TÜRK EĞİTİM TARİHİ 10 -...

Dr.Öğr.Ü.M.İsmailBağdatlımismailbagdatli@yahoo.com

TÜRKEĞİTİMTARİHİ10

Osmanlı’daMatbaa

MatbaatekniğibildiğimizüzereUygurlartarafındanbulunmuştur.

Fakatbugeliştirilmemişunutulmuştur.

OsmanlıülkesindekiazınlıklarmatbaayıdahaönceAvrupa’danalarakkullanmışlardır.

İlkdefaYahudiler,İspanya’dakizulümdenkaçaraksığındıklarızamanberaberlerindekimatbaayıİstanbul’agetirmişlerdir.(1492)

Ermeniler1567’de,Rumlar1627’deyineİstanbul’damatbaalarınıkurmuşlardır.

Osmanlılarise1727’dematbaayıkullanmaya

başlamışlardır.

Osmanlıniçindahaöncebuyararlıtekniğikullanmadı?

Bukonudailerisürülensebeplerşuşekilde

özetlenebilir:

FuadKöprülüşöylesöyler:

“Türkleruzunmüddetİstanbul’daazınlıklarınaçtığımatbaalarailgisizkaldılar.Cahilve

mutaassıpmedreselilerheryenilikgibibunudadineaykırıbirbidatsayıyorlar,birçoklarıdabu

yeniicadınkendimaddimenfaatlerinedokunacağındankorkuyorlardı.”

Matbaanındineaykırıgörülmesivetaassupbukonudaçokçailerisürülengörüşlerarasındadır.

Tabibukonudakidüşüncelerintarafsız

olduğunusöylemekdemümküngörünmemektedir.

İstanbul’dageçimlerinikitapçoğaltıp,yazıyazmaklasağlayançoksayıdahattatve

müstensihinekmeklerindenolmamalarıiçinalınmaması.

Genelolarakkitaba,kaleme,kağıdaözellikleKur’an’aduyulansaygısebebiilekitapçoğaltma

işininelleyapılması.

Bunundahasevapvesaygıilebağdaşanuygunbiryöntemolarakdüşünülmesi.

Yazmaeserlerinçokdahagüzelvegözalıcıolmasısebebiilebasılıkitaplaratercihedilmesi.

Elleyazılankitaplarındahagüvenilirsayılması.

AzınlıklardanbirşeyiörnekalmanınOsmanlıgururunayedirilememesi.

18.YybaşlarındaOsmanlıyöneticiveaydınlarınınbirkısmındabirzihniyetdeğişikliğigörülmeye

başlanmıştır.

1683’teOsmanlılarViyana’yıikincidefakuşatmışlarfakatbozgunauğramışlardır.

ButarihtensonraOsmanlılarAvrupalının

sanayidevesavaştaüstünlüğünükabullenmişlerdir.

Dolayısıylaartıkeskigörkemlidönemlerinicanlandırmafikrinibırakıp,Avrupa’yıtaklityoluilebazıyenileşmehareketlerinegirişmegörüşünü

benimsemeyebaşlamışlardır.

III.Ahmed’insaltanatının(1703-1730)son12senesine“laledevri”denilmiştir.

BudönemVenedikveAvusturya’yaönemli

topraklarınbırakıldığıPasarofçaAntlaşmasıilebaşlar.

Osmanlıyöneticiveaydınlarıbudönemdebarışa

sıkısıkıyabağlanmışlardır.

SadrazamNevşehirliDamatİbrahimPaşabatıyıvedoğuyubilim,kültürvesanataçısındandahaiyitanımayayarayacakçalışmalarabaşlamıştır.

1720’deYirmisekizÇelebiMehmetEfendi’yiParis’eelçiolarakgönderirkensiyasigörevinindışındaFransa’nıngelişmesiniveeğitiminiiyiceanlayıpuygulanabilirhususlarıbildirmesinideistemiştir.

BazıdoğuklasiklerininTürkçe’yekazandırılması

içinbirçeviritopluluğudaoluşturmuştur.

YirmisekizMehmetÇelebiParis’te(1720-1721)…

Laledevrindeİstanbul’dazarifköşkveçeşmeleryapılmış,bağvebahçelerdezevkveeğlence

alemleribaşlamıştır.

Artıkyükselmedönemindekigazavecihadilkesitoplumucanlandıranvehareketegeçirenbirilke

olmaktançıkmıştır.

ŞairNedim’in“yiyelimiçelimkamalalımdünyadan”mısrasıbudöneminanlayışınıbizeyansıtmaktadır.

İstanbul’dabiravuçkimsezevkdolu,tasasızbirhayatgeçirirkentoplumsefaletveacılarladolu

birhayatsürmektedir.

Matbaaböylebirdönemdeortayaçıkmıştır.

MatbaayıOsmanlılarasokanMacarasıllıİbrahim

Müteferrika’dır(1674-1745).

Müslümanoluşuhakkındaçeşitlianlatımlar

bulunmaktadır.MacarbiryazarolanKatolikRahibi

Karaçun’unanlatımlarıuzunsüredoğrukabuledilmiştir.

