Citation preview
637
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
In CAN1, Berna YAYLALI-YILDIZ2, pek EK3, Fulya POLAT4
1 IYTE, Mimarlk Fakültesi, ehir ve Bölge Planlama Bölümü 2,3,4
IYTE, Mimarlk Fakültesi, Mimarlk Bölümü,
isincan@iyte.edu.tr, arch.berna@gmail.com, ek.ipek@gmail.com,
fulyapolat@iyte.edu.tr
Özet: Türkiye’de 1970’lerde gelien ikincil ev (yazlk ev) olgusu ile
küçük ky yerleimleri yaz boyunca ikamet eden yazlkçlar tarafndan
farkl bir mekân tipolojisine dönümütür. zmir’in 38 km batsnda,
1950’lerde daha çok tarmsal aktivitenin bulunduu küçük bir ilçe
olan Urla, bu ikincil ev ve farkl mekânsal kullanm biçimi ile yazlk
evlerin bulunduu bir yerleime evrilmitir. Dolaysyla zaten mevcutta
balam olan spekülatif bask ile 1980’lerde mülk sahipleri
arazilerini ya satmlar ya da evlerini kiralamaya balamlardr.
1990’larda zmir-Çeme otobannn inaatndan sonra birçok ikincil ev
birincil ev tipine dönümü, artan ulam ve eriim imkânlar ile yeni
ina edilen birincil konut tipleri ana arter boyunca ve kydan iç
kesimlere doru geliim göstermitir. 2000’li yllarda ise stanbul’dan
zmir’e göçlerin artmasyla birlikte Urla’da ehirden uzak, sanatla ve
doayla iç içe bir sosyal yaam üretilmesi için talepler artmtr. Bu
deien sosyal beklentilerle birlikte, konut sektöründe yeni bir
eilim olarak bu etraflar kuatlm (enclaves) konut tiplerini
oluturmutur. Ayrca bölgede büyük bir araziye yaylm olan yeni bir
devlet üniversitesinin (YTE) kurulmas ile Urla’da istihdam ve genç
nüfus bir nevi artm ve yukarda bahsedilen sebeplerden ötürü
yerleimin krsaldan kente olan dönüümünü hzlandrmtr.
Bu çalma 1969 ve 2015 yl haritalarnn mekan dizilim yöntemi ile
oluturulmu analizlerini kyaslayarak Urla’daki morfolojik deiimleri
incelemeyi amaçlamtr. Dolaysyla çalmada (segment analysis) parçacl
analiz yöntemi kullanlmtr. 1969 plan elde edilebilen en eski ve tek
kadastral haritadr. Mekan dizilim yöntemi sonuçlar göstermektedir
ki ana arterlere ve merkeze olan balant kayplar, kapal sitelerin
artmas, entegrasyon ve balanrlk deerlerinde azalmaya sebep olmutur.
Ayn zamanda son zamanlarda Urla’ya sadece yaknnda bulunan kent
zmir’den deil Türkiye ve özellikle de stanbul’dan gelen nüfus ile
iç göç yerleimi dönütürmeye devam etmektedir. Bölgedeki lüks konut
üretimi ve emlak deerleri son yllarda büyük art göstermitir. Bu
çalma bu morfolojik deiimleri izleyebildiimiz fiziksel sonuçlar,
Urla’daki sosyal yapnn deiimiyle birlikte kente alternatif alt
bölgelerin olutuu, kent ve krsal arasndaki farkllamann gittikçe
silinip, Soja’nn (2013) belirtii türde bir bölgesel kentlemenin
yaand “her yerin kent olduu” kent kuram literatürü üzerinden
yeniden okuyarak yorumlamay hedeflemektedir.
Anahtar Kelimeler: Mekân dizilim, morfolojik deiimler, kent ve kr,
bölgesel kentleme, ikincil ev (yazlk ev).
31
638
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
Giri 1950’li yllarda sanayileme ile beraber emek ihtiyacnn dourduu
krdan kente yaadmz göç olgusu, son zamanlarda farkl bir yörünge
izleyerek kent ve kr ilikisini yeniden okumamz gerektiini
göstermektedir. 80’lerde dinlenme ve turizm üzerinden kurulan bu
iliki artk daha büyük ölçekteki bölge ekonomileri ile bambaka bir
boyut kazanmtr. Artan bu kr-kent ilikisi Sietchiping ve arkadalarnn
(2014) da belirttii gibi beraberinde çevresel sorunlara da iaret
eder, örnein snrl arazi ve kaynaklarn tüketimi gibi. Daha dengeli
bir kr-kent ilikisinin kurulabilmesi için farkl mekansal planlama
sistemleri ve araçlarnn gelitirilmesi gerekmektedir. Lefebvre
(1970, 2003) de sanayi kentinin yerini “complete urbanisation”
tam/eksiksiz kentlemenin aldn ifade ederek aslnda u an yaadmz
sürece gönderme yapmtr. Bu kentleme biçimininin literatürde farkl
isimlerde tanmlandn görebiliyoruz. Örnein Nelson ve Nelson (2010)
bunu “küresel krsal” olarak tanmlarken, Brenner ve Schmid (2015)
“planetary urbanization” gezegensel kentleme olarak ifade
eder.
Kentlemeyi hzlandran bu ekonomik deiim ve geliimler kr-kent
balantsnda emek youn sanayinin, hizmet sektörünün, ve tarm d
sanayilerin de gelimesini salamtr. Tao (2007)’nun da belirttii gibi
Asya kentleri bu ehir-tara ikili yapsndan çkarak tarmszlama
(de-agriculturalisation) ile beraber kr-kent entegrasyonuna
geçmitir. Krsaldaki dönüüm ile yerel ekonomilerin önü açlm, tarm
artk krsal ekonominin bel kemii olmaktan çkm ve krsaldaki nüfus
yeniden ina edilmitir. Bununla beraber krsaldaki demografik yap
deimekte, krsalda yeni kullanmlar ortaya çkmakta, hareket
(mobility) krsalda artmakta ve tanmazlar ile emlak piyasalar bu
bölgelerde hakim olmaya balamaktadr (Brereton ve dierleri, 2011).
