë. Estetët bashkëkohorë më tepër vlerësojnë krijimtarinë fiktive, sesa studimin e veprave, sepse çështjen e interpretimit të veprave e krahasojnë me një paradoks arkaik social: si nëna e varfër që në mungesë ushqimi, për foshnjën përtyp ushqim dhe e mëkon atë!

Poetin Beqir Musliu kritika letrare e ka mirëpritur. Kështu, akademik Sabri Hamiti shkruan: “Beqir Musliu (1945 – 1996) është shkrimtar me fantazi të pakufi, në kohë e në hapësirë, që krijon një tekst letrar si pyll të simboleve, qoftë në poezi, prozë apo dramë. Ai ka krijuar metaforat e rimave të shqetësueme (1965), të lulëkuqeve të gjakut (1966), dhe bukuria e zezë (1968), të krahasur me lulet e ligësisë apo me bukurinë llaftare të Lasgushit.” Kurse A. Aliu shkruan: “Në fund të viteve gjashtëdhjetë dhe në fillim të viteve shtatëdhjetë, në rrjedhat e poezisë shqiptare në Jugosllavi lind një gjeneratë dhe një etapë e re - ajo e Eqrem Bashës dhe e Sabri Hamitit, të cilën e paralajmëroi fuqishëm poezia e Beqir Musliut.”

Ndërkaq I. Rugova shkruan: ”Beqir Musliu u shfaq në poezinë tonë në fillim të viteve ’60, si poet me pikëpamje dhe formë insistuese, që nuk ishin të rëndomta për atë kohë. Për ndryshim nga shumë poetë që deri atëherë ishin ngritur në zhvillim e sipër, Musliu do të shfaqet përnjëherësh me një përqendrim në refleksivitetin poetik dhe me një regjistër vrojtimesh të ndërlikuara.” Mirëpo, me një zëth tjetër do të shkruajë Agim Vinca: “… prej gjeneratës së re mund të thuhet se B. Musliu është përfaqësues tipik i poezisë hermetike në letërsinë shqipe. Në poezinë e tij aplikohet më së miri dhe në mënyrë konsekuente ai parimi malarmean, që objektet, fenomenet dhe idetë sugjerohen e jo të emërtohen dhe kristalizohen tendenca ideoartistike të formuluara në teorinë dhe praktikën krijuese të poezisë serbe - Branko Milkoviq – krijues dhe ithtar i poezisë hermetike, që ka ndikuar në formimin poetik të B. Musliut.”

Në këtë punim do të sprovojmë të shkruajmë mbi veçoritë e lirikës së poetit Beqir Musliu, vështruar në formën e intertekstualitetit (ky term buron nga latinishtja intertexere, që në shqipe përkthehet: thurje, gërshetim). Termin intertexere e futi në

filologji teorikja bashkëkohore frënge Julia Kristev, mbështetur në teorinë e Mihail Bahtin-it, të njohur si “fjalë të dialogizuara” dhe “polifonizmi i romanit”, prej nga J. K. nxori termin intertextualite, një fjalë e re ose neologjizëm që shpjegohet “teksti si prodhim ose transferim” . Dhe, pas një sqarimi të hollësishëm, G. Eror shkruan: “...intertekstuliteti është agens i mimisisit dhe superstrukturë e konstruksionit hermenautikë...” . Intertekstualiteti, ose shqip ndërtekstualiteti, ka edhe term të barabartë: intertekst ose ndërtekst, që ndërtohen, ushqehen nga tekstet e huazuara nga dijet e ndryshme. Pikërisht në këtë prizëm do të interpretojmë lirikën e Beqir Musliut, që e kemi ndarë në nënkapituj, sipas tematikës së tyre. Fillimisht kemi shkruar mbi lirikën me intertekstualitet nga mitologjia antike. Lirikën me intertekstualitet ilir-arbëror, folklori, tradita kulturore, epoka historike. Lirikën me ndërtekstualitet metafizik, fillet e së cilës i gjejmë në artin e Evropës Perëndimore. Nënkapitulli i fundit është mbi lirikën me intertekstualitet neosimbolist.

1. LIRIKA ME INTERTEKST NGA MITOLOGJIA ANTIKE

Në fazën e parë krijuese Beqir Musliu nis të botojë poezi me tematikë neoromantike e tradiconale, që e hasim kur lexojmë vëllimet poetike: “Rima të shqetsueme”, 1965, dhe “Lulkuqet gjakut”, 1966, që kanë vargje brishtësie, kërkim stili, gjakojnë shqiptimin e lirikave. Por, kur këto tekste u ribotuan, më 1987, përmirësoi disa vjersha, hoqi dhe e pasuroi me elemente artistike lirikën e përshpirtshme, medituese, etj.

Në këto poezi bie në sy intertekstualiteti i mitologjisë antike lidhur me motivin e kalit të Trojës, në vjershën “Grabitësi i dashunisë”, nga libri “Rima…”, poeti shqipton vargje domethënëse nga lashtësia antike, ku njerëzimi duhet të ketë kujdes nga mbathja e kalit që mund të sulmojë kalorësit e çmendur:

“ Nesër ki kujdes dhe ruaju Kalit që mbathet sonte Se do t’i grahë kalorësi i trentë nga dashuria Ai çdo gjë do të marrë me vete.”

Duhet pasur kujdes nga komplotet, shantazhet, kalorësit e errësirës, armiqtë e tërbuar. Dhuratës akease nuk i besoi Laokonti, që qytetarëve trojanë iu propozoi të digjnin kalin dhe të mos i besonin Sinonit grek, për ta strehuar atë në kështjellën trojane. Hyjnesha Athinë, e zemëruar Laokontin, me dy gjarpërinj do të mbytë bijtë e tij që deshën të shpëtojnë të atin. Kjo skenë llahtarie mashtroi trojanët, që tremben se gjoja u dënuan nga hyjnitë e tyre. Në disa vargje të mëposhtme poeti shkruan:

“Tash jam në drekën e historisë së zezë

Duke drekuar një mijë e dy krerë Asnjë fjalë s’e thashë për Laokontin Më lësho aty ku më more Kalorës Kalorësi Kalorës”

Në këtë tekst, lexuesi përballet me fatkeqësinë e parapërgatitjes së drekës së zezë nga hyjnitë, që s’kënaqen me gjak luftëtarësh. Krerët drekojnë kokat e veta. Laokonti kundërshtoi “dhuratën”, meqë parandjeu tragjedinë dhe fundin e trojanëve. Poeti pasqyron imazhin e kobshëm të kalorësve që u priu Ulisi dinak. Edhe në vargjet përmbyllëse poeti i kthehet epit homerik:

“Në konak ta shtrojnë darkën e Afërditës Në gjerdekun e dashnorëve gjarpinj Ç’të tha Laokonti i gjorë”

Darka e Afërditës qe një mashtrim, sfidë që e kapërdiu lehtë Paridi. Xhelozia e saj shkaktoi tragjedi, meqë me dredhi shpallet athinasja më e bukur. Ndarja e mollës së Eridës dhe darka e saj paralajmëron fatkobin e trojanëve. Motivet si: mashtrimet, joshja, bukuria, mendjemadhësia do të sjellin pasoja tragjike. Hyjnesha në shtrat nusërie ka dashnorë gjarpërinj. Laokonti mitik është ai që do gjykojë hyjneshën fatmjerë. Trojanët e trembur gjykojnë gabimisht kundërshtimin e ndëshkimin e Laokontit:

“Të marrë trimëritë që s’i pata e i pata Derisa engjujt të kthyen prapë në brava Unë s’të fola për Trojën në të cilën ishe Të mbeti nën hundë një fushë e papushtuar”

Në këto vargje paraqitet Laokonti i ngujuar me gjarpërinj e djaj. Ironia e poetit është therëse. Nëpërmjet kësaj fatkeqësie mëton të rikujtojë, të riakualizojë gjendjen në Dardaninë e tradhtuar e të robëruar nga “kalorës” të diktaturës moniste. Autori vë në sprovë probleme komplekse të frikës, mosdurimit, robërisë, luftëtrat, rrënimin, plojën e Trojës së lashtë, me simbolikë paralajmëruese për gjendjen aktuale. Këto motive Beqir Musliu i thur me erudicion, me timbër lirik vërshohet nga disa dialogë me nuanca psikolanalitike, fliozofike, estetike, shoqërore, surrealiste, etj.

Te libri “Lulkuqet …”, pikërisht në vjershën: “Fëmijët e Sheherzades. Unë”, Beqir Musliu i kthehet intertekstualitetit mitik trojan, me arketipet e Laokontit e të Helenës:

“Kurse dyert e Trojës s’kanë për t’u hapur vetë Laokoonti ka vdekur i çmendur nëpër një fatamorganë Kush do të na sjellë ndër shtëpi të harruara Helena e bukur hëngër sytë e vet në trishtim”

Dyert e kështjellës trojane s’hapen me vringëllimë shpate e shtize, me flakë zjarr, që hapen me dinakëri, mashtrim, shpikur nga Ulisi. Portat do t’i hapë Sinoni, që gënjeu Priamin, ta strehojë për të shpëtuar nga grekët. Hapja e dyerve qe veprim qyqar. Ndërkaq, arketipi i Helenës kishte mbajtur ndezur luftën dhjetëvjeçare. Poeti paraqet tragjedi trishtuese, luftën e padrejtë që zbatoi Ulisi, ndihmuar nga hyjni e hyjnesha greke. Pas kësaj tragjedie ai gëzoi epitetin e të urtit, kreshnikut, hyjnorit, zemërçelikut, katilit, dredharakut, trimit, rrënimtarit të Trojës. Sjelljet dredhake i trashëgoi nga gjyshi Autoliku, me prejardhje nga Hermesi, pajtar i tregtarëve, hajnave, që pasurohen me mashtrime, betime të rrejshme, vjedhje (kafshësh). Atëbotë, heronjve homerikë u lejohej rrëmbimi. Suksesi i Odisut lidhet me hajninë e trupores së Paladër Atenës, që Zeusi lejoi themelimin e ndërtimin e Trojës. Ai përfaqësoi Greqinë e arsimuar në kohën kur jetoi.

Në librin poetik “Parabola”, poeti frymëzohet nga mitologjia antike me këtë motiv titulluar: “Molla e Afërditës”, që hapet me vjershën: “Mëkati i Afërditës”, metaforat mollë – mëkat janë ligësi të hyjneshës kobsjellëse. Molla është thikë me dy teha. Parisi ia ndau mollën asaj dhe shkaktoi tragjedi, dëshpërim, plojë, mllef, urrejtje, mynxyra etj.; dalin sfida të qena e të paqena, me simbole që riaktualizojnë ngjarjet e së kaluarës, reinkarnuar me kurora bozhuresh, armë të ndryshkura. Molla e prerë në sofër do të gëzojë veç grekët, dhe do t’i tmerrojë trojanët. Për këto çështje komplekse poeti shkruan:

“ Tash krejt ajo që nuk jemi ne po na hyn brendë Tradhti është e në urtësi na bren si shenjti Na e pret në sofrën e kuqe atë Mollë t’Afërditës Në Kosovë krejt çfarë mbeti dashuri jemi Ne Apo kjo këngë që siç mund t’na hajë mund edhe Të na shpjerë te përmendoret e rrejshme t’historisë”

Vargje simbolike. Atdheun e vërshojnë dhurata të diktaturës moniste që s’dallojnë shumë nga ato akease. Tradhtia bëhet urtë e butë, thika pas shpine futet. Në tryezë shpërndërrohet molla e sherrit të kobshëm. Kërcënimet u ngjajnë melodive, këngëve, vajit, kobit, gjamave.

Në vjershën “Kasneci i përgjumur i historisë", sërish hasim këtë motiv, këtë problem kompleks tragjik të lashtësisë antike:

“Duhet për ta hedhur Mollën e Afërditës Në mesin e darkës së fshehtë në Fushë Sa të mund të shpërblejnë kohën luftëtarët”

Molla mitike ishte sfidë, mashtrim nga i cili përfitoi veç ajo duke iu shpërblyer bukuria përdalëse, intriga. Poeti sfidon kohën e luftës greke - trojane, por ed he luftëtarët më të vonshëm. Tërheq vëmendjen për darkën e madhe, frymëzuar nga intertekstualiteti i shkrimeve të shenjta. Darkë gjoja lamtumirëse, e paparë, e paharruar, e magjisë, e praruar, por ajo bëhet darkë e kobshme dhe flijë. Darkat e tilla

njerëzimi duhet pasur kujdes, kur i shtron i huaj nuk përfundojnë mirë. Poezia “Kënga e skifterit në solilokuim” ka një motiv të njohur nga lashtësia, me elemente hyjnore dhe arketipe të asaj kohe:

“Mund të shurdhohen të gjitha nimfat e marra Ulisi përbirohet deri në Itakën e lashtë Për t’u shtrirë gjerë e gjatë në atdheun e vet”

Këtu zbulohet karakteri, fuqia e subjektit lirik me emrin Ulis, që e mund nimfa duke kaluar pranë shkrepave vdekjeprurëse të Sicilisë, ku e kishin pësuar shumë marinarë. Ulisi pengesën e kaloi i lidhur për traun e anijes, pasi i mbyll veshët, që nimfat mos ta joshin me zërat e tyre shurdhues marramendës.

Vjersha: “Këngëtimi vazhdon edhe mbas betejës”, hapet kështu:

“Nuk po këndojmë më vetëm mbi martirët e rënë Sepse ata ranë për rënien e Mollës së Afërditës.”

Heroi lirik ironizon luftëtarët mendjekrisur, naivë, flijues dashurish, prehje e brishtë, ideale të kota mbi atdheun, që nga një sherr banal do t’ia bëjë varrin. Problemi i cili në shikim të parë duket i thjeshtë, por ai del më i komplikuar sesa mendohet. Afërdita ishte bartëse mëkati, e lakuriqësisë imorale, por tragjedinë e përgatitën hyjnitë, si mjeshtër të të këqijave që prehen në lukse dhe kotësi mjegujllnajash të Olimpit.

Në ciklin “Parti shahu”, vjersha “Prolog”, poeti figurshëm pasqyron një lojë shahu, në fushat e bardha e të zeza. Vargjet s’kanë të bëjnë asgjë me lojën e sportit klasik, por autori nëpërmjet figurave paraqet luftën e një loje shahu, që s’është lojë:

“Të grinden perënditë në katrorë të zinj Shtrihet kjo parti shahu që të mos kryhet kurrë Mbi këtë fushë të zezë armiqësohen hordhitë Dhe nuk dihet më kur fillon as kur mbaron Beteja që ka Trojën në shuplakë të dorës Mësa zhgjetohen smirat mes veti në shigjeta”

Këto vargje poeti i thur sipas formës së lirikës medituese. Porosia e këtyre vargjeve është e qartë. Në sfond del grindja e hyjnive në fushën tragjike. Pas sherrit pëson njerëzimi i pafajshëm, në kurriz të tij kalon “loja” e kobshme e shahut. Tragjedia nuk ndalet. Në front lufte hordhitë shumëngjyrëshe zhvillojnë beteja të përgjakshme, zhdukin njëra – tjetrën, ku “beteja” i ngjan asaj të Trojës, ku Zeusi me hyjni të tjerë janë dëshmitarë të egër dhe drejtues të luftës nga shuplakët e tyre të përgjakura, me të cilat ndihen krenarë për tërë atë gjakderdhje greke - trojane.

Veç kësaj, Beqir Musliu me lirika të tilla do të vazhdojë edhe në librin: “Orfeiana”, botur më 2004. Motivet e Trojës e të heronjve të saj i vërejmë te vjersha “Arqipelagu i gjakut”, ku subjekti lirik kthen lexuesin te arketipi i Ulisit. Ishte varrmihës i arkipelagut të plojës trojane, që pas tragjedisë shtegtojnë brigjeve të detit Egje, Mesdhe e Adriatik. Tragjedia e së kaluarës lexohet e kuptohet si imazh, mozaik mitologjik, historik. Ai është njëri nga shfarosësit kryesorë të trojanëve, siç do të lexojmë edhe në këto vargje:

“ Nëpër këtë shtegtim kemi mundur të ecim zbathur Anë e tej rrakullimës për një hapërim aq të vogël E të lindim shumë më të pastër nën këtë qiell Mbase një germë për Ulisin s’është e tepërt Kush do të flasë për mëkatin e gishtave”

Nëncikli “Ligjërimi i dytë para mollës” ka vjersha po me këtë subjekt. Poezia e tillë është “Zanafilla e mollës”, kjo pemë hyjnore verbon zemrën dhe sytë e hyjneshës Afërditë, që Paridi ia ndau dinakërisht dhe më pas do të plasë lufta. Hyjnesha tinzake mollën do ta kthejë në tryezën e shenjtë (të Ademit). Një popull vritet nga molla dhe shndërrohet zanafillë e kuqe:

“Molla kërkon kokrrën në sytë e Afërditës Hyjneshat tinzake e kthyen në tryezën e shenjtë Ku h e humbi Trojën mbas saj mbeti mollë”

Poeti problemin e mollës e portretizoi si objekt mistik, luftarak. Sfera e mollës i ngjan fuqisë së syve të Afërditës, ku dalin në shesh katrahurat e hyjneshavesmirëzeza që shkakojnë grindje, gjakosje, veç të plotësohen huqet e tyre cinike. Në këtë lëmsh dalin në sipërfaqe qëllimet e kundërshtarëve që kënaqen nga ploja, vujatjet çnjerëzore. Agamemnoni përgatit luftë kundër trojanëve, qëllimi i të cilit qe të sundojë Egjeun, dhe nuk i bëhej aq vonë për Helenën e nderin e përdhosur të të vëllait Menela dhe të Greqisë.

Lirika “Vetulla qiellore”, molla do shenjtëri dhe si e tillë, ajo simbolizon lirikën konfesionale që në një rrafsh tjetër rri në majë shtize; lexuesit do t’i rikujtojë dasmat, kremtet, të cilat shpesh përfundojnë tragjikisht, sepse molla rri në majë shtize. Me motivin astral të njohur si dielli, ngjizen vetullat, ku i ruan purpuri në shumë stinë. Subjekti lirik kalon kohën i mërzitur, grimcon farëra me dhëmbë, rri zemërthyer. Në margjinën e përjetësisë ngritet, shpik shtigje pelegrinazhi me të vrarë, të robëruar, kufoma martirësh, tri ditë para shkatërrimit të Trojës, mbyllet me motivin e udhëtimit mitik e mistik.

Një vjershën: “Rrënja e farës”, titulli dhe teksti i kësaj lirike janë me motiv meditues. Rrënja, fara e mollës, në këto vargje ngjajnë me krijimin e tokës. Këto figura me motiv folrial i paraprijnë imazhit, krijimit, formimit të qenieve të mëkatshme dhe, për këtë arsye edhe do të mund të ndëshkohen, të vdesin. Në vargjet

e mëposhtme lexuesi do të lexojë se çështjet banale tragjike janë në ndorje mistike, janë në valë të dyshimta:

“ Sezamet e purpurta ta zdeshën lëkurë Të mbështollën me atë të mollës Të folën për flijën mbas Trojës”

Me flinë si objekt mistik lidhet heroi lirik që është i huazuar nga intertekstualiteti mitik i fundit tragjik të Trojës, kur armiqtë e djegin, sepse e kishin halë në sy. Figurat e këtyre vargjeve janë shpatë dytehëshe.

Vjersha “Në tryezën e punës”, arketip të saj ka Ulisin. Vargjet e kësaj lirike poeti i shqipton me hermetizëm, imazhe vetmie, brenga, mërzi, therje zemre, shqetësime, pasiguri. Këto motive janë të ngjashme me bredhjet e Ulisit, që do të ndëshkohet nga hyjnitë. T’i lexojmë disa vargje të tilla:

“E mbylli odën mbas vetes dhe vetmisë Si Skila e Karbida më zhurmërojnë mbas veshi Gjithkund ai kor i tmerrshëm më hijeson Askund s’mund të arrij njëherë i vetëm”

Në këto vargje kuptojmë se heroi lirik është i zënë rob, që bredh gjatë dhjetë vjetëve. “Ia doli ta kapërcente (Ulisi, shën. yni) këmbënguljen e Sirenave, por humb gjashtë burra kur do t’i duhej të kalonte midis Skillës e Karbidës (ngushtica e Mesinës).” Skilla e Karbida, si dy arketipe të marra nga ndërtekstualiteti i mitologjisë greke, ngjall frikë, pasiguri, pozitë të palakmushme për heroin lirik, me gjendje të rënduar shpirtërore e fizike, prore i ndjekur nga hyjnitë, sirenat, valët e detit. Kori i nimfave e sirenave mëtojnë t’ia errësojnë kujtesën e t’ia hanë kokën kreshnikut, famën e të cilit e këndojnë aedët e asaj kohe. Por, ai s’do të mundë të bëjë asnjë hap para, sikur të mos kishte ndihmën e hyjneshave greke e të Zeusit.

Poezia “Ligjërimi i heshtur” ka gjithashtu motiv spirtist dhe me disa shtresa tematike nga arti i lashtë dhe heronj të tjerë të Homerit: “ Vdekja ishte përbiruar nëpër të deri në Trojë Ja kurorën ku e ke Ç’më flet për të Troja Tha Molla u kthye në kokën time”

Krejt ajo që duhet të dimë nga këto vargje, është gërshetimi i shqiptimit simbolikë lidhur me motivet homerike e konfesinale: mollë – tragjedi, që fillimisht atë e hodhi Erisi (Erida), nëna e të gjitha të këqijave, meqë nuk ftohet në martesën e Pileiut dhe Tetit, kur nis gjykimi i Paridit, ekzistenca e rrezikuar e Trojës. Molla ndjell vdekje, fatkeqësi, kob, plojë. Këto aventura Afërditës i duken lojë, shaka, argëtim, dhe në këtë rast Hermesi zgjedh Paridin bari të ndajë mollën, që më vonë do të kuptojë se gaboi. Këtë ia thotë gruas Enonës. Trojën e merr në qafë molla e sherrit.

Nëncikli “Troja” ka një tekst të gjatë, që poeti mendon se Ilirisë i shkëputet një copë Trojë, në kohën e luftës greko – trojane. Ky tekst poetik ka si nismë frymëzimi hipotezën e studiusit Roberto Salinas – Prajsi, dhe një citat i tij: “ Ç’më trazuan Ilirinë Dhe qe ia shkëputën edhe një copë Trojë Tash sesi i pikon gjaka,

që i ndihmon të argëtohet, të mos ndihej monotonia. Hyjnitë sprovojnë forcën, dhimbjet, emocionet e heronjve trojanë e grekë. Flijimi u siguroi pavdekësi disa subjekteve lirike.

Cikli “Troja” mbyllet me vargjet që nuk e harrojnë Akilin pinjoll hyjnish e kreshnik grek që nuk i trembet vdekjes, edhe pse para nisjes për në luftën e Trojës, nëna hyjneshë zemërthyer e paralajmëroi se, po shkoi në luftë, do ta shkatërrojë Trojën, por edhe vetë do të vdesë dhe s’do të harrohet:

“Këtu nuk ka fshehtësi të shenjtë Çdo gjë lexohet në faqen e parë Mos e harroni Akil këmbëshpejtin Të lajmërojë vdekjen e vet Kufoma e tij rrezon në lëndinë Çdo gjë përngjason me atë Trojë”

Vargje të fuqishme. Përfundim i denjë i epokës gjysmëhyjnore gjysmënjerëzore. Luftë hyjnore. Luftë metaforash e figurash. Lirika me intertekstualitet mitologjik shfaqet me imazhe, forcë, strategji hyjnore, sprova filozofie, sfida njerëzore, përpjekje etnish, jetë kreshnikësh. Akili vret Hektorin dhe në shenjë hakmarrjeje, zvarrit kufomën e tij. Por, edhe vetë bie fli e arrogancës pushtuese greke.

Veç këtyre vargjeve me këta arketipe, Beqir Musliu ka shkruar edhe disa lirika me intertekstualitete të tjera. Pikërisht për këto cilësi, disa kritikë letrarë poezinë e tij e cilësuan poezi hermetike, të pakuptushme, mungesë frymëzimi, art si alkimi laboratori poetik, por edhe mangësi arti. Mendimet e tilla janë subjektive. Kështu, veç këtyre heronjve homerikë, poeti hauzoi edhe arketipe nga mitilogjia e Greqisë së lashtë. Në librin: “Libri ...”, më 1987, botoi një vjershë titulluar “Grabitësi i dashurisë”, ku poeti i kthehet me ëndje intertekstualitetit nga kjo mitologji e sipërshënuar:

“Ari u vodh e stërvodh në histori S’mbeti asgjë për të cilën do të më ktheje Edhe një herë në shtratin e Prokursit T’i dënosh këmbët për kokat e marra”

Këtu riaktualizohet rënia, shkatërrimi i qytetërimit të lashtë, vjedhjet, stërvjedhjet. Hakmarrja s’ishte e rastit, por kishte prapavijë. S’duhet rrezikuar koka në shtratin e Prokursit, atij banditi atikas që fatkeqët i keqtrajtonte me mizori, duke ua shtrirë këmbët në një shtrat hekuri, ua tërhiqte ato të vegjëlve, të gjatëve ua priste. Në këto vargje poeti figurshëm e me ironi shkruan se s’ia vlen ndëshkimi i këmbëve për kokat e zbrazëta.

Në “Libri ...”, në vjershën “Sprovë për leximin e Lulëkuqeve të gjakut”, shkruan:

“Më ka mbetur për këngën o edhe një Anatemë Që në fund të gjitha gjërat nëpër vete i theu Që të mësohet nëpër botë edhe për një trilemë Me të cilën të sprovojë më parë edhe vetë Orfeu”

Kënga si lojë shpirtërore, loja si frymëzim e shkathtësi estetike gërshetohen ndërmjet vete, që gjithmonë kanë qenë dhe do të jenë shtytje që veshi i Orfeut e pëlqen, sjell rreze dielli në errësirën e Hadit. Aty ka çaste mërzie, gëzimi, nxitje të ndryshojë jeta. Por, disi e ndjek mallkimi i këngëtarit të vuajtur e të përndjekur. Jehona e këngëve mbetet e paharruar. Ai deshi të bëhet nismëtar i lumturisë së munguar njerëzore.

Motivi i udhëtimit të Orfeut haset edhe në librin “Lulëkuqet ...”, te vjersha “Udhëtimi me florën e faunën,”. Subjektin lirik – Herkulin, e deh bukuria, merr fuqi nga gota e verës që prodhon natyra. Krenarinë s’arrin ta mposhtë fjala, as luani, as zëri i Orfeut të shqetësuar, as duart e shkathëta e muskuloze të Gladiatorit në arenë. Në çastet kur zbret poshtë në rrënjë ëndrrash, i ringjallet jeta, nga tingujt e lyrës së Orfeut.

Kështu, motivit orfeian poeti i kthehet edhe në librin “Bukuria e zezë”, te vjersha “Fyelli ose banorët e hinit”, ku mes tjerash shkruan:

… Kalorsit e turpshëm tash nëpër hi po kalojnë- Duhet edhe për nji kohë e kohë me qëndrue Duhet deri te fytyrat tona doemos me udhëtue- Se koha vetveten e flen ... Tash, le t’shkojnë O, të gjithë ata që kësaj rruge u kthyen n’hi Deri te kasollet e shurdhta Orfeu ka me na pri- N’këndimin e parë të kangës me u deh n’qetësi Sepse fushat e hinit janë t’gjana, n’largësi”

Këto vargje kanë tematikë orfeiane; melodia e fyellit shoqërohet me lyrën e Orfeut, dhuratë e Apolonit dhe e Hermesit. Teksti lirik nis me kalorës të mundur, që kthehen nga fushëbetejat shkrumbuese të luftës. Kohën e ligë asgjë s’e ndryshon, as e

rregullon, s’bëjnë punë alkimitë, profecitë e orakujve, udhëtimet nëntokësore të këngëtarit thrrakas, nga edhe e kishte origjinën Orfeu. Në pallate ngrysëse, të errëta, deperton melodia e lyrës së Orfeut, do të prijë edhe me këngë, që njerëzit i deh, prek rëndë shpirtin, i mban gjallë zemrën, egon e këngëtarit, dëgjuesit, që ndjehen si në ëndrra, kur dëgjojnë tone hyjnore, mistike.

Në librin “Orfeiana”, cikli “Anatemat para Orfeumit”, thuren me vargje të lira, në formën e stilit gati publicistik: njoftim, porosi, testament, ligjërim, shqiptime në podiume e amfiteatre, në skena antike, retorikë, tekst dramatik, këngë lirike. Shtegtari është arqitip i Orfeut, që bredh vështirë, i shoqëruar me këngë. Kori e dëbon në Orfeum (Had), por ai s’do të kthehet, ëndrron udhën nëpër labirinte, me shpresë se do të dalë jashtë i gëzuar me nusen Euridikë, të cilën duke i ikur dhunimit të një kodoshi, e mbyt gjarpëri.

“Anatema e dytë në Orfeum” përshkohet me motive ftohtësie, akulli, udhëtime nëndhe, udhëtime mistike, me frikë, pikëllim, viktima. I gjetur në gjendje tendosëse, Orfeu mbështetje ka lyrën magjepëse dhe këngën që e shoqëron në varrin e nuses së panusëruar. Në këtë tekst me motiv orfeik shfaqet metamorfoza e zogjve të cilët simbolizojnë këngëtarët që shndërrohen njerëz. Kori i bilbilave këndon në podiumin e Orfeumit. Dashnorët bredhin në errësirë, ëndërrojnë të hyjnë në zemrën e fushës:

“Këndoi botës para ndriçimit Nëpër fytyrë Fushën e përbiruan zogjtë Nëpër këtë ambis”

Porosi e arsyeshme. Këshilla të vemendshme e me logjikë. Nëndheu kishte nevojë për këngë e melodi.

