2010-Plomby typu drohiczyńskiego w zbiorach muzealnych woj. podlaskiego

PODLASKIEZESZYTY

RCHEOLOGICZNE

Mvznvłr PoorAsI(IE w BrłryMsTol(u

PODLASKIEZESZYTYARCHEOLOGICZNE

6l2olo

Brłrysror

Redakcja:Halina Karwowska, Ireneusz IGyński,Katarzyna Rusin, Urszula Stankiewicz,Adam'\Mawrusiewicz

Recenzent:prof. dr hab. Tadeusz Grabarczykdr hab. }erzy Libera

Korekta:Marta siekierska

Adres Redakcji:ul. Bema 11, 15-369 BiaĘstoktel.8574265 53, tel./fax 85 7Ą217 20e-mail: [email protected]

Tłumaczenia:angielskie - Monika Rzepeckarosyjskie - Elżbieta Owerczuk

skład i łamańeJacek Chańko

Projekt okładkiKrysĘna I(rakówka

@ 2010 Copyrightby;

rW-JL-MPB

.^.- Muzeum Podlaskie w Białymstoku

ISSN 1895-4243

Nakład 400 egz.

Druk i oprawa:

Ratusz, Rynek I(ościuszki I0,ń-Ą26 BiĄstoktel. 85 7 42 14 7 3, tel. l fax 85 7 42 A Ąae-mail: muzeumpmuzeum.bialystok.pl

Białystok, tel. 85 868 40 60

Spls rnpścI

Lech Pawlata, Urszula StankiewiczZygmunt Gloger (1845-1910)

Adam'W'awrusiewiczCeramika kultury ceramiki sznurowej ze stanowiska 2 w |eronikach,pow. białostocki, woj. podlaskie

Lech pawlata

Siekierka brązowaz 'Wi_lanowa, gm. Mielnik, pow. siemiĄcki, woj. podlaskie . 37

lreneusz KryńskiBadania dziedzińca wstępnego Pałacu Branickich w BiaĘmstoku w roku 2009 55

Dariusz Krasnodębski, Hanna OlczakWczesnośredniowieczne osadyw Bańkach, gm. Bielsk Podlaski, stan. 14 i 15

(AZP 44-86l78i79)

Anna BieńkowskaWczesnośredniowieczne cmentarzysko Ępu mazowieckiego w SkiwachMałych, pow. SiemiaĘcze . L29

Lech pawlata

Plomby Ępu drohiczyńskiego w zbiorach muzealnych woj. podlaskiego 151

Marta Garas, Aleksander Andrzejewski'Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w Mielnikuprzy u|. Strażackiej

Tarlgrra C. Ey6eHr,xoPeuecnerrua.rlAesTeAbHocTbHaceêHylqBhre6cxarXIV-XVIIIse. . 2OI

19

7I

185

Lech pawlata

Pronłny TypU DRoHIczyŃsKIE o \M zBIoRAcHMU ZE ALNYCH .\v.OI.

P ODLASI(IEG O

\)7 1864 r. mieszkaniec Drohiczyna, Mieczysław Ambrożewski, wydobył z brzegurzeki Bug kilkadziesiąt plombl ołowianych i przekazał je hrabiemu Konstantemu Tysz-kiewiczowi. Ten zainteresował świat naukowy tajemniczymi ołowianymi znaleziskami,opisujac je i publikując w wydawnictwie Drewnosfi Moskiewskiego Towarzystwa Arche-ologicznego. Zabytki, których rysunki zostały wysłane do InsĘtutu ArcheologicznegoWielkiej Brytanii i Irlandii w Londynie orazTowatzystwa Archeologiczne w Pradze, stałysię przedmiotem burzliwych naukowych sporów, które trwają do dziś [Tyszkiewicz K.P. 1865, c. l2I i n. za Blombergowa M. M. 1993, s. 45; Musianowicz I(, 1957 , s. 29l i n.;

Epuencxnż B. A. 1978, c.240; llepxanxo B.2006, c.2I9 v Ąp.]. W Drohiczynie znale-ziono około 12 000 takich ołowianych przedmiotów, które uległy rozproszeniu po roż-nych kolekcjach w Europie Środkowowschodniej [por. ilepxalxo B. 2006, c.264 n 6p].'W zbiorach archeologicznych Muzeum Podlaskiego w Białymstoku znajdują się33 egzemplarze pochodzące z badań powierzchniowychz. Liczniejszy zbiór znaleziskjest wyeksponowanyw Muzeum Regionalnym w Drohiczynie. 92 plomby ołowiane Ępudrohiczyńskiego3 zostały przekazane tuprzez Spadkobierców Feliksa Kochańskiego wrazz innymi znaleziskami [por. Pawlata L. 1993]. Ten znany kolekcjoner zabytków drohi-czyńskich prowadził poszukiwania na terenie miejscowego grodu i podgrodzia co naj-mniej od 1880 roku |Ąy6vncxuń C. I9lI, ł. 132] do lat 20. XX \^l. Zajmował się zbie-raniem starożytności a zwłaszcza wypłukiwaniem z brzegu rzeki ołowianych znakówtowarowych (ryc. 1), których zebrał około i0 000 sztuk. Zabytki te następnie sprzedawał

r Za plomby typu drohiczyńskiego uznaje się płaskie skrawki ołowiu noszące na obu powierzchniach od-ciśnięte stemplem I znaki, \W odróżnieniu od zaopatrzonych w uszka plomb typu zachodnioeuropejskiego posiada)ą

one czytelne ślady przewlekanego przez nie sznura i mają znacznie mniejsze rozmiary średnicy od 5 do13 mm.2 20 plomb figuruiepod nrinwentarza nrMB/A/63. Pochodząone zbadań prowadzonychwlatach60. i 80.