Artk deien ev-i ilikisi ile de Iyer (2017)’in vurgulad gibi
“döngüsel göç” kavram karmza çkmaktadr. Kentleme sadece krdan kente
emein hareketi ile deil, tam tersi kentten kra hareket ile de
olabilmektedir. Örnein, ZKA (2014) raporunun da belirttii gibi Urla
ve zmir arasndaki eriim otoban inaat ile birlikte artm ve ilçe
zmir’in bir parças haline gelmitir. Dolaysyla bu döngüsel göçün bir
örnei de Urla’da yaanmaktadr. lçede oturup gün içinde zmir’e ie
gidenler olduu gibi, zmir’de oturup Urla’ya çalmaya gelen bir gurup
nüfus da vardr.
Urla be bölgeden oluan parçacl bir yerleim olarak Yarmada’nn
dou-bat aksnda konumlanmtr. Bu çalma ilçedeki üç alana, Urla
merkez, ky ve otobann kuzeyine odaklanmtr, dier iki alanlar ise
Gülbahçe körfezinin dousundaki Özbek ve batsndaki Gülbahçe-Balklova
yerleimleridir (ZKA, 2014). Kydaki yerleim en eski yerleim olduu
için her zaman var olmu, fakat asl dönüüm ilçe merkezinde ve iki
yol (Eski zmir-Çeme Karayolu ve Otoban) arasnda kalan bölümde
gerçeklemitir. Günümüzde kr-kent ilikisi yeniden evrilmektedir
dolaysyla bünyesinde hem krsal hem de kentsel dokuyu barndran Urla
ilçesi önemli bir örnek tekil etmektedir. Bu çalmada, Hillier ve
Hanson’n gelitirdikleri mekan dizilim yöntemi kullanlarak,
Urla-merkez ve ky alanlarndaki morfolojik dönüüm analiz edilmitir.
lçenin hem krsal hem de kentsel yapsndaki deiimler plan kararlar ve
Anakent zmir dorultusundaki iliki ve geliimi ile açklanmaya
çallmtr. Gans (1993, 51)’in de dedii gibi imdiden sonra artk
kentler ile ilgili yazlp çizilenler ve gelitirilen kuramlar çok
daha fazla içinde bulunduu an/döneme bal olacaktr. Özellikle de
sürekli deien ve öngörülemeyen dünya ekonomisi sebebiyle.
639
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
Urla’nn kincil Konutlar Odakl Kentsel Geliimi ve Sayfiye Kimliiyle
likisi Urla, tek bir ilçenin ismi olmakla birlikte, kentsel
ölçekte, Urla Merkez ve Urla skele olmak üzere, iki çekirdekli bir
yapya sahiptir. Bu ikili yap sadece kentsel ölçekte deil, ayn
zamanda kullanm/yaam boyutunda da kendisini gösterir: Urla’da ve
genel olarak zmir’de yaayan herkesin kolektif hafzasnda yer eden
haliyle, Urla Merkez ve Urla skele birbirinden farkl iki oluumdur.
Hatta Merkez ve skele birbirine yürüme mesafesinde bir uzakla da
sahip deildir; birinden dierine ulaabilmek için genellikle tat
tercih edilir ve 75. Yl Cumhuriyet Caddesi ile Mithatpaa
Caddesinden oluan anayol hatt (halk dilinde aaçl yol) kullanlr. Bu
ikili kentsel çekirdek, Urla’nn sayfiye kimliini de ekillendiren
önemli bir etmen olmutur. kincil konutlarn öncelikle ky kesimlerde
belirdii düünüldüünde, bu kesimde yer alan skele’ye ait sayfiye
kimlii, daha çok bu tip konutlarn ortaya çkyla paralel olarak
geliirken, Merkez’in sayfiye kimlii, ikincil konutlarn, var olan
yöresel konut tipolojisi üzerine eklemlenmesiyle birlikte yaplanr
ve dolaysyla burada ortaya daha karma bir mimari dil çkar.
Urla’nn zmir kent merkezi ile kurduu iliki ise 1950’lerden beri
alnan çeitli kararlarla, kendine özgü ve dinamik bir öyküye
sahiptir. Urla için kentsel geliim balamnda atlan ilk önemli adm,
1955 tarihli master planda yer alan ve zmir kentinin Çeme- Pnarba
aksnda (dou-bat aks) geliimini öngören karardr (Güner, 2006, 134).
Bu kararn temelinde, Körfez’in bir karayolu ayla donatlarak, merkez
ve çeper arasndaki ilikinin ky üzerinden güçlendirilmesini temel
alan proje yatmaktadr. 1989’da yapmna balanan ve 1993-1996 yllar
arasnda etap etap tamamlanarak kullanma açlan zmir-Çeme Otoyolu,
kentin geliimini batya doru ilerleten en önemli admdr. zmir
merkezden Çeme’ye olan mesafenin özel araçla yaklak 45 dakikaya
dümesi, Çeme bata olmak üzere, aks üzerinde yer alan tüm sayfiye
bölgelerine, özellikle zmir halknn hafta sonu ziyaretlerini artrr.