Teksti i tretë lirik, me këtë motiv, titullohet: “Anatema e tretë e Orfeumit”, që ka vargje me shtresa karikature, eksperimenti, artizbatues, që nxjerr në shesh një zog letre që s’këndon hapësirave të ftohta, s’mbetet peng shprese, rri rob e i lirë, duket pak Orfe e pak Had, që i rri përpara një mur i lartë. Këndon këngë robërie. Subjekti lirik i kësaj vjershe përballet me vdekjen, që të shpëtojë Euridikën me rroba të bardha ëndrre. Shndërrohet në arketip të kundërt të Ademit: do ta futë sërish në brinjë, që sipas intertekstualitetit të shkrimeve të shenjta, u lind gruaja e parë, Hava. Fillimisht gjakon të shpëtojë nusen e zemrës, por nga dashuria e madhe, mosdurimi, kthen kokën ta shikojë atë dhe do të mbytë, vetë fut thikën brinjve:

“Robi e Liria bënë mur Në të njëjtët zinxhirë kënge Si në antikë U përbiruam nëpër vdekje Që e pamë të zezë në luginë Të tillë futëm ndër brinja”

Cikli “Orfeum” ka disa vjersha (“Kori para Orfeumit”, “Orfeumi 1”, “Orfeumi 2”. “Orfeumi 4”, si edhe në ciklin “Buzhur - fushë”, vjersha “Anatema A”), që janë të lidhura mes vete dhe pasqyrojnë kompleksivitetin e mitit antik. Kori tmerrues vërshon fushën hijësore në shuplakën e mbretërive të errëta, të egra. Bardi i këngës ia thotë melodisë me shqetësim në Orfeum për Eurdikën, qysh në rini. Rropatet labirinteve të zbrazëta, me melodinë e lyrës zbut Cerberin, dhe kështu kënga i hap udhën e pashkelur nëndhe, përpëlitet nëpër pluhur e hi, i vetmuar, fshehet në hije, errësirë, nuk do të dalë në dritë, në diell, i lodhur do të gjejë qetësi shpirtërore. Melodia e lyrës sjell freski, kënaqësi, frymëmarrje. Mendoi të ngadhënjejë, sikundër i kishte mposhtur sirenat tinzake, kur shpëtoi veten dhe argonautët, por jo në Had.

Heroi lirik shfaq pakënaqësinë kur del në hapësirë, bredh, humb kohën kot së koti, i vrarë shpirtërisht, hapëron prapë e mbarë, bredh poshtë - lart. Humb drejtpeshimin, orinetimin, s’di a është në fushë a në labirinte, s’ecën drejt, ecën marramendas. Tragjedia ndodh kur pushon kënga e melodia. Do të pësojë veç pse ishte peng i dashurisë së madhe. Kori e shpërndërron në kuptimin metafizik, që të mbahet në mend si mumie faraonësh varrosur nën piramida për ta ruajtur dashurinë fatkeqe. Subjekti lirik bën udhëtim imagjinues, rri i mbyllur në botën floriale, vazhdon udhëtimin shpëtues, nuk strehohet në labirinte truri njerëzor, por në kokat e Sfeniksit. Në këto tekste shpendët e vdekur përtërijnë korin antik, që kur i lexojmë figurshëm, shpendët janë dy dashnorët: Orfeu e Euridika, që kot ëndërruan kurorëzimin, magjinë e unazës, mrekullitë e martesës, jeta e tyre merr imazhin e një kopshti të nxirë.

Polifemi është një arketip i marrë nga intertekstualiteti i lashtësisë greke, që poeti e pasqyron në disa vargje që i thur në librin “Orfeiana”, pikërisht te vjersha “Gjithçka mund të ndodhë derisa këndojmë”:

“ Për aventurat e gjërat që ndërruan në botë Pasi e mundën Polifemin në fund të udhëtimit”

Kështu, ky motiv homerik i këtyre vargjeve hetohet te vargu i parë; shëtitë ndërrojnë botën, siç e përshkroi aedi i verbër, për luftëtarët që shoqërojnë kreshnikun Ulis, kur ndeshet me Polifemin do ta mposhtë – verbojë. Aventurat e tyre sjellin risi në botën e lashtë. Bëmat e tyre qenë tragjike për logjikën aktuale, por për atë kohë, me aktet e tilla krenohej Greqia! (sic)! Poseidoni, perëndi e detit, ndjek Ulisin nëpër det, aventurat e të cilit janë herioike për atë sistem vlerash, por jo edhe të pashëmti e çmenduri, në kohët e mëvonshme.

Në librin “Libri i anatemave”, kur ribotohen “Lulëkuqet e gjakut”, në vjershën “Udhëtimi” shfaqet Marathonomaku, arketip i marrë nga intertekstualiteti nga lufta greko – perse. Identifikohet kështu:

“Të ngutemi atje po na presin të afërmit tanë Ata me siguri po na i zgjatin duart e përshëndetjeve Dhe këngën e bukës e të luginës që zukat nën ne

E ne s’do të harrojmë t’ua dhurojmë diellin që kishim”

Vargje të kuptueshme, të drejtpërdrejta, të sinqerta, vargje refleksive që kanë jetë, forcë shqiptimi, ëndrra, dritë, diell, optimizëm, liri, ardhmeni. Marothonomaku nxiton të përhapë lajmin e fitores nga lufta e Marathonës. Athina e pret me ankth, brengë, sy e veshë, e sheqtësuar për bijtë e saj që luftonin për jetë a vdekje kundër persëve.

Po në këtë cikël, poezia “Nokturno. Kthimi i Marathonomakut”, poeti në mënyrë të thjeshtë me metaforë të hollë, ton dramatik, pasqyron arketipin e Marathonomakut:

“Kush e përmendi Marathonomakun: Ai vërtet u kthyePa një dorë. Unë ia fal një këmbë që të mund të ecPor imzot ai në ngarendje harroi edhe dorën tjetër”

Ushtari, lajmëtari i Marathonomakut, qe kasnec i lirisë; ushtari i fitores së madhe kthehet nga lufta i lodhur, i rraskapitur, sjell gëzim për athinasit, por nga rruga e gjatë flijon veten, kthehet pa një dorë e këmbë. Në shenjë nderimi, subjekti lirik do t’i falë këmbën të ecë ai. Ardhja e tij gëzon Athinën dhe do të jehojnë këngët e natës në festën e fitores së luftës perse – greke: kremtohej, gëzohej, por aty ka edhe vaj morti, sepse tok me kasnecin flijohen edhe shumë ushtarë. Këtë vjershë poeti B. Musliu e mbyll kështu:

“Të eci edhe për një hap me tej historisë Që s’u turpërua nga unë edhe pse ai Marathono-maku U kthye për t’i marrë të gjitha ato gjëra Që njëherë i la këtu. Shkoi të mundë vetëm vetveten U kthye duarthatë të lotojë së bashku me mua”

Marathonomaku si subjekt lirik paraqet shembullin e rrallë të një luftëtari atdhetar, që kthehet në vendlindje t’ua shlyejë mërzinë, brengat e dilemat athinasëve, që do t’i gëzojë fitorja. Në atë rast atë do ta urojnë, do ta përgëzojnë, me dashuri, lot gëzimi, ngrohtësi, krenari, por vetë do të gjejë vdekjen, me lot gëzimi, gjak e dhimbje për trupin e tij të dërrmuar. Dhe duket se vdes i lumtur, meqë atdheu përjeton ëndrrat e tij.

Prometheu e Zeusi janë arketipa hyjnishë të mitiologjisë greke që i hasim në librin “Lulëkuqet e gjakut” të Beqir Musliut, pikërisht te vjersha “Banori i“

Kam me ju shti nëpër ferr – si Danteja! Kam me ju gozhdue n’mur – si Prometheun”

Vargje zemërimi, kërcënimi, pak nxituese, pak marramendëse. Veç dashnori i pezmatuar mund të shqiptojë fjalë të tilla për vashat e bukura. Në këtë diskurs të fundit i natës që e trashiguem”. Kjo është lirikë dashurie e gërshetuar me lirikë medituese. Subjekti lirik shpreh pakënaqësinë me vashat që kanë sjellje provokuese,

hakërruese, bëjnë mimikë përbuzëse, ngacmuese janë të padurueshme, neveritëse: padurueshëm, të nxitueshëm, shprehet dashnori aventurier, që me këto ide do t’i largojë vashat e jo t’i afrojë. Prometheu nuk e ka vendin aty. Vokabulari I tillë më tepër do të zbehë e largoi dashurinë, sesa ta afrojë. Arketipi i tij i përdorur në një lirikë erotike nuk është zgjedhje e mirë. Mirëpo, poetit të ri nuk i zihet për të madhe, sepse atëherë sapo filloi të zhytet në botën artit me ndërtekstualitete e arketipa mitikë, mistikë, historikë, etj. Pastaj të ne, në atë kohë, mungonin tekste të kësaj natyre që merreshin me këto dije, prandaj edhe e kritikojnë ashpër interpretët realisocialistë.

Në librin “Darka e magjisë”, në ciklin “Bozhur – Fushë”, ka një vjershë titulluar “Fushës i duhet edhe një fushë deri te Bregu”, ku poeti shkruan:

“Fushës i duhet edhe një fushë deri te Bregu Edhe një qetësi për ta trazuar përbrenda E para saj ngjau ajo që do të ngjante tash Kur e kemi të shndërruar në trëndalif të zi Zjarri i dashuruar në fytyrat e Prometeut Tash ligjëron në vend të këngëtimeve tona”

Këto vargje brenda kanë elemente hermetike, vargje të lirikës simboliste, të tipit A. Po, Bodler, Malarme. Ky tekst ka të gërshetuar motivin e peizazhit që pasqyron qiellin e kaltër, lindjen e ditës së bardhë, frymëmarrjen e lirë në natyrë, mrekullitë shpirtërore, ëndrrat e fjetura, shtigjet e jetës shoqërore. E papritura, befasuasja, rastësia janë faktorë që ndërrojnë bindje. Motivi floiral shfaqet me imazhin e nxirë, trëndafilin e zi, shëmtia si kategori estetike e lirikës moderne, zjarri i Prometheut, që ia shpërndan njerëzimit këtë pasuri qiellore; duke e shpronësuar Zeusin zbret në tokë, midis njerëzve. Për këtë vepër zuri mizori, do të mbërthejë në shkëmbinjtë e Kaukazit, ku shpendët mishngrënës do t’ia kafshojnë organet e trupit në të gjallë. Përkundër këtij ndëshkimi mizor, ai s’ligështohet, s‘pendohet para Zeusit. Përkundrazi, ndihej krenar, i gëzuar, sepse kështu do të marrë fund sundimi i tij i egër.

Për këtë titan, nga intertekstualiteti mitik poeti shkroi edhe në librin “Rima të shqetsueme”, te vjersha “Kanga e randë”:

“Po kthehem ne vehte, zjarrin me gisht po e zgjoj, E kanga (në dashtë) le të jetojë edhe pa mue- Se unë tashma zanin e qetësisë po e ndëgjoj Se si së bashku me gjethin po do me më vorrue!

Lirikë e qartë me intertekstualitet prometean, që krijon njeriun ademian nga balta, që Athina i jep forcë, dije, mençuri. Ai rrëmben zjarrin në qiell, njerëzit i mbron që të mos i shfarosë Zeusi. Zjarrin e bën të përdorshëm edhe për njerëz.

Thjesht, bëma e tij merr udhë në melodi kënge lumturie. Brenda këtyre vargjeve të kësaj lirike (Vazhdon në numrin e ardhëm) fshihen edhe ndjenja mospërfillëse, vargje kryene]e, që më në fund 20 vjersha të mbyllet me vargje zbehtësie dhe me imazhe morte.

Në librin “Orfeiana”, cikli ”Manadragora”, në vjershën “Rituali i pagjumësisë”, poeti i rikthehet një motivi të njohur, mitit të tragjedisë eskiliane. Këtë tematikë e vërejmë në këto vargje:

“Rashë prapë në Tebën time si ata të shtatët Vazhdova të flas me cicërimë gjuhën time”

Heroi lirik identifikohet me arketipin e marrë nga intretekstualiteti eskilian dhe arketipi i tij Poliniku, i cili për arsye madhore shkel në front lufte. Këtë aventurë do ta bëjë i nxitur që të ndryshojë njëmendësinë, logjikën e sunduesit. Rrezikon të mos jetojë nën thundra, dhe kërcënimin e shpatës së armikut. Një njësit titanësh luftojnë kundër një qyteti – shtet. Përkundër vrazhdësisë dhe egërsisë, subjekti lirik s’çan kokën për qytetin armik. Ata betohen të luftojnë deri në vdekje. Pa fli s’ka liri. Veç ai që do cicërimën e zogut, do gjuhën dhe qenien e vet të lirë.

Në vjershën: “Të shtatët kundër Tebës”, vargjet e para janë:

“ Të Shatatët kundër Tebës dhe ti i Teti Thanë Krejt ajo që ndodhi pastaj Kishte ndodhur që në mileniumin e parë”

Arketipi mitik udhëheq luftën kundër Tebës, tok me shtatë luftëtarët. Teksti ka elemente epike, që nxjerrin në shesh luftën, jehonën e egër luftënxitëse, gjakësore. Ironia është therëse, cinike, përçmuese. Banaliteti i asaj kohe mund të përsëritet në çdo kohë. Jehona e saj zbehet. Cinizmi s’ka fund. Ngjarja e tillë është pronë e librave të zverdhur. Shuhet ndjenja për të, meqë kishte ndodhur në miliniumin e parë. Ftohtësia e harresa janë armiq të asaj tragjedie të dikurshme, që s’duhet përçmuar sakrificat. Kështu, kjo poezi përmbyllet me këta vargje:

“ Tash je më i vdekshëm se më parë Të shtatë Të harruan pak pa rënë Teba, kështu tash je Në këtë stom të nostalgjisë vetë i dyti Derisa të bjerë nata e tretë do të harrojnë”

Sakrificë, tragjedi, sfidë, sprovë titanike dhe njerëzore ilustrojnë këto vargje. Grindjet e luftërat s’përfundojnë mirë. Të shatët në këtë tekst veprojnë pa menduar, janë luftënxitës, të harruar, të humbur. Në tragjedi pasurohen përfituesit, dhe palët kundërshtuese sforcojnë dorën e hekurt sunduese. Vargjet e tilla kanë erë myshku, erë gjaku, pluhur harrese. Motivi i natës është simbol i të këqijave që mëton të fshehë të pabërat e plojës e marrëzitë. Nga damarët e tendosur, emocionet e pakontrolluara, shfaqet egërsia. Shqiptimi i tillë lirik ka ton sarkastik, përcjellë me aventura që s’duhen harruar.

Motivi i zogut mitik, feniksi, haset te libri “Bukuria e zezë”, pikërishit në vjershën titulluar “Feniksi” poeti shkruan:

“Mes nesh ka mbetë edhe ai zog i hershëm prrallor

Dhe na ka vizitue prore nëpër çdo lule, e vesë, Pse – njeriu i herë thot fjalën e parë, e vdes Mu në m’plakjen e vet që zgjat vetëm nji orë...

”Mbamendja e subjektit duket e shqetësur. Shfaqet një ndarje e ndjeshme. Aty rri zogu i lashtë, përrallor, që freskon kujtesën, krijon ndjenja gëzimi, lirie, kënaqësie, imazh shëtie që nëpër lule mbledh nektar, ha ndonjë gem, petale, shijon aromën, freskohet nga vesa e mëngjesi, kalit gjymtyrët, qetëson organet e trupit. Portreti merr imazhe dhe natyrë pranverore. Zogu ndjell shpresa pavdekësie, vullnet, krenari, rilindje të rrallë, që shton ëndrra njerëzore, përtrin lule, mugullon natyra. Bota njerëzore s’duhet të nxitojë, të humbë durim, në çaste më të rënda të ruajë veten, të qëndrojë, të mos dorëzohet, kur i kërcënohet rreziku. Nxitimi s’është i mirë. Së fundi, poeti këtë vjershë e mbyll me këto tri vargje:

“Ky udhëtim nëpër vete e detin më sjell me zogun e ri, Do të më çojë deri në zjarrin e bukur në çmendi – Apo – prapë koha do të na kthejë n’kohën e tashme!”

Subjektit lirik i këtyre vargjeve bredh në ëndërr, ka një rrëfim, lidhet me kujtesën e me rikujtesën. Feniksi do të udhëtojë përbrenda vetvetes. Damarët e gjakut ruajnë fshehtësitë shpirtërore. Ka ëndrra udhët e pafundta, shpirti i trazuar bredh në natyrë, qiell dhe det. Sprovat e tilla u shembllejnë mjegullave dimërore, thellësisë nënujore të peshqve e algjeve, koraleve të ndryshme, kaltërsisë pranverore. Ai bredh si në kotësi, por ka një qëllim, një arsye, ka përjetësinë e sfidës, ringjalljen njëherë në pesëqind vjet. Kështu, duke rilindur ai zog, shfaqet një botë e re, që do të rrojë derisa të jetojë njerëzimi.

Në librin “Orfeiana”, disa vjersha kanë motiv të huazuar nga interteksti mitologjik mbi arketipin e Niobës, ku poeti figurshëm pasqyron fatin e nënës shqiptare, e cila fëmijët i kishte në burg ose vriten. Në këtë rast Niobë është nëna

e R. Lemzait, që autori prore e ka në hero lirik, ose edhe personazh proze dhe drame. Kështu, në këtë nivel kompozicional dhe me këtë tematikë intetekstuale strukuturohet edhe cikli “Nioba”, që në fakt është tekst i ndarë në disa pjesë. Vargjet e tilla janë shkruar me stilin e poemave klasike dhe të lirikës bashkëkohore amerikane. Në këto vargje pasqyrohet fatkeqësia e fëmijëve të Niobës, që vihen majë shtizës së Afroditës, në tryezën e zezë, të turpit hyjnor – njerëzor, ziliqarët dehen nga gëzimi, drekojnë kokat e fëmijëve të pafajshëm të një nëne krenare Meditimi i Niobës si intetertekst mitik është i thellë, ka tension rrëqethës. Heroi lirik këtë plojë çnerëzore e sheh me logjikën e një nëne me dhimbje në shpirt, fatkeqe. Pastaj në anën tjetër rrinë armatimet luftarake: shpata, shigjeta, heshta, mistikë; hije djalli, lojë, rituale satanike, rite hyjnore; drekimi i kokës, perënditë s’ngopen me gjak. Ja si e përshkruan poeti humbjen e fëmijëve:

Kado ta përplasni globin “Fëmijë të Niobës së gjorë

Që më s’ju njeh as Nioba Që për vete mori vetëm kobin Dhe duart e veta mbas qafe”

Tragjedia, s’është veç e tyre. Heroi lirik ngre zërin. Fëmijët pas masakrimit e gjymtimit nuk i njeh as e ëma, dhe s’sheh dritë, shkatërrohet fizikisht e psikikisht, mbetet me duar në gjinj. Ajo i di kriminelët dhe mallkimet hyjnore, por s’ishte e aftë t’i mbrojë të dashurit e saj, dhe si një nënë fatkeqe e pafuqishme lidh duart pas qafës, në shenjë lodhjeje, mbrojtjeje, habie, tragjedie. Mallkon veten pse s’qe e vëmendshme me armiqtë e fëmijëve. Më poshtë shohim vjershën e shkruar në stilin e lirikës bashkëkohore amerikane, titulluar “Koka e parë”, që poeti e hap me këto vargje:

“I pret në grushta të ndrydhur Shigjetat e Apollonit ziliqar Derisa Artemida ta përgatit shtratin Për t’i pritur mysafirët e paftuar Te neteve të errta që ranë mbi tokë U mësua për mrekullinë verbëruese Që gishtat i than në blerim”

Heroi i kësaj lirike del në trajtë të ngurtë, të ngrirë, të fortë, të vdekur, shigjetat e Apollonit të tërbuar nga zilia, kokëkrisur që gjaku e qetësoi. Ka kompleks narcisoidi, kriminal, i përcjellë me epitete, cilësi e pardokse: Feb (i shkëlqyer), hy i dritës – diellit, i poezisë, i muzikës, shpik lyrën, gojëtar, ndërtoi Trojën, një nga dymbëdhjetë perënditë e Olimpit, i përkëledhuri i Zeusit, shërues. Artemida, perëndi e gjuetisë, e kafshëve dhe e Hënës, kapërcente malet e Arkadisë shoqëruar me nimfat e saj, kishte karakteristikat si i vëllai, ushtroi zejen e shtratit, priste e përcjellte miq të paftuar, qe mësuar të përjetojë mrekulli vërbuese, epshe rasti, ndjesi çasti, shpejt shpërdoroi të mirat, krijoi përfitime dhe kënaqësi hyjnore, dhe keqpërdor rininë, vyshkët para kohe.

Ja si duken Apoloni dhe Artemida në vargjet e Musliut :

“ Në mesditë zbresin Hidrat Me katër palë sy e tetë krerë Të përfundojnë udhëtimin e zi Që e Trashëguan nga fëmijët e Zeusit”

Bijtë e Latonës (Lete), subjekti i krahason me Hidrat, gjarpërinj me katër palë sy e tetë krerë, që zgjodhën rrugën e turpshme. Me këta bij tmerrues, Zeusi krenohej para hyjnive. Akti hakmarrës i tyre ushqehet e yshtet nga e ëma dhe i ati Zeusi smirzi. Viktimat e pafajshme do t’i ndëshkojnë, veç për krenarinë e së ëmës. Tragjedia mëshiroi Zeusin dhe Niobën e shndërroi në shkëmb që lotet t’i rrjedhin si burim. Vdekjen e fëmijëve poeti e pasqyron me motivet e udhëtimit të zakonshëm metafizik, që sfidoi kurorën, rinia e të cilëve përfundoi para kohe, jeta dhe të mirat për ta marrin fund. “Udhën” e tyre e ëma do ta bëjë duke hyr në shtatore. Fëmijët ishin shembull në atë nënqiell, por perënditë e fyera, smirzeza nuk e durojnë ngrohtësinë, bujarinë,

lumturinë e një familjeje, andaj hakmirren, sepse nëna guxoi botërisht të shqiptojë, të mos fshehë dashurinë për fëmijët e burrin e saj. Andaj ngurtësohet kur sheh ngrirjen – vdekjen e fëmijëve, ajo do një buzëqeshje tjetër, dhe udhëton bashkë me ta, në nëntokë te Leteja ose Latona, hyjneshë fatale .

Në librin “Sezamet”, vjersha “Hiri” ndërtohet sipas motivit të marrë nga miti i Ikarit, njeriut të parë që fluturoi me Dedalin. Kur lexojmë këtë tekst kuptojmë se ai zbuloi formën e të fluturuarit të parë, por do të pësojë aksident. Më poshtë poeti shkruan kështu:

“aty ku e kërkoj fytyrën e pastër nëpër prushin tim zjarri i ndez krejt tëra vatrat e mbetet vetëm urtësi tymi krijoj banorët që natën e kthejnë prapë ditë nga krejt ajo që shkoi s’mbet flakë e as dritë në ëndrrën e minjve t’vebër mos kërko shpëtim në një grusht hi krijohet ndriçim si n’qiri e kur e laj fytyrën t’pastër me atë t’zjarrit nuk mund t’më dehë as vera e amshuar e Ikari“

Teksti i këtyre vargje ka imazhe të theksuara psikologjike të subjektit lirik, i cili do të shpëtojë fytyrën, lëkurën, por papritmas bëhet prush, zjarr, flakë, tym shkatërrues. Poezia këtu krijohet sipas intertekstit të Ikarit, arketip i marrë nga itertekstulaitetit i mitologjisë greke, kur nuk pajtohet me mbylljen nga Minosi, përpëlitet nëpër pluhur e hi, mendon ndryshe, s’duron mizoritë e përbindshit, nuk i nënshtrohet errësirës, zjarrit, zbardh ëndrrat në qiell, kur i mbyllen udhët tokësore e detare, ka xixa shprese, ka guxim të fluturojë. Ky motiv duket lojë fjalësh, por kjo kuptohet ndryshe: Ikari deshi të gëzojë ditën – lirinë, jetën, por ngjitja lart në qiell i kushtoi me shkatërrim - vdekje.

“Libri e anatemave” ka një vjershë: “Udhëtimi me Florën dhe Faunën”, ku mes tjerash shkruan:

“Atëbotë me siguri kam për t’u dehur si me verë Për ta fituar ashtu një fuqi aq të madhe Sa njëqind veta të shndërruar vetëm një Si të Herkulit – për t’i thyer të gjitha gotat e ligështive Dhe – kur piva si shumë të tjera para meje në gota të natyrës Ajo ma dhuroi atë fuqi të pakrahasueshme”

Fuqia mitike e Herkulit ka shpirt dehjeje, ka ndjenjë qetësie, gëzim, imazh kremteje, optimizëm. Vera në lashtësi mendohej se shton fuqinë. Kjo ndjenjë mbi forcën e saj thuajse mbretëron edhe sot, por mjekësia këtë paragjykim e cilëson të rrezikshëm. Subjekti s’parapëlqen të jetojë me ligështi, dobësi, merr epitetin e një aventurieri që zgjedh befasitë e jetës, me forcë të pafund. Udhëtimi është motiv gërshetues i subjektit lirik, Herkulit, që s’do të jetojë në qetësi, por parapëlqen lëvizjen, forcën e pafund, që gjoja jep vera.

Libri “Parabola” ka në vjershë titulluar “Kënga e skfiterit në solilokuiem”, në të cilën lexojmë edhe këto vargje:

“Mund të shurdhohen të gjitha nimfat e marra Ulisi përbirohet deri në Itakën e lashtë Për t’u shtrirë gjerë e gjatë në atdheun e vet Bëhu luftë e drejtë o këngë e skifterit në mua”

Ulisi hidhëroi hyjnitë, andaj veç tyre e përndjekin edhe sirenat dhe nimfat, që ia mbysin ushtarët. Ashtu sikundër kishte armiq, kishte miq hyjni e hyjnesha që i ndihmonin t’i kalojë vështirësitë. Falë atyre do të shënojë fitore. Në Itakë, sërish përdor dredhi kundër princërve që parapëlqejnë të marrin kurorën e fronit të Itakës, por kur kthehet Ulisi, pa iu dridhur duart do t’i mbytë egërsisht.

Në librin “Orfeiana”, nga vjersha “Memoaret e Sizifit” shkëpusim këto vargje:

“Me nga një shekull brengë mbi shpinë, o zot Ndërsa këmbët e Sizifit e kërkojnë fytyrën Të cilën Narcisi e shkroi me majë të shpatës Në këtë pasqyrë të harruar në fushëmejdan Mund të reflektohen legjionet e të mundurve E të pikë prapë vera në kupë vere të idhët Ndërsa në kurriz të lakohen betejat e papara”

Kjo lirikë është realizuar me intertekst të huazuar nga mitologjia greke, dhe si hero lirik ka Sizifin, që si i tillë përdorej shumë si arketip edhe në letërsinë bashkëkohore evropiane. Një nga këta poetë është edhe B. Musliu, Sizifin mitik ai e pasqyron me brenga në shpirt, sjellje çekulibruese, e mundon pesha e fajit, andaj shfaqet i hutuar, s’di se ku i ka këmbët e ku kokën. Humb besimin në vetvete, vështirë e ka të shndërrohej, papritmas ka strese, frikë, Narcisi nuk e përdor majën e shpatës, dhe zbulon pasqyrën, që sikur të përdorej nëpër fushëbeteja do të shtonte legjione të mundura, ku gjaku derdhet si vera e prishur.

Poeti shkroi poezi me këtë tematikë mbështetur në pasqyrën e zhvillimit të...

2. LIRIKA ME INTERTEKST MITOLOGJIE ILIRO – ARBËRORE

Në poezinë e Beqir Musliut, lirikat me intertekste nga mitologjia iliro – arbërore janë të bollshme. Ato vite kur krijoi poeti, populli ynë jetoi mes kudhrës e çekanit diktatorial. Vjershat e tilla gërshetohen me kulturën tonë të lashtë, mbështetur në intertekste mitesh ilire, kreshnike, legjenda, balada, Betejën e Kosovës, motin e madh ose shekullin e Skënderbeut etj. Lidhur me këto motive kritiku I. Rugova shkruan: “Si dhe me rastin e përpunimit të baladave dhe legjendave, poeti nuk përdor sforcimin poetik, po figuracionin tejet të pasur, kryesisht, do thoshim, një rrëfim metaforik. Nuk është i pranishëm stili i aksionit apo i himnizimit, por regjistri figurativ, momentet më të rëndësishme të dhëna poetikisht...”

Akademik S. Hamiti për poezinë e tij shkruan: “Rrënjët referenciale kulturore të poezisë së Beqir Musliut, edhe këtu, janë mitologjia, historia, letërsia, qofshin të burimësisë nacionale apo universale. Në këtë procedurë të krijimit temat bëhen simbole, kurse simbolet figura konceptuale të poezisë, si pika themelore referenciale përmes të cilave dëftohet fantazia poetike e Beqir Musliut. Diku situatat e përsëritura e prodhojnë figurën, diku figura është vetëm pikënisje për të riimagjinuar situata.” R. Musliu kështu e vlerësoi poezinë e këtij poeti: ”Problemi i teknikës krijuese shpesh ndodh që të manifestohet në atë masë sa të përcaktojnë vetë frymëmarrjen e qenies poetike dhe nivelin komunikues. Poezi që synon të tejkalojë këto kufizime dhe që teknikën shprehëse e kupton jo vetëm si formësim të lëndës, por që ajo determinohet nga vetë brendia e krijimit.”

Brenda këtij interteksti kemi një lirikë me motiv kalorësie, që shqipton karakterin, ironinë në stil karikature, sarkazmi. Këto vargje kanë art konstruktues hermetik bodlerian, që s’pushojnë së shenjëzuari tematikën e trenive, aventurat e paemër, mëritë, kalorës druri, trimëri mjegullnajash, fytyrë letre, përbirues engjëjsh, naivë, rrëmbyes të Tanushës së Kotorreve, konsumues të darkës së Afërditës, d.m.th. darkës së sherrit, të përgjakur, siç lexojmë në poezinë: “Grabitësi i dashurisë”, ku poeti portretizon një kalorës me ton ironik:

“Kalorës kalorësi prej druri Trimërinë ma ke prej uji Ftyrën prej letre Në cilën anë të qiellit të të gjej”

Surrealizmi i Musliut është i tejdukshëm, është i fuqishëm. Aty ka fishkëllimë të pakursyer të një kalorësi të drunjtë, që ka nam e trimëri uji, duket dhe s’duket, është sa për të qenë, por s’është ashtu, si duhet të jetë, kalorësi dhe kalorsia e tij e shpifur, e bërë për gaz bote. Aty ka therrje kamgjikosëse me metafora: trimëri ... uji, motivi i ujit dhe i qiellit, në fakt shtrin thjerrzën rrezatuese ironike edhe më thellë ndikon në ndërgjegjen e pandërgjegje, në gjësendet e qena e të paqena, në hapësirën e kufishme e të pakufijshme. Në emra abstraktë me kuptim edhe më abstrakt, që bëjnë sprova me shpirtin e brishtë njerëzor.