XXw.3 W trakcie opracowywania kolekcji Kochańskiego w 1988 roku sporządzono szczegółową dokumentacjg

plomb, która znajduje się w Archiwum Muzeum Regionalnego w Drohiczynie. Za plomby Ępu drohiczyńskiegouznaje się płaskie skrawki ołowiu noszące na obu powierzchniach odciśnięte stemplem znaki. W odróżnieniu odzaopatrzonych w uszka plomb Ępu zachodnioeuropejskiego posiadają one czltelne ślady przewlekanego przez niesznura i mają znacznie mniejsze rozmiary średnicy od 5 do13 mm.

a |eszcze na początku lat 20,XX w. przebywał w Drohiczynie, gdyż w 7922 r. trafił do jego zbiorów okazberła kamiennego, pochodzący z pobliskiej wsi Koczery, Opisując to znalezisko W. Antoniewicz mówi o kolekcjiCzesława I(ochańskiego [por. \M, Antoniewicz 1922, s. 146 i n.].

I52 Podlaskie Zeszyry Archeologiczne . Zeszyt 6l20IO

zainteresowanym: m.in. Karolowi Bołsunowskiemu, Nikołajowi P. Avenariusowi i Sier-giejowi Dubińskiemu [AaeHapIoc H. fl. 1890, c. 13 u 6p; Bołsunowski K, 1891a, s,I47;Ąy6wtcruirc. 1911, ł. 132].

Opis zabytków5:

Zbiory Działu ArcheologiiMuzeum Podlaskiego w Białymstoku:

1, plomba składana dwustronna (ryc,2: l);A: dwuząbRurykowiczów,R: krzyżkotvłiczny,

2. plomba składana dwustronna (ryc.2:2);A: dwuząbRurykowiczów,R: modyfikowana punktami cyrylicka litera X,

3. plomba składana dwustronna (ryc.2:3);A: grecka litera A - w otoku perełkowym,R: krzyżkobuiczny,

4. plomba składana dwustronna (ryc.2:4);A: cyrylicka litera T,R: cyrylicka litera Iz1,

5. plomba składana dwustronna (ryc.2:5);A: dwuząbRurykowiczów,R: modyfikowana jednym punktem cyrylicka litera X,

6. plomba składana dwustronna (ryc.2:6)1A: kolisĘ otok,R: ręka trzymająca rękojeść (?),

7. plomba składana dwustronna (ryc,2:7);A: dwuząbRurykowiczów,R: modyfikowana dwoma punktami cyrylicka litera X,

8. plomba składana dwustronna (ryc.2:8);A: dwuząb RurykowiczówR: modyfikowany punktami krzyż jerozolimski,

9. plomba składana dwustronna (ryc.2:9);A: czworonożne zwierzę (?),

R: nieczytelny symbol graficzny,

5 Opis dostosowano do sposobu dokumentowania zabytków numizmatycznych i sfragistycznych [por.Kurpiewski J. 1990]. Uwzględniono jakość półsurowca i miejsce usytuowania negaĘrvów stempli. Znaki herboweRurykowiczów uznano za umieszczone na stronie głównej. Kwalifikacja pozostałych symboli została potraktowana

Lech pawlata . p/o mby typu drohiczyńskiego w ńiorach muzealnych woj , podlaskiego 153

10. plomba składana dwustronna (ryc.2: 10);

A: ośmiopromienistagwiazda,R: asymetryczna cyrylicka litera T,

1l. plomba składana dwustronna (ryc. 2: 1l);A: dwuząbRurykowiczów,R: krzyżgrecki modyfikowany dwoma punktami,

12. plomba składana dwustronna (ryc,Z: I2);A: popiersie osoby z nakryciem głowy,R: orzelz głową zwrócona w lewo,

13. plomba składana dwustronna (ryc.2:73);A: cyrylicka litera 3 w kolisĘm otoku,R: cyrylicka litera 7I w kolistym otoku,

14. plomba składana dwustronna (ryc.2: |4);A: strzała,R: punkt w kolisĘm otoku,

15. plomba składana dwustronna (ryc.ż l5);A: czworonożne zwierzę (?),

R: lustrzane odbicie cyrylickiej litery t w kolisĘm otoku,16. plomba składana dwustronna (ryc,2: 16)1

A: krzyżgrecki,R: twarzzwąsami,

17. plomba składana dwustronna (ryc.2: l7);A: symbol zb|iżony do leżącej litery B,R: cyrylicka litera Q,

18. plomba składana dwustronna (ryc. 2: 18);

A: punkt w kolisĘm otoku,R: łacińska litera N lub Z,

19. plomba składana dwustronna (ryc,2: I9);A: lewa dłońR: czworonożne zwierzę (?),

20. plomba składana dwustronna (ryc.2:20);A: twarz z wąsami,R: krzyż grecki modyfikowany półksiężycami,

21. plomba składana dwustronna (ryc.2:27);A: cyrylicka liter III,R: cyrylicka litera M (stemplem odwróconym), lub łacińska litera W,


A: prostokątna sprzączka do pasa (?),

R: kolisty układ punktów wokół centralnego,23. plomba składana dwustronna (ryc.2:23);

A: dwuząbRurykowiczów,R: krzyż łaciński modyfikowany półksiężycami,

$Ą Podlaskie Zeszfi Archeologiczne, Zeszyt 6/2010

24. plomba składana dwustronna (ryc,2:24);A: nieczytelny (głowa byka?),R: trzypunĘ,

25, plomba składana dwustronna (ryc.2:25);A: cyrylicka litera I4,

R: cyrylicka litera T,26. plomba składana dwustronna (ryc.2:26);

A: nieczytelny (dwuząb Rurykowiczów?),R: modyfikowana punktami cyrylicka litera X,