Buna paralel olarak, Yarmada bölgesi olarak da tanmlanan bu sayfiye
yerleimlerine (Urla, Karaburun, Çeme, Seferihisar ve Güzelbahçe)
uzanan zmir-Çeme Otoyolunun kenarlarnda saçaklanarak genileyen,
sürekli ve ikincil konut uygulamalarnda büyük bir art yaanr (ZKA,
2014, 40). Bu durum, Urla gibi az gelimi sayfiye yerleimlerinin
eriilebilirliinin artmasna ve urak nokta haline gelmelerine yol
açmtr. Bölgeye ve kente hizmet veren salk ve eitim kurulularnn yan
sra turistik tesis inaatlar balamnda da, bölgede büyük bir atlm
kaydedilmitir.
Urla’nn geliimine dair bir dier önemli vizyon, 1959-1960 yllarnda
hazrlanan master plan ile ortaya atlmtr (Güner, 2006, 128). Bu
planda Urla, yeni endüstri bölgelerinden biri olarak tariflenmitir.
Amaç, zmir kent merkezindeki iç göçü önlemek ve kent çeperlerine
doru geliimi tevik etmektir. Ancak bu öneri baarl olmaz; Urla’nn
“sayfiye yeri” olma karakteriyle uyumaz. 1960’lardan itibaren hzla
büyüyen zmir kentinin kentsel genileme dorultusu, 1973 ylnda
hazrlanan zmir Nazm Plan’nda kuzey-güney ve dou-bat akslar olarak
yeniden belirlenir (Güner, 2006, 131). Böylelikle, zmir’in batsnda
yer alan Urla da kentsel geliim sürecine, bu defa sahip olduu ilev
üzerinden tekrar dâhil edilmi olur. Buna göre, zmir kentinin
kuzey-güney akslarndaki yerlemeler daha çok endüstri ilevine
ayrlrken, bat aksnda yer alan Narldere, Urla, Seferihisar gibi
denize kys olan ilçeler turizm amaçl ilevlendirilerek ikincil konut
uygulamalarna rezerve edilir. Nitekim “sayfiye yerleimi,” “sayfiye
evi” ve “ikinci konut” gibi kavramlar da, tam olarak bu dönemlerde
(1970’lerden itibaren) Türkiye konut literatürüne ve günlük dile
girmeye balar; sonraki dönemlerde ise yerini “yazlk ev” kavramna
brakr (Özgüç, 1977). “kincil konut,” mimari ve planlama
literatüründe çokça tercih edilen genel ifadedir; buradaki
640
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
ikincillik, bireylerin ikinci bir konut satn almalar anlamnda deil,
kullanm/ilev hiyerarisi balamndadr (Arkon, 1989). Nitekim
literatürde de “Baka bir yerde ikamet edip çalmalar kouluyla
kullanclar tarafndan satn alma veya kiralama yoluyla yln belli
dönemlerinde rekreatif amaçl olarak kullanlan, fiziksel çekicilii
yüksek bölgelerde (akarsu, göl, kaplca, deniz kys, vb.) ina edilmi,
turizm sektörü ile bütünlemi bir emlak yatrm özellii gösteren
“sabit mülk” eklinde tanmlanmtr (Manisa ve Görgülü, 2008, 69). Bu
tanmlarda, edinilen ikincil konutun “kentsel yaam alanlarnn dnda”
yer almasnn gereklilii de vurgulanmaktadr (Emekli, 2014, 28).
Urla, 1960’lardan bu yana, zmir’in en önemli yazlk tatil
merkezlerinden biri olmutur. zmir-Çeme Otoyolu sayesinde daha da
artan, zmir’in turistik cazibe merkezi Çeme ilçesi ile Urla
arasndaki yaknlk da, Urla’nn turistik ilevle gelimesine büyük katk
salamtr. 1969 ylnda Urla-Çemealt’da açlan ve mimar Ziya Nebiolu
tarafndan tasarlanan Nebiolu Turistik Tesisleri, Türkiye’nin “tatil
köyü” konseptiyle gerçekletirilmi ilk turistik tesisidir (Arkiv,
2018). Üst gelir grubuna hitap eden bu tesis, gerek yerli, gerek
yabanc turistin urak noktas haline gelmi, pek çok filmin çekim
mekân olmu, kolektif hafzada yer etmitir. Ancak, bir süre sonra bu
tatil köyü kapatlm ve bölgedeki bu atlmlarn devam da gelmeyince,
pek çok sayfiye yerleimi, turizm balamnda Çeme’nin gölgesi altnda
kalmtr (Güdücüler, 2012, 72). Zaman içinde, Çeme “gözde sayfiyeler”
bal altnda snflandrlabilecek turistik niteliklere kavuurken, Urla
“günlük gidilen sayfiyeler” kategorisinde kalmaya devam
etmitir.1
Dolaysyla Urla’da ikincil konut kullanm, daha çok hafta sonlar,
tatil günleri, bayramlar ve okullarn kapal olduu Haziran-Eylül aras
yaz dönemleriyle (buna ubat ay sömestr tatili de eklenebilir)
snrldr. Ancak sürekli konut ile ikinci konut arasndaki mesafe ne
denli ksa olursa, ikincil konutun kullanm süresi ve sklnn o kadar
artt da söylenebilir (Emekli, 2004, 100). Bugün, 1970’lerde
özellikle konut kooperatifi araclyla satn ald yazlk konutunda,
sürekli olarak kalmay tercih eden emeklilerin says oldukça fazladr.
Urla, zmir kent merkezine yakn saylabilecek bir sayfiye yerleimi
olduundan, günlük ziyaretçilerin says da, özellikle yaz aylarnda
artmaktadr. Bu nedenle, Urla’da turistik pek çok eylemin de, günlük
ziyaretçilere yönelik olarak kurguland söylenebilir. Hafta sonu
kurulan ve yörede yetien meyve sebze ile halkn ürettii çeitli el ii
ürünlerin satld pazarlar, temal ve yine yöresel ürünler odakl enlik
ve festivaller (Enginar Festivali ve Ot Festivali) ile turistik
amaçl turlar ve doa yürüyüleri oldukça fazla talep
görmektedir.