Karaçun,İbrahimMüteferrika’nınpapazolmakistediğinibusebeplekolejdeokuduğunufakat18

yaşlarındaOsmanlıelineesirolarakdüştüğüyoksulolduğundandolayıkendisiiçinkimseninfidyeödemediğiniköleolaraksatılıpçokeziyetçektiğinieziyetlerdenkurtulmakiçinmüslümanolduğunuvebuşekildehürriyetinekavuştuğunu

belirtmektedir.

1962senesindeNiyaziBerkesbuiddialarıeleştirmişvebunlarınartniyetliolarakyazılmışhayalürünü

ifadelerolduğunubelirtmiştir.

İbrahimMüteferrikaKatolikliğinamansızbiçimdekarşıolduğuProtestanlığınUnitariankilisesinebağlı

idi.Bunlarİsa’nıntanrılaştırılmasıgibikonularısaçmabuluyor,vicdanözgürlüğügibiilkeleri

savunuyorlardı.

Müteferrika’nınilahidinlerikarşılaştırmış,Katolikliğinbaskısıaltındakaldığındandolayıİslâm’ı

kurtuluşolarakgörmüşolmasımuhtemeldir.

İbrahimMüteferrika’nınnasılmüslümanolduğunailişkinkesinbirbilgielimizdebulunmamaktadır.

FakatMacarkaynaklarınşüpheliolduğusöylenebilir.

İbrahimMüteferrika,öncedenbildiğiMacarca,Yunanca,Latince’denbaşkaTürkçe,Arapça,Farsça

daöğrenmiştir.

“Risale-iİslamiyye”adındaKatoliklikvePapa’yaşiddetlihücumlarıiçerenbirkitapçıkyazmıştır.

SadrazamDamatİbrahimPaşadeğerinianlayıponu

himayesinealmıştır.İstanbul’davefatetmiştir.

İbrahimMüteferrika,basımsanatınınyararlarıkonusunda“Vesiletü’t-Tıbaa”başlıklıbirgerekçekalemealıpSadrazamDamatİbrahimPaşa’ya

sunmuştur.

BurisaleVankuluLûgatı’nıngirişindebasılmıştır.

Beşsayfalıkrisaleşunlarıihtivaetmektedir;

MuseviveHristiyanlarınbaşlangıçtadinikitaplarınadeğerveripsaklamaktaveyaymaktakayıtsızkaldıkları

busebepledinlerininbozulduğunaişareteder.

Cengiz,Hülagugibikişilerinkitaplarıyaktırdıklarınınehirlereattıklarınıifadeeder.Yineİspanya’daHristiyanlarınMüslümanlardankalankitapları

yaktıklarınıifadeeder.

Hattatlarınkitapyazmaveçoğaltmaktakigevşekliklerindenbahseder,hacimlikitapvelügatları

yazmaişinepekkimseningirmekistemediğini,girenlerindeçokçahatalıyazdıklarınıbelirtir.

Basımsanatınındabirnevikitabetolduğunubelirtir.

Kitaplarınçoğalıncaucuzlayacağını,busayedeöğretimin

kolaylaşacağını,ülkeninkalkınacağınıbelirtir.

AvrupalılarınArapça,Farsça,Türkçekitaplarınkıymetinibilerekbastırdıklarını,fakatbunların

yanlışlarladoluolduklarınıifadeeder.

Ayrıca“mağribhattı”ilebasıldıklarındandolayıyazılarınıngüzelolmadığınıvurgular.

Fakatilerideerbabınıbulupbukitaplarıdahagüzel

basabileceklerinivebunlarıİslâmülkelerinegönderipparaçekebileceklerinidolayısıylabuişionlara

kaptırmamakgerektiğini,herşeydeolduğugibibasımsanatındadailerigidilmesiicabettiğinisöyler.

Sonolarakda,Fıkıh,Tefsir,Hadis,Kelâmkitaplarıhariçlûgât,tarih,tıp,hikmet,heyet,coğrafyavs.

kitaplarınbasılmasıiçinpadişahtanferman,şeyhülislâmdanfetvatalepeder.Vebasımprovalarınınyapılmasıdüzeltilmesiiçinbazı

kişileringörevlendirilmesiniister.

1720-1721yıllarıarasındaParis’teelçiolarakbulunanYirmisekiz

MehmetÇelebi’ninoğluSaitMehmetEfendiParis’tematbaaları

görmüşveİstanbul’damatbaaaçmakdüşüncesi

iledönmüştü.

BusebepleodaİbrahimMüteferrikaileberaber

çalışmıştır.

İbrahimMüteferrika17kitapveçoksayıdaharitabasmıştır.

İlkbastığıkitapikibüyükcilttenoluşan“Vankulu

Lûgatı”dır.

Cevherî’nin(1010)Arapça’danArapça’yahazırlanmış“es-Sıhah”isimlilûgatınınTürkçe’yetercümesidir.ÇeviriyiMehmetbinMustafael-Vanî

(VankuluMehmetEfendi)(1590)yapmıştır.

1.Cildi666,2.cildi756sayfadır.

1000nüshabasılmıştır.Öğrencilerdüşünülerekılımlıbirfiyatkoyulmuştur.