Në librin “Sezamet”, vjersha “Lumi që ka aromë trëndafili”, por edhe në atë “Bukuria e zezë”, ka vjershat “Preludium”, “Prolog”. Poeti shkruan lirika të ndjeshme, vargje për çaste absurde, peizazhe natyrore, pasuri e ndjeshmëri emocionale, shpirtërore të Tanushës, barinj të mallkuar fisi, që shndërrohen në engjëj e fyej. Teksti ka motiv konstukruktues nga legjendat e vjetra. Portreti i saj del marramendës, ka vargje të kuptueshme. Si vashë e formuar, Tanusha pëlqen shkëlqimin e patkojve të kalorësit nëntë konaqe larg bjeshkëve madhështore, që edhe burimet e ujit i ngjajnë asaj zone të mrekullueshme që verbon shtegtarët. Barinjtë thyejnë fyej, ëndrrojnë nën kaçubë trëndafilësh, e që fill pas kësaj mrekullie ngurëzohen.

Vjersha “Prolog” pasqyron bukurinë e nuses – Tanushë si të jashtëzakonshme, bukuria e saj hyjnore krahasohet me shkëmbinj, brirë kaprojsh që gjejnë ushqim lartësive e lumenjve të shpejtë, të pastër si rreze dielli. Nusen Tanushë djemtë e

ëndërrojnë afër, ëndërrojnë t’ia ledhatojnë gjinjtë e bardhë, që u ngjajnë luleve, zogjve, zanës. Në intertekst të tillë del edhe kreshniku Sokol Halili, që do të rrëmbejë Tanushën e Kotorreve të mëdha. Lirika e tillë ndërtohet me elemente fantastike, shtresa mistike, botën e nëndheshme që sfidon ferrin. Fantazia e malësorëve s’pushon edhe pas nëntë vjetëve ëndërrojnë nusen që edhe pas nëntë bjeshkëve larg dëgjojnë kambanet magjepësese. Madje edhe hëna, si objekt astral, i gëzohej bukurisë së saj që mrekullon dasmorë e kureshtarë që duan t’i shohin gjinjtë e çupës së bukur dhe t’u shuajë dashurinë – si zjarri i nëntë bjeshkëve. Ëndrrën e tyre ua vështirëson largësia, mungesa e saj, dhe nga vuajta ofshajnë dhe trembin zogj, s’mugullojnë lulet në pranverë. Poeti kështu do ta mbyllë këtë vjershë:

“Me pritë Tanushën e Kotorreve dhe Sokol Halilin– Andej dritës kah vjen me ‘i rrëshekë rrufe Me palgue qetësinë dhe ujkun e vetmuem në mal Që i pengon me ndëgjue atë që bahet dhe ndihet!...”

Figura e së bukurës së Kotorreve dhe i dashuri i saj duken si vargje të përkryera neoromantike. Bukuria e saj, hapat, marrin edhe motivin astral të dritës, të diellit, të rrufesë së përndritshme, të pasuruar me rreze të shndritshme, befasi madhështore që sjell frikë, kob, vrasje, shqetësim, dalldi rinore. Djaloshi portretizohet si ujk – dashnor, i vetmuar mes bjeshkëve, që s’do të gëzojë bukurinë e nuses së ëndrrave të nëntë bjeshkëve, s’pritet i nderuar, s’është i gëzuar, i humb gazi nga buzët, e kaplon vreri. Rrufetë e ujkut të vetmuar s’ndalen. Shikimi i saj shigjetë u shkakton dhembje, qetësi, magjeps çuna dhe pleq të gjorë që tradhtojnë të dashurat me syrrufen që ua bluan zemrat edhe dasmorëve mëkatarë. Në këtë vorbull vetmie kësi shpirt ka nusja:

“Nusja mbi kalë të bardhë gjithnji andrron: Vetveten Dhe at beqar që s’pari si grue kishte me dashunue – Që njimijë e nji bjeshkë kish’ me i rrënue n’kët qetësi Vetëm në synin e saj të bukur me diellin me u ndry!”

Motivi erotik mbizotëron në këtë tekst. Nusja ka tipare të një zane mali, duket edhe si një perri mitike ilire, hipur në kalë të bardhë, ëndërron një djalosh që jetoi afër saj, dashuria vështirë kalon pa dhimbje, ofshamë, plagë, shtrëngim zemre, humbje truri. Dashurinë e tyre do ta përcjellë dielli me rreze të forta. Sakaq lirika merr tone ironie e sarkazmi, kur poeti shkruan: “...krisën pushkët e shtogut...”. Dimë se me pushkë të tilla rëndom luajnë fëmijët nëpër lojërat e tyre. Në aventurën e krushqëve të Tanushës ka rrëfim, pesonazhe, përshkrim romantik, ngjarje, shfaqen edhe një palë dasmorësh me një nuse tjetër hipur në kalë të kuq, që në udhëkryq sillen me krenari, shpërfillje. Prishet moti, grinden mes vete për arsye banale, flamurtarët e dasmorët humbin arsyen, durimin, u vërbohen sytë, derdhin gjak e nuk lëshojnë rrugë, mbahen “të fisshëm” dhe largohen nga rruga. Vritet më i bukuri i botës, djaloshi më mirë, djali i vetëm i prindërve që lë arën të palëvruar, malin të paprerë, në mulli miell pa bluar. Të gjithë dasmorët mbyten:

“T’gjithë Krushqit n’vorreza ‘in shndërrue, thonë – Nusja nusen ma n’fund nga krenia e ka mbytë Njena tjetrës me thoj ia kanë nxjerrë edhe sytë...!! O! Sa e gjatë asht kjo rrugë deri te fjala e n’qetësi!

Pas tragjedisë së dasmorëve të të dy palëve, trupat e tyre ua mbulojnë varret. Në atë tragjedi nuset e shtyra nga krenaria, urrejtja, gjaknxehtësia përleshen ashpër, dhe ia nxjerrin sytë me thonj njëra – tjetrës. Në këtë plojë të paparë humb shija, bukuria dhe imazhi i dasmës fatlume dhe sakaq kthehet në një tragjedi që e njohim nga intertekstualiteti i letërsisë sonë popullore.

Në folklorin tonë është e njohur legjenda e murimit. Një intertekst i tillë del nga miti i Rozafës, që e hasim në librin “Sezamet”, pikërisht te vjersha “Kori i zanave të Bunës”, (Rozafa):

“Lashtësia i gëlltit gjunjtë në trishtim e krenari dita krijon ditë të tjera që mund t’qëndrojë edhe më drita krijohet edhe përtej natës së errësirës mbatanë n’zemrën e ulkonjës: trimi doli me shpatë të zjarrtë ngadalë përjashtohet nga legjenda, ujë pi n’krua ndër përralla e përrralla merr gjuhën dhe emrin”

Teksti i sipërshënuar nis me nëntekst neosimbolist dhe shtresa të lirikës hermetike, që rëndom i gjejmë në poezinë moderne evropiane; arti i tyre i ngjan pikturës abstrakte. Rozafa si arketip mitik ilir – arbëror pasqyron kompleksin e subjektit vetëshkatërrues. Shih mu për këtë çështje ngritet flijimi a kompleksi i nuses fatkeqe. Tragjedia e saj pasqyron gjendjen më të rëndë njerëzore, aty ka fatkeqësi, vetëflijim, ka ndjenja trishtimi e krenarie. Koha mitike s’dallohet, s’tregohet sheshazi. Dritë s’ka gjithmonë, duket tragjedia e nuses. Motivin e murimit e hasim edhe në një tekst tjetër, titulluar “Prolog”, ku nusja pajtohet me aktin e flijimit, vdekjen. Trupi i ftohet – vdes, muri do të qëndrojë mbi eshtrat e saj, mbi kafkën falë këtij flijimi, ngrehina fiton jetëgjatësinë, themelet i forcon gjaku i nuses. Legjenda e Rozafës mbyllet me lulëzimin e punës së vëllezërve, me këto vargje ngadhënjyese, vargje dashurie, paqeje, fitoreje, pas flijimit që bënë:

“Tre vëllezërit duke ngrehur Kështjellën e lartë qiellore e nxorën nga ëndrrat e kthyen n’simbol madhështorë qytetin e shndërruan në fanar e ndritën o vilajetin”,

Motivi i qëndresës së popullit tonë kundër pushtuesit turk pasqyrohet edhe në një poezi të gjatë me intertekst folklori, siç është ajo për kreshnikun arbëror Gjergj Elez Alia, botuar në librin “Bukuria e zezë”, që ka një vjershë titulluar “Gjergj Elez Alia ose balada për Bajlozin shtatëkrenësh”. Këtu në disa vargje portretizohet vasha e vetmuar dhe gati e harruar në një katund malësie; mbuluar me vello gri, rrethuar nga kërcënimet e Bajlozit, arketip ky që simbolizon pushtuesin turk që zbarkoi nga deti të

sundojë Arbërinë. Kupa mbushet kur armiku prek nderin arbëror, dhe merr haraç vasha malësie.

Lirika ndahet në shtatë pjesë: “Kreu i parë” - “Kreu i shtatë”. Si të tilla, kanë shtresa narrative dhe elemente të tjera artistike të prozës: ngjarje, përshkrim, personazhe, motivin pastoral, mit. Kështu Bajlozi shfaqet me shtatë koka; nga koka e parë rrjedh zjarri e hiri që shumë katunde rrafshoi. Vasha sheh ëndërr Bajlozin e Zi që ia shuan gëzimin e jetës, ëndrrës i shtohet edhe ulërima e ujqve. Malësorët shpresë të vetme kanë Gjergj Elez Alinë, kreshnikun me nëntë plagë, që armikut i del në fushëbetejë. Nga koka e armikut rrjedh lumë i qelbur, tym, gjak, hi, që shuan aromën e luleve. Në kokën e dytë lulëzojnë lulet e zeza, lemeria e Bajlozit tmerron kaprojtë. Koka gjarpër e armikut thanë gjelbërimin me shtatë shpata, xixëllonjat duken komete që përpijnë qiellin. Shtegtarët ikën nga ploja t’i shpëtojnë ndotjes. Lulet s’lulëzojnë në të zeza. Banorët lirshëm bredhin në fushë. Kafshët e egra kthehen në mal të qeta. Në dasma bjeshkësh dëgjohen këngë e melodi fyejsh. Trimat farkojnë shpata në zjarr si ajo e Gj. E. Alisë. Motra lan plagët e trimit me ujë të gurrës nëntëvjeçare. Koka e tretë si xixëllonjë nxjerr flakë. Bariu me fyell dhe këngët e zogjve lajmërojnë malësorët për ardhjen e armikut. Gratë mallkojnë veten që lindën vajza – darkë për Bajlozin. Në fushëbetjë kreshniku sërish ia heq kokën e zezë, që nxjerr pluhur të zi. Lulet qëndisin pranverën, zogjtë kthehen në çerdhe. Dasmorët vazhdojnë dasmën me nusen e bukur. Trimi pezmatohet me armikun, meqë: do berret dhe jo barinjtë, thënë qartë: kërkoi motrën dhe jo fushëbetjën. Ai vazhdon të jetojë në kokën e katërt; i shëmtuar, lumë i kuq kullon rërë, tremb malësorët urtakë. Trimat farkojnë shpatat në rreze dielli, armikun ftojnë në fushëbetejë. Gjergji sërish si vetëtimë ngrihet nga shtrati me nëntë plagë. Shpata e tij ngulet në kokën e tjetrit dhe gjaku i zi mbulon fushën, koka rëndon bjeshkën, gëzohet motra. Nga koka e katërt rrejdh qelb. Malësorët ëndërrojnë qetësi. Rrufeja e qëllon kokën e pestë si në lis. Në bjeshkë shqetësohet bisha më e egër, shiu rrjedh gjak. Malësorët tremben kur shohin se armiku jeton në kokën tjetër, sërish kërkon berra nga secila shtëpi. Këtë shqetësim trimi e zgjedh kështu:

“ ‘ – Trim mbi trima u zgjue tash ai Gjergj Elez Alia tha: Tana gjanat i shtimi n’kohë, i kthen kah Dashnia...!’ E nji kohë prap mbet me u prehë në ‘i bukuri të zezë!”

Koka e gjashtë lulen nuk e le të lulëzojë, bjeshkën e mbulon hiri i zi, kasollet sulmohen nga erërat e ftohta, vasha qan përsëri. Motivi prometeian shfaqet kur trimat shkojnë të vjedhin zjarrin nga plaku i shenjtë, farkojnë shpatat e zjarrta, që të mbrojnë fisin e malësinë nga pushtuesi turk. Treqind kalorës – kreshnikë në bjeshkë ia zbardhin fytyrën fisit, thërrasin Gjergjin t’iu prijë kundër katilit dhe shpatat i zhysin në gjakun e tij të zi. Motra si shqipe përqafon vëllain trim. Në kokën e shtatë, krushqit, që simbolizojnë trimat, pushojnë në mal, zogjtë ikin nga degët, bjeshkët i vërshon tërmeti. Këngë e fyej s’dëgjohen në mal. Koka e shtatë e armikut kullon zjarr e hi. Bjeshkët bubullojnë, lulet, që këtu simbolizojnë vashat, shohin ëndrra të tmerrshme, pranvera shkretohet. Bishat lëshojnë zgavrat e tyre. Kur trimat mposhtin armikun, vashat ëndërrojnë qerret e nusërisë, jetën e lumtur me të dashurit e tyre.

“Motra me nandë vëllezën” poeti e shkroi i frymëzuar nga një baladë e hershme veriore shqiptare, që në folklorin tonë ka edhe variantin e jugut dhe atë arbëresh. Lidhur me këtë Dr. Eqrem Çabej shkruan: ”Garentina, në ngulimet shqiptare të Italisë emri i protagonistes së asaj përralle popullore, emri i së cilës në Evropën Perëndimore është qysh prej G. A. Burgerit gojëdhëna e Leonorës. Është fjala për një baladë popullore, në të cilën tregohet se i vdekuri, për të mbajtur fjalën, del nga varri, e përcjell personin e dashur gjer në shtëpi, dhe pastaj kthehet prapë në varrin e tij. Te popujt ballkanikë dy protagonistët janë motër e vëlla. Motra në poezinë popullore të arbëreshëve të Italisë e ka emrin Garentina, me burim prej greq., së re Areti “Virtut”, në kallëzore Aretin (M. Lambretz): në Shqipërinë Jugore Dhoqinë, prej greq. Eudokia, kallëzore Eccdokin, emër i shpeshtë grash te bizantinët; te serbët quhet Jelica. Vëllai quhet të toskërishten dhe në arbërishten Kostandin, në Veri me emër të islamizuar Halil Garrija.” Mbi këtë tekst kritiku I. Rugova shkruan kështu: “‘Motrën me nëntë vëllezër’ poeti e shtron realizimin e motivit të Besës, si një kontratë shoqërore e historike shqiptare, e cila ishte e pranishme në të gjitha fushat e jetës dhe të shpirtit, si rregullator i marrëdhënieve të ndryshme.

Në këtë tekst lirik të tipit narrativ, dhe me personazhe, përshkrime, poeti nuk largohet nga interteksti i folklorit që ka edhe arketipet si; motra (Hajria), e nëntë vëllezër (vëllai i vogël Halili), nëna plakë, kopili (dashnori) etj. Që s’ka dyshim se e zbehin poezinë. Fillimisht teksti ka poetikë neoromantike; mbizotëron motivi i qyqes kobsjellëse, lumi që gllabëron pikëllimin e botës, cicërrima trishtuese të zogjeve, bjeshka e mbushur me vjedhës lulesh, të rinj që ëndërrojnë vashën ta kenë në gji. Se kush ishte vasha, lexojmë këto vargje:

”Nusja e papame shkel në kalë t’artë t’bukurisë, Lulet mbas me pranverën i shkojnë me ia qëndisë Kunorën. E – diku ca shigjeta zemrat i k’in zbërthye Në nji ngjyrë të zezë. Lumejt shternin ujin –

“Vargje me motiv dashurie, brenda të cilave zhvillohen emocione të çiltëra njerëzore. Nusja përshkruhet me bukuri madhështore, ndjenja, ëndrra, emocione rinore, optimizëm, dashuri, stolisur si zanë mali që kalëron mbi një at të artë. Kurora e nusërisë, është simbol i dashurisë, gëzimit, lumturisë, bukuri lulesh pranverore, që u ngjajnë malësoreve të reja që shoqërojnë nusen në çastet e lumtura të jetës. Ndjenat e nuses ngacmohen, lëndohen si me shigjeta, fjalët therëse plagosin zemrën rinore, lojërat shuhen, lulet vyshken, sakrifikohet dhe i nxihet jeta, thahen lumnj, vyshken lulet. Pas hamendjeve të vëllezërve, Halili i ndan vadën së motrës, nëntë konaqe larg. Për këtë arsye motra befasohet me fejesën e papritur e të largët:

“Vëlla, pse aq larg me më dhanë! Ç’faj t’kam ba?!” “Nandë vëllezën na i bani nana që malit i dalin boll! Nandë kuja i kemi që tokës në trokë tokës i vijnë randë Për çdo javë nga nji vëlla ke me pasë n’konakun tand!” E – nji hije pikllimi zu vend mes syve nëvetullën e hollë...”

Fejesa e papritur dhe e largët shkakton befasi, kreni, habi për motrën, zemërohet me Halilin, nuk e kishte menduar fejesën e largët e të tillë. Sërish pranon, s’do t’i shkelë kodet e pashkruara të fisit e të malësisë. Vëllai i vogël qetëson motrën, urtë e butë do t’i japë besën se do ta vizitojë shpesh, vetë i nënti me nëntë kuaj, që i sillen tokës sakaq. Ajo zemërthyer pajtohet, e pezmatuar kujton të dashurin nga bjeshka. Në bjeshkë vijnë dasmorët ta marrin me kalë. Dashnori shqetësohet, është në gjendje të rëndë dhe të papërballueshme, zemërohet, dhe me urrejtje e quan: “Kopileshë, e qarte besën, moj gjaksore! Medet...!” meqë shkon nuse te dikush tjetër, dhe ai mbetet i mjerë. Kur ajo martohet, vëllezërit shuhen. Motra pret nëntë ditë, nëntë muaj, nëntë vjet. Bjeshka e besa do të zgjojë Halil Garrinë, zanat do ta përcjellin me kalë, zogjtë shpotisin udhëtimin metafizik të Halilit, i cili sapo mbërrin në shtëpi zhduket. Motra sheh shtëpitë me blozë, vëllezërit e martuar me tokën, dhe vetë shndërrohet qyqe, tok me të ëmën. Dashnori i rinisë shndërrohet flakë, engjëll, stuhi. Mbi këtë motiv autori shkroi edhe dramën “Unë Halil Garria”.

Në librin “Bukuria...”, Beqir Musliu ka edhe një tekst me motiv të baladës arbërore, në ciklin “Përralla e përhimtë ose balada për shtatë ditë e shtatë netë”, thurur nga brumi i artit tonë tradicional, gërshetuar me poetikë nga lirika bashkëkohore amerikane. Subjekti lirik i saj është një djalosh që qan fatin e vet e të vashës së martuar për një tjetër, që ka imazh armiku. Ajo jeton në mënyrën e vet. Aty dalin edhe kalorësët e armatosur me rrufe, si metaforë astrale. Këtë armë rëndom e përdorën hyjnitë për të qëlluar Feniksin (“zog mitik i zanafillës së Arabisë.” ). Kështu për këto dhunti e aftësi malësorët e mbajnë në duar e shpatulla, dhe ndezin luftën për çlirimin e së bukur se asaj ane:

“Aty, ku tre vëllaznit ndërtuan kullën prej zjarrit E ai ma i vogli dashunija me e madhe e fisit e gjakut Vjedh zjarrin n’shtatë prralla e u muros n’Baladë ”

Tre vëllezër me rrënjë nga të parët, trashëgim kanë një shtëpi, vatër, fole, kullë ngrehinë që vëllezërit vendosën të ndërtojnë kullën e të parëve të tyre, e të pasardhësve. Vëllai i vogël, më i përkëdheluri i fisit, ka dhunti prometean, që atij i takoi të vjedhë zjarrin nga shtatë përralla dhe varroset si në baladë. Mbyllet në botën e mbamendjes e traditës kulturore, shqiptuar në vargje. Brenda këtij teksti vërehen motivet e artit mesjetar, gërshetuar me ton lirik, nostalgji, ep a heroizëm banal, që haset rëndom në lirikën romantike. Këtu shfaqet zmadhimi i ngjarjeve me elemente nga shoqëria fisnore, patriarkale, me parime mesjetare. Malësorët shfaqen kreshnikë epesh nga një nënqiell i lodhur, sfilitëse nga stinët e këqija, vitet e pushtuesit, ndjekin dragoin si në botën e lashtë, me prirje fantastike; përkrah malësorëve, vashat shndërrohen në shtojzavalle, dhe marrin tipare nga arketipe të intertekstualitetit të mitologjisë ilire arbërore.

Në këtë tekst poetik, poeti huazon intertekstin me motiv nga fauna me motiv nga fabulat e Ezopit, Sh. Perro, La Fontenit etj. Ujqit identifikohen me armikun e hutuar, arsyehumbur, që u shkrihet dheu nën këmbë, tremben nga hija e shkurreve e kaçubave, humbin orientimin si në mjegull, luftojnë me hijen që i ndjek pas. Gjendje më të mirë s’ka edhe një lepur që me valë frike, kërcënimi, shndërrohet gomar, që të

shpëtojë me ironi therëse, rrëqethëse, aty janë edhe luani i zi, kuçedra që simbolizon armiqtë që pushtuan Arbërinë:

“Luani i zi duel prej Detit t’Vdekun dhe hangër pyllin e delet shkuen mbas nji fyelli që i grishë – Kurse zjarri e pushtoi tanë Bjeshkën. E – deri te Ajo Kala duhet me pas kohë për t’mbërri. Atje – Kulçedra që duel prej prrallës e theri at me trimin e – n’breg t’lumit: E zgjoi lumi e pluhnit”

Poeti me luanin i zi pasqyron armikun, që del nga fauna, që vjen nga Deti i Vdekur, djeg pyllin arbëror, do t’i shfarosë arbërorët që rrokën armët sapo dëgjojnë borizanin e kushtrimit për të luftuar luanin e zi, që djeg fusha e bjeshkë, zhvillohet luftë psikologjike, strategji e veçantë do të shfarosë rrënjët e arbërorëve, kuçedra mbërrin në Kala, ka shtatë krena, si nga përralla, do të futet në kështjellë, të vrasë trimin e shquar. Malësorët ndjekin feniksin, kuçedrën e plagosur nga hiri dhe shpata e kryetrimit, ndiqet nga malësorët metafizikë.

Te libri “Parabola”, cikli “Princesha Dardana”, çelet me vjershën “Prolog”, dhe mbyllet me atë “Epilog”. Kalorësët nga kohët e lashta vështirë largohen nga mbretëria Dardane. Kipci në pasqyrë mban peng heroin lirik, dhe “ndëshkon” në pelegrinazhe në fusha e shpella të pafund. Arkeologjia në nëntokë ruan buzëqeshjen e mumies Dardane, në sarkofag unaza me rrathë ferri e parajse. Sfiniksi qëllon ballin. Gjetjet e nëndheshme mbushin sofrën me eshtra e ar. Ushtria e zezë dhe e verdhë kërcënon horizontet. Roja kristalore nderon mbretërinë e nëndheshme, ku frymon si mumie buzëqeshja e Mona Lizës. Armata e dylltë në mure me mburojë zgjeton - qëllon kafka me shigjeta diellore. Trimat rreze dielli shndërrojnë betejën. Dashnorët në natën e dhëndërisë vdesin. Princesha Dardanë ngre dolli, lashtësinë mban në majë gjuhe (shijon verën). Aludohet në darkën e fshehtë, darkën e tradhtisë. Vargonjtë këndojnë – robërojnë duar. Ballit trokëllon kalorësi. Shtrati i zanës krijon kreshnikë si në zanafillë. Gjarpëri (armiku) luan valsin e fundit. Zogjtë antikë këndojnë në kor.

Cikli “Parti shahu” hapet nga një varg i M. Ramadanit. Vjersha “Si të pushtohet mbreti”. Në këto vargje me lirikë të figurshme shfaqet imazhi i ushtrisë së bardhë dhe të zezë në fushën e shahut, mbreti i rrethuar, i mjerë. Kali i bardhë në betejë mes shuplakave. Topi shemb katrorët e bardhë. Hordhia vringëllon shpatën mbi figurat e zeza (ushtarët). Mbretëresha ndjek mbretin e vetmuar. Në fushën e bardhë legjionet ndajnë mbretërinë, në tryezë hahet molla e ndaluar. Perënditë grinden në katrorët e zinj, bie mbrertëria e zezë, meqë mbreti vdes nga ligësitë e bëra. Zhvillohet loja e shahut në beteja e hapësira shkronjash, shfaqen flamuj zie, topa, granata bananash, ironizon poeti, vringëllojnë kokat me flamuj të bardhë, dorëzohet ushtria e figurave aramtosur me drunj. Mbretëresha e vetme në fushën e bardhë. Shigjeta ngulën nënsqetullave, ajo fshihet me mbertërinë në duar, s’ka kalorës lashtësie. Ushtria e zezë me tenda e gërmadha predhash fluturojnë. Mbreti edhe në agoni mban kurorën. Shigjeta helmuese përshkojnë kokën. Zemërpulë duket subjekti. Një bashkëluftëtar ngjishet në përmendoren e hapësirës së shahut. Mbreti vdes, loja mbetet: pat. Fushat kaplojnë drunj sketerrë. Kali i bardhë shkel fushën e zezë. Një majë gjuhë shndrit

thika, shpatat e drunjta vazhdojnë betejën. Ushtria e zezë shet flamuj të bardhë, që simbolizon humbje lufte. Mbreti Edip i verbër bredh me fener, përhap shpresë. Hamleti princ shpëtues vonohet. Mbretëresha robërohet. Në fushën e bardhë përgjaket ushtria e shtrirë kubeve. Fantazmat vazhdojnë betejat në hije. Në mbyllje të kësaj njësie poetike, subjekti merr mat nga një merimangë!

Lirika e gjatë e ngjashme me lirikën bashkëkohore amerikane titullohet “Albanopoli”, përbën ciklin e librit “Sezamet”, shkruar nga një intertekst që riaktualizon zbardhjen e legjendave ilire, lahutarët, kreshnikët, Albanopolin, ilustruar me metafora e simbole si: shpata, pluhuri i së kaluarës, drunj, stuhi, lule, që mbyllen me kthimin (hyrjen) e sërishëm në legjendë. Teksti lexohet si përshkrim pikturues i gjësendeve konkrete e abstrakte që lindën si tekst i huazuar nga arti, kultura jonë. Ka disa motive marrë nga intertekstualiteti i Ilirisë me simbole aluduese nga Albanopoli me arkeologji ilire, këngë, lashtësi, gërshetim me legjenda, përralla arbërore. Studiuesi S. Hamiti në këtë kontekst shkruan kështu: “ ... burim tjetër përmes të cilit ky poet lëshohet në lashtësi dhe në situatën njerëzore në të, është legjenda që është ‘ngapak rrenë ngapak bukuri’, ky është një interesim i hershëm i Beqir Musliut, që të bazohet në mitologjinë popullore shqiptare, që me sa më duket mua, prej këndej ka rrjedhur edhe te disa poetë tanë të këtushëm.” .

Beteja e Kosovës (1389), Beqir Musliu frymëzohet nga historia e hershme dardane e ballkanase, kur pushtuesi turq ia mësyjnë Arbënisë së lashtë. Këto lirika shqiptojnë periudhën e asaj beteje, me emra luftëtarësh e toponime të kohës gërshetuar me ngjarje aktuale dardane. “Libri i anatemave” ka një cikël titulluar “Parabola”. Vjershat “Filli i Betejës së Kosovës”, “Vera e kremtes së fshehtë, “Intermeco në Fushë të Kosovës”, shqiptojnë fillin e luftës:

“Luftëtarët shikohen prej betejës në betejë Secili njeri – tjetri varrin ia kërkon në zemër O kush do t’i bartë kurorat mbas luftëtave Shpatat do t’i bartën nëpër kohë të rraskapitur Ata i hanë duart e veta derisa bukë nuk ka”

Në këto vargje pasqyrohet çasti i rëndë i luftëtarëve në beteja të ndryshme, shoqëruar me luftëtarë mercenarë me damarë e djersë tendosur, të shtrirë përdhe, të përgjakur, s’ka kush t’i varrosë, as t’iu vërë një tufë lule mbi varr. Armët e tyre janë relikte të një kohe të lavdishme, shndërrohen ekzemplarë muzeu që zbukurojnë galeritë e muzeve të vendeve të ndryshme. Fati i luftëtarëve të gjallë është më i rëndë, luftojnë por u mungon kafshata e gojës. Luftënxitësit përfitojnë, dhe në fund kokat e luftëtarëve i vënë në tryezë. Kalorësit kot flijohen dhe askush nuk ia vë veshin mundit të tyre. S’qan kush kokën për plagët e tyre. Një kokë e veçantë beson se edhe pse u kërcënohet shpata, do të ngrihet Gjergjelezi përsëri, për të mbrojtur atdheun.

Libri “Orfeiana”, në nënciklin “Tempulli i Kosovës”, ka disa vjersha të lidhura me ngrehinën e tempullit të Kosovës, kur kosa e turkut pret, gjaku derdhet deri në gjunj pa kursyer askënd. Eshtrat e martirëve ndriçojnë si kandili në Gazi – Mestan. Luftëtarët nxjerrin sytë në shuplakë. Hëna i zbret tempullit mbi vetullë, kosa korr barin deri në brez, kokat e prera u ngjajnë bozhureve. Grigja e përgjakur shndërrohet

në purpur gjaku. Shpendi shtrihet nëpër fushë tempulli, shpatat e muzeut vezullojnë sytë, vera u derdhët nga fuqitë e mërisë. Luftëtatrët pinë verën e kuqe. Yjet e përgjakura nënsqetullave çelin zogj shqiponjash. Vera pihet në kremte të fshehta. Flet bozhuri në kokën e Millesh Kopilit, mbillen gishtërinj në fushë të lulëzojnë me emër martirësh që ruhen në zemër. Dardania nënë e shenjtë bekon hijerëndë tremijëvjeçar. Betejtarët varin shpatat në qepalla, veshin këmishën e purpurtë, zbresin nga tempulli dhe qetësohen në fushë të vazhdojnë betejën nëpër metafora, figura të lirikës me imazhe proze.

Udhëtimet mbyllen në kuti magjie, vdekja përvidhet në natën e fundit të zogut në rërë, kthehet në afreskun e murit të Tyrbesë së Muratit, me gërhamë vdekjeje, përbirohet në tendën purpurore dhe gjakon të zgjohet kur t’i shkrijnë akujt në ballë. Udhëtari lë fushën, ta ndriçojë veten. Rojtari magjik harrohet në pergamenë. Fusha kthehet në ëndërr të purpurtë. Udhët çojnë bozhureve, qentë fytyrënjerëzish, njeri kurriz kalë me samar të kërrusur nga pesha e bozhurit pelegrinazheve mistike.