Urla özünde, pek çok turistik potansiyele de sahiptir. Örnein,
Liman Tepe yerlekesindeki yonya Klazomenai antik kenti, antik
dönemden bu yana Urla’nn bir liman kenti olarak kullanlm olduuna
iaret ederken, ilçenin tarih turizmine yönelik en önemli deeridir
(Tucu, 2017, 86). Dier bir çekim noktas ise, Klazomenai’nin hemen
karsnda yer alan, 5000 yllk tarihi boyunca pek çok medeniyete ev
sahiplii yapm olan ve Cumhuriyet döneminde aaçlandrmas
gerçekletirilen Karantina adasdr. Bu adada yer alan Urla Kemik
Hastanesi (günümüzde Urla Devlet Hastanesi) çevresindeki lojman
konutlar, bölgedeki erken konut mimarl örneklerindendir. Ada, bata
Urla olmak üzere, genel olarak bat kesimindeki dier sayfiye
yerleimlerine hizmet veren bir salk merkezi konumundadr (Urla
Devlet Hastanesi, 2018). Ancak deniz ve aac buluturan yaps, 600
metrelik ta dolgu yol üzerinden yürüyerek de ulalabilmesi
dolaysyla, yayalar için ayr bir görsel ziyafet yaratan ada,
turistik amaçl olarak da ziyaret edilmektedir. Urla Kalabak’taki
Kaliforniya plaj, daha 1960’larn sonlarndayken, yerli—ve bir miktar
da yabanc—turist için bir çekim noktas oluturmutur. Yine
Kalabak’taki kum denizi plaj,
641
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
bugün de, günübirlik tatil arayndaki zmirlilere hitap eden önemli
Urla plajlarndandr.
Öte yandan 1970’li yllarda, turizm odakl kent ilevi ve ikincil
konutlar, Urla’da pek çok zmirli mimarn etkinlik gösterecei yeni
bir i alan da oluturur (Güner, 2006, 131). Keza, zmir kent
merkezinde inaat yaplabilecek uygun ve bo parsel says, artk oldukça
azalmtr. Bu balamda, Urla ve dier bat ilçelerdeki ikincil konut
uygulamalarnn, bu dönemlerde i alma ve nitelikli i yapma sknts
yaayan mimarlar oldukça rahatlatm olduu söylenebilir. Hatta sadece
mimarlar deil, inaat piyasasnn dier aktörleri de (özellikle
müteahhitler) bu yeni gelien turizm bölgelerine odaklanrlar. Öyle
ki, 1980’lerin sonuna doru, Urla, Gümüldür-Özdere, Karaburun ve
Seferihisar bata olmak üzere tüm gibi ky kesimleri, çou niteliksiz
ikincil konut uygulamalaryla tamamen kaplanm olacaktr (Güner, 2006,
132). Nitekim 1985’te kabul edilen 3194 sayl imar yasas, günümüz ky
yerleimlerinin kentsel geliimini ve dokusunu belirleyen en önemli
kararlar barndrr. Yönetimi yerelletirme amacnda olduu için
demokratik bir öz de barndran bu yasa ile gelien olumsuzluk, ky
belediyelerin üst ölçekli çevre düzeni planlarndan olumsuz yönde
sapmalar, younluk artrmaya gitmeleri ve turistik tesislerin bir
bölümünün konuta çevrilmesi eklinde ortaya çkmtr (Arkon, 1997, 37).
Urla’da da görüldüü gibi, bu dinamiklerden etkilenen yerli halk,
sürekli konutunu pansiyon olarak iletmeye açacak, dardan gelerek
ikincil konut edinen ve normalde “tatilci” olarak adlandrlan kesim
ise bazen kimlik deitirip, kâr etme amacyla, bu konutlarn sezonluk
olarak dier yerli turistlere kiralamaya balayacaktr.
Tüm bu etkilere ramen, Urla köy ve mahallelerinin özellikle
1990’larn ortalarndan itibaren ve 2000’lerden günümüze dein de hzla
artarak ikincil konut mimarl ile dolmaya balamasndaki en büyük
etkenin ilçeden geçen zmir-Çeme Otoyolu olduu söylenebilir. Urla
artk, ikincil konut ihtiyacn en yüksek oranda karlayan
ilçelerdendir (Emekli, 2004). Nitekim konut talebi de bulunmaktadr.
kincil konut uygulamalar balamnda, Urla’da ilk kefedilen köy ise,
Balklova’dr (Güdücüler, 2012, 72). Zeytinalan, Çamlçay,
Yücesahil-Kalabak, skele, Çemealt, Denizli, Kocadere, Gülbahçe,
Balklova ve Özbek kylar bugün, yerli konutlardan ziyade, ikincil
konutlarla kaplanm durumdadr. kincil konutlar, kzlçam ormanlar ve
zeytinlikler barndran güney kesimlerde daha seyrektir; dolaysyla bu
bölgeler, nispeten bakir doasyla alternatif tatil arayan ve krsal
turizmi tercih eden turistlerin daha çok ziyaret ettii beldelerdir
(Güdücüler, 2012, 73). Ancak elbette, ikincil konut uygulamalarnn
kontrolsüz artnn, krsal turizmi olumsuz yönde etkilemesi de bir
dier gerçektir.