Fiyatolarakbelirlenen35kuruş,birustanınyaklaşık

105günlükkazancınaeşitbirmiktardır.

Basılıkitabınfiyatıbuolursaelyazmasınıonagöredüşünmeklazım.

BuOsmanlınıneğitim-öğretimdegerikalmasının

oldukçaönemlibirsebebidir.

Klişeler…

Dizgi…

İlkbasılankitaplararasındaArapça-Türkçe,Farsça-Türkçesözlükler,

Naima,Raşid,ÇelebizadeAsımgibitarihçilerineserleri,

KâtipÇelebinin“Cihannüma”isimlicoğrafyaeseri,

Amerika’nınkeşfihakkındaresimli“Tarih-iHind-iGarbî”

isimlibireser.

KatipÇelebi’nineserlerinebirçokdeğerliharitaeklemişbastığıeserlereönsözler,açıklamalar,eklerkoymuştur.

VankuluLûgatı’nınilksayfaları…

Cihannuma’dansayfalar…

Cihannuma’dansayfalar…

İbrahimMüteferrikasadecebirmatbaacıdeğilaynızamandabirfikiradamıidi.

Hristiyanlığakarşıeleştirileriniyönelttiği“Risale-i

İslamiyye”iimlibireserive

SiyasetnameözelliğitaşıyanveI.Mahmud’untahtaçıkmasındansonrapadişahasunduğu

“Usûl’ul-HikemfîNizami’l-Ümem”isimliikieseribulunmaktadır.

İkincikitabınımatbaadabasmıştır.

Türkeğitimtarihiaçısındanmatbaa

Avrupa’danyaklaşık300senesonraalınmıştır.

Avrupa’daJohannesGutenbergtarafından1450yılındailkmatbaakurulmuştur.

Özelliklesosyalvekültirelsebeplerleyaşananbu

gecikmeOsmanlıeğitimvebiliminingerikalmasınasebepolanetkenlerdenbiridir.

OsmanlıDevletindekiazınlıklarTürklerdençokdahaöncematbaayıAvrupa’danalarakdin,sözlük

vedilgibikitaplarınıbasıpçoğaltmışlardır.(İspanya’dangelenYahudiler1492)

ÖzelliklebualandakitaplarınıyaygınlaştırdıklarıveokullarındaokuttuklarıiçinazınlıklarınbenliklerinikorumanoktasındaOsmanlılarınhoşgörüsüyanı

sıramatbaadaönemliolmuştur.

İlkbasılankitabınmedreseöğrencilerininçokkullandığıbirsözlükolmasıdaeğitimtarihi

açısındanönemlidir.

İlkbasılaneserbirokulkitabıolmuştur.

Nitekim1729’dabasılanilkeser70seneiçindeüçdefadahabasılmıştır.

BunlarilkkitabıseçmedeİbrahimMüteferrika’nın

nekadarisabetliolduğunugösterir.

Kitabınfiyatıdaöğrencilerinfaydalanabilmesiiçinodöneminşatlarınagöreucuzolaraktespit

edilmiştir.

Bundanmaddifaydasağlamakyerinetoplumyararınıngözönündebulundurulmasıoldukça

önemlibiryaklaşımdır.

İlkbasılankitaplarındinîdeğildemüsbetvesosyalbilimleralanındaolmasıOsmanlılarayenifikirlerin

girmesinikolaylaştırmıştır.

Dinîkitaplar1803’tensonrabasılmayabaşlamıştır.

1776’danitibarenaçılanokullarveTanzimatdönemindemedresedışındaaçılmayabaşlanansivilokullarınderskitaplarınısağlamaihtiyacımatbaalarıngelişmesineve

yaygınlaşmasınasebepolmuştur.

İbrahimMüteferrikaveSaitEfendi’ninkurduğumatbaadevletdesteğiilekurulmuşözelbirmüesseseidi.

İlkresmiDevletMatbaası1796ve1802senelerinde

geometriöğretmeniAbdurrahmanEfendi’nindenetimialtındakurulmuşvebirkısmısonradanMillîEğitim

Basımeviolarakgelişmiştir.

Kitapbasımızamanlatoplumdabilgibirikimininartmasınıvekültürdüzeyininyükselmesini

sağlamıştır.

Matbaanınkuruluşundansonrakiilkyüzyıliçinde180kitapbasılmıştır.

Bunusebebisosyal,kültürelveeğitimortamlarınınayrıcaekonomikşartlarınvekağıtimalatınınartması,kalifiyepersonelsağlanmasıgibiteknikgelişmelerin

yeterliseviyedeolmayışıdır.

18.Yysonrasıbuşartlardaiyileşmelerolmuştur.

Matbaaeğitimveöğretimyanısırabilgivehaberiletişiminideçokkolaylaştırmıştır.

1831’denitibarengazetevedergilerinortaya

çıkmasıtoplumunülkevedünyaolaylarıhakkındaçabukvegenişbilgialmasınısağlamıştır.

Teşekkürederim…

Yrd.DoçDr.M.İsmailBağdatlımismailbagdatli@yahoo.com