27. plomba składana dwustronna (ryc.2:27);A: małe koło słońca,R: nieczytelny,

28. plomba składana dwustronna (ryc.2:28);A: nieczytelny,R: brak (uszkodzony),

29. plomba składana dwustronna (ryc.2:29);A: lustrzane odbicie cyrylickiej litery 3 w kolisĘm otoku,R: nieczltelny w otoku perełkowym,

30. plomba składana dwustronna (ryc.2:3O);A: dwuząbRurykowiczów,R: łacińska litera N,

31. plomba składana dwustronna (ryc.2:3l);A: łacińska litera R,R: cyrylicka litera 3,

32. plomba składana dwustronna (ryc,2:32);A: grecka litera A w otoku perełkowym,R: krzyżkotwiczny,

33. plomba składana dwustronna (ryc.2:33);A: cyrylicka litera I4,

R: cyrylicka litera T,

Zbiory Muzeum Regionalnego w Drohiczynie:34. plomba składana dwustronna (ryc. 3: 1);

A: dwuząbRurykowiczów,R: nieczytelny,

35. plomba składana dwustronna (ryc.3:2);A: cyrylicka litera A,R: łacińska, literaZ (?),


A: nieczytelny (dwuząb Rurykowiczów?),R: cyrylicka litera K (?),

Lech Pawlata . P/omby typu drohiczyńskiego w ńiorach muzealnych woj. podlaskiego ń5

37. plomba składana dwustronna (ryc.3: Ą);

A: nieczytelny,R: krzyż,

38. plomba składana dwustronna (ryc. 3:5);A: dwuząbRurykowiczów,R: krzyż maltański w otoku perełkowym,

39. plomba składana dwustronna (ryc. 3:6);A: lustrzany odbicie cyrylickiej litery ts,

R: podkowa ramionami zwrócona do góry40. plomba składana dwustronna (ryc,3:7)i

A: owalna sprzączka (?),

R: cyrylicka litera H,41, plomba składana dwustronna (ryc. 3: 8);

A: dwuząb Rurykowiczów (?),

R: krzyż łaciński modyfikowany,42. plomba składana dwustronna (ryc. 3:9);

A: cyrylicka litera T zvrygiętąnóżką,R: swastyka o modyfikowanych ramionach,


A: dwuząbRurykowiczów,R: krzyżkotwiczny,


A: prawa dłoń,R: kolisty układ punktów wokół centralnego,

45. plomba składana dwustronna (ryc.3:72);A: cyrylicka litera K (?),

R: cyrylicka litera b (?),


A: dwuząbRurykowiczów,R: równoramienny (?) krzyż modyflkowany,

47. plomba składana dwustronna (ryc.3: I4);A: dwuząbRurykowiczów,R: swasĘka o modyfikowanych ramionach,


A i R: dwuząb Rurykowiczów,49. plomba jednostronna z uszkiem (ryc.3: 16);

A: kolisĘ pierścień,R: gładki, bez rysunku,

50, plomba składana dwustronna (ryc.3: I7);A: cyrylicka litera K w owalnym otoku,R: nieczytelny (Łódż?),

156 Podlaskie Zeszyty Archeologiczne . Zeszlt 6 12OIO


A: dwuząbRurykowiczów,R: krzyż maltański w otoku perełkowym,


A: popiersie z nakryciem głowy,R: orzełz głową zwrócona w lewo,


A: głowa z nakryciem,R: orzełzgłow4zwróconawlewo,

54. plomba składana dwustronna (ryc.3:2I);A: dwuząbRurykowiczów,R: cyrylicka litera X modyfikowana punktami,

55. plomba składana dwustronna (ryc,3:22);A: lustrzane odbicie cyrylickiej litery K,R: cyrylicka litera Ą,

56. plomba składana dwustronna (ryc.3:23);A: prawa dłoń,R: skrzyżowane lilie (?),

57. plomba składana dwustronna (ryc,3:24)iA: głowa z nakryciem,R: orzełzgłowązwróconawlewo,

58. plomba składana dwustronna (ryc, 3: 25);

A: symbol zbliżony do leżącej litery B,R: cyrylicka litera Q,

59. plomba składana dwustronna (ryc.3:26);A: maĘkrzyż maltański (?),

R: nieczytelny,60. plomba składana dwustronna (ryc,3:27);

A:. trzy punktywkolisĘm otoku,R: cyrylicka litera X,


A: cyrylicka litera Y (?) w otoku perełkowym,R: cyrylickalitera,A,,

62. plomba składana dwustronna (ryc.3:29);A: dwuząbRurykowiczów,R: nieczytelny (klepsydra?),


A: popiersie z nakryciem głowy,R: orzełzgłową zwróconawlewo,


A: dwuząbRurykowiczów,R: nieczltelny (krzyż?),

Lech Pawlata . Plo mby typu drohi,czyńskiego w ńiorań muzealnych woj podlaskiłgo I57

65. plomba składana dwustronna (ryc.3:32);A: nieczytelny,R: małe koło słońca (?) w kolisĘm otoku,

66. plomba składana dwustronna (tyc. Ą: I);


67. plomba składana dwustronna (ryc.4:2);A: symbol zbliżony do litery A,R: nieczytelny (zbliżony do litery C),

68. plomba składana dwustronna (ryc. Ą:3);

A: dwuząbRurykowiczów,R: trzypunkty,

69. plomba składana dwustronna (ryc.4:4);A: nieczytelny (zbliżony do litery I),R: trzypunkty,

70. plomba składana dwustronna (ryc.4:5);A i R: dwuząb Rurykowiczów,

71. plomba składana dwustronna (ryc.4:6);A: symbol zbliżony do literyA,R: nieczytelny (szpon ptaka?),