Konut talebi artnda, 1994 ylnda temeli atlan ve 1999-2000 akademik
ylndan itibaren de Urla Gülbahçe Kampüsünde eitim veren zmir Yüksek
Teknoloji Enstitüsü’nün katks büyüktür. Üniversite, pek çok ikincil
konutu, özellikle örencilere kiralanan, dolaysyla her mevsim
kullanlan sürekli konutlara dönütürmütür. Ancak, ikincil konut
uygulamalarnn, zaman içinde sürekli konuta dönümesi sonucu, tarm
arazilerindeki azalma, halkn yeni geçim kayna araylarna bavurmasna
yol açmtr (Güdücüler, 2012, 71). Öte yandan, zmir-çeme Otoyolu aks
takip edildiinde, yol kenarndaki sektörel deiim de hemen göze
çarpmaktadr. Pek çok kentli veya yerli yatrmc, bu aks üzerinde
ticari mekânlar açarak, orman ve tarm arazilerine yaylm durumdadr:
arabyla ünlü balar (en bilineni: Urlice Vineyards), süs bitkisi
yetitirip satan fidanlklar, kr düün mekânlar, kahvalt mekânlar,
hatta bir golf kulübü, bu farkl sektörler arasnda saylabilir. Yine
de, tüm tarmsal alan kayplarna ramen, Urla, Yarmada bölgesinde en
fazla tarm arazisine sahip yerleimi olmaya devam etmektedir (ZKA,
2014).
642
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
Urla’da, Yücesahil, Çemealt, Torasan ve çmeler yerlekelerinde deniz
kylarnda, yollara yer açma amaçl dolgu alanlar mevcuttur (Emekli,
2004, 41). Dolaysyla konut uygulamalar bu yollarn bulunduu alanlara
doru da genilemitir. Urla kuzey kylarnda yer alan konutlarn,
1965-70’li yllarda yapmna balanan, deniz ve tali yollarn kenarnda
yer alan, daha çok üst gelir grubuna hitap eden, müstakil ve
bahçeli, villa tipinde yaplardan olutuu görülebilir (Emekli, 2004,
101). Ancak 1980’den sonra denize belli bir mesafede yer alan ve
daha çok orta ve orta-üst gelir grubuna hitap eden, kooperatif
araclyla üretilmi ikincil konutlar da bulunmaktadr. Bunlar
Çamlçay-Çemealt kylarndaki sitelerdir (Emekli, 2004, 102).
1985-2000’li yllar arasnda ise Güvendik Çemealt srtlar, kyya belli
bir mesafede olmakla birlikte, sahip olduu deniz ve orman manzaras,
çam ve zeytin aaçlaryla kapl bir srt olmas gibi sebeplerle, üst
gelir grubu kullanclar tarafndan tercih edilmeye balanmtr (Emekli,
2004, 102). Urla’nn bat kylarndaki ikinci konut uygulamalar ise
daha çok, Çeme-Karaburun otoyolu üzerinde yer alan Torasan ve
çmeler yerleimlerinde karmza çkmaktadr. Bu bölgede ikinci konut
üretimi, 1990’lardan sonra yaygnlamtr (Emekli, 2004, 102).
ekil 1. Urla’daki Konut Sitelerinin Morfolojik Yaps ve
Konumlar.
Bunlar, yine bahçeli ve müstakil, tekil villalarn yan sra,
kooperatif yoluyla gerçekletirilen toplu konut sitelerinden
olumaktadr. Ancak 2000’li yllardan itibaren, doal güzellikler
bakmndan zengin alanlarda, lüks ve sürekli kullanma yönelik villa
tipi konutlarda da art yaand söylenebilir (tokent-zmir Ticaret Odas
evleri ve Sraselviler sitesi gibi) (Emekli, 2004, 102). Otoyol
çevresi ve kent merkezinin güneyinde ise, yine üst gelir grubuna
hitap eden, bahçeli, nispeten daha geni alana yaylan, deniz
manzaral, müstakil ve tekil villa tipi ile lüks konut sitelerinin
(kapal site formatnda) daha fazla öne çkt görülür. Bunlar, sunduu
konfor balamnda, sürekli kullanma da uygun konutlardr. Yenikent
mahallesine yer alan ve lüks konutlardan oluan Binkonutlar sitesi,
bu gruba iyi bir örnek tekil eder.
643
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
ekil 2. Urla Merkez ve Çevre Balantlar.
Urla ky yerleimleri, turistik balamda daha çok rabet görmektedir.
Dolaysyla üst gelir grubuna hitap eden ikincil konutlar, genellikle
ky kesimlerde yer almaktadr. Daha çok villa niteliindeki bu yaplar,
Urla yöresel mimarisinden uzakta örneklerdir. Ancak Otoyol ile
birlikte, yol kenarnda yer alan sitelerin saysnda da büyük bir art
yaanmtr. Otoyol kenarndaki siteler, orta ve orta-üst gelir grubuna
da hitap eder; ky kesimlerdeki konut tiplerinden ise genellikle
“mimari gösteri” balamnda farkllar. Oysa Urla merkezde yer alan
konutlar, yöresel mimari özellikleri yanstan, çounlukla ta yma, tek
veya iki katl ve çounlukla yerli halkn yaad konutlardr. Urla’da yer
alan ve emlak sitelerinde de öne çkan konut projelerinden bazlar u
ekilde sralanabilir: Çamyuva Sitesi, Egeli Zeytinalan Evleri,
Yamurkent, irinkent, Öztürk Sitesi (Çam Koza), Çamlbel Sitesi,
Çamkent Sitesi, Doapark Villar, Liman Evleri, MESA Urla Evleri,
Arkadya Villalar, Sefaköy Sitesi, Ceren Sitesi, Urla Berk Koop.,
Gönenç Koop., Özcan Sitesi, Ekinkent Sitesi, zemek Yeni Yaam
Sitesi, Gülkent Sitesi, Kuu Evleri, Binkonutlar, Sra Selviler,
tokent, Megapol Urla Evleri. Genel olarak bakldnda, villa tipi
bireysel giriimle üretilmi konut tiplerinin yan sra, kooperatifler
araclyla üretilen konut örnekleri de Urla’da oldukça fazladr.