Vjersha me tematikë nga shekulli i Skënderbeut vërehet në librin e tretë të Beqir Musliut, titulluar “Kunorë sonetesh” (1968), që u ribotua edhe dy herë të tjera. Nga varianti i dytë lexojmë parathënien: “Ky libër del me titull paralel - alternues Kororë sonetesh – Sknënderbeu ose shqiponja e maleve, çfarë tregon se ka për objekt figurën historike të njohur kombëtare, që këtu bëhet personazh poetik.” Në parathenien e ribotimit të tretë shkëputim edhe këtë citat: “Poeti duke e ndërtuar imazhin dhe mesazhin e preferuar dhe të zgjedhur poetik ka arritur të fuqizojë përmasën e epizmit me lirizmin duke e strukturuar shkallë - shkallë edhe dramatizmin.” Pastasj lexojmë edhe këtë: “Epi i Skënderbeut (2004), sipas teorisë bashkëkohore, përcaktohet si tekst epi, me poetikë të shekullit XIX.”

Shqiptimi i subjektit frymëzohet nga legjenda, miti i Ikarit antik grek, Dragoni nga miti ilir – arbëror etj. Arketipa këta të figurshëm mbi Skënderbeun. Veç këtyre interteksteve të lashta, poeti s’lë anash as arealin e botës bimore, shpendët që duan të dinë mbi kreshnikun e mëkuar nga zanat e shtojzovallet. Malësorët himnizojnë birin e Arbërisë. Bimët shndërrohen në engjëj, arketipe metafizike që shndërrohen lule livadhi, lumenj me ngjyrë, shkëmbinj të mëdhenj. Muza e bjeshkës ia thotë lulegjakut që lulëzon në hi. Udhëtimi i subjektit lirik ka elemente metafizike, shoqëruar me Pegazin që fluturon mbi Parnas, ku vyshkën hyjnitë e lashta. Pushton hapësira, kohë, horizonte qiellore. Lahutari krenar përkujton Ilirinë e kohës së Skënderbeut

Poema ndërtohet me nuanca romantike nacionale, nga shekulli XV, e cila mrizon mbi teh lulesh në formë shpate. Kalorësët arbërorë portretizohen si vetullashigjetë që u ngjajnë kreshnikëve në mbrojtjen e Arbërisë. Poeti u rikthehet arqtipeve të mitologjisë kombëtare; zanave të bjeshkëve, perrive mrekullibërëse, dragoit, kreshnikëve. Kur lindi Dragoni – Skënderbe, zhduket errësira. Muzat në Parnas tërbohen. Kreshnikët i kundërvihen kuçedrës pushtuese. Shumë vargje gërshetohen me legjenda nga interteksteti i miteve ilire, arbërore, antike e metafizike. Por, aty pasqyrohet bota e zogjve. Taraboshi dyndet në Krujë, me zana pi ujë në kroje, shtojzavallet bekojnë arbërorët që nuk ia lëshojnë trojet armikut, pa i larë me gjak. Gurët marrin emra betejash të zjarrëta. Pas vdekjes së Skënderbeut, fisi ngre flamurin e zisë në gjysmështizë. Lulet e vesueme vështirë mbërrijnë në prill, pranvera shëmtohet, poeti paraqet imazhe lufte në Iliri, shpata, shigjeta, kalorës, kasnecë,

shtegtarë, shpëtimtarë të Arbërisë, barinj dardanë, malësorë, malësore, këngëtarë lahutash, toponime të ndryshme, emra pushtuesish. Arketipe nga historia jonë e nga mitet antike etj., s’ka dyshim se këto arketipe simbolizojnë heronjtë e kohës.

Poezia e Beqir Musliut, veç traditës folklorike, ka edhe disa tekste të lidhura me kulturën dhe artet tona. Në librin “Sezamet”, cikli “Shtegëtimet e Zef Sermbes”, poetin arbëresh, romantik sublim, Musliu e krahason me Orfeun, poet mitik. Lidhur me këtë libër, akademik Sabri Hamiti shkruan: “Kjo është një poezi që shfaqet si një rrëfim intim për t’u hapur para botës njerëzore dhe sendeve perreth dhe do të thotë diçka më shumë mbi “mëkatet” edhe dhembjet e poetit. Në këtë rrjedhë, poezia del si një odë mbi krijimin, odë mbi poezinë ose këngë mbi këngë. Këtu i këndohet këngëtarit që rrëfehet nga zemra dhe kënga që është e dhimbshme e shumë e ndjeshme dhe shenjon dyert e hyrjes e dyert e daljes së kësaj poezie nëpër kërkesat e Zef Serembes.” Portreti i Serembes shfaqet si shtegtar, udhëtar i lodhur, i vetmuar, i ndijeshëm; zemër lule. Derisa Orfeu kërkoi të dashurën në Had, poeti arbëresh do të shtegtojë përtej Oqeanit, të gjejë varrin e vet, e të së dashurës. Të shohim poezinë titulluar ”Veshët e Zef Sermbes” :

“Ndëgjojnë muzikën e gjetheve o kur natyra nis t’vdesë valët harbohen, varka drithëton e jeta ka hipur mbi varkë shushurinë si koncert që s’është kënga as vaj, vallë Dhe mbyllet me këto vargje: o çfarë ju mungoi shekujve që i tradhëtoi prapë koha fjalët kërkojnë aventurë t’re e vdekjen n’Arbëri Ulisi zbret nga Skilat e Haribdat n’kët metaforë”

Zefi nuk dëgjonte mirë (mu si Bethoveni). Veshët i dhimbnin, kishte shushurimë si gjethe lisash të thara, që poeti i paraqet si veshët e Ulisit. Ky motiv neoromantik i paraprin vdekjes së natyrës, shuarjes së jetës së poetit, anija përballet me valët e Oqeanit që kërcënojnë, ajo lufton me baticat e zbaticat, oshëtima e të cilave ngjan me melodi muzike, koncertesh që s’janë këngë, s’janë vaj por kanë motiv nga mitologjia antike e lidhur me romantizmin arbëresh. Në fund heroi lirik mbyll sytë larg Arbërisë. Sipas mitologjisë greke, Ulisi ishte ai që shpëtoi dy herë nga Skila e Karibda. Edhe Serembe dy herë kalon Oqeanin Atlantik dhe vdes në Amerikën Latine.

Lirika e Bizantit e poetit Beqir Mulsu është poezi me intertekste nga historia, jeta e përshpirtëshme, arti, kultura, etnia jonë etj., që e shkroi në formë bashkëbisedimi ose në dialog me kohën, hapësirën, të shkuarën tonë, me segmente drejtpeshimi, realiteti i epokës së paqenë, të shpifur nga fqinjët e disponuar armiqësisht me popullin tonë, atëherë dhe në shekullin XX, fatkeqësisht.

Arti i këtyre vjershave lidhet me qenësinë e popullit tonë të ritit të krishtërizmit të Lindjes, në Gadillushin Ilirik. Këto poezi autori i botoi në librin poetik “Orfeiana”, 2004, pikërisht në ciklin “Malet e Thesalisë”, që hapet me vjershat: “Ekzodus”, “Kronika e Janinës”, “Sevastokrtori Vlash Matranga”, “Joan Kantakuzeni”, “Andronik II Paleologu”, “Pjetër Lloshi”, “Stevan Dushani”, “Joan Engjëlli”, “Simon

Palelogu”, “Karlo Toko”, “Familja Spataj në Artë”, “Diçka për familjen Zenevsi”, “Marin Soundo”, “Karta e Metropolitetit të Larisës”, “Ekzodus 2”.

Në këto vjersha poeti pasqyron artin nga koha e bizantit mesjetar, që dinakërisht fsheh autoktoninë e të parëve tanë që jetuan dhe u dëbuan nga trojët etnike, ose edhe u asimiluan dhe u bënë grekë, bullgarë, serbë, veç pse kishin konfesion të tillë edhe këta popuj! Poezitë e këtiji cikli nxjerrin nga pluhuri i harresës të qenmen tonë arbërore shtrëmberuar nga historia e bizantit.

Vjershat me këtë motiv janë të shkruara me vargje të lira, që pohojnë ekzistencën e popullit tonë në epokën e brishtë e të mykut mesjetar, nën vellon e së cilës poeti ndriçon atë të kaluar. Arti i tillë është një polemikë e ashpër me ultraortodokësinë e Gadishullit Ilririk (ballkanas) që vazhdimisht deshën të shlyejnë ekzistencën e të parëve tanë nga nënqielli i ilirik, në ato periudha të hershme, dhe kështu del në shesh ekzodusi si problem në vete, nga Malet e Thesalisë. Këto motive autori i realizon që të dëshmojë për të gjallët krenarë, të vdekurit e lavdishëm, që shpesh u jep fuqi e hapësirë metafizike. Vjershën “Ekzodusi” poeti e mbyll kështu: (“Ky Ekzodus / Me mbajti gjallë Dola nga pergamena / Tash ti je kthyer e me flet mua / Për të gjitha ato që ndodhën më vonë pa mua / Në Malet e Thesalisë në Ekzodus”) .

Vargjet e këtij cikli i përshkon një oazë drite e një hapësirë diturie që pasqyrohen me thjerrëza, ku dioptria e padukshme shndërrohet në të dukshme, çështjet e panjohura të njohura, të fshehtat ndriçohen, bota e injoruar nderohet etj. Të gjitha këto çështje janë të diskutueshme dhe me interes për historinë, por poeti tashmë ato i rikthen në art, për të mos i varrosur, ashtu siç mëtonin armiqtë, edhe kur: “pikon mollë gjaku”, vërshon shkatërrimi, murtaja, që bie në diasporë, siç shkruan anonimi në kronikën e Janinës: (“Nënsqetulla i kullon gjaku / Pikërisht plot at-dhe nëpër dhe”) . E tillë ishte historia - njerkë, për arbërorët e Thesalisë, që me ironi poeti e shkruan figurshëm: “mollë”, që do ta ndryjë: “në arkën e mykur”. Është kjo metaforë e gjetur mirë, ku poeti ironizon me: “fuqinë e pafuqi”, të “të fortëve”, fqinjve gjaksorë finokë, të cilët mashtruan dhe mashtrojnë botën prore, gjoja me të vërtetat e tyre, dhe egërsinë, barbarinë arbërore, duke fabrikuar rrena, intriga tipike gjoja për bizantinin ekskluziv grek, serb, bullgar, dhe i mbulojnë krimet që ua shkaktuan arbërorëve!

Kohët e Joan Kantakuzenit, si shkruan poeti: (“Liria ishte emër kuptim”). Demaskohet urrejtja e fuqishme e dinakëve të sipërshënuar, që autori i ironizon si: “Mbretëri e dremitur”, që figurshëm mendon për epokën e bizantit të shprishur, të çrregulluar. Ëndrrat e llahtarta, jermi, e kaplojnë anonimin e Janinës, që fliste në një gjuhë që askush nuk e kupton. S’ka dyshim se kjo gjuhë qe arbërishtja e ngulfatur dhunshëm nga ardhacakët karpatianë.

Se kush ishin humanistët tanë, këtë e kuptojmë nga disa kronistë, shënimet e të cilëve i kanë zyrat venedikase dhe raguziane të shekullit XIV, (1362). Këtë çështje poeti e ringjall në vargjet: (“Eh Ç’bujar i çuditshëm / Sevasrokratori Vlash Matrgang “) . Heroi lirik ishte i uritur dhe shiste drithë në Venedik, kur uria e murtaja bënin kerdi. Më pas lexojmë edhe këto vargje: (“E të uriturëve që shpërndahen nëpër botë / Në legjione të panumërta O bujar i gjorë / Krishti kishte parë fytyrën e vet në të tijën.”) . Në këto vargje heroi lirik shihet në topos arketipin metafizik të zanafillës së njerëzimit. Pastaj rikujton çnjerëzinë e darkës së fshehtë, kur tradhtia arketipin e

shenjtëroi në kryq. Më poshtë autori ironizon: (“Oh Ç’çudi Tash të gjithë gjakojnë / Të bëjnë tradhti për të arritur shenjtërinë”) . Thjesht, këtu kuptohet se këto çështje delikate, për arbënorët e tradhtuar, jo veç nga Bizanti, por edhe nga Venediku mesjetar, ku heroi lirik dialogon me atë qytet ku gjalloi Matranga. “Bizanti dremiste”, shkruan poeti, dhe “Niqifor Grigori këputi një gjethe dafine / Dhe e hudhi në det” , të ndryshojë botën me purpur e kaltërsi, paqe, qetësi që gjenden veç në dorëshkrime, pergamenë, por ja që këto i gjejmë te një njeri i varfër arbëror, këmbëzbathur, asket, Moisi i gjallë me shkop që bën mrekulli në udhën e shenjtë, pikërisht në Venedikun e intrigave e të tregtive që përfitoi, abuzoi, tradhtoi në çdo kohë Arbërinë.

Nga Venediku, poeti kthehet në shekullin e XIV, kur Joan Kantakuzeni u jep kuptim rrjedhave jetësore hap pas hapi: “ushqen”, ose siç shkruan autori figurshëm: (“Ku e fshehe dorën me të cilën më mëkove / Germë për germe deri në gjak”) . Prore kujton historinë, me të cilën zhvillon dialog mbi disa çështje arti e shkencash shoqërore: (“Rridhte viti 1332 dhe siç u ndeshëm / Me perandorin bizantin aq të çuditshëm hiroman Andronikun III Paleologun / U grindën për ca punë botore Të kuptohet”) . Një tekst i tillë përshkrues, kronologjik, shqiptohet me monolog mimitik, rrëfyes që ndërlidhet me të kaluarën, grindjet, mospajtime sociale, joharmoninë njerëzore, çrregullsitë metafizike që i ushtronin disa persona kriminalë. Tërë këto çështje ndodhin brenda një viti tragjik, mbështetur në realitetin e ethshëm, të frikshëm, të largët. Aty nis përshkrimi, rrëfimi, meditimi, për të mos harruar veten, historinë. Madje subjekti lirik polemizon, ia qan hallin Joanit kështu: “O Joan Kantakuzen i gjorë“. Veç kësaj, ndihet pezmi, vihet në shenjestër historia, që tremb, trondit, çdo kënd dhe Joanin, i cili anashkaloi veten, gjuhën, atdheun e vet, meqë shërbeu, shkroi për të tjerët. Fundjetën e tij, poeti e pasqyron me jehonë tragjidi - komedie: (“Një pikë që i gjasonte lojës se panjohur / Të ra mbi pergamenë dhe të përbiu Ç’humbje / Për ty, kurse unë jam ende këtu dhe po lexoj / Atë që ti nuk arrite derisa e shkruaje vdekjen tënde”) .

Te vjersha “Androniku III Paleologu”, heroi lirik e vendos në Devoll, me peizazh poetik dhe metafora të asaj kohe. Androniku nëpër pergamenë bredh shelgjeve pikëlluese, që valëvitën në natyrën e shqetësuar, dhe s’ka dyshim se aty ka dhimbje, dashuri, ëndrra. Subjekti lirik dialogon kështu: (“Po të shoh në Kolonjë kërkoje një mollë / Për t’ia vënë në shtizë flamurit të përgjakur”) . Këto vargje janë thurur me figura poetike, imazhe metafizike, mitike, që shqiptojnë doket etnike nga Kolonja, gjatë riteve të dasmave arbërore, që atëbotë ishin të përgjakshme. Metafora e “mollës”, dhe e “flamurit”, lexuesin do ta nxitë të mendojë mbi simbolikën e saj konfesionale, kur Ademi e kafshoi atë, dhe grindet me djallin. Por, molla lidhet edhe me intertekstin e mitologjisë greke: “mollën e Afërditës”. Poezia mbyllet kështu: (“Dhe të ktheva prapë në histori / Ç’marrëveshje lidhëm Alvanoi abuasileuti / Në Malakasë Bujë dhe në Mazarakë / Dymbëdhjetë mijë frymë Ç’Besëlidhje / Gjatë tërë dimirt 1332 – 1333 qëndrove në Thesali”) . Shikuar qartë, këto vargje duken të lodhshme me përshkrim proze, emra personazhesh, emra vendesh, ngjarje historike, data, që poeti mëton t’i farkojë me mjete artistike që edhe faktojnë edhe vringëllojnë të kaluarën e mbuluar me pluhur harrese.

“Pjetër Loshi” portretizohet si një burrshtetas që bën marrëveshje me perandorin, zulmadh Andronikun e III, Loshi kishte nam e origjinë të fisme nga

Malakasa e Thesalisë, që ishte anëtar i kronikave të Bizantit, që urrehet nga armiqtë. B. Musliu këtu pasqyron rebelimin, pakënaqësinë arbërorëve me Perandorinë e Bizantit. Për të parë se kush është P. Loshi, lexojmë edhe këto vargje: (”Ç’marrëveshje bëra me perandorin zulmadh / Andronikun III Vallë ku s’i gjej gjurmët / Jam mplakur Ka filluar të më shpërndërrojë / Në diçka që s’mund të kthehem më aty ku isha një herë / Detajet po i harroj”) . Këto vargje shqiptojnë drejt për këtë pushtetar të ndershëm e të devotshëm, që e tradhtoi Bizanti. Në shenjë mirënjohje për të heroi lirik ka edhe këtë varg: “Fisi Malakasë nga Thesalia nuk heq dorë nga ti”. Teksti është bindës, që duhet të mbahet mend jo veç nga fisi i tij por e tërë etnia arbërore, që s’duhet lënë në harresë.

“Gjin Fratisiti”, është një vjershë që nis me ton të rrëmujshëm: (“Por Gjin Fratisi zbret qetë nga pergamena / Dhe u struk në tryezën time të punës dhe më tha / A mba mend ç’ kohë e bukur mbante / Në vitin e shenjtë 1378 mbase 14 shtator ishte / Kur zbrita si i harlisur nga Malakasioni / A mba mend E sulmove Janinën”) . Heroi lirik dialogon me Gjinin, historinë, ëndrrat, njeriun zemërthyer, shkruar me gjuhë të figurshme për realitetin banal, e që më pas pason vdekja.

“Mirsi Makinconi qe dhëndër i mallkuar i Gjin Bue Spatës, një portret poetik dhënë me një surrealizëm mimitik, fakte, dokumente, që lirikës i amputohen metaforat, figurat, ironia. Pastaj lexojmë formën e përshkrimit: (“Në çdo pëllëmbë pikon gjaku i tij / Në çdo gur shënohet emri i tij Në Janinë / Erdha të njihem me të gjitha ato që përgjasojnë me të / Me Mirsi Makinconin Po Me tha një trup makut / Ai nuk ka vdekur Ende bredh nëpër Janinë”) . Janë vargje me imazhe tragjike, që shqiptojnë gjendjen e rëndë të heroit lirik, me emër e mbiemër: ” dhëndër i mallkuar”, që zhvilloi plojë në Janinë.

Bizanti nënshtrohet, pergamenët shumëzojnë emra, marrëveshje, dhe vazhdon të dremitet mbretëria. Në këtë histori cunguese, jehona e lirikës është e mekur, stërngarkohet me elemente artistike të prozës. Në këtë dremitje gjumi zhagitet perandoria e fjetur e lodhur e rraskapitur. Dhe si egërsirë e plagosur që ishte, sulmon Janinën ashpër: (“Alvanoitët dolën nga vula dhe i shënuan ca rrathë / Ku mund të struken dhe të presin ditë më të mira”) . Arbërorët në këtë rrëmujë, dremitje largohen dhunshëm nga jeta e barabartë, administrata. Emrin ua shlyejnë “nga vula”. Dhe ata arbërorët thjesht presin ditë më të mira. Stevani i injoroi dhe deshi t’i asimilojë.

“Joan Engjëlli”, në faqet e historisë së fshehtë “shpallet mëkëmbës i Thesalisë”. Edhe kjo vjershë ndërtohet me dialogë, shkëputur nga disa dorëshkime: (“Alvanoitët u bënë rezervë e çmuar e Perandorisë Bizantine / Dhe vdiqën nëpër beteja / Askund obilisqet nuk i përkujtojnë”) . Subjekti e thotë një të vërtetë se: këta djem shndërrohen, lënë eshtra në fushëbeteja të përgjakshme, dhe askush nuk i rikujton, nuk i nderon, mbi ta nuk di gjë askush, s’kanë përmendore, emra. Poeti i përshkruan në një formë reale, me gjuhë përshkruese, pasqyruar me lirikë dialogu.

“Simon Paleologu”, heroi lirik bashkëbisedon me famkeqin Simon: “Alvanoit i dëdoi nga Janina”, që zbatoi plojë, krijoi despotatën e vet në Angjelokastër e Artë. Kjo vjershë nis me pyetje retorike, dialogë, shqiptime habie. Vargjet fillimisht janë të pasigurta, që thuren me paradokse, paqartësi, me elemente të prozës.

“Karlo Toko”, vjershë me atmosferë mesjetare, që thur këto vargje: (“Karlo Toko kryezot i Qefalisë / Shtrinte ombrellën e vet në Epir / Në Etoli dhe në Akarnan /

Por ç’u bë me Morenë e bukur Tha”) . Subjekti lirik “përcjell” me ton lirik ngritjet, uljet njerëzore. Përshkruhen kujtimet, zbulohen pergamenët, kronikat. Subjekti lirik do të futet aty dhe të sjellë atë epokë, atë klimë, atë atmosferë rënduese, atë llahtari, atë mërzi të padurueshme, atë marrëzi mesjetare: (“Edhe një herë të vetme nën ombrellën e vet / Por e kishte harruar gjumi dhe çdo gjë ra në uji”) . Kështu përshkruhet çasti i vetmisë, lënia në mëshirën e pamëshirë, vërehet tëhuajësimi, harresa, bashkudhëtarët, jeta shndërrohet në zhgjendërr. Kështu mbyll sytë një sundues i kotë, që heroi e mëshiron atëherë kur ishte në agoni: “Karli i gjorë”, kështu nënshkruan anonimi i gjuhës njerkë. Ka drojë harresën: (“Pak pa ndërruar jetë kishte zbuluar një urtësi / Se sëmundja më e madhe e rruzullimës / Është harresa Andaj dhe e harron / Por pergamena kishte pikur ende gjak ”) . Poeti e mbyll vjershën duke ndëshkuar heroin lirik, pasi i kishte bërë të pabëra vetes dhe gjuhës së tij, që në fund së paku ndërgjegjësohet kur në fytyrën e tij duket dëshpërimi, zhgënjimi që e përjetoi në perëndim të jetës, që për fat të keq do të pësojnë edhe arbërorët.

“Familja Spataj në Artë”, lirika ka mozaik vargjesh për një familje të lashtë artase, ku mes tjerash poeti shkruan: (“Ç’familje e çuditshme Sikur dilte nga miti / I asaj që njëherë ishte përjetuar për t’iu përsëritur / Mbas aq mileniumeve në rrakullimën nëpër imagjinatë / Familja Spataj mbronte despotatin deri në shkatërrim”) . Këto vargje debatojnë me historinë, kulturën bizantine që mohoi të parët e heroit lirik, nga rrënjët e lashta. Ky motiv trajtohet me ndjesi, subjekti lirik shpalos vizionin e vet për të ardhmen, kur shkruan mbi Spatajt e Artës demaskon “dremitjen e mbretërisë”, që harroi ndihmën e pashkëputshme, të paharruar, burrërinë e tyre: (“Katër vëllezër Spataj Vëllezër katër / Lanë gjurmë dhe emra nëpër histori”) . Dhe vërtet emrat, bëmat e tyre mbetën të paharruar: (“Sikur duan të dalin nga dorëshkrimi / dhe të rregullojnë edhe disa punë me rëndësi / e t’i kthehen prapë rrakullimës në imagjinatë / T’i drejtojnë sinorët nëpër hapësirat”) . Subjekti lirik me monolog dashamirësie përkujton plagët, dhimbjet për ata, krenarinë e së qenmes së tyre. Spatajt dhe artanët e Epirit të jugut s’duhet harruar, në Bizantin gjaktar që mbyste natën dhe i qante ditën! Përkundër përpjekjeve të tilla ata mbesin të pavdekur: (“E katër vëllezërit e Familjes Spataj / Nëpër oshëtimën e Maleve të Thesalisë / Aty mbetën nëpër të njëjtat oshëtima”) . Janë vargje shpresëdhënëse, edhe pse fqinjët dinakë deshën që “historia” t’i njohë veç ata dhe “mbretëria dremitur”, gjoja u takoi veç atyre. Por, në këtë mënyrë deshën t’i fshehin aktet e dhunës, përjashtoi etninë tonë dhe historinë e shndërruan mit, traditë, kulturë, filozofi etj., veç të tyre! Hapën varre. Bënë gjenocid, aty ku shkelën! S’do mend, se kësaj gjendjeje tragjike i ndihmoi edhe papjekuria e arbërve tanë, sepse ishin të përçarë, të pavendosur mes veti etj., dhe kështu ardhacakëve iu krijua hapësira për të sunduar dhe etninë autoktone e shlyen nga faqja e dheut!

“Diçka për familjen Zenevisi”, një vjershë - kronikë mbi këtë familje, e ngjashme me Spatajt: (“Zotërimi i tyre shtrihej gjerë e gjatë / Prej krahinave të Gjirokastrës deri në Çamëri / U thurën përralla që nuk u mësuan kurrë”) . Poeti i frymëzuar nga historia jep një pasqyrë të qartë për Çamërinë e zhdukur me dhunë nga grekët gjakatarë. Kronika e anonimit ishte ndryshe: (“I tillë Anonim i patrup i pakëmbë”). Portreti i tij merr formën e karikaturës me imazhe fantastike, por zbulohet fshehtësia e popullit ku s’fshehej e qenmja autoktone, edhe pse dikush deshi ta mbajë

veç për vete. Andaj, vargjet e tilla paraqesin përgjigjen më të mirë, jehona e së cilës edhe pse e vonë, kryen misionin artistik që e përplas keqas dremitjen e mbretërisë me tërë mitet, e historinë e tyre shpifëse: (“Po e pres atë Ditë të Sprasme Apokalipsin / Të thashë e ç’u bë pastaj me Familjen e Zenevisi / Despoti Theodor e forcoi dorën bizantine / Alvanvitët ç’bënë pastaj në More Vallë”) . Më në fund subjekti lirik prek në palcën e ndijshme të apokalipsit arbëror në More, që një despot bizantin famëkeq bëri eksperimente me gjenet tona.

Poeti, ciklin me vjersha mbi epokën bizantine e vazhdon edhe me vjershën: “Marino Sundo”, që e hap një citat: “Dëshmia e kronistit venedikas më 1325”. Kjo vjershë hapet me vargje të figurshme e metafora që sfidojnë historinë e asaj kohe, nëpërmjet një dialogu të një kronisti venedikas: (“Ishte marrë edhe me këtë histori që shkruan / Mundësitë Tha zoti ishte ulur në Thesali / dhe nga shuplaka e tij e madhe e kishte lëshuar / Një soj të tillë alvanoit ashtu siç mund të lëshohet”) . Sërish shfaqet një rrufe, sërish një dëshmi, një heshtje, një fashitje nga faqja e dheut, nga historia njerkë, andaj këto dëshmi më mirë i nxjerr heroi lirik. Gjykimi i tillë mëton të bëjë të vetëdijshëm lexuesin edhe për atë kohë kur fqinjët barbarë falsifikuan dokumente, monumente, tempuj, artin, kulturën.

Me vjershën: “Karta e mitropolitit të Larisë”, poeti thur vargje të tipit hulumtues, kërkues, zbulues, befasues nga reliktet e vitit 1340, që i rikthen në art poetik, që si të tilla krijojnë një monotoni, përsëritje të vazhdueshme, me shqetësime, brenga, që vihen në drejtpeshim me kohën kur Antoni, mitropolit i Larisës shkroi, më 1340, kur nis edhe një fushatë mërgimi me gjak, lot, rrudha vuajtjesh, pikëllim. Dhe tëra ato nisën nga portat e manastirit të Murgjëve, ku vlojnë grindjet, intrigat, ngatërresat e murgjve inkriminues, çmendurakë. Në këtë tekst tradita e Bizantit del farsë, ëndërr e keqe, makth, ankth, vegulli, çmendi e armiqve arbërorë, qëllimi i të cilëve ishte ndrydhje e trojeve etnike, sundimi, shtypja e rëndë. Heroi lirik shfaqet si një njeri vrojtues, bashkudhëtar i atdheut të munguar, të shfarosur, të gjakosur. Ç’është e vërteta, B. Musliu figurshëm e gërsheton kohën e Bizantit në retrospektiv, dhe në perspektivë aludon ultraortodokësinë komuniste. Kështu me një gjuhë të figurshme shfletohet e kaluara, që të mësojë lexuesi për aktualitetin kur diktatura moniste ndoqi mësimet e Bizantit.

Edhe “Kronika e Janinës (1350 - 400), II”, është teksti i parafundit i këtij cikli, nxjerr në shesh çmenditë e asaj dhembjeje etnike: “Eh, nuk të thashë Epiri shkëputet nga mishtë e kurmit”, këtu mugullon një natë e hidhur, kur nga trungu arbëror shkëputet Epiri Jugor, dhe disa qytete arbërore pikojnë gjak, vdesin perandorë, por s’pushojnë plojët: (“Nëpër histori erdhi despoti Niqifori II Engjëll / Prapë edhe ky në farefisëni me Joan Kantakuzenin / Ç’metapauzë në historinë e viteve 1356 – 1359”) . As në këto vargje s’është e padukshme ploja, frika, persekutimet, ofëshamje, vuajtje, gjakderdhje; poeti me vija të shpejta paraqet portrete shpirtrash të trazuar, të shqetësuar, të vrarë, të hutuar. Dhe si për ironi, në vijën e parë të flakës së luftës sërish vihen arbërorët për t’u sakrifukuar kot së koti: (“Alvanoitët ku janë Tha Të gjithë ranë në lebeti / Dikush tha Kalon edhe kjo perandori si shumë të tjera”) . Madje në këtë llahtari, heroi lirik ironizon me rënien e perandorisë.