7 2, plombaskładana dwustronna (ryc, 4: 7);

A: symbol zbliżony do cyrylickiej literyY z podstawą,R: prostokąt podzielony na cztery trójkąĘ,


A: dwuząbRurykowiczów,R: krzyż łaciński modyfikowany półksiężycami,

74. plomba składana dwustronna (ryc.4:9);A: popiersie z nakryciem głowy,

R: orzełz głowązwróconąwlewo,75. plomba składana dwustronna (ryc.4: 10);

A: łacińska litera N,R: cyrylicka litera fI,


A: litera T z wygiętą nóżką,R: swasĘka modyfikowana czterema półksiężycami,

77. p|omba składana dwustronna (ryc. Ę I2);

A: Iustrzane odbicie cyrylickiej litery ts,

R: cyrylicka litera C (?),


A: znak Rurykowiczów,R: swastyka zpoprzecznymi ramionami usytuowanymi wewnątrz krzyża,

158 Podlaskie ZeszyĘ Archeologiczne . Zeszyt 6 l 2010

79. plomba składana dwustronna (ryc,4: I4);A: dwuząbRurykowiczów,R: trzy punkĘ,

80. plomba składana dwustronna (ryc.4: I5);A: dwuząbRurykowiczów,R: krzyż w kolistym otoku (koło słońca?),


A: dwuząbRurykowiczów,R: wyobrażenie twarzy z diademem na czole,

82. plomba składana dwustronna (ryc.4: I7);A: grecka litera A w otoku perełkowym,R: krzyżkotłviczny,


A: dwuząb Rurykowiczów,R: cyrylicka litera Ą,

84. plomba składana dwustronna (ryc.4: l9);A: nieczytelny (dwuząb Rurykowiczów w kolistym otoku?),R: cyrylicka litera Q (?) w kolistym otoku,

85. plomba składana dwustronna (ryc.4:20);A: dwuząb RurykowiczówR: nieczytelny (strzemię),

86. plomba składana dwustronna (ryc.4:27);A: dwuząb Rurykowiczów,R: cztery punkĘ,

87. plomba jednoczęściowa dwustron na (ryc. 4: 22)A: nieczytelny,R: nieczytelny (krzyż maltański?),

88. plomba składana dwustronna (ryc.4:23);A: nieczytelny (trzy pióra?),R: nieczltelny (centrycznie dwapierścienie?),

89. plomba składana dwustronna (ryc. 4:24) - zachowana jedna część;A: nieczytelny,R: brak,

90. plomba składana dwustronna (ryc,4:25);A: nieczytelny (dwuząb Rurykowiczów?),R: krzyż jerozolimski modyfikowany czterema punktami,

91. plomba składana dwustronna (ryc.4:26);A: dwuząb Rurykowiczów,R: cyrylicka litera Ą,

92. plomba składana dwustronna (ryc.4:27);A: lustrzane odbicie cyrylickiej litery 3 w kolisĘm otoku,R: prawa dłoń trzymającazwój (?),

Lech pawlata . plomby typu drohiczyńskiego w zbiorach muzealnych woj. podlaskiego L59

93, plomba składana dwustronna (ryc.4:28);A: kolisĘ (?) otok z punktówR: swastyka,

94. plomba składana dwustronna (ryc.4:29),A: nieczytelny (litera I?),

R: nieczytelny (asymetryczna litera T?),95. plomba składana dwustronna (ryc. 4: 30);

A: inskrypcja literowa (?) cyrylicka IE (drugi znak w lustrzanym odbiciu),R: nieczytelny (Iitera A w kolisĘm otoku?),


A: asymetryczna litera T,R: ośmiopromienistagwiazda,

97. plomba składana dwustronna (ryc.4:32),A: znakzb|iżony do litery Y w otoku perełkowym,R: cyrylicka litera,A,

98. plomba składana dwustronna (ryc. 5: 1),

A: krzyż równoramienny modyfikowany czterema półksiężycami,R: krzyż równoramienny modyfikowany czterema punktami,

99. plomba składana dwustronna (ryc.5:2),A: dwuząbRurykowiczów,R: krzyż maltański w otoku perełkowym,

100. plomba składana dwustronna (ryc. 5: 3),

A: znak zb|iżony do litery Y w otoku perełkowym,R: cyrylicka litera,Ą,



102. plomba jednoczęściowa dwustronna (ryc. 5: 5);

A: dwuząb Rurykowiczów,R: ukośny krzyż rownoramienny,

103, plomba składana dwustronna (ryc. 5:6);A: gwiazda o perełkowaĘch zakończeniach sześciu ramion,R: nieczytelny (krzyż kotwiczny?),

104. plomba składana dwustronna (ryc.5:7);A: nieczytelny (zbliżony do chińskiego symbolu ło?),R: cyrylicka litera A (?),


A: krzyż kotwiczny (?),

R: nieczytelny (litera E?),


A: krzyżrównoramienny (?),

R: nieczytelny,

160 Podlaskie ZeszyĘ Archeologiczne . Zeszyt 612070

107. plomba składana dwustronna (ryc. 5: l0);A: nieczytelny (cyrylicka litera Ą?),R: mały krzyżrównoramienny w kolisĘm otoku,

l08. plomba składana dwustronna (ryc. 5: 11);

A: lustrzane odbicie cyrylickiej litery ts,

R: cyrylicka litera C (?),

l09. plomba składana dwustronna (ryc.5: I2);A: nieczytelny,R: cyrylicka litera fI (?),


A: dwuząbRurykowiczów,R: cyrylicka litera X modyfikowana punktami,

11l. plomba składana dwustronna (ryc.5: l4);A: dwuząbRurykowiczów,R: nieczytelny,