1990’lardan
644
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
itibaren üretiminde neredeyse bir patlamann yaand ikincil konutlarn
yan sra, Urla günümüzde, zmir’e yaknl ve sunmaya balad kentsel
olanaklar sebebiyle, artk, dorudan birincil konut uygulamalarna da
sahne olmaktadr. Bu durum, konut tasarmlarn da etkilemi, daha büyük
ve konforlu konutlar tercih edilmeye balamtr.
Urla Mekân Dizilim Analizleri Hillier ve arkadalarnn 1970’li
yllarda gelitirdikleri mekan dizilim yöntemi mekân analitik olarak
kavramamz salayan, önemli kuramlardan biridir. Kentsel ölçekte yaya
hareketinden yola çkarak hareket ve mekann kurgu bicimi arasndaki
ilikiye bakan yöntem, iki boyutlu bir araç olarak görülüp bir çok
kez üzerinde tartlsa da farkl ölçekteki kentlerin karlatrlmasnda,
kentlerin morfolojik deiimlerini anlayarak, müdahale öncesi ve
sonras durumu kavrayabilmemize yardmc olan bir analiz yöntemidir
(Hillier, 1996). zmir’in Urla ilçesinin son 45 yl içerisinde
geçirdii dönüümleri anlamak için çalmada bu yöntem kullanlmtr.
Parçacl analiz kentin içindeki tüm sokaklar kesitii sokaklar
üzerinden parçalara ayrarak, her bir parçann bütün içindeki
ilikisine bakar. Dolaysyla her bir sokak parçasnn dier parçalara
oranla seçilebilme durumunu gösterir. Son dönemlerde aksiyel
analize oranla daha çok kullanlmaktadr. Al Sayed ve arkadalarnn da
(2012) belirttii gibi parçacl analiz, kentlerin büyümeyi üreten
yapsal biçimlerini bize sunar. Bununla birlikte yol hiyerarisi,
merkez ve alt merkezlerin hiyerarik yapsn da görürüz. Kentin kendi
kendisini oluturan ve yaratan süreçlerini anlayarak gelecee ilikin
stratejik planlar gelitirmemizde yardmc olur. Urla ilçesi, zmir
kadar karmak büyüme süreçleri içinde büyüme göstermemi olsa da
metropoliten alan ölçeinde alnan ekonomik, politik, ve mekansal
kararlar ile ilçenin fiziksel ve krsal yapsnda ciddi deiimler
meydana gelmitir.
Dolaysyla, Urla’nn mekan dizilim analizlerini yorumlarken zmir ili
içerisindeki konumu ve kentsel geliimi üzerinden sonuçlar okumak
gerekmektedir. Bu çalmada 1969 ve 2016 haritalarnn aksiyel
modelleri oluturularak, parçacl analiz yöntemi (segment analysis)
ile Urla morfolojik yaps ve dönüümü incelenmitir. 1969 yl elde
edilebilen en eski kadastral haritadr, dolaysyla sadece 70 sonras
geliime baklabilmitir. 70 dönemi daha önce de belirttiimiz gibi
Türkiye’de hem devlet planlama tekilatlarnn kurulduu, planlama
bürolarnn oluturulduu ve kentlerin metropoliten planlarnn yapld
önemli bir döneme iaret eder. Urla-Güzelbahçe, zmir metropolitan
alan içinde bat aksnda gelien uydu merkez olarak plan önerilerinde
ele alnmtr.
645
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
ekil 3. Urla 1969 ve 2016 Bütünleiklik (Integration) Global ve
Lokal Deerleri.
Buna bal olarak hem 1960 yllarnda balayan spekülatif basklarn, hem
de ky geliimini ikincil konuta ve turizme açan üstten gelen
kararlarn nüvelerini 1969 modelinde görmekteyiz. Örnein, ikinci
dünya sava sonrasnda sanayi ve kentleme ile artan dinlenme ihtiyac
ve ikincil konut üretimi ile kylarn dolduu dönem (Güçlü, 1988;
Emekli, 2004) hem bütünleiklik hem de seçilebilirlik analizlerinde
okunabilmektedir.
Ky aks boyunca uzanan Mareal Fevzi Çakmak Bulvar, Eski zmir-Çeme
Karayolu ve daha önce de bahsettiimiz gibi iki çekirdei birbirine
balayan (sahil- urla merkez) Mithatpaa ve 75. Yl Cumhuriyet Caddesi
en güçlü akslardr. Kyy merkeze balayan bu kuzey güney aks ilçenin
merkezinde Zafer Caddesi ile birleerek kent merkezini çevreler
(ekil 2). Merkezi çekirdein daha çok grid bir yapda olduunu
görmekteyiz. Kyda sahil boyunca düz alanlarda da olan bu grid yap
tarm arazilerinin ve eimli alanlarn olduu bölgede daha organik bir
dokuya bürünmütür. Lokal analizde ise ky da pek bir farkllk olmasa
da, youn grid doku ile merkezi çekirdein geçirgen dokusunu
okuyabilmekteyiz. Bu Al Sayed ve arkadalar (2009) ile Hillier’in
(1996) de vurgulad gibi youn grid dokunun kent merkezlerinde
özellikle de tarihi merkezlerde bütünleikliin/eriilebilirliin
(integration) en yüksek olduu noktalar olduunu görüyoruz. Kyda her
hangi bir merkezileme veya alt merkez yaps ile karlamyoruz.
Yukarda da deinildii gibi 1955 ylnda alnan merkez çeper ilikisini
kuvvetlendirme karar ve 89’da alnan zmir-Çeme Otoyol kararlar ile
zmir’in bat aks ile olan balants arttrlmtr. 2016 seçilebilirlik
(Choice) üst ölçek modelinde (global) ise bu otoyol ile birlikte
ilçenin makroformundaki deiim izlenmektedir. Otoban ile Eski
zmir-Çeme Karayolunu balayan yollar geleneksel dokunun olduu Zafer
Caddesi’nin görevini kuzeydeki Nur Dikmen Caddesine aktarmtr.