Cikli “Mali i Thesalisë” ka disa vjersha me motiv nga Bizanti mesjetar, shqiptuar me mjete artistike si: metafora, figura, simbole, ironi, surrealizëm etj., mbi

epokën mesjetare, në periudhën e errët kërcënuese, kur edhe do të vërë në shënjestër edhe regjimin e asaj kohe, kur arbërorët u gjetën me situata të ngjashme si në mesjetë. Lexuesi rizbulon gjeografinë etnike të shlyer dhunshëm nga bizantët grekë e sllavë. Poezitë e këtij cikli portretizojnë personalitete të ndryshme, vende të hershme arbërore. Lirikat thuren në formë dialogu, monologu, me kronika, citate etj., që ballafaqohen me subjektin lirik, që shqiptohen me metafora, tingull alegorik, surrealizëm, ironi, thjerrëza therëse.

Në nënciklin “Mimar Sinani”, (1490-1588), poeti që të shkruajë këtë tufë vjershash frymëzohet nga enciklopedia “Kamus al-a’lam” e S. Farshërit, që shkroi për epokën e arkitektit të njohur me origjinë dardane, që jetoi mbi 100 vjet. Paraqitet në një libër të ndaluar satanik, subjekti (populli pse jo) e anatemojnë. Arti i tij vlerësohet në Rodos, Vjenë, Irakien, Bagdad, Stamboll, që ndërtoi udhë, biblioteka, muze etj., dhe lë në harresë gjuhën (shqipen) e tij!

Nëncikli “Karpatia”, në vjershat: “Elena Gjika”, “Imazhi i Bukureshtit”, “Fshehtësia e pallatit të Gjikajve 1-5 ”, përbëhet nga pesë pjesë, ku pasqyrohet E. Gjika, figurë e rëndësishme e periudhës së Rilindjes sonë, që rrezatoi mençuri, dritë, ftohtësi intelektuale, ikën nga buzëqeshja e rreme, në qetësi muzeu të pallatit të Gjikajve, jetoi si hije njerëzore, me buzëqeshje ngurëzuese. Në këtë vjershë hetohet ndikimi i lirikës së L. Poradecit, me vargje të gjetura bën portertin e së gjorës princeshë në Muzeun e Bukureshtit, me ditë dyshimi, ditë pikëllimi për Arbërinë e pushtuar nga turqit. Zemra i pikon gjak, mbijnë trëndafilat e mundit, të ditëzezave. Shfaqet vegullia, gjendja dhe e të marrit Banko të Shekspirit. Dalin fshehtësitë e orëve të alkimisë, shtrigat lyejnë fytyrën me pudër e magji të zezë, të gjallët e të vdekurit bashkohen. Hija, fantazma e Bankos ringjallet. Gjuha (shqipe) e zjarrtë gjakohet në zoo-në, pallati s’ka vend për të gjithë, thyejnë këmbët kuajt e kalorësisë së madhe.

Me një motiv hapësirë – oaze e lirie në Rumaninë e periudhës së renesancës, vërehet hija e vdekjes në vjershën “Pasqyra e thyer”, ku përshkruhet Temishvari, me “net të rënda”, “blerim vetëvrasës”, lexuesit ia kujton vdekjen, dhe në veçanti, atë të Habilit nga Kabili që veç saj zbuloi edhe pasqyrën. “Darka e fshehtë në Bukuresht”, në një simpozium të fshehtë, hahet darka e pagjymtyrëve (e fshehtë), tryeza e hyjnive dinakë, tinëz helmojnë me verë shekullore. Kjo tragjedi bartet në darkën e fshehtë të pallatit të Gjikajve.

Poeti mbyll këtë opus me shqiptim elementesh artistike, simbole, figura, ironi etj., paraqet botën e veçantë të ringjallur me imagjinatë udhëtimi nëpër tokën dardane. Dhe s’kënaqet me aq, por artin letrar e shtrin edhe në histori, konfesion, mitologji. Këngëtimi i tillë del në formë orfeike, me imagjinatë që mbyllet me vargje pesimiste, ashtu sikundër edhe janë pjesa më e madhe lirikave të këtij poeti. “Shtëpia memoriale e Viktor Eftimiut”, flet për shumëzim shqiponjash në zoo – kopsht qetësie e çaste amshimi. “Simpoziumi për shumëzimin e shqiponjave” i ngjan një bredhjeje brenda figurave e metaforave të L. Poradecit, shqiptuar me gjuhë kristalore e plot simbole. Edhe në këtë lirikë brengosëse është këngëtimi prozaik, me personazhe, përshkrime, ngjarje etj.

3. POEZI ME INTERTEKST METAFIZIK

Beqir Musliu, artin e tij herët e orientoi kah intertekstualitetet e mitologjisë dhe të shkrimeve të shenjta, duke e ilustruar me arketipe të tilla, toponime qytetërimesh, të lashta me elemente mistike, metafizike. Fillimisht arketipet e tilla i shkroi sipas versionit biblik, por gjatë ribotimeve i konvertoi në versionin kuranor. Çështje në vete ishte fakti se atëbotë lirika e tillë s’botohej në sistemin monist. Poeti ishte i pari në Dardani që theu akullin. Lirika mistike shkruhej në Evropë dhe botë: “... ( Poezia mistike - shën. ynë) ka formën panteiste ose formën spiritiste orientuar nga bota, që zë fill në fshehtësitë e natyrës së vet. Poezia mistike shfaqet në të gjitha konfesionet botërore dhe në të gjitha epokat, në forma të ndryshme (...) Gjoni nis poezinë mistike në krishtërizmin e hershëm kur zbuloi gnozen e manikeizmin, por në Perëndim rikonstruktimin e saj e sjell Augustini, që deshi të shlyejë kufijtë njerëzorë për të hulumtuar afrinë e njerëzve me zotin (...) Sërish poezia mistike shfaqet në periudhën e lëvizjes Strum und Drung dhe vazhdon në romantizëm.”

Në letërsinë tonë, lirikë mistike kanë shkruar poetët tanë të hershëm filobilikë: L. Matranga, P. Budi, J. Variboba, F. Noli, etj. Veçori tjetër e lirikës mistike është marrë si paraardhëse e poezisë metafizike që fillimisht shfaqet “...te një grup poetësh anglezë me tipare të përbashkëta, dhe të përafërta me formën e poezisë së barokut. Poezia metafizike ka tematikë dashurie dhe religjioze (motivi i dytë mbisundon), veprimi i poetit është intelktual; lirika e tillë më shpesh ka pikëpamje dhe rrjedha të pastra logjike me shqiptime përkufizuese, që duket e fshehtë, e luhatshme dhe me koncepte teologjie, astronomie, matematike dhe shkenca të tjera (për këtë edhe S. Xhonsoni, kritik i shekullit XVIII, e quan “metafizike”.) (...) Parë në kuptimin historik, poezia mistike pasqyron procese nga poezia platoniane – petrarkiane, poezia pastorale dhe mitologjike, si poezia e Spenserit dhe e pasardhësve të tij; që nga përmbajtja e poezisë së tyre flakën mitologjinë klasike dhe shkruajnë qëllimshëm me fjalor të përditshëm, por për shkak të parodizmit të dijeve të tepërta, vështirë kuptohej. Maniret e poezisë metafizike shpejt u përtërinë edhe pse një kohë të gjatë u harrua dhe u përçmua; T. S. Eliot dhe shkolla e tij sërish e “zbuloi” në shek. XX, kur këto manire janë të ngjashme me mënyrat e manireve të poezisë moderne dhe thellojnë hulumtimet me inters për kritikën angleze që bëhej jashtë dhe zgjojnë intresimin për hulumtimin e mëtejshëm.” .

Beqir Musliu krijoi sipas traditës së poezisë klasike dhe bashkëkohore frënge, që i hap rrugë lirikës hermetike e neosimbiliste, poezisë bashkëkohore evropiane. Në opusin e tij lirik bie në sy gërshtimi i lirikave medituese me motive metafizike, me intertekste konfesionale. Poeti në librin “Lulkuqet ...” ka një vjershë titulluar: “Requiem II”, ndërtuar me motiv meditues, që paraqet problemin e ekzistencës, vështirësitë, humbjet e rastit. Në këto vargje del edhe Krishti, si arketip i shkëputur nga intertekstualiteti i shkrimeve të shenjta, duket se “zbret” nga afreskat që t’ua lajë mëkatet e turpin një frati dhe një murgeshe, që puthen nën afreskën ku ishte portreti i shenjtit. Ata ndëshkohen; shndërrohen hi e pluhur në Golgotha. (Gol. toponim hebre, Kalvar top., latin).

Poezia “II. Nokturno” shpreh dilemën e shqiptimit të jetës me ngjyra shqetësuese. Vargjet e tilla tingëllojnë me ton shprese edhe atëherë kur troket fatkeqësia:

“Dhe n’at dritare t’kthyeme kah njerzit në rrugë... E – dersia kumbonaret e qytetit t’rrahin n’mesditë E t’ngulen në shtiza – si Krishti n’Golgotha - Ju, dilni të gjithë nga shtëpijat, e dashunoni”

Si e tillë, kjo lirikë ka motiv dashurie, frymë njerëzore të sinqertë, që s’fshehet nga askush. Ndjenjat e pastra dalin nga lëvozhga mistike dhe ireale. Dashuria s’ndalet edhe kur kambanat rrahin në mesditë për të dhënë kumte lutjesh, lumturie a mort të papritur. Të dashuruarit edhe mund të ndëshkohen, ashtu siç e pësoi edhe Krishti në Golgothë. Ka edhe në disa vargje thurur mbi Sermben, që identifikohen me intertekstin metafizik të njeriut të parë - Adamit, kur ëndërron parajsën e ndalur të Adamit, e zemra i ngulet në hu. Ky motiv lexuesit i kujton flijimin e Issa-it në Golgothë. B. Musliu me këto vargje paraqet sakrificat e poetit romantik që u ngjajnë vuajtjeve të interteksteve të sipërshënuara nga shkrimet e shenjta.

Në librin “Parabola”, cikli ”Molla e Afërditës”, në disa vargje subjekti urtak zbulon mollën e Ademit nga miti i lashtë i kopshtit të Edenit. Kafkat jehojnë si kambanat, si objekt kushtrimi e ftesë. Portretizohet Ademi, me imazh kompleks nga kopshti i Edenit, që ndërlidhen me mollën e Afërditës, dhe darka e fshehtë, e tradhtisë, kobit dhe tragjedisë. Në librin: “Darka e magjisë”, poezia “Anatema A”, subjekti i saj ilustrohet me motiv biblik, mëkate, spastrim, rrugëtim shenjtëror, intertekst antik, lirikë shpitërore, engjëj në krah të djathtë, furtuna, zanafilleje, çështje hyjnore të padukshme, trashegëmia materiale dhe shpirtërore e të parëve të njerëzimit. Lirika mbyllet me motivin e pendimit, dëshpërimit, kërkim – faljeje për pasardhësit, që nuk u lënë asgjë në botë, veç pastërtisë e qetësisë së çiltër shpirtërore, por armiku i dënon nga smira. Vjersha “Anatema Zh” ka tekst dramatik shkruar në veten e dytë, subjekti lirik me emrin e Krishtit del njeri i bekuar, i shenjtë, bredh me këmbëngulje të etshme fushës së lodhshme. Motivi i shiut analizohet si fenomen atmosferik spastron mumiet egjiptase nga mijavjeçarët e hershëm. Ndërkaq, aty shfaqet edhe arketipi tjetër, Juda, nxënësi i Krishtit, i cili sipas shkrimeve biblike tradhtoi atë, nuk i jep ujë për të pirë, andaj e ndjek hija e vet, shpirtin e ka të rënduar me mëkat e turp.

Ciklin “Nata e Bartolomeut” hap poezia “Parabola (1)” dhe mbyllet me “Parabola (2)”, si edhe shtatë vjersha me titull praktik: “Bleni i parë” – “Bleni i shtatë”. Shikuar sipas analizës intertekstuale, “Nata ...” pasqyron në nivel asociativ vështirësitë e popullit. Kështu, tërë ky stof lirik thuret në binarë aludues konfesionalë dhe historikë, ku shpalosen mynxyrat, vuajtjet shqiptojnë përbirimin nëpërmjet vrimës së gjilpërës, shtrati i tradhtisë sjell vdekje, ku bozhuret lulëzojnë pas plojës. Nata d.m.th. tragjedia sjell fatkeqësi çnjerëzore, kafkat zhduken. Metafora e kafkave lakohet nëpër shtatë vjersha, frymëzuar nga gjetjet e rralla arkelogjike, ilustruar me kulla, muze, trëndafilat që lulëzojnë, vdekja s’përfundon. Mrekullia vishet me gjuhën e zjarrit, organe njerëzësh të vdekur mbijnë bimë. Kullës i shuhet loza. Këngë vaji ka. Nënat vajtojnë plojën e paparë të përlyer me gjak. Në ballë lulëzon trëndafili i gjakut (që simbolizon fundin tragjik të njeriut) nga thikat e kafkat me baltë. Varrezat stolisen nga duarshtrirët në rrugë. Në fushëbozhure shtohen vdekjet. Zogjtë nëpër kulla ndërtojnë çerdhe. Shqiptimi i vjershave të tilla herë - herë shkallëzohet në ambis, hije, teh shpate, ngrirje. Dielli fshihet nga kjo tragjedi. Gijotina e dashuria rrinë afër njëra-

tjetrës. Nusja gjarpër sjell krushq të zinj. Korbi përhap kob. Prushi djeg. Njeriu bën jetën e zogut në kafaz. Thikat vallëzojnë, valët e kohës ndahen në sfera gjaku në det.

Në ciklin “Fushë – Bozhur” ka një poezi: “Me një ushtë të ndiqet bota përsëri”, që ndërtohet në formë të dialogut, ku poetit vazhdon të paraqesë tmerret e reminisencës (rikujtesës) historike - konfesionale, që lexuesit i rikujton vringëllimën e luftës, ushtën që s’zë vrima e gjilpërës, s’bën punë, kurse dielli vallëzon tehut të shpatës, me frikë, kob, lëkura e ulkonjës ha krerë. Pastaj satanatë në kremten e përgjakshme shfaqen si dëshmitarë të heshtur. Profetët mbeten të mjerë; s’kanë krye e nam, janë të paaftë, humbin besimin e kopesë (besimtarëve). Teksti mbyllet me shqiptimin e formulës së pagëzimit.

Cikli “Metafizika e Prishtinës (varianti i parë)”, vjersha “Anatema A”, nis me motivin e udhëtimit të trilluar të heroit lirik, alter ego e një interteksti nga mitologjia e shkrimeve të shenjata. Udhëtimi mistik bëhet në shuplakë, në mënyrën fantastike, bredhjet e ndjekura nga një mijë e një mrekulli. Jeta shtyhet me vështirësi. Nëpër porta të ndryshme përbirohen engjëj që mishërohen, mbrojnë vlerat e botës. Kur keqësohen gjërat, shpëtim gjejnë nga trëndafilat që marrin formë dhe kanë aftësi të të folurit, me forcë magjike dëbohen gjësendet fizike e abstrakte.

Cikli “Metafizika e Prishtinës” (varianti i dytë). Vargjet e poezisë “Imazhi i tretë”, subjekti ngjashëm me arketipin e Issa-it, përbirohet kurtheve të padukshme të Magjisë i lidhur në qafë dhe i ngarkuar në shpinë. Ky intetekstualitet është sa metafizik edhe konfesional. Këmbët përbirohen vrimës së gjilpërës, në kopshtin e verdhë fshihet fytyra irnosëse që paraqesin plagë, vuajtje, shikojnë përtej çudisë, treqind palë syshtizë në ëndërr e ndjekin. Në shesh llahtarie zhvishet, nuk zgjohet as si i dehur e as si i vdekur. Mesdita shndërrohet në kambanë shurdhuese.

Kurse cikli “Orfeum” ka poezinë “Anatema A”, të cilën poeti B. Musliu e shkroi në frymën e tingëllimës, ku mbisundon motivi metafizik. Vargje shqiptohen pa shfrenim etik e social, babëzi, uri, darka e magjisë si fundi çnjerëzor, fatkeqësi, vaj, mort, vazhdon udhëtimi i fshehtë, në kafka alternohen lulebozhuret mitike. Ka udhë, imazhe ëndrrash, dëshira, shfaqet zjarri i kaltër (i ferrit) në Orfeum, përbirimi nëpër rrathët e ferrit. Në fund të shëtisë, udhëtari mbetet i urituri në darkën magjike.

Vjersha “Orfeumi (I)” nis me largimin e kokës nga parajsa, ku edhe varroset me dhëmbë, krejt i ri. Orfeu si këngëtar mitik, në këtë lirikë pasqyrohet si figurë metafizike, që për të shpëtuar të dashurën, sakfrifikon të hyjë nëntokë, ecën zbraztësisë së parajsës. Me këmbën e majtë shkel të këqijat, gënjeshtrat, me këmbën e djathtë shkel parajsën, i mbërthyer, i robëruar, i masakruar përcillet me këngë magjepëse, buzët në gotën e verës i mban, muros zbaraztësitë në krahun e djathtë, lumi nëntokësor vërshon brigjet, do të shpëtojë nga Pikëllimi, për Euridikën, që në lirikë s’del, por nënkuptohet se përfundimisht mbetet në Had, i dëshpëruar, i zhgënjyer ai del jashtë pa atë.

Cikli “Darka e magjisë (Kreu i dytë)” përbëhet nga pesë vjersha, ndarë në pesë pjesë. Tematika e tyre lidhet me intetrtekste të shkrimeve të shenjta, gërshetuar me motiv meditues, ku gjakohet urtësia, mençuria dardane, fusha mugulluese, gjaku i derdhur nëpër beteja, përgjakjet e nënsqetullave. Shpuza ose hiri i Feniksit ringjallet në Fushë. Dielli, kjo metaforë astrale, simbolozon shenjtin, që vëren sfidat e urisë në Darkën e magjisë. Vera derdhet me ibrik të artë shumëshekullor. Jehonë dasmash të

rrejshme, këngëtarët kremtojnë natën e përgjakshme në Darkën e Kokave, pastaj shfaqet, shtrohet Magjia e zezë, ndodh metamorfoza; këmbët thyejnë murin mes thikave. Shpina shndërrohet në sofër gryksish. Ditët numërohen në përroje gjaku. Interteksti i krijimit të qenieve njerëzore (Hava) rishfaqet nga brinja e thyer e Adamit. Në sofër ulet dielli turpërues, që shkakton të këqija. Në Darkën e magjisë bota gjunjëzohet nga mëkatet, vuajtjet e bruzta të Robit, që është arketip i Adamit. Në nënkokë fshihet sofra ose darka e flisë. Shtizat puthin (vrasin) shpatullat e Robit të anatemuar nga kopshti parajsor. Magjia pret gjunj, ngulfatet në gjumin e parë, pas Darkës për të mos u gdhirë nga ankthi i fundit në botë. Fajësia, dilema e flijimit të të shenjtit mbyll këtë cikël poetik.

Libri “Orfeiana”, (2004), është lirikë e vëllimshme e poetit, si në tematikë, ide, teknikë vargnimi, rrënjët i ka te librat “Parabola”, 1976 e “Darka e magjisë”, 1978. Nëncikli i parë: ”Metafizika e sfidimit - Karta e alkimisë”, hapet me vjershën “Darka e purpurt”, ndërtuar me disa vargje me tekste dialogu, vështrim - lexim në lëkurën e fytyrës, ku deshifrohen magjitë, imazhe fushëbetejash, shtrimi i një sofre, gllabërimi i paqenë. Ky intertekstualitet sërish iu rikthehet ligjërimeve të shkrimeve të shenjta, që poeti i shndërroi në tekste lirike. Me motivin e përbirimit nëpër fushë sprovohet subjekti lirik i lashtësisë. Magjia e panjohur hap kurthe, me duar të subjektit ringjallet Robi. Fati i shenjtit njëjtësohet me Dardaninë e robëruar, mbuluar me purpur dhe imazhe të darkës së magjisë.

Në nënciklin “Poetika e përditshmërisë” ka disa poezi, si: “Parathënia e alkimisë”, “Nga poetika e përditshmerisë, 1”, “Nga poetika e përditshmërisë, 2”, “Misteri i germave”; stërmbullari i tyre ka intertestualitet abstrakt, hermetik, fantastik. Këtu pasqyrohet motivi i hapësirës së bardhë, plagë pa autorësi, vuajtje si të thoit të zi. Pastaj shfaqet motivi dionisian, vera në kupë sjell lumturi çasti. Lirika merr motiv mistik; gjakohet dorëshkrimi i mbledhësve të purpurtë që ëndrrojnë, sepse në intertekstin mistik hyhej e dilej lirisht. Motivi i verës çrregullon ekuilibrin dhe vendosmërinë dhe i paraprin fatkeqësisë, lëvizjet bëhen me kokë e shpinë ngarkuar me peshën e intrigave etike, që më vonë zgjojnë ndjenjat e fajësisë, pendimi shumëshekujsh. Lirika gërshetohet me intertekst mitik, aktual, lirikë pëshpëritëse etj., me arketipe shkrimesh të shenjta, mistike, si edhe nga artet dhe shkencat e tjera. Me vorbull imagjinues dhe me ëndrra industriale, poeti e ilustron me haxhiografi, germa që krijojnë një Dhjatë fiktive me gjurmë.

Të poezia “Misteri i germave”, poeti sfidon shkrimet e tipit magjik. Sistemi i germave krahasohet me ushtarë ngadhënjyes. Gjaku i trazuar ndan kohën e artë në simbole, krijon faqet e bardha nga historia e dhjatës së purpurtë, që gurëzohet metaforë në lirikë. Vjersha “Nga poetika e përditshmërisë, 3”, krijohet nga një intertekst i tipit didaktik, estetik, sociale dhe strategji njerëzore dhe hyjnore: germat acarohen, fillimisht krijohet përshtypja se gabimisht yshten, sulmojnë bardhësinë, shenjtëritë.

Nëncikli “Enigma – Imazhi”, poezia: “Magjia e enigmës”, poeti thur vargje mbi prekje të buta pa iu zverdhur fytyra, kërkon rrënjët e mandragorës në farë shpatulle, gjuha ngjitet në qiellzë, arrin të zgjedhë mrekullitë e botës, lulëzimi në kornizën e kokës së mandragorës grimcohet në shuplakë. Mendimet çelin zogj (shumëzohen), varroset shënjtëria. Lirika “T’i zgjidhim memecët” është me motive udhëtimi nëpër

botë. Thika ngulet në mollën e premtuar të zanafillës. Këto motive gërshetohen me intertekstualite me subjekte lirike me emrat e Ademit dhe të Havës në kopshtin e Edenit, mbyllur në farën e fshehtë. Dielli pikon gishtave. Memecët flasin me gjuhë të zjarrtë. Magjia trilluese sjell vetmi, mposhtje vetveteje. Nga Hyu, arketip metafizik, kërkojnë shpëtim. Vjersha “Enigma 3” e shpie lexuesin në kopshtin e Edenit, ku hiri shndërrohet në melodinë e tre fyejve, bëhet hi (zhduken). Në një kodër të madhe vështrohen flijimet sfiduese në formë abstrakte. Dielli purpuror s’rëndohet, mrizon pas veshit si engjëll shekullor, s’del në fund të magjisë së kënduar, shoqëruar me melodi fyejsh. “Enigma, 5”, fara adhuron zanafillën e hershme, gjakohet bota, qetësia e madhe. Alkimistët hulmutojnë barin e zi që të shpëtojnë veten, andaj bëhen pre e sfidave të enigmave. Kori ia thotë këngës si magjistarët. Dielli majë koke zë pisk rrotullimet e magjisë ëndërruese, nënsqetullat mbajnë amshim.

Në nënciklin e tretë “Ligjërimi i parë para mollës”, vjershës “Skaska (I)” i paraprin një varg – citat, i A. Bosquet. Subjekti do që urtësinë ta shndërrojë në mollë shuplake, të krijojë motive nga flora e shëmtive, të përbirohet nëpër gjilpër. Dora del nga sytë. Shëtia mbetet në gjysmërrugë, kthen në kopsht të lulëzojë t’i shëmbëllejë fytyrës ku zbulohet zjarrtësia e botës. “Para meje thika”, është lirikë ku molla e sherrit rri para subjektit lirik, pjata me thikë vezlluese “mbjell” duar lëvoreverdha, fshihet dhe shndërrohet mburojë nga sulmi i zi. Molla – flia qëndron e pikëllueshme, e pambrojtur para thikës të armikut. Poezia “U ringjall një legjion”, bota e vogël e gjithësisë ringjall legjionin magjik të botës. Nga brinja e Ademit lind Hava e Parë, kopshti i kuq mbyll nënshpatullën, në atë rilindje hyjnore e njerëzore lulëzon lisi i lashtësisë ose pema e mëkatit, lisi i mollës (Hava). Flora me gjuhë mbulon për mrekulli legjionin magjik. Krenarë kthehen ëndërrimtarët zulmëmëdhenj, me lëkurë të zezë, stolisur me perla në kremten e fshehtë. Mes brinjeve të enjtura zbulohet Hava e Dytë, dhe mbi krye rritet një kokë gjithësie.

“Tri anët e botës”, në tri horizonte bote purpuri shndrit, e katërta e errta, fshihet në shpinë, shprishet mrekullia. Tri fytyra portretizohen në shuplakë, fara e katërt gjarpëruese ngjitet në degët e duarve. Nëpër trupin e subjektit – Ademit, shtrihet nga sëmundja. Kori – populli vajton, shtrohet në tri anë bote. Ana e katërt bie në pjatën e darkës së magjisë, në darkën e tragjedisë. “Kundruall tryezës” oshëtijnë ankesa hyjnishë që s’fshehin smirën. Lëkura e trupit shqyhet përnatë. Mjerimi arrin në kremten e kuqe yllëzuese. “Kopshti i artë ”, në këto vargje subjekti lirik ëndërron kopshtin e artë të Edenit në shuplakë, në majëgjuhe vyshket gjarpëri. Bota pas Ademit zbulohet në fyt (nga molla e tij), bekimi i pafalshëm rritet me mëkate që përhapen në tryezën më të sëmurë se flora. Duart dërrmohen si me shkopinj. Kërcënohen hiret, ngujohen në arkivol.

Lirika “Në pjatë na shikon”, molla sfidon heroin lirik, zhduket në shuplakë, në fund do verën e kotë të lirë, vendoset nën brinj si Hava mitike, shtrohet në sofrën e zbrazët. Në pjatë shihet viktima e bardhë. Syrin xheloz e zënë magjitë, grimcohen gjymtyrët e paqena të qenieve të lashta. “Vesh lëkurën time”, me lëkurën e subjektit molla vishet, festohet lulëzimi i mërisë, sjellë në pjatë si shëmbllim i thikës së artë, mbetet syuritur në kornizë. Duart e kopshtarit i zë magjia, ëndërron t’i fusë në zemër edhe pse nuk e ka në dorë këtë veprim, gjakon si magjistar purpurori. Do të shkundë shpirtin e zi. Vesh lëkurën si këmishë feste subjekti.

“Një kënd purpuror”, rregollohet këndi purpuror, shihet me çudi, ç’ndodh me mollën e sherrit për popullin e dashur e të urryer nga molla, me mrekullinë e nëntë të farës - jetës. Sofra shenjtërohet me uri, dielli ulet nga barra e shpinës tinëzisht në shuplakë, jep një ëndërr pas lulëzimit të shpalljes martir. Zemra e arketipit konfesional pushtohet me rrjetë e kënd purpuror. “Skaska (II)”, i prin një varg i poetit frëng A. Boske, që nis me figura e metafora: gjaku urtësinë shndërron në mollë, shpiken sprova, germat mbesin në gabzherr. Ademi do ndihmë, molla në hyrjen e nënqetullave, subjekti lirik sprovohet në lëkurë alikimie, shqiptohen germat e bekuara, mbjellë nga pararëndësit e paqenë që s’kërkojnë arkën e verdhur me ar.

Nëncikli “Imazh – fara”, në vjershën “Fillimi i imazhit”, zë filli i farës mugulluese në fushë, jeta lulëzon. Vera mbushet me florë, lulëzon bozhurja e harruar në shpirt. Mbledhësit e purpurtë gjakojnë zanafillën e krijimit të njerëzimit. ”Imazhi, 1”, mbyllet në kornizën e paqenë. Bozhuret hanë dy pjesët e ditës (para e pasdite). Gjakuesit e alkimisë i zë magjia, kërkojnë lulëzim rrënjëve të Mandragorës, dhe pinë verën e kobshme. Nga koka s’kërkohet vera, flora e pijshme, fusha e tharë përdëllia e zezë. Thika i futet zanafillës në farë dhe e zë ëndrra përbiruese nga dhëmbi e vera hahej kobshëm. Me copa qielli qëllojnë pas shpinës. Në viset e mbetura zbulohet fara e gjakut, alkimia zhvillohet në shuplakë, përhapet seanca e shenjtë purpurore.

Poezia “Imazhi, 2” pasqyron kodrën që shndërrohet në fushë të gjërë, ku ngrihet e zbret heroi lirik, futet në ujë gjoja të lahet, por ndyhet. Një imazh i lashtë krijon qytetin nga balta e hiri, mbijnë piramida në hapësirë fushe, përkryhet vera në podium, vuajtjet e gjalla magjia i kthen në fushë. Ballin kaplon dhimbja e purpurtë, blerimi i lodhur lulëzon fushës së Mandragorës, ditëve të vështira gishtat i ngjyen me gjak magjistari që zhvillon sprovat në shuplakën e botës së shpifur, shfaqen lakuriq dhe turpërohen nga mëkatet e pabëra. “Imazhi, 3”, fusha e gjerë s’sheh ëndërr, fara e gjakut përtrihet në magji. Balli si podium shikimi, gjuha ngrin gjatë të kënduarit në amfiteatrin magjik të Madragorës, dielli kur zbret fle në shuplakë. Butësia nëpërkëmbët, anatemohet me pasurpësi. Mëkati i paqenë në rrënjë fare, merr fund imazhi i bukur e i shëmtuar.

“Imazhi, 6”, fara mugulluese hedh magji alkiminë e parë të zhdukur, pas saj përbirohet nëpër vrimën e gjilperës, zbarzëtia mbjell shëmti në florën e alkimisë së dytë të zhdukur. Barrë ka shpinën që nga zanafilla. Qielli mbyllet në metafora, yjet e pluhurosura, dielli shkrihet si akull në gjuhë. Zbërthejnë 300 mrekulli e 30 lulëzime e pushtojnë Mandragorën. Kori i shurdhër i udhëtarëve në fushë. Qielli errësohet para dehjes së verës me imazhin e vet. “Imazhi, 7” krijohet nga nënsqetulla ku rri engjëlli, fusha s’ndërron pamje, fara mugullon tinëz në Mandragorë, lulëzimet thahen, vera është e zbarazët, blerimi në gishtërinj prehet, ëndrrat shuhen në blerim, Mandragora shndërrohet fytyrë e subjketit lirik, para zënies së verës në purpur, mbyllet sërish në farë yjësore, në rrugë gjurmon zanafilla. “Vazhdimi i imazhit”, fusha hapet - mbyllet, pamja e mrekullueshme para zbritjes në Mandragorë, përhapet purpuri në fushë, fara thahet në përdellesë balsami përkryhet ora e alkimisë. Trillohet fara në alkimi flore me imazh robërues në tatuazh. Mbledhësit e purpurit gjakojnë farën e zanafillës. Anatema krërët e paqenë në fushë, fara vështirë zbret në fytyrë - Mandragorë.