A: popiersie z nakryciem głowy,R: orzełz głową zwróconą w lewo,

113. plomba składana dwustronna (ryc. 5: 16);A: łódź żaglowa w kolistym otoku (?),

R: ozdobny monogram (IA?)wkolisĘm otoku,1i4. plomba składana dwustronna (ryc.5: I7);

A: symbol twarzy z wąsami,R: krzyż równoramienny modyfikowany półksiężycami,


A: dwuząbRurykowiczów,R: małykrzyż maltański (?),

116. plomba składana dwustronna (ryc, 5: l9);A: dwuząbRurykowiczów,R: krzyżkofu,ticzny,

117. plomba składana dwustronna (ryc.5:2O);A: dwuząbRurykowiczów,R: mały krzyżma]tański (?),

1 18. plomba składana dwustronna (ryc. 5: 2I);A: nieczytelny (kolisĘ otok?),R; nieczytelny (krzyż?),

1 19. plomba składana dwustronna (ryc. 5:22);A: nieczyEelny,R: punkt w kolisĘm otoku,

120. plomba składana dwustronna (ryc.5:23);A: lustrzane odbicie cyrylickiej litery 3 w kolisĘm otoku,R: pierścień zprzywieszką (?),

Lech Pawlata . Plomby typu drohiczyńskiego w zbiorach muzealnych woj podlaskiego

121. plomba składana dwustronna (ryc.5:24);A: dwuząbRurykowiczów,R: krzyż maltański w otoku perełkowym,

l22. plomba składana dwustronna (ryc.5:25);A: dwuząbRurykowiczów,R: cyrylicka litera A,

l23. plomba składana dwustronna (ryc.5:26);A: kolisĘ układ punktów wokół centralnego,R: nieczltelny cyrylicki monogram (lustrzane odbicie Bf?),

l24. plomba składana dwustronna (ryc.5:27);A: cyrylicka litera X,R: cyrylicka litera II (?),

125. plomba składana dwustronna (ryc.5:28);A: punkt w kolisĘm otoku,R: półokrąg i dwa punkty,

Anal iza i interpretac j a materiału zabytkowego

Zastosowanie plomb było różnorodnie interpretowane [por, MusianowiczK., 1957,s. 291 nn.; Epuencxnż B. L. 7978, c, 240 u Ap.; Ilepxanxo B. 2006, c. 279 1,1Ap. - tamobszerna literatura]. Członkowie Komisji Archeologicznej rMileńskiej uważali symboleumieszczane na plombach za znaki własnościowełączącich zastosowanie z funkcją pie-częci na dokumentach. Sam KonstanĘ Tyszkiewicz uznał emblemaĘ krzyża i koła zasymbole religijne znajdując analogie na naczyniach glinianych mających rzekomo cha-rakter ofiarny [Blombergowa M. M. 1993, s. 45], Próbę klasyfikacji plomb podjął jużw 1891 r. I(arol Bołsunowski. \Mydzielił 10 kategorii. Klasyfikację oparł o występowanielub brak symbolu, temaĘkę (przedstawienia, litery, godła herbowe) oraz połączenia zna-ków w różnych kombinacjach. Zauważył podobieństwo do zachodnich znaków włas-nościowych oraz zidenĘfikował ślady sznurka [Bołsunowski K. 189la, s. 148]. Nikołaj P.

Lichaczew powiązał część symboli w Ępie dwuzębów ze znakami na pieczęciach należą-cych do Rurykowiczów [Alrxaven H. II. 1930, c. 86]. Nikołaj Łuczycki zwrócił uwagę nazastosowanie plomb drohiczyńskich jako oznaczeń towarowych. 'Wykazałznaczenie rzekspławnych w procesie wymiany handlowej między Wschodem a Zachodem, a Drohiczynuznał za jedną ze stacji składowania towarów [Ayvuqrvń H. l89I, c,32 za Ryszard A.1893, s.77]. B. A, Rybakow uważał, że towary przy-vvożone z Rusi byŁy zabezpieczaneplombami, które zrywano na komorze celnej w Drohiczynie. Zarejestrował fakt, iż 25o/o

takich zabytków z Drohiczyna nosi staroruskie herby książęce. Ich obecność potwier-dzała aktywne uczestnictwo Rusi w handlu bużańskim [Pn6aron 6. A. 1948, c.47O; 1953,c.343 ll ap.] . Pogląd ten poparł Tadeusz Lewicki [flepxanxo B.2006, c,224]. Kolejni bada-cze dołączali swój głos w dyskusji nad interpretacją znalezisk drohiczyńskich. Wśródnich I(rysĘna Musianowicz sporządziła zestawienie Ępów wyobrażeń na plombach

[MusianowiczK.I957l, a B. D. )erszewskij przeprowadził próbę systematyzacji znaków

161

762 Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, Zeszyt 6l2OI0

fEpurencxnż B. A. 1985]. Ostatnio \i/alerij Pierchawko poświęcił obszerny rozdziałzna-czeniu plomb Ępu drohiczyńskiego w systemie handlowym księstw ruskich [flepxasxoB. 2006]. Mnogośc interpretacji wynikała z unikalnego charakteru dużej ilości znaleziskskoncentrowanych w jednym miejscu - przy wczesnośredniowiecznym ośrodku grodo-wym w Drohiczynie.

Plomby Ępu drohiczyńskiego wykonywano z płaskich, taśmowaĘch fragmentówołowianego surowca składanego na pól i zgniatanego w plombownicy. 'W środek prze-kładano sznur zabezpieczający towar, Okazyjnie wykorzystywano do tego celu inneformy: sztabki (ryc. 4:22; 5: 5) i koliste tarczki z dziurką (ryc. 2:30; 3: 3, 15, l8). Występo-wanie zrożnicowanych form półsurowca zaobserwowano również w innych miejscach,gdzie dokony\ł/ano podobnych znalezisk [por. flepxaaro B. 2006, c.232]. Stemplowanepowierzchnie mają ksztaĘ koliste o średnicy 6-13 mm. Odciskane symbole są położoneasymetrycznie i rzadko odzwierciedlają pełny zarys negat},,\Mu stempla.