Dolaysyla merkez artk içinden geçilen deil çevresinden dolalan bir
yer halini almtr. Alt ölçekte (lokal) merkezde artan yerleim
646
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
alanlar ile birlikte seçilebilirliin (Choice) ve geçirgenliin arttn
görmekteyiz. Merkez çekirdekteki bo alanlarn “Bin konutlar” gibi
kooperatif yerleimleri ile tamamen dolmas sonucu lokal
seçilebilirlik ve bütünleiklik artmtr. Yukarda da deindiimiz üzere
ky ile merkez sadece araç ile gidilebilen (global modelde gördüümüz
gibi) bir yerdir ve yerel ölçekte (lokal modelde) merkez çekirdek
kydan tamamen kopuktur.
2016 global seçilebilirlik (Choice) modelinde gördüümüz üzere,
oluan yeni siteler en baskn üç akstan sonra seçilebilirlii yüksek
yollara yakn alanlarda konumlanmlardr. Aslnda 1969 modeline
bakarsak bu yerleimler yerlerini rast gele seçmemilerdir. Bir çou
eski mevcut dokuyu kullanarak eski yol alarnn bulunduu yerleri
seçmitir ve aralarndaki ucu açk yol alar birleerek çkmaz sokak
yapsndan çkmlardr. Halen yarmadadaki en fazla tarm arazilerini
(ZKA, 2014) ve köy yerleimini (mahalle) içerse de Urla’daki bu
dönüüm ile üretim sektörü de dönümektedir. Bu siteler ile birlikte
bu snfa ait hizmet gruplar, golf sahalar, at binicilii gibi farkl
arazi kullanmlar ortaya çkmtr. Bütünleiklik analizinde gördüümüz
(ekil 3) Eski zmir-Ceme Karayolunun kuzey-güney aksndaki balant,
yol boyunca yerlemi süs bitkileri, sera ve çiçekçilik gibi
kullanmlar ile azalmtr. Kent merkezini karlatrdmz bütünleiklik
global haritalarnda 1969’da merkez çekirdek bir çok noktadan kuzey
aks ile balanmken 2016 modelinde bunun azaldn görmekteyiz. Buna
ramen, hem bütünleiklik hem de seçilebilirlik deerlerine baktmzda
2016 modelinde 1969 modeline göre tüm bu deerler az da olsa artmtr
(Tablo 1), Urla daha eriilebilir olmutur. Güneyde Bademler köyünden
gelip sanayi alanndan geçerek kuzeye Özbek’e uzanan aksn kenarnda
Urla Devlet Hastanesi ayr bir çekim noktas yaratarak etrafn
dönütürmektedir. Dolaysyla 2013’te zmir ili snrlarna eklenen
Güzelbahçe ve Urla’nn zmir kenti ile ilikisi Yarmada’daki dier
ilçelere göre daha kuvvetli olmu ve kesintisiz bir yerleim aks
salamtr (IZKA, 2014).
ekil 4. Urla 1969 ve 2016 Seçilebilirlik (Choice) Global ve Lokal
Deerleri.
647
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
Tablo 1.Urla 1969/2016 Mekan Dizilim Ölçüleri Ortalama
Deerler.
Mekan Dizilim Ölçütleri Urla 1969 Urla 2016 Connectivity 3,0322
3,04827
Choice (RN) 4,18005 4,21616
Choice (Lokal) 2,98598 3,20704
Integration (RN) 2,9108 3,09257
Integration (Lokal) 1,97815 2,16799
Tablo 2. Toplam Alan çinde Tarm Alanlar Karlatrma (Kaynak: ADNKS
Tuik Verileri 2018).
Tablo 3. Urla lçe Nüfusu (Kaynak: Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl zmir
l Müdürlüü Kaytlar 2017).
Sonuç Bu çalma, yeni otobann ve üniversitenin yaplmasyla kr-kent
ilikisi farkllaan ve bugüne kadar bir sayfiye yeri olarak kabul
edilen Urla’nn merkez ve ky alanlarndaki morfolojik deiimine
odaklanmaktadr. Önceleri yazlk bir yer olarak kabul gören ve
çounlukla ikincil konutlarn ina edilen Urla’nn zamanla rekreasyon
ve eitim gibi yeni ilevlerin eklenmesiyle, kent ve kr ilikisinin
yeniden okunmas gereken yerlerden biri olmutur. Sonuç olarak
Urla’da 3 ölçekte dönüümden bahsedebiliriz. Birincisi 50’li
648
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
yllarda balayan turizm ve ikincil konut karar ile oluan
spekülasyon, ikincisi otoban ve merkez çeper ilikisinin arttrlmas,
son donemde ise artk sadece sayfiye özellii deil literatürde de
gördüümüz gibi kentten kra gelen farkl bir göç biçimi
görülmektedir. Nelson ve Nelson (2010)’nn da tanmlad gibi bu göç
daha önceki yllarda gördüümüz sadece yaz donemi gerçekleen göçten
farkl olarak metropol kent merkezinde belli bir sermaye birikimi
salayan beyaz yakal profesyonellerin krsal alana daha yüksek
kalitede bir yaam standard getirmesiyle olmutur. Üstelik artk
emekli olmay beklemek gibi bir durumlar da yoktur. Bu snf kendileri
ile birlikte kendi ihtiyaçlarn karlamaya yönelik alt gelir grubunun
da krsala göçmesine sebep olur ki bu literatürde “balantl göç”
olarak adlandrlmaktadr. Dolaysyla artk kentten ve
banliyöden/alt-merkezden kaçan üst gelir grubu kendisine yeni bir
konfor alan oluturabilecei krsal alana yerleerek ekonomik dönüümler
ile oray soylulatrp krsaln kimliinin deimesine sebep olur. Bu
durumu Nelson ve Nelson (2010) “küresel krsal” olarak açklar. Eski
Izmir-Cesme Karayolu ve Otoban arasndaki bölgede mevcut tarm ve
orman arazileri dönütürülmü ve bu alanda kapal site inaat artmtr ve
merkezin lokal ölçekte hem seçilebilirlik hem de geçirgenlik
deerleri artmtr. Bunun tam tersine, sahil aksnn seçilebilirlik ve
geçirgenlik deerlerinde bir farkllk gözlenmemektedir. Bu anlamda
yeni ina edilen konutlarn sahil aksnda deil, merkeze yakn konumda
olmas bir tesadüf deildir. Bir dier önemli dönüüm tarm alanlaryla
ilgilidir. zka raporunda, Urla yarmadaki en çok tarm alanlarna
sahip olarak belirtilse de, son 10 ylda büyük tarm alanlar oldukça
azalm ve ekilmeyen araziler artmtr.