Nëncikli “Ligjërimi i dytë para mollës” ka poezinë “Skaska (1)”, me imazh rrëfimi e personazhe, thikën kërkojnë gjaksorët, të bëjnë gjakderdhje. Ademi sheh

sytë e Havës purpurore që zbret nga coha, në podium zhvillohet magjia e djallit. Ka gjasa që nga një sprovë magjistari i purpurtë të ngatërrohet. Hava gjakon të mbështillej me lëkurën e Ademit si në zanafillë, e vetëdijshme se gjërat e saj i ngjasojnë atij, se ai e ëndërron në sprovë, e paralajmëron mbi trajtat apokaliptike të kuqrremta dy mijë vjet më parë. “Peizazhi i mollës”, piezazhi hapet me rrathët e zinj. Molla ka emrin mollë - kokë. Martirët flijohen për ngjyrë purpurore, magjia ua lidh duart në shpinën e zezë. Kopshti sfidon verën e ruajtur. Perënditë ziliqarë kokën shndërrojnë. “Fara e mollës”, magjistari i ikën vdekjes. Bota darkon mollën e kuqe, fara zhvillohet në trajtë molle në kopshtin e vyshkur të dashurisë ku u viktimizuan a sakrifikohen Ademi e Hava. Në lëkurë molle gatitën trupin me akull, gjaku zbulohet me alkimi që faraonët e Egjiptit gjunjëzohen, hanë fara, molla u mbin në fytin e kuq, molla ndëshkoi Ademin të jetojë.

“Vera e butësisë”, me imazh shenjtërie zë fill purpuri e pushi përrallor, shirat në grusht shtrihen me forcë titanike, kopshti gjallëron, thatësia i zë në zgripc, rrufetë vrasin gjethet e thara, zanafilla shtrohet në sofër si mollë. “Darka e fshehtë”, sfidohet vera, tradhtia në degë stolis mërgimin, largimin – tëhuajësimin e kuqrremtë në lëkurë globi nëpër anët e botës. Në alkimi të paparë rri molla e darkës ku hahen gishtat e paqenë. Vdekja nuk i shëmbellen mollës sfiduese. Vera e harron mollën në degën e mërdhirë, zbret zemërmirë në darkën e fshehtë ku kafshohet molla. “Zanafilla e mollës”, molla e syve të Afërditës me hyjneshat tinzake përbuzin tryezën e shenjtë. Troja shkatërrohet nga sherri i mollës. Mbetën pa kopshtin hyjnor të Ademit. “Vetulla qiellore”, molla me madhësi vështirë e përshkruar. Mbyllet në shenjtëri (madhështi). “Kopshti i fshehtë”, ai i Edenit, flora me alkimi, Ademi s’e lëshon pemën e shenjtë (mollën), mbyll gojë e zemër, ajo lëshon rrënjë. “Skaska (2)”, Molla s’harrohet. Imzoti e kthen në kopsht ku e harroi Ademi e fisi dinak. Përbirohet subjekti lirik në tri mrekulli: e para verbon sytë purpurorë, gjatë tri udhëtimeve ëndërron. Në mollën e dytë ngarkohet barra e shpinës që shkarkohet në skajin e botës së varfër. Në mollën e tretë ia ha sytë, sheh matanë detit tri mrekulli të tjera, vizaton kurmin e artë të mollës. Kthehet në retortë alkimie dhe i kthehen tri varre në lëkurën e mollës që e përshkruan heroi lirik, një mijë herë emërtohet nëpërmjet kësaj skaske.

Nëncikli “Imazhi - Obelisku”. Vjersha “Ç’u bë me Darkën e magjisë”, heroin lirik e shqetëson rrjedha e darkës së magjisë. Dielli – bari zbret në fron. Në sofër derdhet vera e purpurtë, uria përvidhet fytyrës, hanë ç’patën, shi pinë në ibrikun e Issait, fara hidhet në fushë sërish, kokat dykrerëshe mbijnë, siç i paralajmëroi Mandragora.

Nëncikli “Fshehtësia e muraleve”. Poezia “Nëpër birë të gjilpërës”, kokë- bozhurja sillet rreth kupës së saj të skuqur, përpiqet të ruajë përsosurinë, legjionet e pagjumësisë tradhtojnë muret, dora e djallit vizaton një mollë krijuar para Ademit, gjakimi i tij e di tri herë më të madh, heroi lirik përbirohet vrimës së gjilpërës, do të hajë kokën, kur s’ka darkë, të mos qeshin së gjalli. Froni i qetësisë sëmuret.

Poemthi “Palestina” pasqyron bijtë mëkatnorë të Ademit e Havës dinake, në rrafshinë ringjallet vdekja qindvjeçe, mbartur me shpinë shkretëtirës së Palesitinës, që Darkën e fshehtë nuk e njohën. Palestina shpiket në natën e korit të të shtatëve të Tebës. Palestinën e ringjall shën Mussai nga dhjetë urdhërat e shenjta. Perëndia ndan kokrrat e kokosit kur mungojnë bijtë e Ademit të parë e të Havës së dytë. Kthehen në

rrafshinë, kanë dhimbje gishtash, me nënthonj të nxirë, shpina me barrën e fajësisë hyjnore e djallëzore. Në botë duan t’i gjejnë hijet e humbura të bijve të Ademit të mjerë e të Havës së shenjtë. Nga murana mistike kërkohet Zbulesa e fundit e profecisë. Subjkti lirik nga nëntoka s’do të humbë si Ademi. Kurse bën mëkate kur bijtë e Havës dinake i quan qyqarë e të dëlirë që shëtisin nëpër botë, shndërrohen mollë - sherri. Biri i vogël i Ademit, mëkati më i madh i Havës, udhëton nëpër botë i pamëkatshëm, nuk takon të atin. Bijtë si të mallkuar që i shpallin, s’takohen në vendin e shenjtë, shputave varin mëkatin e paqenë të të atit, të emën ndjek shkëlqimi purpuror. Mëkati i tyre përlyen dyzet bijtë e bijat e Ademit e Havës në tokën e premtuar (Palestina), mbetën të tetovuar në një levore (sipërfaqe) ranore. Hipin në Olimpin e rrenës së madhe, në piramidën e lartë të krenarisë së qelbur, pështyjnë Babiloninë e pushtuar e të shkatërruar. Mëkatnorët udhëtojnë, sfidohen, kërkojnë zanafillën e gjenealogjisë së popullit të Perëndisë që nga krijimi i botës deri sa largohen ata.

Poeti vendos edhe pjesën e dytë titulluar “Ky është refreni im për ty Palestinë”, subjekti vesh lëkurën e Nesimiut të gjorë. Fatamorgana i vjen në darkë, por shenjtin e rrënon qiriu i fikur. Nesimiu do lëkurën që të zbresë në kremte të darkojë kokën e vet dhe e lë udhëtimin. Bijtë kërkojnë kalë të drunjtë, a një kafshë të shenjtë për të zbritur në Palestinë ose një burak të profetit Muhammed, del grindja e vizatuar në fleta lakre. Udhëtimi i gjatë vazhdon. Palestina ishte si i biri i vogël i Ademit e mëkati më i madh i Havës.

Kurse cikli karakteristik “Libri i Zanafillës, 1” , ndërtohet sipas intertekstualitetit konfesional. Këtë tekst autori e shkroi në formën e lirikës bashkëkohore amerikane, që nis me thënie religjioze: “në fillimi qe fjala”. Ademi zbret brinjve dhe kërkon Havën. Ringjallen dhimbje. Molla në sofër pikon. Atëbotë, kur e botoi poeti këtë poezi, të zënit ngojë Ademi e Hava ishte rrezik të prekë rrapullitë (burgjet e monizmit). Arketipi metafizik mbetet lakuriq, pa gjethe kokosi, lëkurë irnosëse nga shirat, por jo i pabekuar, i gjorë, i paemër. Libri i zanafillës lexohet. Ecën zbathur (Imzoti), këmbët i ngjiten për tokë. Fillojnë haxhillëkun e ecjes së gjatë, brenda gjashtë ditëve Hyji i krijoi në ditën e shtatë. Dhimbjet shndërrohen në trajtën e Havës.

Nëncikli “Saloma”, është tekst i shkruar në formë poemthi që ka narracion, heronj, etj. Subjekti lirik dhe Imzoti vazhdojnë dialogun. Mbretëron frika, shtangia, gjumi i rëndë i rrakullimës. Me urdhër të Irodit vallëzohet, rituali kërkon gjak. Xhelati ia heq kokën Johanit dhe Salomës ia dorëzon kokën. Mbretëria e mpirë vallëzon valle hyjnore. Irodiada dehet. Salomën e shpallin të çmendur. Në mur shfaqen dy figura shenjtërësh në trajtat e Mërisë e Jeshua Issa Ga Nocrri. Udhëtojnë, shtrohet darka në kështjellë. Irodi pëlcet i vetmuar, përsërit Salomianën, Irodiada pi gjakun e vet e klith. Bukuria e Salomës qe dehëse, dhe i dashuri i saj pi e vallëzon. Në çini ia sjellin kokën - fli të shën Joanit të gjorë. Herodiada çmendet shkul flokët. Ceremonia e vdekjes së Kipcit shenjtëror bëhet në darkë, kthehen petkat e Ga Nocrrit në përfundim të gozhdimit. Takimi hyjnor me Mejremen udhës së Magdallës. Shkretëtirave të Sinait mbledhësit e purpurtë takojnë Imzotin, nga brinja e tij krijojnë Salomën për fëmijë, të shtrijnë lozën rrakullimës. Mbretëria e Irodit gjunjëzohet.

Nëncikli “Libri i Zanafillës, 2”. Poeti me këtë motiv shkroi edhe dramën “Familja e shenjtë” dhe tregimin “Kabili dhe Habili”, etj. Vjersha ka tekst të gjatë, papaprirë nga citati: “fillimisht fjala”, që nuk e shqipton Imzoti – Ademi kërkon Havën pa e njohur askush. Akullnajat në skenë, në frigorifer ruhet gjaku i fisit të anatemuar. Edeni ka pamje të vjetër. Hava ndjen dhimbje shpine: lind njeriun e parë. Ademi kur zgjohet sheh gishtat e foshnjës. Lexohet Libri i Zanafillës, krahasuar me mileniumin e parë. Në Babiloni ndërrojnë gjuhët nga i dërguari i Hyjit.

Beqir Musliu ka edhe disa vjersha me intretekst mistik, gërshtuar me lirikën neosimboliste a hermetike. Vjersha “Nga poetika e përditshme, 5”, s’pushtohet poetika - vrazhdësia e përditshmërisë që nga zanafilla, pa vërtitje krimbash përrallorë që ripushtojnë me zjarr e akull, në lëkurë rritet trëndafili tatuazh purpuror, zemra zog e trembur vdes nga përdëllimi. Fortesa ironizuese ngrihet nga hiri. Gishtat digjen fshehurazi, dhimbja zë vendin në trëndafil. Sofra shtrohet për martirë të paemër, mësohen butësi, peshohet në fund Dorëshkrimi i Mbledhësve të purpurtë. “Mbasthënia e alkimisë” vendoset në një kopsht letrar, balsam nder a dashuri e përjetshme. Hieroglifet zhburavisin fushën – jetën ku hahet buka, del uria për gjak, sofra si e tillë s’duhet të shtrohet. Grykësit shkruajnë histori letre, alkimi purpurore, këndojnë, udhëtimi shndërrohet në simbol, shkëpusin metafora nga poetika e përditshmërisë a bota banale.

Nëncikli “Alkimia apo zanafilla”. Poezia “Ligjërata, 1” himnizon imazhin e një luleje të veçantë Agave, era e së cilës është mbytëse, kush largohet merr pikën e zezë në ballë. Lirika e tillë na kujton një poezi të Pol Valeri-ut, titulluar “Gjethi i rënë”, teksti i së cilës pasqyron një botë të re dhe atë të botës që vdes për t’u ringjallur më vonë. Nëpër gishta pikon purpuri i shenjtë, kur shteren fjalët, lulëzimi ndihmon. Kopshti thahet nga të pjekurit. Lulja lulëzon fshehtë si purpuri në fytyrë ngjashëm me fushën e Kosovës. Mbrojtja bëhet me këmishë purpuri e alkimie. “Ligjërata, 2”, sfidon vetveten në pasqyrë, përbirohen shumë kalorës legjionesh nëpër rrathë hyjnorë. Në betejë këmbë vallëzojnë - rrezikojnë nëpër tehun e shpatës. Vera derdhet. Fitoret e paqena dehen, poeti ironizon me irealitetin ultraortodoks të kohës së monizmit, kur humbësit mesjetarë kremtonin humbjen e alenacës ilirike nga pushtuesit turq, që trumbetonin se “veç ata luftuan” (sic). Bozhure këmishat zëvendësojnë lëkurën. Kryqëzata përhap dyllin e nënsqetllave, vështirë depërtohet përtej robërisë së lules në vazo. Pelegrinët njëjtësohen në kornizë. Shpatat në muze s’pajtohen me heshtjen, në afreskë ringjallet purpuri.

Poezia “Ligjërata, 3” thur lavde e ligjërime të reja, të vdekurit e të gjallët kthehen nga udhëtimi, vazhdojnë pokuset tërthoreve të rrezikshme që përfundojnë në kohën e gurit. Tatuazhet ruajnë Mbledhësit e purpurtë, ku sprova e subjektit lirik njeh hirin. Ai që s’shkoi në pelegrinazhin e shenjtë përshëndet Imzotin nga mermeri i paqenë. Në “Ligjëratën, 4”, udhëtari gjakon një vend të zbarkojë barrën e bota të përfitojë nga pesha e tij. Shfaqet gjakimi purpuror. Udhëtarët udhëtojnë kornizës së fushës, hapësirën zbusin me bozhure e gjuhë. Zhurmë kori në amfitetër antik – ilir, të magjepsur përmendsh lexojnë fatin në rulet, në majë shpate, nga muzetë e vjedhura. Këndohet kënga (himni) e rrezikojnë të pinë zanafillën. Përgjakjet mistike, fantastike vazhdojnë; shihen koka, murana, kori dëgjohet në amfiteatro antike. “Ligjërata, 5”, për alkiminë shpaloset trashëgimia purporore e humbur, shfaqen vuajtje e lulëzimi i

fshehtë. Nga retorta e alkimisë shpëton vera, shkrihen akuj nënsqetullave të dyllta, lules ia zë vendin shkëlqimi purpuror. Në brohorimën e fushës shfaqet beteja. Vjersha “Ligjërata, 6”, njerëzit s’e shpëtojnë lulëzimin, lugina s’ecën me këmbë, koha e keqe mërgon në lulëkuqen sfiduese. Pokusi i alkimisë vazhdon ëndrrën e zezë. Imazhi i kuqërremtë harrohet. Udhëtimi i shpëton sfidës, pastron ditët nga njolla trëndafilash. Mbledhësit e purpurtë zbulojnë botën dhe shpërlajnë verdhësinë e gishtave me prekje të zeza.

Nëncikli “Fyelli apo mbi anatominë e fjalëve”. Vjersha “Këndimi i parë”, alkimia zhvillohet pasi vera s’ka forcë shenjtërimi, në lëkurë lexohet trishtimi, në tatuazh sfidohet shëmtia, pokuset premtojnë profeci, në çast s’ndeshen njerëz të anatemuar. Mëkatet, ëndrrat, gjërat e trilluara shfaqen shpejt. Dhembja, vdekja, kënga shkaktojnë ftohtësi. Zogu i përgjumur ngrihet nga hiri mu si Feniksi. Në lirikën “Hiri”, poeti gërsheton vargjet me intertekstualitet nga miti i ringjalljes së tre fyelltarëve nga hiri. Motiv orfeian, ku këngëtarët hutohen nga ndriçimi. Prushi s’le fytyrat e pastra të alkimisë që përbiron urtësive, banorët duan natën e vet. Gjërat materiale digjen, purpuri shndërrohet në hi. Subjekti lirik ka tatuazh talisman në shuplakë. Kipci shpëton në pasqyrë dhe përgatit vetëvrasjen e Ikarit në fytyrë.

Vjersha “Shëmtia”, ka heshtje, apati, ringjallje në trilemë. Bota merr pamje të gjorë. Hiri bëhet fjalë. Shëmtia largohet. Udha e shenjtë fsheh purpurin. Sizifi përjashtohet nga ora e alkimisë, lulja me vesë vështirë lulëzon, shëmtia i gëlltit. “Urtësia”, koka ruan urtësinë, marazi i gjuhës lidhet me magji guri, mëson fshehtësinë e barit balsamues. Alkimia sprovohet dhe kthehet purpuri. Koha mbyllet në hirin e sezamit. Vera e zezë trashëgohet në lëkurën me tatuazh. Gjërat treten, mbetet urtësia, gur – safir (i çmuar). Poezia “Ndriçimi”, në ferr shkel gjithkush, hiri himnizon zjarrin e vdekur. Heroi lirik i thur lavde ferrit. Falënderon kokën për vargun (këngën). Në purpurin e zjarrit lahen e shpërlahen duart në hi (pas krimit të kryer, gjakësori nga interteksti i shkrimeve të shenjta pastron duart dhe fajin ia lë popullit të pafajshëm).

Vjersha “Falendërimi”, koha e lashtë ndriçon hirin në zjarr. Fytyra me lot pastrohet, vera e zhdukur mbetet, s’ka uratë. Mëria s’durohet në botë. Mbetet imazhi i luftës purpurore në tatuazh. “Tragjika”, s’mashtron veç bukurinë, fyelli tinëzisht përbiron (mynxyros) shëmtinë. Deti i thellë vizatohet në gjumë. Me limfë gjaku ngrihet dollia për shpëtim bozhuresh. Khajamin takon në dafrungën hyjnore. Vjersha “Fyell”, stinët plakin këngët e pamëkatë, gishtat ringjallin melodi, ëndërrohet purpuri i shenjtë magjik, kur s’ka gjëra të denja për zjarr dashurie s’duhet gjakuar. Muranat dokumentojnë mitin e të humburve në shenjtin Albanopol, kënga me alkimi në fytyrë i shëmbëllen vetes në pasqyrë. Nëncikli mbyllet me poezinë “Vazhdimi i këndimit”, për dafrungë hyjnore ngrihet dolli, interpretohet afreska e Imzotit në mur. Subjekti lirik përbirohet në purpur, Imzoti gjatë peligrinazhit mbërrin në skëterrë. Të njohurit përgatisin alkiminë, shpina s’ka shenja vulash. Ferri i ndjek në parajsë. Në murim flora, flet për ngrohtësinë (pranverën), kënaqet me ëndrra, lule, vesë. Shfajësimet – mëkatet digjen në zjarr. Martirët në shuplakë u ngjajnë atyre të antikës.

Nëncikli “Zanafilla apo alkimia”. Vjersha “Ligjërata, 1”, zanafillës s’i flet për alkimi, s’shkarkon barrën e shpinës, këmbët shërojnë verëra parahistorie. Kryeneçët sfidohen, të harrojnë në gojëdhëna përhirtëse, t’i kthejnë në podium Ballkani, këmbët në Kosovë, lexohen dorëshkrimet e mbledhësve të purpurtë gjetur në kor një ditë para

Orfeianës. “Ligjërata, 2”, nga ligjëratat e alkimisë krijohet kori i lirë, të humburit drekojnë në mesditë në bozhure për të marrë forcë, por kryet ua do obelisku (statuja të ngrihen në sheshe). Balta e Kosovës u ngjitet shputave. Sofra uri s’shuan, shputave të këmbëve vera lulëzon, majë gishtash purpurohej dielli nëpër fushë. Kori i lirë shpëton nga këngët. Kosova ngjitet pas zanafillës së shputave. Alkimia zhvillohet tri herë për të mposhtur veten e të zëvendësojë bozhuren. “Ligjërata, 5”, vështirësi kohe në gur epoke, lënë tridhjetë e tri herë alkiminë. Emri – qeniet, kërcënohen prore. Lajmëtarët e Apokalipsit kremtojnë zhdukjen e martirëve të paqenë. Historia vizaton tatuazh në ballë, për kohën të rilexohet në gur. Bozhurin e merr mortja. Gjuha ha kremte të paqena. Flijimi merr trajtë të shenjtë puprurore.

Poezia “Ligjërata, 6”, është një tekst në formë lutjeje për verën, lulen e Kosovës. Gjërat sillen rreth emrave të zanafillës. Fushë-Kosova me gjak strehohet në një retortë alkimie, në botën e rrafshtë. Dashuria për verë e lule Kosove është e pashuar. Purpuri duket pluhur ashtëror, këmbët zbulohen nga hiri i gjallë kur subjekti njëjtësohet me lulebozhure. Vjersha “Ligjërata, 7”, maestro bekohet me germë rikrijuar tri herë. Ngjyhet këmisha e purpurtë, heq mynxyra në eksperiment alkimik. Ringrihet intreteksti metafizik në beteja vetë i treqindëti në kremten e kuqe - luftë. Vera pihet, Imzotit çdo gjë i mungon. Tri seanca zhvillohen në Orfeianë, e katërta e zë pisk Imzotin zanafilla, që e rikthen të përsosë bukurinë e të zhvillojë një alkimi të shenjtë, gjaku shndërrohet në pergamenë dhe lexohet Manueli i fshehtë, i ndaluar si dorëshkrim i mbledhësve të purpurtë.

Lirikat me këtë intertekst, kur i krijoi e botoi poeti, me tepër u trajtuan si lirika hermetike, me motive konfesionale. Kritika tradicionale këtë lirikë nuk e përfilli, e arti i tij atëbotë shikohej me mosbesim. Poeti i vetëdijshëm se arti s’njeh kufij, s’përfilli rregulla, andaj nuk i bëhej vonë për shijen e penave oborrtare – moniste, që u rritën e u afirmuan nën tutelën e politikës e jo të poetikës.

4. LIRIKA ME INTERTEKST NEOSIMBOLIST

Në fazën e dytë të krijmitarisë poetike Beqir Musliu formoi stilin e lirikës së vet, falë leximit e studimit të lirikës moderne frënge, angleze, amerikane, që atëbotë bëri kthesë të vrullshme. Botimi i librit “Bukuria e zezë” ishte sfida e parë. Tematika dhe motivet e saj na rikujtojnë “Lulet e së keqes” të Bodlerit. Krijimi i këtij arti filloi t’i ndajë krijuesit tanë në poetë tadicionalë dhe modernë. Në brezin e dytë rreshtohet Beqir Musliu, që filloi të krijojë e botojë tekste artistike sipas rregullsive të lirikës moderne, me vargje të lira, huazoi intertekste mitologjike, konfesionale, mbështetet në kategori estetike të së shëmtuarës, nuk i thur lavde regjimit monist, as klikës ultraortodokse në pushtet. Ky poet dhe brezi i tij u akuzuan: të papërgatitur, rrënues tradite, të ndikuar nga arti i huaj, banalizim arti. Por e vërteta qe ndryshe.

Simbolizmi si drejtim letrar në poezi s’ishte aq i ri në Evropë. Kështu, për simbolizmin si drejtim letrar lexojmë edhe këto të dhëna: “Termi, (simbolizëm – shën., ynë) ka kuptim të gjerë (në filozofi, linguistikë, arte e letërsi). Simbolizmi si shkollë e drejtim letrar shfaqet fillimisht më 1880, edhe pse tendencat simboliste shfaqen qysh në romantizëm, por edhe më herët (...) Grupi i ashtuquajtur “poetët e nemun”: Bodler, Verlen, në veçanti Rembo, me botëkuptimet e tyre letrare - teorike

dhe në manifestimet e artit të poezisë, shqiptojnë parimet bazë të simbolizmit: Bodleri dhe teoria e tij e mëshirimit dhe e simpatisë, analogjia universale që ai shqiptoi në poezinë Correspondances, këmbëngul që artisti me “një mal simbole” të sqarojë, të zbulojë anologjitë e thella, nëpërmjet të cilave mund të shprehet më mirë, të zbërthejë çështje njerëzore dhe gjësendesh. (...) Nga Bodleri deri te Valeri drejtimi i ri artistik deshi të bëjë gara me muzikën. ‘Me një fjalë, të bëjnë atë që kishte bërë Vagneri me notat e muzikës’. ”

Një nga studiuesit tanë që velërsoi poezinë e këtij poeti qe I. Rugova, i cili shkruan kështu: ”Me librin Bukuria e zezë, Beqir Musliu e thellon dhe e forcon një element të rëndësishëm për poezinë e tij si dhe për poezinë tonë – elementin e abstraksionit poetik. Deri me shfaqjen e poezisë së këtij poeti, e sidomos të këtij libri, në poezinë tonë kryesisht dominonte elementi i hipertrofisë lirike dhe i figurativiteti të drejrpërdrejtë. Pra, Musliu e sjell elementin e abstraksionit kuptimor të të folurit poetik, do të thotë e ngre kuptimin e hapësirës poetike. Njëkohësisht me element poetik edhe bëhet njëfarë spastrimi, apo reduktimi ligjërimor i poezisë.” Ndërkaq, një krititik tjetër ngjashëm pohon: “...ai ka një afinitet të veçantë për poezinë refleksive të cilën me përmbledhjen e tretë Bukurija e zezë, e ka dëshmuar plotësisht. Kjo domethënë se krijimtaria poetike e Beqir Musliut e cilëson përpunimin e vazhdueshëm drejt një pjekurie me të vertetë serioze artistike.” Një kritik, atëbotë i ri, shkruan: “Krijmtaria poetike e Beqir Musliut, e bashkë me këtë edhe ajo në prozë, përbëjnë një tërësi, ndoshta ende të parrumbullakuar sa duhet, por megjithatë, brenda së cilës hetohet një subjekt i formuar krijues dhe artistik. Ky mendim bëhet aq më i qëndrueshëm dhe më i fortë, nëse krijimtarinë e tij e shohim nën prizëm të evoluimit permanent, zhvillimi të përhershëm të trajtave shprehëse, por edhe të perfeksionimit të sferës tematike motivore, fakt ky që kuptohet si organizim i sistemit të ideve, motiveve dhe të temave poetike.”

Beqir Musliu qysh kur botoi librat e parë pati deklaruar: “Kisha me shkue mbas Bodlerit dhe Malarmes”. Lidhur me këtë Hugo Friedrich, studiues i njohur i lirikës moderne botërore, mbi Bodlerin dhe lirikën e tij shkruan kështu: “Me Bodlerin lirika frënge u shndërrua në dukuri evropiane. Kjo çështje shihet se lirika atëherë pati ndikim në Gjermani, Angli, Itali dhe Spanjë. (...) Me Bodlerin filloi depersonalizimi i lirikës moderne, deri në atë kuptim sa fjala lirikë nuk buron nga poezia e thjeshtë dhe persona empirikë, nëpërmjet së cilës dallohet nga shekujt e mëparshëm që e synonin romantikët.”

Arti neosimbolist i Beqir Musliut hetohet në lirikat me elemente artistike: metafora, figura, simbole, ironi, protestë, surrealizëm etj. Lirikat e tij s’kanë emocione, i këndon kategorisë estetike të së shëmtuarës, së keqes, me motive e tema floriale: lule, gjethe, farë, rrënjë, trungu i lëndëve drunësore, luleve (dhe ngjyrës së zezë). Pastaj frymëzohet nga ‘bukuria e zezë’, që kur e zbërthejmë këtë metaforë, nënkuptojmë sfidën, qendresën, ironinë për kohën e rëndë. Veç këtyre, poeti ka lirika me figura astrale: dielli me rreze, hëna me ndriçim të pakët, yje përcëllues. Figura nga gjendja e së qenmes; me mynxyrat e botës reale, mitik e metafizike. Pikërisht me këtë art që kultivon, poezinë neosimboliste poeti e gërsheton me motive mistike, metafizike, filozofike etj.

Arti i vëllimit poetik “Bukuria e zezë” ndërtohet me vargje medituese. Vetë titulli simbolizon gjësendet e këqija: fatkeqësi, errësirë, tmerr, që përkojnë me materialet e arealit estetik e të së shëmtuarës, të së keqes, të arit e jetës refuzuese, të shqiptimit kundërshtues, artit surreal; injorizon realitetin e përditshëm banal. E keqja si kategori estetike bodlerina shfaqet në shtatë cikle, që e ndajnë librin në dy pjesë.

Cikli “Loja me kohën në fushën...”, me vjershën “Preludium ose ngrohtësia”, thuret me lirikë medituese me varg të dramës e dialogut, me motiv përshkrues, çështje shpirtërore, gjëra që shihen e prekën si: fusha, kallinj, lule, shtëpi. Gjëra abstrakte, mendime, heshtje, harresë, ngrohtësi, helm. Të gjitha këto çështje trajtohen me timber shqetësues, tronditës, dominon ngjyra e gjakut, gjësendet duken të zbehta, udhëtimi i papërfunduar, perëndimi i diellit është tragjedia. E mira, dielli, vështirë t’i qëndrojë e shpëtojë rropamës së kohëve të liga, si do thoshte poeti figurshëm “të zezës”. Vjershat marrin formën e pikturave abstrakte.