Znaleziska narzędzi, służących z pewnością do odciskania plomb, należą do wyjąt-ków. Ślady na brzegach niektórych wytworów (ryc. 3: 15; 4: 4, 17 , 30) wskazują, że plom-bownice miały kształt szczypcow. Na sĘku nożycowatego połączenia dwu współpra-cujących części, położonych blisko płaszczyzn roboczych, powstały charakterysĘczneodciski. Narzędzie, określone jako plombownica, znaleziono w Nowogródku. Na koli-stej powierzchni stempla umieszczono znakzbliżony do X, znajdujący ścisły odpowied-nik w literze ha pisanej cyrylicą na graynotach brzozowych [lypenuv <D. Ą. 1981, c. 99,

pwc. 7 7 : 6]. Z Halicza po chodzi znalezisko matrycy z symbolem książęcego tr ójzębu or azplombownicazwyobrażeniemorłahalickiego [ilacrepHax fl,. 1944,c, I82uLp.,puc.70:21 za flepxasxo B.2006, c.232].

Czas używania ołowianychzabezpieczeń zbiega się z bezmonetarnym okresem naRusi trwającym od 2 połowy XI do XIII w. W tym czasie funkcję ,,grubszego pieniądza"pełniły srebrne sztabki, tzw, grzywny. Za ,,drobniejszą monetę" mogły slużyć muszlekauri, szlifowane przęśliki i paciorki szklane [IypuH M. O,, Eer<qiuee!, IIf. I. 1997, c.70]. Płacidła z wiązek skór futrzanych, o których wspominali arabscy kupcy i podróż-nicy w VIII-X w., nie miały już tak znaczącej roli [por. Lewicki T. 1956, s.292_nn.].Plomby ołowiane musiały pełnić w XI-XIII w. funkcję zabezpieczającą towar potwier-dzoną marką sprzedawcy. Obecnie uznaje się, że plomby typu drohiczyńskiego byłymarkami własnościowymi przewozonych towarów [MusianowiczK. 1957, s, 291 nn;IyprrH M. O., Berqiueey l]].I.1997, c. 70; Ilepxanxo B. 2O06, c.264vl 6p.]. Dotychczaszarejestrowano 44 miejscowości, w których natrańono na znaki towarowe tego typufflepxaero B.2006, c.264 v

^p.],związanych głównie z grodami książęcymi wczesno-

średniowiecznej Rusi.Występowanie na rozległym obszarze od )eziora Ładoga na północy, Wołgi na wscho-

dzie po Dniepr i Dniestr na południu [flepxaaxo B.2006, c.264 v ^p.,

p\rc.20], potwier-dza ważną funkcję plomb w procesie wymiany handlowej ze wschodem. Zachodni

Lech pawlata . plomby typu d,rohiczyńskiego w zbiorach muzealnYch woj. podlaskiego 163

kierunek szlaku bużańską drogą handlową wskazuią znaleziska z Pułtuska nad Narwiąoraz z Osnówki6, por,v. siemiaĘcki.

Analiza znaków

Wśród symboli wyodrębniono kilka podstawowych grup. Wyróżnia się zespół godełherbowych przedstawiających różne warianty herbu Rurykowiczów. Obok nich zareje-strowano wyobrażenia literowe, zgeometryzowane oraz antropo- i zoomorficzne.

Znaki herbowe Rurykowiczóv/

Herbowy dwuząb Rurykowiczów wywodzi się od symboliki ofiarnego ptaka z ucię-tym ogonem |flauun B. A. 1970, c. 38lr Ap.; Kyłaron B. I,{. 1988, c.lI2). Taki wizeru-nek użlrvany był przez pierwszych Rurykowiczów jako symbol książęcej ofiary, a następ-nie uległ przekształceniu w godło herbowe, Pojawił się w symbolice ornamentyki przed-miotów książęcych najwĆześniej w połowie, a upowszechnił w końcu X w. [Aocen A. {D.

1976, c. 149; Kyłaxor B. '{.

i988, c. Il2). Symbole własności Rurykowiczów powszech-nie umieszczano na przedmiotach codziennego użytku: z;właszcza naczyniach i cegłach

[Pu6axoe E.A. 1948, c. 49I u Ap., p]4c. 126; lynało B. A. 1985, c. 247 vl lp., pvlc. 5;

Pannonopr ft. A. 1985; ClasuucxlĄń B. I,4., Bo6pogcx1,1ń T. A, 1986, c.250 vl ap., plrc. i].SpoĘkane ich liczne modyfikacje, utrudniają znalezienie ścisłych odpowiedników dowyobrażeń z plomb drohiczyńskichs.

1. Dwuząb bez rękojeści (ryc. 3: 3I?; 4: 8?, 14 5: 2). Nieczytelność i niekomplet-nośc odcisków stempli nie pozwala jednoznacznie potwierdzić występowaniatego znaku w omawianym zespole. Zakwalifikowano tu kilka plomb, które mogąnależec do innych grup znaków herbowych. Symbol ten, potrvierdzony okazamiz kolekcji I(. Bołsunowskiego [1895, nr B55, 372, 3Ą6) oraz ze zbiorow warszaw-skich fMusianowicz K.,1957, tabl. XLVI], jest zbliżony do cyrylickiej litery II'.