Kaynakça Al Sayed, K., Turner, A., & Hanna, S. (2009). Cities
as emergent models: the morphological logic of Manhattan and
Barcelona.
Al_Sayed, K., Turner, A., & Hanna, S. (2012). Generative
structures in cities. In Proceedings of the 8th International Space
Syntax Symposium.
Arkiv. (2018). Nebiolu Turistik Tesisleri. Eriim tarihi: 31 Mays
2018. http://www.arkiv.com.tr/
proje/nebioglu-trustik-tesisleri/6206.
Arkon, C. (1997). Kylarmzn günümüzdeki görüntüsü. Ege Mimarlk
7(24), 39-43.
Arkon, C. (1989). kinci Konutlar: Sorunlar ve Potansiyelleri ile
Planlama çerisindeki Konumu, zmir Örnei. zmir: Dokuz Eylül
Üniversitesi.
Brenner, N. ve Schmid, C. (2015). Towards a new epistemology of the
urban?, City, 19:2-3, 151- 182, DOI:
10.1080/13604813.2015.1014712.
Brereton, F., Bullock, C., Clinch, J.P., ve Scott, M. (2011). Rural
change and individual well-being: the case of Ireland and rural
quality of life. European Urban and Regional Studies 18(2) 203
–227.
Emekli, G. (2004). Kent Corafyas Yaklam ile Urla’da Kentsel
Geliimin Deerlendirilmesi / 2001-EDB-004. Aratrma Projesi. zmir:
Ege Üniversitesi.
Emekli, G. (2014). kinci Konut Kavram Açsndan Turizm Corafyasnn
Önemi ve Türkiye’de kinci Konutlarn geliimi. Ege Corafya Dergisi 23
(1), 25-42.
Gans, H. J. (1993). People, Plans, and Policies. Essays on Poverty,
Racism, and Other National Ur- ban Problems. Columbia University
Press, Russell Sage Foundation, New York.
Güçlü, K. (1988). Ülkemiz’de Sahil Bantlarnda na Edilen Yazlk Evler
ve Yaratt Sorunlar. Ziraat Dergisi 19 (1/4): 205-210.
649
“DeiKent” Deien Kent, Mekân ve Biçim Türkiye Kentsel Morfoloji
Aratrma A II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu
ISBN: 978-605-80820-1-4
Deien Kr Kent likisi ve Bölgesel Kentleme, zmir- Urla Örnei
Güdücüler, M. (2012). Urla’da Krsal Kalknma ve Krsal Turizm.
Uluslararas Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi 2 (2), 67-78.
Güner, D. (2006). zmir’de Modern Konut Mimarl 1950-2006. Planlama
3, 123-142.
Hillier, B. (1996). Space is the Machine: A Configurational Theory
of Architecture (Cambridge Uni- versity Press, Cambridge).
Iyer, S. (2017). Circular Migration and Localized Urbanization in
Rural India. Environment and Urbanization AsIA 8(1) 105–119.
ZKA. (2014). Yarmada Sürdürülebilir Kalknma Stratejisi. zmir: zmir
Kalknma Ajans.
Lavery, P. (1971). Recreational Geography. Londra: D&C.
Lefebvre, H., Bononno, R., & Smith, N. (2003). The Urban
Revolution. Minneapolis; Londra: Uni- versity of Minnesota Press.
Veri linki: http://www.jstor.org/stable/10.5749/j.ctt5vkbkv.
Manisa, K., Görgülü, T. (2008). kincil Konutlarn Turizm Sektöründe
Yeniden Kullanlabilmesine likin Bir Model. Megaron, YTÜ Mimarlk
Fakültesi E-Dergisi 3 (1), 68-78.
Nelson, L. ve Nelson, P. B. (2010). The global rural:
Gentrification and linked migration in the rural USA. Progress in
Human Geography 35(4) 441–459.
Özgüç, N. (1977). Tatil Evleri. ehircilik Dergisi, TÜ 14,
71-74.
Sietchiping, R., Kago, J., Zhang, X. Q., Augustinus, C. ve Tuts, R.
(2014). Role of Urban–Rural Lin- kages in Promoting Sustainable
Urbanization. Environment and Urbanization AsIA 5(2) 219–234.
Soja, E. W. (2013). Regional urbanization and third wave cities,
City, 17:5, 688-694, DOI: 10.1080/13604813.2013.827854.
Tao, L. (2007). A Study of the Tibetan Rural Urbanisation Model.
CHINA REPORT 43 : 1 (2007): 31–42.
Tucu, . (2017). Liman Tepe / Klazomenai Antik Liman Dou Mendirei
Çalmalar. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 26 (1),
85-101.
______________________________