Përmbledhja poetike “Parabola” (1976) përbëhet nga disa cikle, përcjellë me ndonjë strofë, vjersha në fillim e fund këngëtimi, prolog, epilog, ashtu siç vepronin edhe poetët e drejtimit neosimbolist evropian në atë kohë. Kjo përmbledhje me poezi zgjoi kërshërinë e disa kritikëve letrarë, ku njëri nga ata shkroi: “Ky libër i tërësishëm dhe koherent për nga realizimi poetik në të gjitha pjesët lë përshtypjen e librit të përmbyllur si tërësi artistike. Intencionalisht për idetë që përmban në vete lidhet fort edhe me dy libra të mëparshëm të këtij autori: Bukuria e zezë dhe Sezamet. Tok të tretë këta libra lidhen intencionalisht dhe imagjinativisht mes veti dhe krijojnë një libër të përbashkët: Librin e magjisë.” Një shkrim tjetër tingëllon kështu: “Libri i poezive të Beqir Musliut - “Parabola” – i përmbush shumë kritere, kërkesa, që sot mund t’i shtrojë kritika dhe lexuesi ndaj poezisë sonë. Kjo e bën si të thuash “Parabolën” e tij një nga përmbledhjet më të mira të botuara kohëve të fundit. Një nga veçoritë e para të kësaj poezie është se, duke përbërë një tërësi brenda përmbledhjes, të mundëson që analizën ta orientosh në shumë drejtime: kah deshifrimi i shprehjes poetike, përbërja strukturore dhe organike e veprës dhe kah një lëshim gradual në brendi, duke zbuluar përherë shtresa e shtresa, që sa vijnë dhe e begatojnë ligjërimin metaforik me nuanca përherë të reja.” Kurse një kritik i ri i shek. XX. shkruan kështu: “Kriteri krijues bazë i këtij libri (“Parabola”, shën. ynë) është sistemimi i përmbajtjes, i cili në këtë tekst artistik (kupto libër) mund të shkoqet vetëm përmes parabolës. I vënë në krye të librit, ky koncept gjinor bart dimensione efektive kuptimore dhe kushtëzon mundësinë e dy nyancave interpretuese. E para mbetet parabola normale, e cila fillon diku në një pikë të kohës historike të quajtur antikë e Kosovës, kurse pika fundore e kësaj parabolle nuk përcaktohet prej fjalës së fundit të këtij libri, por duke e tejkaluar, përmes sugjerimit përvijëzon aproksimacionin vizionar të futurit historik.”

Libri “Parabola” i këtij autori hapet me vjershën programatike titulluar “Fillimi i këngëtimit ose fundi”, dhe mbyllet me vjershën “Fundi i këngëtimit ose fillimi”, të shkruara me vargje të çrregullta, sipas modelit surreal bodlerian e të Eliotit. Vjershat kanë metafora të gjetura, rreth mbijetesës njerëzore, botës floriale me lule e drunj, trëndafila, gjësende, rrashta, barrë shpine, emocione, ndjenjat për këngë, urtësi, humbje lirie, humbje shprese. Secili cikël i këtij libri ilustrohet me citate të ndryshme. Poeti nis këngëtimin në veten e parë njëjës, dhe sakaq vazhdon të këngëtojë në

shumës (në kor) në veten e tretë. Poezitë kanë vargje të lira thurur me metafora e simbole, me stil karateristik këngëtimi.

Ciklit “Vazhdimi i magjisë” i paraprin një varg i Q. Arifit, këtu janë dy vjersha: “Rrathët e verdhë”, “Fundi i këngëtimit ose fillimi”, me këtë intertekst të sipërshënuar. Poezia e parë strukturohet sipas përvojës së njohur të letërsisë moderne evropiane me ngjyrime hermetike e brendësi të një pikture abstrakte, ala pikaso ose një lirike me shpirtra tëhuajësues. Shqiptimi i tillë lirik i bëri ballë diktaturës, duke u mbështetur në elemente artistike: metafora, figura, simbole, ironi, sarkazëm etj. Heroi lirik e shikon veten shtrëmber me pakënaqësi, qorton veten se luan keq lojën, në kokë hap tri varre, hijen ia shpëtojnë tri zjarre hije. Arkeologët hulumtojnë zemra që u shndërrohen në molla të arta gjaku. Subjektit i hap tri varre të tjera. Vjersha “Fundi i këngëtimit ose fillimi”, botuar në “Librin e anatemave”, (1987), teksti thuret në veten e dytë e të tretë njëjës. Në këto vargje shfaqen heronj lirikë këngëtarë – mëkatarë, drunjtë që i kthehen zanafillës, që ndryhen me trembëdhjetë mrekulli, shuhen legjionet e thoit të zi. Fundin e mbertërisë magjike këngëtuese poeti e shqipton me formë të intertekstit orfeik, siç e trajton Beqir Musliu në vazhdimësi në lirikat e tij. Brumi lirik i këtij krijimi strukturohet me lojë fjalësh, që më tepër u ngjajnë rebuseve, fjalë magjie që figurshëm kuptohen, për t’u ikur të këqijave, strehim gjejnë në një lojë shahu, që s’është e tillë, por filozofi, histori e figurshme. Arti ngjeshet me intertekstualitete nga lashtësia antike, dardane, gërshetuar me intertekstualitet folkolori e mitologjie shqiptare. Poeti nën ndikimin e parabolave të letërsisë dhe të paradokseve nga realiteti do të formojë botën e tillë hermetike në poezi.

Vëllimi poetik “Darka e magjisë”, (1978), kur pa dritën e botimit përfillej si libër sintezë, lirikë, sprovë meditimi. Arti i këtij vëllimi ka elemente artistike si: figura, simbole, metafora, ironi, sarkazëm, protestë. Krahas intertekstit nga mitologjia jonë dhe perëndimore, poeti sendërton stilin, poetikën e shkrimit artistik. Këtu lexuesi ndeshet me sprova lirike që u ngjajnë ritualeve mistike, korit, rapsodive, trubadurëve, barinjve dardanë, recitimive, citimeve etj., që i nënshtrohet rrathëve të fshehtë, filozifikë, metafizikë, konfesionalë, valleve e lojërave trupore, sprovave këngëtuese, sfidës, ironisë, etj., ku poeti do të pohojë:

“ Nëse asgjë s’të ofroj o Shpirti i shqetësuar Mos hyr as në këtë Libër që po të rrethon Merri duart e mia e kalo zbathur përtej botës” Dhe në fund të librit merr ton ironik: “Merre një kokë ta qëllosh kokën time në hapësirë Atëherë do të shterrësh Florën vetëm me një hurpë Nëse asgjë s’të ofroj ky Libër o Shpirt i Shqetësuar”

Është kjo formë e kulluar e lirikës nën ndikimin e shkrimeve të shenjta, strukturuar me tekst ligjërimor, lutje, intertesktualitet dhe arketipat e tyre, ashtu si fillojnë edhe mbyllen, me poetikën e huazuar dhe kështu ndërtojnë artin, jo veç në këto vargje, por edhe në disa sosh. Cikli “Para Testamenteve” ka vjershën e parë “Anatema A”, shkruar me vargje të rregullta, por jo të rimuara. Subjekti lirik vështron me sy këngëtari (Orfeji) që ligjëron, bën rrugë antike e hyjnore. Kjo është një lirikë

shpitërore me arketipa engjëjsh që rrinë në krah të djathtë, ka imazhe furtune, shenja hyjnore, kuaj rruzulli, trashëgiminë frymore nga i ati e i biri, shpirti i shenjtë, shelbim bekues, farkëtim mes një mijë e treqind zjarresh. Në të mbyllur ndihet ndjenja e pendimit, dëshpërimit, spastrim, qetësi, kërkim faljeje për pasardhës.

Poezia “Nëse kërkon të ngjallet kjo këngë...”- Në këto vargje shfaqen materiale të ndryshme, meditime në formë shkrimi të testamentit, gjakohet hapësira, trëndafilat, lulëzimi i mynxyrave nënsqetulla. Ironizohet nomeklatura a rojat e qetësisë së rrejshme. Zanafilla e njerëzimit s’shlyhet nga mbamendja. Te vjersha “Në këtë germë do të mësosh...”, lexuesi do të mësojë mbi disa çështje banale, intime, beteja, këngëtime, zhurmët e flatrave të zogut që pastërojnë shpirtin me hijen e çiparisit si rojë shekujsh. Vjersha titulluar “Le të mbetet edhe ky libër sëmundje në botë”, shqipton fshetësinë e shkronjave që kryejnë sprova metafizike e ireale. Shpatat mbulohen me gjelbërim nga koha, shkretëron. Muzeu fle në heshtje. Historia shfaqet në shuplakë. Skifteri fle, mali s’rri në kotësi. Fusha pasqyrohet me idilë, tinguj të fyellit magjik.

Në librin “Orfeana”, nëncikli “Qetësia e pashërueshme”, në vjershën “Prologu i qetësisë”, nga qetësia e sëmurë s’ikët, s’shërohet ligësia e shëndetit, udhëtimi shkon në skaj bozhuresh, koka sprovohet në balsam lulëzimi, rrakullima ndjek mërgimin e gjakut mëshirues, vdekja ulëron si bishë deri sa përfundon kënga e mbyllet me grushta, në shuplakë bozhuresh ngjyhet dita e zezë. Poezia “Udhëtimi” ka vargje me motiv udhëtimi dhe sociale. Heroi lirik hulumton botën e të uriturve, thneglat e sëmura nga vera ëndërrojnë brigje e dhimbja nxihet në lulëzim të zi. Fusha ha bozhure, kori i zogjve gjakon udhëtimin, përcjellë me dritën e qiellit e në muzg mbi kokë. Lulet gjakojnë dashuri, udhëtim, për fëmijë s’pikon qumësht i blertë. Fusha me bozhure të zeza rri vesh shurdhmemece. Në udhëtim zbulohen anët e botës së tharë - të vdekur në bregun e përhirtë në bozhure, zogjtë çdo ditë ia grimëzojnë kokën. “Maja e zezë”, nga maja shikohen gjërat mes vete, një i verbër qan lulen të arrijë lartësinë, thahet lugina. Fusha krijohet nga dora e butë, lutet, zogu i përhirtë i luginës që shkretërohet, lule mbi arkivol, syri ka një urtësi, mallkon dashurinë e shenjtë purpurore që vdes në fund të botës. Guri i vdekjes me nënën. Poezia “Kori i zogjve të mesditës”, me thënien magjike sezam çelu lutet lulja (vasha) më e bukur e luginës, druri merr emrin e subjekt lirik, sfidon verat, kori i zogjve të mesditës gatit gjumin purpuror, blerimi thahet në majëshpate, u këndohet duarve që gjurmojnë tokën nën kafkë, kori i zogjve mbërrin në majat e botës, bukuria përgëzon Kosovën që ushqehet në vend të bukës me bozhurë.

PËRFUNDIMI I LIRIKAVE TE MUSLIUT

Në të mbyllur të kapitullit të parë, mbi veçoritë e lirikës së Beqir Musliut, duhet shtuar se opusi i tij poetik është nga më të vëllimishmit në poezinë tonë. Pjesa e parë e punimit i kushtohet lirikës me intertekst nga mitologjia antike, që nis nga lufta e Trojës dhe arketipat e saj: Parisi, Helena, Ulisi dinak. Laokonti që kundërshtoi kalin e drunjtë grek, por e pësoi nga gjarpërinjtë e Athinës. Molla e Afërditës, e cila i priu fatkeqësisë së Trojës. Interteksti mitologjik mbi poetin thrrakas Orfeun dhe nusen e tij, që e ha gjarpëri, hyn në Had të nxjerrë atë, por nuk iu përmbahet kushteve të

parashtruara dhe do të humbë atë. Polifemi ha ushtarët e Ulisit, por ky i fundit i hakmirret. Poseidoni do të ndjekë. Marathonomaku, ushtari i luftës greke – perse, që sjell lajmin e fitores, vdes. Prometheu Titan ia rrëmbeu zjarrin tiranit Zeus, dhe ia dërgoi njerëzimit, do të ndëshkohet. Feniksi, zogu përrallor që ringjallet rrallë. Nioba dhe bijtë e saj që për shkak të krenarisë për burrin e bijtë i hakmerret Latona, me Apolonin e Artimedën, ia mbysin fëmijët e Niobës dhe ajo ngurëzohet nga tragjedia. Ikari dhe Dedali, që provojnë të fluturojnë lart dhe janë viktimat e para që e pësojnë.

Pjesa e dytë ka disa lirika me intertekstualitet nga mitologjia ilire – dardane, dhe me arketipa nga historia, folklori, shkenca, arti ynë. Kështu, Tanusha si nuse – zanë e rrallë, do që ta rrëmbejë Sokol Halili, legjenda e Rozafës që flijohet në mur, kreshniku Gjergj Elez Alia, povokohet nga Bajlozi turk. Me intertekst lashtësie është edhe legjenda mbi Halilin e Hajrien, që fejohet e martohet përkundër dëshirës së saj, por vëllai i vogël i premton se do ta vizitojë dhe kur kalojnë nëntë vjet, i shtyrë nga besa, shkon ta marrë si i vdekur.

Shtresë e këtij punimi janë edhe disa vjersha që poeti i shkroi i frymëzuar nga historia jonë. Tempulli i Kosovës, G. Mestani, Tyrbja e Muratit dhe disa arketipe të ngjashme, ku qe mbjellë molla e sherrit në djepin e Dardanisë nga pushtues të ndryshëm. Ka lirika mbi poetin tonë romantik Z. Seremben dhe aventurat e tij, që B. Musliu e krahason me Orfeun. Malet e Thesalisë dhe historia e harruar e Çamërisë së fshirë nga faqja e dheut nga Bizanti grek. Ilirisë i shkëputet Troja e lashtë. Pallati i Gjikajve në Bukurisht që shndërrohet në pallat për shqiptarinë.

Pjesa e tretë ka lirikën me temë dhe intertekst metafizik. Fillimisht shkruam mbi rrënjët e poezisë mistike a metafizike. Përfaqësues i poezisë metafizike është S. Xhonson, më vonë edhe T. S. Eliot. Poezia metafizike ka elemente të dashurisë dhe të lirikës pëshpëritëse. Pastaj B. Musliu trajtoi kompleksin e mollës së sherrit nga kopshti i Edenit, mëkatet e Ademit e të Havës. Palestina tokë e premtuar etj.

Pjesa e katërt përbëhet nga lirikat në formë neosimboliste, fillimet e së cilës i gjejmë në artin e Bodlerit dhe te ‘poetët e nemun’, prirë nga poetët E. A. Po, Bodler, Valer. Boske. Kjo lirikë parim të saj kishte mbështetjen në shkenaca, arte, në estetikën si kategori e shëmtuar, citate e materiale të tjera dijesh të ndryshme. Pastaj poeti u kushton rëndësi gjësendeve të pavërejtura: drunj, shkëmbinj, motive astrale: diell, qiell, yje, floriale; drunj, lule ngjyrash të ndryshme.

EDHE PAK MBI STILIN E POETIT

Poeti kur i ribotoi këto lirika hoqi ndonjë fjalë, vargje, përmirësoi strofa, ndërroi shqiptimin lirik, por nuk ua hoqi kuptimin stilistik. Lahtoi vargje dhe i bëri më të fuqishme, më të kuptueshme, iu shmang prozaizmit. Dhe mbi të gjitha, largohet me mjeshtri nga dioptria e cenzurës së diktaturës. Vëllimet e para i shkroi sipas gjuhës së normuar letrare, të së folmes së Elbasanit, tek-tuk me disa specifka gjuhësore dardane. Kjo formë e shkrimit mund edhe të shpërqendrojë vëmendjen e lexuesit, andaj duhet t’i lexojë ngadalë, për të kuptuar artin e kësaj lirike, që kur u ribotuan stili i tillë u la anash për çështje joshkencore.

Veç këtij varianti verior, gjuhe e stili, poeti shkroi lirika me elemente të dialektit të jugut, ka edhe paradokse gjuhësore të asaj kohe. Kështu, poeti do të shkruajë edhe:

trandafil, por edhe trëndafil. Foljet veriore i shkruan me dyzanorshin jugor: – ua, p.sh. zgjetuan. Paskajorja; për të. Veç këtyre çështjeve gjuhësore, poeti shkroi numërorin e veçantë të së folmes dardane, me apostrof përpara, p. sh.: ‘i (një). Vërehet edhe përdorimi i apostrofit në këta shembuj: n’, n’t’, s’u, s’e, t’. Por, ka raste kur autori apostrofin do ta vendosë edhe në mes të fjalës, p. sh.: lul’zuem, dhe në fund p. sh.: rrëfy’. Përfundimisht duhet thënë se apostrofat e tillë poeti i vendos për hir të rrokjeve e vargjeve të rimuara. Në ndonjë varg e ndonjë strofë përdor edhe shenjat e pikësimit: presjen, pikën, pikëpyetjen, pikëçuditësen, thonjëzat, vizën, kllapat.

Veç kësaj, ka elemente të përziera, si p. sh. emrat: Arbëni, trandafil, dashuni etj., i shkruan gegërisht: Arbni, drandafil, nalt, naltsi, dashni. Numërori tipik dardan; ’i - një standarde. Pastaj shkrutesat e foljeve dardane: ‘in = ishin, k’in = kishin. Teksti atëbotë shkruhej natyrshëm edhe me apostrof, sidomaos lidhëzat: n’, t’, por edhe mohorja: s’, s’e, që atëbotë kjo formë ishte standarde. Natyrisht se ka vargje me tekst të ngarkuar e të panevojshëm, gjë që në ribotimet e mëvonshme poeti do t’i lahtojë këto vargje dhe ato dalin në një variant më të kuptueshme, stilistike e artistike. Më vonë lexuesi do të lexojë edhe ndërrim metaforash: p. sh.: trëndefil, do të zëvendësojë me: pergamenë, zemrën e poetit e bën metaforë konkrete - Zef Serembe, zemra - këmbë, metafora - fjalë, jugu i zi - një verë në sqep, si poezi - mes veti, metaforat - alkimi, t’zezë – të zezë, t’zjarrët - të zjarrtë, parasja e ndaluar e Adamit - parajsë e ndaluar, bari nëpër buzë - bari i vjetëm, verërat e thara - verat pa ardhura, kohërat, n’këtë kohë - lulëzimet e fshehta, këmbët që ecin - këmbët që e shkelin, detrat - dete, argumentet – dëshmi etj.

Në disa raste gjejmë edhe disa ndryshime gjuhësore a gdhendje stilistike. Ja ndryshimet, disa emra si: mimoza - bozhur, mumje - mumie. Folje si luhat, do t’i zëvendësojë: t’mbesë - të mbetet, të ngriten - thikohen, të shndërrojë - ta kthejë, symbyllur - symbylluras, ballëra si pikë - pikë në ballë, tërheqin vallet - heqin valle. Poeti bën ndryshime të dukshme, i konverton arketipet religjioze: Adam, Evë, do t’i kthejë: Adem e Havë. Vërehen edhe ndryshime stilistike e gjuhësore, si p. sh. emrat vërima - vrimë, çels - çelës, klloun - kloun, balladë - baladë, lypsit - lypësit, lotë - lot. Foljet: qajë - shajë, t’kthyer - të kthejë, çep - qep, shpienin - shpinin, shitur - e shitën, t’hyrë - të hyjë, vetiu - vetë. Në librat e hershëm përdor edhe apostrofin, si për shembull: n’kohë, t’nxehtë, t’ftohtë, t’urtë, n’vend etj., që nuk zbatohet në gjuhën standarde letrare, por atëherë ishte normë letrare në fuqi, që Prishtina zyrtare e ngre në gjuhë standarde të folmen e Elbasanit, me disa veçanti dardane.

Këto kohët e fundit doli nga shtypi libri i Dr. Sadri Fetiut “Aspekte të studimeve albanologjike” Parathënien e ka përpiluar Dr. Matoshi, Drejtor i Institutit Albanologjik në Prishtinë. Ajo po jepet më poshtë.

PARATHËNIE

Prof dr. Sadri Fetiut është emër i njohur në shkencën shqiptare, por edhe një zë i veçantë lidhur me zhvillimet e përgjithshme kulturore e shoqërore në hapësirën shqiptare. Në 70-vjetorin e lindjes ai vjen në tri dimensione si njëri ndër personalitetet tona me të shquara shkencore, kulturore e shoqërore të dekadave të fundit. Së pari, bibliografia' e tij e pasur do ta shquajë si ndër studiuesit më të dalluar të trashëgimisë sonë shpirtërore e kulturore përgjithësisht, si autor monografish, studimesh shkencore, si mbledhës, përgatitës profesional dhe botues të letërsisë sonë popullore, si njohës të mirë edhe të krijimtarisë sonë autoriale letrare (madje edhe si autor letrar), vlerësues kritik të problemeve e të proceseve kulturore ndër ne (duke e vënë theksin veçmas te deformimet si rezultat i ndryshimeve shoqërore dhe qasjes tendencioze e joprofesionale të qarqeve të caktuara klanore), gjithnjë duke e shtrirë harkun kohor të studimit nga tradita e lashtë popullore te vlerat e

sotme që krijohen në kulturën shqiptare, nga vlerat tona kolektive tek ato individuale; së dyti, aktiviteti shkencor do ta bëjë të dallueshëm në mesin e albanologeve, përveçse si dijetar me kontributet vetjake studimore, edhe si organizator të rrallë të jetës shkencore në Kosovë, qoftë për faktin se arriti ta organizonte vijimësinë e suksesshme të punës kërkimore shkencore në Institutin Albanologjik të Prishtinës për 16

vjet si drejtues i tij në kohët më të vështira (1991-2007), qoftë për faktin se shumica e aktiviteteve shkencore të organizuara, duke filluar nga vitet 90 - të shek. të kaluar e deri më 2007, mbajnë vulën e tij të padiskutueshme si kontribuues kryesor për mbarëvajtjen e tyre; dhe së treti, Sadri Fetiu bëhet

Dr. S. Fetiu, Prof. G. Luboteni, E. Bilali, Sr. Sc., Dr. Xh. Bytyçi

emër i përveçëm në historinë tonë më të re sidomos për jetëshkrimin e tij, i cili është rezultat i zbatimit të parimësisë së tij intelektuale e morale: atë që e mendon e thotë pa ngurrim dhe atë që e thotë e zbaton me konsekuence në jetën e tij, në përballje me vështirësitë nuk i mëson të tjerët si të bëjnë, por vepron me kohë që të tjerët të mësojnë nga shembulli i qëndrimit dhe sakrificës së tij.

Ky portretizim i shkurtër i Sadri Fetiut, përveçse paraqitje e aspekteve me të rëndësishme të jetës dhe të veprës së begatë të tij, i vënë në hyrje të kësaj qasjeje, është edhe njëfarë: prezantimi i përmbajtjes së librit “Aspekte të studimeve albanologjike”, në të cilin autori shfaqet në disa dimensione: studiues i letërsisë popullore dhe asaj autoriale, kritik, gjuhëtar; historian, kulturolog, studiues ndërdisiplinor; drejtues i institucionit shkencor, njohës i problemeve më të mprehta të shkencës si veprimtari me interes kombëtar; kronikan i rrjedhave shoqërore etj. Ndonëse shumë nga këto shkrime janë botuar në kuadër të revistave të kohës, apo edhe të përmbledhjeve të ndryshme e te botimeve të tjera, konceptimi i tyre në një fibër të veçantë, krahas faktit se e jep më të plotë punën shumë planëshe të dr. Sadri Fetiut, njëkohësisht përbën edhe një kronologji të punës së tij shkencore që nisi para më se dyzet vjetësh dhe që, për fatin e mirë të autorit, por edhe të shkencës sonë, vijon edhe sot me një ritëm të lakmueshëm prurjesh. Ndaj, më parë se nderimin e autorit, me botimin e kësaj vepre kemi synuar pasurimin e literaturës sonë për çështje të ndryshme albanologjike. Libri sajohet nga katër tërësi disiplinore të studimeve shqiptare. Ndonëse heterogjen, si në planin e interesimeve të ndryshme ashtu edhe në planin e zhanreve studimore, shkrimore a ligjërimore, libri “Aspekte të studimeve albanologjike” shquhet për koherencën dhe unitetin autorial, sidomos kur është fjala për metodologjinë e zbatuar të shkrimit shkencor dhe për rrjetet shprehëse.

Pjesa e parë e këtij libri trajton letërsinë, sidomos atë autoriale shqipe, si shprehje e interesimit të vazhdueshëm të dr. Sadri Fetiut. Gjejmë aty autorë e vepra të trajtuara të traditës sonë, por edhe autorë bashkëkohorë dhe vepra të dala në dritë viteve të fundit. Kështu, kronologjia e sprovave të tij studimore nis me romantikun Ndue Bytyçi për të vijuar me një autor rrallë të trajtuar sikurse është Sali Butka, por gjejmë të trajtuar edhe autorë e studiues që me shpesh kanë qenë objekt trajtimi ndër ne, sikurse janë Migjeni, Hivzi Sulejmani, Dhimiter Shuteriqi, Mitrush Kuteli, Adem Demaçi, Dritero Agolli, Rexhep Qosja, për të vijuar edhe me autorë që viteve të fundit vijnë me kontributet e tyre letrare, siç janë: Reshat Sahitaj, Behare Rexhepi, Rashid Krasniqi dhe Kosove Rexhe Bala. Në rrafshin e trajtimit shterues veçmas do të dallonim kontributin studimor të autorit lidhur me veprën letrare të Adem

Demacit, ku dalin në pah prirjet sintetizuese lidhur me veprën e këtij autori të ekskomunikuar të letërsisë sonë. Interesimin e Sadri Fetiut e ka zgjuar edhe ardhja në shqip e romanit “Trëndafili i mëngjesit” të autorit të njohur arab Adil Ebu Sheneb. Një dimension tjetër i studimeve letrare lidhet me letërsinë tonë popullore, me vendin e saj në kuadër të letërsisë së gjithmbarshme shqipe, me prezantimin e kësaj letërsie në tekstet tona shkollore, me letërsinë popullore shqipe të Kosovës etj.

Veçmas janë me interes vlerësimet përgjithësuese të autorit Sadri Fetiu që shfaqen si disonancë në raport me prirjen kryesore vlerësuese letrare pikërisht në kohen e mbizotërimit të koncepteve glorifikuese për letërsinë e realizmit socialist. Duke trajtuar personazhin në letërsinë shqipe të kohës, ai me të drejtë, thekson skematizmin si një dukuri e dëmshme, e cila e kufizon dhe e thjeshtëson ndjeshëm karakterin kreativ të letërsisë si art nëpërmjet njëfarë klonimi të personazhit: "i.. veprimet e personazheve thjeshtësohen, ndërsa motivet për këto veprime janë statike, prandaj në veprat e këtilla nuk konceptohet drejt kuptimi i njeriut dhe roli i tij në jetë dhe shoqëri, sepse u jepet përparësi lëvizjeve të tij të jashtme, rrethanave dhe ambientit, ku ai jeton dhe punon, e jo vetë atij si qenie komplekse njerëzore që duhet ta ketë shumë të zhvilluar edhe botën e tij të brendshme. Thënë më shkurt, personazheve tij disa romaneve tona u mungon bota dhe jeta individuale, d.m.th. e përgjithshmja dominon mbi të veçantën."? Pra, pikërisht mungesa e të veçantës, sipas autorit Fetiu, është ndër faktorët që ka sjelle skematizmin në letërsinë tonë, ndërsa qëndrimin miratues të një pjese të kritikes sonë letrare e quan "sociologjizëm që arrin deri në kufijtë e vulgarizimit". 4

Pjesa e dytë e librit përmban qasje të ndryshme folkloristike, duke filluar që nga trajtimet lidhur me llojet e folklorit tonë, me probleme të mprehta të kësaj materieje, pastaj trajtohen fillet dhe disa nga arritjet e folkloristikes shqiptare, personalitetet e shquara të këtyre studimeve etj. Një kontribut me vlerë e përbejnë edhe recensionet lidhur me veprat e rëndësishme të folkloristikes shqiptare, sikundër janë ato të Adem Zejnullahut, Drita Halimit-Statovcit, Arbnora Dushit, Bexhet Asanit etj. Ndonëse kontributet e Sadri Fetiut në fushën e folkloristikes shpërfaqen në mënyrë më të plotë sidomos në studimet e tij monografike, mund të thuhet se, në disa aspekte, kjo materie trajtohet me një nivel të kompetencës së rrallë profesionale, duke u shndërruar në një literaturë të pashmangshme për studimet tona.

Pjesa e tretë e librit “Aspekte te studimeve albanologjike” përmban kontribute të sferës gjuhësore, kulturore dhe historike, të cilat janë refleksione të autorit lidhur me procese, me ngjarje e me fakte kulturore dhe shkencore të botës shqiptare. Katër shkrimet e para të kësaj pjese të librit

trajtojnë çështjen e gjuhës standarde shqipe, kontekstit e krijimit të saj, konsultën e Prishtinës si pararendëse të Kongresit të Drejtshkrimit më 1972, nevojën e zotërimit të kënaqshëm të standardit dhe veçmas vihet në spikame e në thumb të kritikes përpjekja e disa qarqeve për mohimin e kësaj arritjeje të madhe gjuhësore, kulturore e përgjithësisht, ndër më të rëndësishmet në planin kombëtar për shqiptaret. Në njërën ndër qasjet e tij kundër mendësisë çintegruese në botën shqiptare, gjithnjë në temën e 4 Po aty. gjuhës standarde shqipe, dr. Sadri Fetiu, me të drejtë, konstaton me tone të theksuara kritike: "Nostalgjiket e mendësisë së ngushtë krahinoriste, tashmë duhet ta kenë të qarte se njësimi shekullor i gjuhës sonë, madje edhe ky që lidhet me periudhën pas Luftës se Dytë Botërore - pra, me Konsultën e Prishtinës të vitit 1968 dhe me Kongresin e Drejtshkrimit të vitit 1972, ka ecur shumë përpara dhe shqiptaret nuk kanë kohë të kthehen prapa, ta ndalin procesin e zhvillimit dhe njësimit të gjuhës letrare kombëtare vetëm pse dikujt i teket t'i rishikojë "përqindjet e caktuara të përfshirjeve dialektore", e jo tërësinë e pasurisë dhe vitalitetin e zhvillimit të saj. " Dr. Sadri Fetiu, si njohës i veprimtarisë shkencore dhe organizimit funksional të saj, nuk do të qëndrojë indiferent as në rastet kur në hapësirën tonë shfaqen dukuri devijuese dhe prapakthyeke për shkencën shqiptare. Në përbërjen e këtij libri kanë gjetur vend dy qasje kritike që marrin në shqyrtim "reformimin" e institucioneve albanologjike në Shqipëri dhe format e aktivitete të promovimit të albanologjisë, të cilat, sikurse vëren ai, janë më shumë improvizime (pangjyrë) dhe vetëpromovime e vetëvleresime. Gjithashtu në këtë pjesë janë përfshirë edhe katër fjali: të hapjes të mbajtura në aktivitete të organizuara nga Instituti Albanologjik. Fjala është për figura të rëndësishme të botës shqiptare e të albanologjisë, sikundër janë Frang Bardhi dhe Gustav Majeri, por edhe për kontekstin e ekzistimit të shqiptareve në hapësirën ballkanike dhe kontekstin kohor kombëtar të kapërcyellit nga shek. XX në atë XXI. Me interes janë edhe recensionet e autorit për kontributet historiografive e publicistike të Esat Bilalit, veprimtarit të shquar shqiptaro-amerikan dhe njërit nder dijetaret tanë të së sotmes, i cili shquhet për një vetëdije kritike dhe prezantimin e çështjeve shqiptare në anglisht. Një vështrim tjetër me interes është edhe ai për librin prof dr. Fazli Syles, "Vëzhgime dhe kumtime", të cilin e çmon si kontribut të rrallë për kritikën tonë kulturologjike, por vëmendje i kushton edhe botimit të Bibliotekës Ndërkomunale të Prizrenit, të titulluar "Libra të rrallë'', si një përpjekje unike ndër ne për të përfshirë në një vëllim trashëgiminë tonë bibliografike. Kjo pjesë e librit përmbyllet me një tekst interesant që, në fakt, është një bashkëbisedim i autorit të librit me studentë lidhur me rolin kombëtar e shoqëror të studentëve shqiptare dje, sot dhe nesër:

Pjesa e katërt e librit të dr. Sadri Fetiut, në përputhje të plotë me përmbajtjen, titullohet Përvjetore dhe përurime, ku përfshihen kontributet e tij nga aktivitete jubilare dhe përkujtimore, në të cilat autori ka pasur rolin e drejtuesit dhe organizatorit, sikurse edhe një numër i fjalëve të mbajtura në përurimet e veprave të ndryshme letrare, kulturore, publicistike etj. Në krye të shkrimeve të kësaj natyre vjen fjala e mbajtur në jubileun e pesëdhjetë të Institutit Albanologjik të Prishtinës, ndërsa pasojnë fjalet përshëndetëse në aktivitetet kushtuar figurave të dalluara të albanologjisë ndër ne, siç janë klasiket e albanologjisë në Kosovë, akademiket Idriz Ajeti dhe Rexhep Qosja; fjalët e hapjes së aktiviteteve shkencore për Lasgush Poradecin e Faik Konicën, pastaj edhe falë: përkujtimore për studiuesit dhe koleget e tij Bajram Krasniqi e Sefedin Fetiu. I ndodhur viteve të fundit në shumë aktivitete përuruese të librit shqip dhe i ftuar për të dhënë mendimin e tij, dr. Sadri Fetiu ka përfshirë në këtë fibër një numër fjalësh të mbajtura në to. Fjala është për librat e autoreve: Xhemil Bytyçi, Bedri Islami, Bahri Fazliu, Albin Kurti, Rashid Krasniqi etj. Ndonëse të materieve të ndryshme, në këto shkrime shpërfaqet aftësia e rrallë sintetizuese, gjithnjë duke vënë në pah vlerat kryesore qoftë të protagonistit të aktivitetit, qoftë të librit që prezantohet. Fjalët përuruese, sikundër edhe recensionet e tij, nuk janë vetëm të karakterit informues, ndonëse edhe informacioni nuk mungon në to, ngase gjithnjë bën përpjekje që në to të ketë sa më shumë qasje analitike, vlerësime kritike dhe konstatime përmbledhëse, të cilat lexuesin e orientojnë drejt në vlerat, por edhe në të metat, e librit.