6 Trzy cgzemplarze znaleziono podczas badań starego mias[a w Pułtusku, który w X[ w stanowił ośrodekadministracv)ny nronarchii wczesnopiastorvskiej. Odkrycie miało micjsce na osadzic położonej przy Natrvi IMiero,slawski M., Pela V1 1989, s. 5] Z Osnó*,ki pochodzi 9 ołowianvch z,irbezpieczeń trrwarorłr,ch znalezionych na tere-

nie wczeslrośredniorł,iecznej osad1,, położ,onej ki]kanaścje km na półnclcny zachód od Drohiczyna IMusianowicz l(.7957 , rys.4;1982, s. 72 nn.]. Plomby poclrodzące z I(orczcw:r, pow. siedlecki, znaleziolrc zostały lrajpcwniej w obrębiedrtlIriczyńskiego ośrodka grodowego W okresie przedrvojennym wlaścicielem nrajątku, którego włości dochodziłvdo rzeki Bug przy Drohiczynic, byl hrabia Krl,stvn Ostrorł,ski, spadkobielca rodu l(uczl,ńskich. Prarvdopodobnie tcl

za jego pośrednictwem nieokrcś]ona ilość plomb znalazła się w zbiorach rclsyjskich Ipor. IIcpxauro B.20O6, c.266).i Sl,mbolc herbor,ve Rurykorł,iczów onrawiano odnosz-ąc się do usytuorvłnia form ()strzami do góry [por,

Plt6axos 6. A. 1940, pnc 126). Ujęto je u,kilktr grupach różniąc,vch się f'ormą trztlnu: bez ręko)eści, z trzonem pro-sĘvm, !vygiętym, krzl,żl,korvatym i rozdrł,ojonym W ramaclr nich clpisirno rlystępujące lł omawianym materialc t,vp,r,

i odmiany fbrm. Zastosowanrl ttazeu,nictrv<l dotychcz.as używane dJa opisu plonrb oraz oborviązujące u, heraldyce

|Dtrdziński P 19!)7]

§ Tema[ Łclr jcst ollsz-cl,n1,i rvynlaga szczegółowcj arralizy żr(ldcł histor,vcznych i ikonograficznych Zirreje-

strowlne niżej spostrzeżelria, cloktlnanc na pocls[arl,ie rł,vbranego zbioru zabytków archeologicznr ch, rórr nież rv1-

magają rver,vIrkacji.

" Synbcll literowy ptlsiada wyodrębniotrą belkę poprzeczną

L64 Podlaskie Zeszfi Archeologiczne . Zeszyt 6 12OIO

Dwuząb z czystymi kolcami i prostą rękojeścią przechodzącą również w trzecikolec (ryc, 3: 8; 5: 25?), jest podstawowym emblematem Rurykowiczów używa-nym co najmniej przez kilka pokoleń [por. MonvaHos A. A. 1982, c.225],Zano-towano rozwinięte odmiany z ukośnym (ryc. 5: 13) oraz prostym krzyżem na

kolcu ostrza (ryc. 4: 5). Część plomb posiada zaznaczony na lewym lub prawymkolcu dwuzębu podwójny krzyż (ryc,2: I;3:10, 18; 5: 24). Na jednym z opubli-kowanych egzempIarzy znak ten wystąpił wra z z innym łpem książęcego herbumającego trzon w formie poprzecznej belki [Bołsunowski K. 1895, nr 354]. Sym-bol ten współwystępuje na plombach z wariantami krzyża kotwicznego orazmaltańskiego w otoku perełkowym. W każdym przypadku wyobrażenia różniąsię szczegolami i nie powtarzają się (ryc. 6 B, D). Marki takie posiadają liczneanalogie wśród innych znalezisk drohiczyńskich [Musianowicz K. 1957, tab|.

XLVI]. ZidenĘfikowano je na cegle cerkwi na Kołoży w Grodnie [Pannonopr f[.A. 1985, c.87,puc.3:6],Zbliżone formy zaĘestrowano w Kijowie i Czernihowiegdzie także znaleziono plombę z takim godłem [Prr6aror E.A. 1948, puc.126;8,10; KosaêHxo B. il., MonlaHoe A. A. 1993, c.2I3uAp., płrc. 2:IL, I2].

Dwuząb z rękojeścią lvygiętą i wygięĘmi kolcami zębów (ryc.2: LI,23,30?; 3:

2I;4: 15,16) współwystępuje w parzezróżnymi znakami a poszczegó|ne stemplerożnią się szczegótami przedstawień (ryc.6 B). Na jednej plombie (ryc.2:30)prawy kolec jest rozwidlony a trzon słabo czytelny, Kolejny egzemplarz posiadakrzyżykowate zakończenie wygiętego kolca lewego (ryc,2: 11). Odcisk stemplaznajduje potwierdzenie na jednej z plomb z kolekcji K. Bołsunowskiego [1895, nr767]. Symbol z rozdwojonym prawym kolcem i trójkątnie zaznaczonym trzonem,znajdował się na bullach w Nowogrodzie oraz na brązowym kiścieniu, datowa-nym na trzeciąćwierć XI w.

Odmianę herbu przedstawia dwuząb Rurykowiczów wyobrażony esowatąlinią. W omawianym zespole charakterysĘcznymi cechami takich przedstawieńna plombach jest występowanie odchylonego \ł/ prawo trzonu oraz ukośnegokrzyża na prawym kolcu ostrza (ryc. 2: 5,7; 3: D; 5: I3). Godło to występujewyłącznie z symbolem litery )K, modyfikowanej punktami, a wytłoczone zostałoco naimniej dwoma stemplami. Plombę z idenĘcznym wyobrażeniem znale-ziono na grodzisku w Lubowie nad Wilją [por. Bołsunowski K. i897, nr 1008].

|edno znalezisko posiada zaznaczone rozchylone ostrza dwuzębu i ukośny krzyżna lewym kolcu, współwystępując z\iterą A (ryc. 4: 18). \(szystkie wymienioneodmiany zostaĘ odnotowane już wcześniej [po.. Musianowicz K, 1957, tab|.