Në këtë libër nuk prezantohet thjesht vetëm puna shkrimore e dr. Sadri Fetiut. Në të dalin në pah edhe vlera të përgjithshme të rrugës jetësore të intelektualit veprimtar; të etikes së tij të rrallë. Në shumë raste në zhvillimet e viteve të fundit në boten shqiptare përcaktimi i drejtë nuk ka qenë thjesht një problem intelektual; ishte, në krye të herës, një problem moral. Vlerat intelektuale të dijetareve tanë jo gjithnjë bashkëjetuan me ato morale. Për dallim nga pjesa e intelektualeve oportuniste, shëmbëlltyra intelektuale dhe morale e Sadri Fetiut bashkëjeton dhe vepron njëkohshëm. Zëshëm do ta shprehë pikëpamjen e tij në momentet vendimtare për fatin e kombit, madje edhe atëherë kur ishte kundër rrjedhës mbizotëruese në opinionin tonë publik e përgjithësisht kundër koncepteve politike vendnumëruese të kohës.

Prof dr. Sadri Fetiu, në të shtatëdhjetat e tij, vjen me kontribute të lakmueshme aktuale si pjesëmarrës në aktivitete shkencore në Kosovë dhe jashtë saj. Gatishmëria per t 'i prirë projektit për plotësimin e ribërjen e vëllimeve të trashëgimisë sonë të folklorit letrar, të botuar nga Instituti Albanologjik, është dëshmi e një vetëdijeje të lartë profesionale, por edhe

shembull i rrallë i përkushtimit për kulturën tonë për prezantimin sa më të plotë e më të denjë të saj.

Uroj qe prof dr. Sadri Fetiu të shënojë edhe shumë jubile të tjerë në jetën dhe në punën e tij. Kultura jonë ka nevojë për personalitete të këtilla studimore, intelektuale e morale, të cilat natyrshëm shndërrohen në autoritete e pa pasur nevojë për autoritarizëm.

Prishtinë, shtator 2012 Prof dr. Hysen Matoshi

Fundshënimet:

1. Sadri Fetiu lindi në fshatin Peçan të Therandës më 7.11.1942. Shkollimin fillor e kreu në vendlindje dhe në Therandë, gjimnazin në Prizren dhe Fakultetin Filozofik - Grupin e Albanologjisë - në Prishtinë, me 1965. Gjatë kohës sa ishte në studime (1961 - 1964) ka punuar gazetar për çështje të kulturës dhe të arsimit në Radio Prishtinë, Pas kryerjes së studimeve për 12 vjet me radhë ishte mësimdhënës i gjuhës dhe i letërsisë shqipe në Qendrën Shkollore Teknike "19 Nëntori" të Prishtinës.

Studimet pasuniversitare i vazhdoi në Prishtinë gjatë viteve 1972-1974. Në vitin 1976 e mbrojti temën e magjistraturës "Motivet e veprimit të personazhit në romanin shqiptar të luftës".

Pas fillimit të punës si bashkëpunëtor shkencor në Degën e Folklorit të Insti-tutit Albanologjik të Prishtinës, më 1977, u angazhua në fushën e studimeve të letërsisë popullore. Krahas punës për mbledhjen e materialeve folklorike në shume vise të Kosovës dhe në disa treva të Shqipërisë (Razme, Vrith, Theth dhe Shale), të Malit të Zi (në fshatrat shqiptare të Malësisë së Madhe në rrethinat e Tuzit), e të Maqedonisë (në fshatrat e rrethinës së Kumanovës), ka punuar në përgatitjen për botim të këtyre materialeve, si edhe ka publikuar një numër studimesh nga fusha e folkloristikes shqiptare, duke u përqendruar në mënyrë të veçantë në studimin e baladës popullore shqiptare dhe të llojeve të tjera të poezisë popullore epike dhe lirike.

Disa nga studimet e tij janë botuar edhe në gjuhën frënge në revistat shkencore të Tiranës dhe në rev. "Recherches albanologique" të lAP-it, ndërsa punimet e tij, sidomos ato për poetiken dhe aspektet krahasimtare të baladës popullore shqiptare janë cituar shpesh nga studiuesit shqiptarë dhe të huaj.

Më 1987 në Fakultetin e Filologjisë së Universitetit të Prishtinës e ka mbrojtur tezen e doktoratës "Poetika e baladës popullore shqiptare".

Sadri Fetiu është zgjedhur në të gjithë titujt shkencore, deri në më të lartin - këshilltar shkencor në Degën e Folklorit të institutit Albanologjik. Ka qenë anëtar shumëvjeçar i redaksisë së revistës shkencore "Gjurmime al-banologjike" - Seria Folklor dhe Etnologji, si edhe në redaksitë e botimeve të veçanta të materialeve nga tubimet shkencore të lAP-it. Është zgjedhur gjithashtu anëtar i redaksisë së botimit shkencor "Çështjet e folklorit shqiptar" të institutit të Kulturës Popullore të Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë.

Gjatë karrierës së tij shkencore prej 35 vjetësh ka marrë pjesë në aktivitete shkencore të organizuara në vend dhe jashtë tij, ku denjësisht ka prezantuar arritjet e tij në fushën e kërkimit shkencor, ndërsa në periudhën 1991-2007, dr. Sadri Fetiu barti barrën kryesore të organizimit të të gjitha aktiviteteve shkencore të Institutit Albanologjik.

Duke filluar nga viti 1991 ka qenë ushtrues i detyrës së drejtorit e më vonë për dy mandate radhazi është zgjedhur drejtor i institutit Albanologjik të Prishtinës, duke e kryer këtë detyrë gjatë 16 vjetëve. Nga 8 maji i vitit 2007, me vendim të Ministrisë së Arsimit, të Shkencës dhe të Teknologjisë së Kosovës, është pensionuar. Edhe pas pensionimit është bashkëpunëtor në Degën e Folklorit të Institutit në dy projekte të përbashkëta dhe një projekt individual. 2 Prof. dr. Sadri Fetiu është autor e bashkautor i shume veprave shkencore, letrare, publicistike, sikurse edhe përgatitës i një numri të konsiderueshëm të vëllimeve të fo1k1orit shqiptar të botuar në edicionin e botimeve të Institutit A1bano1ogjik. Veprat e dr. Sadri Fetiut, sipas viteve të botimit:

1. Këngë popullore të Rilindjes Kombëtare (bashkë me dr. Shefqet Pllanen dhe mr. Rrustem Berishen) lAP, Prishtinë, 1978;

2. Romani shqiptar i luftës, Redaksia e Botimeve"Rilindja", Prishtinë, 1979;

3. Ninulla, IAP, Prishtine, 1982;

4. Këngë dhe lojëra të fëmijëve, lAP, Prishtine, 1983;

5. Poetika e baladës popullore shqiptare, IAP, Prishtinë, 1987;

6. Këngë kreshnike II, lAP, Prishtinë, 1991 (bashkë me dr. Rrustem Berishen dhe dr. Adem Zejnullahun);

7. Rizah Bllaca - Këngë popullore, J dhe II, lAP, Prishtinë, 1997 (bashkë me dr. Rrustem Berishen dhe mr. Jahir Ahmetin);

8. Vargje satirike (përmbledhje vjershash), Dija, Prishtine, 1998;

9. Balada popullore shqiptare - Aspekte krahasimtare, IAP, Prishtine, 2000; 10. Udhëkryqet e Kosovës, (përmbledhje artikujsh dhe recensionesh) Elta BS & Artini, Prishtine, 2005;

11. Këngë popullore historike, v. I, II, III dhe IV, IAP, Prishtinë, 2007, (autor i parathënies dhe bashkautor me Rrustem Berishen, Fazli Sylen, Adem Zejnullahun dhe Jahir Ahmetin). 12. Folkloristike, lAP, Prishtinë, 2009).

Vëllimi Aspekte të studimeve albanologjike është vepra e tij e radhës qe po botohen për nder të 70-vjetorit të lindjes së tij.

3 Sadri Fetiu, Disa veçori karakteristike të personazhit të romanit shqiptar të luftës, botuar në revistën "Gjurmime albanologjike", seria e shkencave filologjike, nr. 8, Prishtinë, 1979.

Shënim*:

Dr. Matoshi, duke vlerësuar veprën e re të Dr. Sadri Fetiut, “Aspekte të studimeve albanologjike”, e ka ndriçuar mjaft mirë jo vetëm veprën, por edhe jetën e tij me rastin e 70 vjetorit të lindjes së tij. Megjithatë, edhe unë do të hedh pak dritë për një çast për jetën e veprimtarinë e Dr. Sadri Fetiut në gjimnaz të Prizrenit, me që të dy kemi qenë nxënës të atij institucioni në ato ditë të vështira për kombin, ndonëse Sadriu ka qenë një vit pas meje.

Sadri Fetiu, në përpjekjen e tij për t’u arsimuar, ka bërë therori të mëdha. Ai vinte prej Peçani të Therandës në gjimnaz me kushëririn e tij, shpesh në këmbë. Trupërisht ishte pak si i bërë, por jo i gjatë dhe i veshur me rroba të papërpunuara. Mbase edhe me këpucë të vjetruara. Flokët i kishte të shkurtra. Por ishte me sy të mprehtë si të skifterit, me mendje të kthjellët dhe me fytyrë serioze me plot besim. Dukej se asgjë nuk kishte rëndësi për të, pos gjakimit për t’u shkolluar. Për këtë më së shumti e merrte bukën për një javë në strajcë nga fshati dhe mbase flinte në një dhomë, nëse jo në një han; me shumë shokë. Megjithatë në mësime ishte i fortë.

Këto kushte kanë pas bërë që Sadriu ta tërhiqte vëmendjen time, që isha një vit para tij dhe tashmë, pas afër tetë vitesh në Prizren, jo vetëm nuk më quanin me përbuzje “çyle”, por as hajdut nga Luma, sepse pas kaq vitesh, me sjellje shembullore dhe me mësime të arritshme u ishim imponuar. Edhe Sadrriu me shumë shokë të tij më shikonte si i tillë. …. Por duket se edhe një force e fshehur punonte në këtë drejtim. Si babai i tij ashtu edhe imi ishin vrarë nga pushtuesi…

Por ajo që na afroi më shumë ishte mendësia e përbashkët për qëndresë ndaj gëlltitjes së “vëllazërim bashkimit”. Një ditë gjatë vitit 1958, serbët e gjimnazit kishin vendosur të mbanin një orë letrare. Ata e kishin konceptuar atë si të përbashkët, sigurisht se për të forcuar kancerin e “vëllazërim bashkimit”, dhe kishin kërkuar nga unë që t’i ftoj edhe shqiptarët e gjimnazit për të marrë pjesë. Por ne nuk donim që të mbanim orë letrare të përbashkët.. Megjithatë unë duhej të shkoja atje, por Sadriut i thash që ai me shokët e tij të klasës, Xhemilin, Kolën dhe të tjerë të mos vijë në orën letrare serbe. Kur shkova atje, profesori i serbishtes, një njeri i sëmurë jo vetëm trupërisht, por edhe shpirtërisht, mbase nga shovinizmi, më pyeti se “ku janë tuajt”. I thash se nuk e di. Kërkova që të presim edhe pak. Priti edhe pak dhe ia filloi punës:

Për habi, me sa di, kjo punë nuk u bë problem politik dhe unë nuk e di se pse. Pas disa ditësh, Sadriu me shokët e tij bëri një shpallje duke lajmëruar për mbajtjen e orës letrare shqip. Ajo u zhvillua pa probleme. Për këtë ndihma kishim nga Prof. Gani Luboteni dhe nga Prof. Qazim Berisha.. Një herë, nuk më kujtohet koha, i pritëm edhe poetët dhe prozatorët nga Prishtina në gjimnaz. Pastaj ora letrare vazhdoi ashtu jo vetëm kur isha unë në gjimnaz, por edhe pas largimit tim, me interesimin e Sadriut, ndonëse zelli ishte i pakët në gjimnaz, me që shumicën e nxënësve e përbënin qytetarët, të cilët nuk çanin fort kokën për shqipen dhe…e cila nuk ishte në “mode” atëherë.

Në këtë përvjetor të 70-të të lindjes së Prof Dr. Sadri Fetiut, jo vetëm e kujtoj me nderim vëllazëror që nga jeta gjimnaziste, por edhe i uroj nga gjithë thellësia e zemrës edhe shumë e shumë vite të tjera jete dhe me shumë e më shumë vepra në të mire të kulturës dhe shkencës shqiptare!

E: Bilali

MOTIVE KURBETI

Esat Braha

Krahina jonë Luma njohu mërgimin politik. Gjatë pushtimit turk., shpërnguljen masive të popullsisë pas vdekjes së Skënderbeut. Ndodhi kështu me vilasit, qytetarët e Vilës, në zonën e Bushtricës.

Historia dhe legjenda në shumë pika përafrohen. Sipas gojëdhënës Ahmet Bej Kuka,4 ushtarak i lartë, në fillim të shekullit XVII, ndërmori një ekspeditë

ndëshkimore, duke djegur, prishur e shkatërruar qytezën e Vilës, me dy kala. Thuhet se banorët ikën në Kalabri, tek Arbëreshët.

Nga ajo kohë s’janë ruajtur këngë, veç disa tregime të copëzuara (fragmentare). Të moshuarit tregojnë se në Luftën e Dytë kishin njohur ushtarë italianë (kalabrezë) me mbiemrin “Billa”

Gjurmët e historisë dhe të lavdisë së popullit lumjan mbetën të gjalla në toponimet e shpërndara në të katër anët e krahinës.: gradisht, hisar (kështjellë turqisht), kala, qytet, qytezë, vilë etj.

Edhe mërgimi ushtarak, e shkuara nizam për Turqinë, preku jetën e malësorëve si një dukuri dëmprurëse brena harkut kohor 1843 – 1912. Folklori, veçanërisht lirika popullore pasqyroi me art e me ndjenjë vuajtjet e gjithanshme të nizamëve dhe të familjeve të tyre: mendore, shpirtërore dhe trupore. Në botimet folklorike këto krijime i gjejmë në rubrikën “Këngë e vaje të nizamëve”.

Në gjithë veriun e Shqipërisë dëgjohet kënga: – Ju nizamët e Shqipnisë,/ ç’po kërkoni Rumelinë?/ A u ka ra kund malli i shpisë?/ Au ka ra malli n’shpi me shkue?5

4 Populli e kujton këtë renegat me emrin “Kukli Begu”

Esat Braha

Duke praktikuar metodikën e punës kërkimore kam mundur të zbuloj në Bicaj një motërzim tepër interesant të një kënge nizami. Për këtë e për shumë të tjera, mirënjohja dhe nderimi i përkasin gruas me kulturë e me traditë nënës së madhe lumjane Zylfie Braha.

Nga goja e saj, gurrë e pashterrëshme, shënova këngën me 20 vargje. Ia vlen të përmenden katër vargje, që ngërthejnë në tablo rrëqethëse nga jeta e mërgimtarit. – Kush e (ko) ka t’zezën nanë,/ s’e lonë (lanë) lott buk’ me granë/ kush e ko (ka) t’zivin babë,/ s’e lonë lott me granë darkë!

Arti i madh mishëron ide të mëdha. Mijëra fije e lidhin ngushtë djalin e ri ,ushtar në dhera të largëta, me prindërit e lënë në atdhe. Për nënën u bie ndër mend sa herë shtrohet buka, tri herë në ditë, babën e kujtojnë vetëm nji herë. Vëmë re një figurë letrare me peshë në poezinë popullore, shkallëzimin zbritës (deshendent).

Përfundoj analizën e krijimit të papërsëritshëm duke dëshmuar se i kam provuar në vetvete ndjena e atij, që detyrohet të qëndrojë disa vjet larg prindërve. U them sinqerisht lexuesve dhe studiuesve: babanë e kam dashur shumë, nënën shumë e më shumë..

Me që tema na lejon, pa i imtuar (dalluar) gjërat, po flasim dy fjalë dhe për këngën aq të popullarizuar “Ç’i kam hipë vaporit javash e javash”, e cila jepet shpesh nga “Radio Kukësi”.dhe nga televizioni privat i Lutfi Meçkës, i cili punon prej vitit të kaluar.

Duke lundruar nëpër dete, ushtarët e perandorisë e kishin mendjen në atdhe, te nënat dhe nuset e reja, mbetur si të veja. Bukur gërshetohet në këngë motivi i dashurisë me atë të kurbetit. Po të zgjatemi pak, dalim te melodia e përmallshme e këngës tjetër nizame “Vin pampurat (vaporët), moj nanë, për rreth detit”.

Në Lumë, pa dyshim, më tepër i këndohet mërgimit ekonomik. Nevojat e jetesës i degdisin lumjanët në Greqi, në Turqi dhe në vise të ndryshme të Ballkanit. Si blegtorë me famë, ata praktikonin shtegtimin sezonal, largimin e përvitshëm, me tufat e dhenve. S’është rastësi, që gratë lumjane u bënë krijesat e ekzekutueset e kryeveprës së lirikës popullore shqiptare, këngës së përvajshme “Moj fusha e Korabit”.

Kjo perlë që u kushtohej kurbetlinjëve s’u hiqej prej goje brinjëve në rrugën e mundimeve.

5 Kënga popullore lirike (për nxënësit e shkollave të mesme), Tiranë, 1977, f. 7

Çobanët e Lumës ia nisnin këngës në breg të Vardarit e e mbaronin në dyert e Selanikut. Studiuesi Fejzulla Gjabri nga Bushtrica, e analizoi këtë njësi folklorike në shkrimin “Vlerat e një kënge”6 Për ilustrim ai sjell edhe tekstin e plotë me 133 vargje.

E gjatë kënga. Të gjata dhe të panumërta vuajtjet e malësorëve.

Zakonisht mërgimtarët ktheheshin në pranverë, para ditës së Shëngjergjit. Ditës së fitores përfundimtare mbi dimrin e egër. Jo me kot malësorët e Pukës thonë: “Shëngjergji plak e bie (e qetë) verën. Me dajak (doemos).

Luma ka krijuar disa këngë për festën pranverore të Shëngjergjit, lidhur me pargjithshmërisht me kurbetin. Të plotë e këndojnë vajzat e gratë bicjane – Kur vëje (të vijë) Shëngjergji,/ ven i mëjri e i keqi,/ i mëjri le të vëjë,/ i keqi le t’rrëje,/ i mëjri le t’duket,/ i keqi le t’hupet!

Në Topojan dëgjohet varianti: - Kur t’vëje Shëngjergji,/ vajn gjrumllaqët prej gërbeti gjrumllaqët, gurbetlinjtë, gërmuq, me tesha në shpinë, të krrusur nga pesha e plaçkave). Në Turaj kam mbledhur një këngë kurbeti humoristike: - Kukreki7 të dola, budalla to ardhë; /kukreki to shplue (duke shpaluar, qelur, lulëzuar), / budalla to shkue!

Këngëtari përrallet me ata që s’ia dinë kurbetit, i rreh me trëndafila, me fjalë përqeshëse. Populli të gjykon dhe të kritikon. Po të goditi ai, bar e magji s’të shëron.

Kurbeti ka kohën e vet. Budallasë, i përgjykueshmi, tipi përtac, që s’ecën me hapin e kohës, vjen para shokëve dhe shkon pas tyre, pa kohë, kur të tjerët kthehen faqebardhë.

Pas shpalljes së pavarësisë, barinjtë e Lumës shkonin në Tiranë, Durrës,, në ultësirat bregdetare. Ata që ishin të varfër me 20 -30 delet e veta, lypnin hyzmeqar te pasanikët e ruanin tufat e pronarëve me 200-300 dhen (krerë).

Fshatarët e Kalasë së Dodës (8 fshatra), motit merrnin udhët e kurbetit deri në Stamboll. Edhe sot atje gjinden paraardhësit e mërgimtarëve të parë nga Cereni, Radomira, nga Bicajt, Përbreg e ndonjë fshat tjetër të rinjtë shkonin e punonin në Greqi, të cilën e quanin “Junan”. Disa kryenin punë bujqësore. Hapnin toka të reja për vreshta, bënin qilizmë, lëronin e mbillnin, korrnin e vilnin prodhimet. Ata që shqembnin, çelnin toka buke thirreshin “çapaxhinjë a kazmaxhinjë”.

6 “Kultura Popullore”, Tiranë 1990/1; viti XI (21), f. 213-217.

7 Një lloj druri që lulëzon i pari në pranverë.

Mërgimtarët në vise të huaja i përvëlonte malli i pashuar i atdheut. Në Lumë kohë pas kohe ka patur mërgimtarë politikë, ushtarakë dhe ekonomikë. Shembull konkret kemi rastin e vitit 1912. Atëherë për t’i shpëtuar rrezikut serb u larguan nga Bicajt Sheh Alia dhe do të familjes. Së Mulla Ukës (prej të parëve të Qamil Hoxhës). Të cilët u vendosën në Turqi.

E dhimbshme qe braktisja e Shqipnisë prej nacionalistëve pas vitit 1944, kur te ne u vendos diktatura më e egër, regjimi gjakatar komunist.

Sa më larg që të jetë, aq herë i shtohet malli i atdhetarit për vendin e njerëzit, për natyrën e shoqërinë. Duke kaluar një jetë në mërgim, shqiptari mallëzohet (përmallohet) të piqet me një bashkëkombës, të shohë një pamje të vendlindjes, të prekë gurin e drurin e tokës mëmë.

Mërgimtari i mjerë, ndërmjet vetes e atdheut vinte shpendët shtegtarë, dallëndyshen, lejlekun e të ngjashme, lajmëtarët e pranverës.

Në krijimtarinë artistike,të Lumës kurbetçiu bisedon me lejlekun, shpendi i rrallë, duke e lutur të bahet zëdhënës e përçues i shpitit e ndjenjave më të thella njerëzore.

Folkloristja fisnike, Z. Braha, me kujtesë mahnitëse, recitonte fjalët e këngës së çuditshme: “-,Lelek, lelek, falmeshnet hallës s’Alisë e derës s’avlisë,/ derës s’avlisë e derës s’oborrit,/ ene macës e maçorrit,/ ene viçit e mëzorit!8.

Prej asaj kohe përdoret shprehja gjuhësore: - Ka mbetur dikush si leleku në Zbor! (në fushë të Nangëve), kuptohet njeriu i vetmuar, mërgimtari, hallexhiu, i mbuluar prej halleve.

8 Mëzatit, mëzatokut, mëzatorit.

L E T Ë RMuharrem Bajraktari 8 Ave. Mareshal Foch Bruxelles 3000. Belgique

Shumë i dashtuni Esat,

Mora letrën t'ujë s'bashkut me photographinë e nipavet dhe u gëzova shumë per mirë gjendjen t'ujë familjarisht, gjith'asht dhe na qi të gjithë mirë jemi me shëndet.

Ndonëse vonë keni ba mirë që më keni njoftue përsa ka botue episkop Fan Noli në faqet 122-123 të librit të tij titullue “Fiftieth Aniversery of Albanian Churrch in America”. Përsa asht botue kunra meje e Fiqri Dinës, nuk i përshtatet aspak së vërtetës, sepse në atë kohë nuk asht qenë askush në gjendje me çarmatosë mue dhe Fiqri Dinene. Perssonat qi shënon Noli se kanë veprue kunra nesh janë qenë njeni n/toger e tjetri aspirant, as qi kanë pasë mundësinat me komandue reparte ushtarake të konsiderueshme.

Me Episkop Nolin qysh në fillim jemi qenë kundërshtue politikisht për arsye të mbrendshme partiake e mbasandej në vazhdimin e kryengritjeve të Qershorit e të Dhetorit 1924 për çashtje kombëtare e programe politiko-ideologjike. Ai ka publikue disa herë artikuj kundra meje në fletoren “Dielli”, kurse unë nuk u jam përgjegjë publikimeve të tija, sepse nuk permbajshin asgja me randësi, vetemse, kritika të pa themelta, shpifje e tashma qi ka publikue në librin ka nji karakter qi mund të konsiderohet dhe ndoshta meriton me i dhanë përgjegje, por, tujë e ditë se Episkop Noli ka ndrrue jetë, më duhet me qenë prudent, por, me gjith'ketë, librin duhet t'a rujshë.

Ka njaft argumenta per t'i përgjrgjë botimit, se siç dihet botnisht Noli ka kryesue qeverinë shqiptare diktatoriale në vjetin 1924, politika e veprimet e asaj Qeverie janë qenë konsiderue të damshme e shpekuluse dhe kundra interesavet kombetare qi kanë rre pupullin dhe shtetin.

Episkop Nolin, duket se e ka pasë prek thellsisht kanga popullore qi vijon: “more Fanol he ... ndal se t'a djeg me f'lakë të martins...”

Ket'her me kaq, merrni s'bashkut me Neshatin, Qemain e familjarisht të falat e perqafimet e mia e familjarisht, i jueji,

M. Bajraktari ()

DY DRINAT (15)E PËRKOHËSHME SHKENCORE

DHE KULTURORE

Botues: Essat dhe Muharrem Hamz Bilali

E mail-i: Lumkos@verizon.net

U shtyp në shtypshkronjën:BAF/2 Prizren

Formati:140mm X 210 mm

Realizimi kompjuterik:Berat Batiu

E-mail: revista_fidani@hotmail.comTel: +377 45277633

Doli nga shtypi:Tetor - 2013

Dy Drinat #15

Documents

dy - edge.edx.org

d d ¡-d-s∞ ¡-dy–s r-d r-dy dy–s

Dy cseminario alumno

· 2021. 1. 15. · Police (Dy SP) in NIA on deputation/ absorption basis. Nominations are invited for the posts of Deputy Superintendent of Police (Dy. SP) on deputation/ absorption

Initiative #1 Statewide Accountability Approach · 2018. 11. 15. · Statewide Accountability Framework Percent of DSRIP Funding At Risk for Performance DY 1 DY 2 DY 3 DY 4 DY 5 0%

LP6-dy / LP6-dy-CVP-S LP8-dy / LP8-dy-CVP-S LP38-dy / LP38 ... · LP Parte prima - NORME PER L'UTILIZZATORE FUNZIONAMENTO ED USO La macchina è UNA LAVAPENTOLE/OGGETTI DI TIPO INDUSTRIALE

PYROSPOT DY 10G/DY 10GV - DIAS Infrared GmbH · PYROSPOT DY 10G/DY 10GV Pyrometer für Anwendungen in der Glasindustrie Überblick Digitale Pyrometer mit RS-485-Schnittstelle

Manual de instruções - proceq.com · SIA 281/3 Camadas de betume Teste da força de aderência dia. 50mm 300 +/- 15 N/s (DY-206, DY-216 recomendado para superfícies elásticas)

tknOlOjI dy mhwn kdm kYimst dy nzrIey nwl

Dy drinat 17 2015

DY diplomaessay

· Asst. Genera Manager Asst. General Manager Present Desi nation Dy, General Manager Dy. General Manager Dy. General Manager Dy. General Manager Dy_ General Manager Grade on Promotion

General Model DY Specificationsappliedmc.com/content/images/Vortex-DY.pdf · 2008. 10. 1. · Model DY-D, DY-E Integral Type Model DYA Remote Type Converter Model DY-N Remote Type

Clinical Skills 1 Dy 11 15 01

(r) a${-dy...(r) a${-dy ... g) e $

PYROSPOT DY 10L/DY 10LV - DIAS Infrared GmbH · PYROSPOT DY 10L/DY 10LV Pyrometer für industrielle Anwendungen Überblick Digitale Pyrometer mit RS-485-Schnittstelle Merkmale

DY 20L Manual

SLOPE FIELDS ASSIGNMENT #15 NAME 1. - WordPress.comSLOPE FIELDS ASSIGNMENT #15 NAME_____ 32 6. 1 dy x dx =+ 7. 2 dy y dx = 8. dy y dx x = − 9. At right is a slope field for the differential

Curso0 dy u_bn_0809

Specifications 075F-dy 01F-dy Optional SERIE