XLVI].Dwuząb zkrzyżemna rękojeści, posiadający niemodyfikowane kolce, wydaje się

być starszym wariantem ewoluującego znaku. W omawianym materiale wystąpiłna kilku stemplach, jednak wszystkie negatywy nie są kompletne (ryc. 3: I,15;4:3; 5:18, 20). Stosunkowo często znajduje się na starszych znaleziskach [Bołsunow-ski I(a. 1891, nr 3,4Ą; 1895, nr 74I) współwystępując z innymi prosĘmi warian-tami godła. Znacznie częściej symbole te mają dodatkowe poprzeczne beleczki

2.

3.

Lech Pawlata . P/o mb1 typu drohiczyńskiego w zbiorach muzealnych wo/ podlaskiego

na lewym lub prawym kolcu dwuzębu nadaiące mu kształt krzyża (ryc.2:2; 4:26;5: 14), również zdwojonego (ryc.5: 19) [por. Bołsunowski K. 1895, nr733,766,345,349,806], Taką odmianę herbu Rurykowiczow odkryto na dnie naczynia, nacmentarzysku z XI i częściowo XII w., w miejscowości'W'elemiczi (rej. stoliński,obł. brzeska), dodatkowo z symbolem krzyża usytuowanym pomiędzy kolcami[KyxapeHxo IO.B.l97I, c.72, pvlc.23 5].ZidenĘfikowano go również na ceglezamku w Grodnie fPannonopr fI. A. 1985, c.87,pvc.3:7).

Odmianę tworzy dwuząb z rękojeścią krzyżykowatą iwygięĘmikolcami zębów.Marce z kolcami wygiętymi w lewo towarzyszy znak zbhżony do małego równora-miennego I<rzyżalo (ryc. 5: 18, 20). Oba znaleziska mogą pochodzić z jednej matryry(ryc. 6 B). Współwystępowanie symboli potwierdzono w starszych znaleziskach

[Musianowiczl(.1957, s. 295, tabl. XLVI]. Plombę z takim negatywem stempla zna-leziono w Sarkelu- Białej Wieży i datowano na koniec XI - połowa XII w. [ApreulenA. P., Moł.IaHos A. A. 1995, c.188 u 4p., pvc.Z: L,4,5),

5. Godło ztrzonemwformie poprzecznejbelkilubrozwidlenia (ryc.2:8;3:14,15;4: 13) współwystępuje z innym znakiem Rurykowiczów, wyobrażeniem krzyżajerozolimskiego i modyfikowanej swasĘki. W łm ostatnim wypadku dwaegzemplarze mogą pochodzić spod tego samego stempla. Urozmaiconekrzyżemna prawym kolcu i rozwidleniem lewego, znajdowało się na złoĘm pierścieniu zeskarbu znalezionego w Gorodiszczu (rej. dzierażniańskij, obł. chmielnicka). |estono bliskie symbolom książąt czernihowskich [.flry6oncxvt1,1B.YI.1975, c. 103,pvtc.77 1; Maxapona T,IĄ.1993, c. I95, puc. 1: 1].

Ze względu na niekompletność negaĘwów stempli, przy nieczytelnych odciskachtrzonów i niekompletnych kolców, przydzielenie godeł do określonej grupy i Ępu jestczęsto hipoteĘczne.

DoĘchczas nie powiązano większości znaków z posługujących się nimi książętamiruskimi. ProsĘ trojząb lączony jest zarówno z osobą księcia Światosława jak i Włady-mira Światosławicza |flauvuB.

^.I97O, c.38 n Ap.; Ky,raroe B. I4. 1988, c. 114 u ap.].

Kolejne pokolenia książąt ruskich poddały go zmianom i personalizacji. Godła modyfiko-wano poprzez dodanie poprzecznych belek nadających wygląd krzyża oraz półksiężyco-waĘch rozdwojeń kolców. Herb charakterysĘczny dla |arosława Mądrego - założycielaDrohiczyna, posiada formę trójzębną, w której środkowy kolec zakończony jest kółkiem[CorHuxona M. l[., Cnaccxlł ft VL 1. 1983, c. 96; Cr aswncrvń B. 71., Eo6polcrwft T. A. 1986,c.2521,1Ap., plłc. 3], Należy sądzic, że znaki na niewielkich markach handlowych mogływ pewnym zakresie podle gaćuproszczeniu [por. Moł.raFlos A. A. 1982, c.225) co utrudniapowiązanie ich z właścicielami. Zapewne kółka na końcach kolców równieżzostały zredu-kowane. Z Pskowa pochodzi znalezisko płaskiej zawieszkizprzedstawieniami na obu stro-nach dwuzębów Światopełka. Zawieszka,łącząc dwa Ępy wyobrażeńdwuzębu, wskazujena współczesnośc używania znaków herbowych z rękojeścią ibez oraz krzyżykowaĘch

I65

l0 I(. Bołsunowski interpretuje ten znakjako symbol głagolickiej literyA [por. Bołsunowski K. 1891a, s. 150].

I66 Podlaskie Zeszyty Archeologiczne . Zeszyt 6 l 2070

i półksiężycowaĘch wątków na nich1l. Godła z prostą rękojeścią, bez niej orazkrzyżemnarękojeści współwystępują z takim samym znakiem równoramiennego krzyża kotwicznegolub maltańskiego w otoku perełkowym (ryc. 68). Cecha ta wskazuje na współczesnoścherbów z podwójnym krzyżem na prawym kolcu, bez względu na formę.iaką przybierana nich wyobrażenie trzonu. Brak na rewersie takich samych wyobrażeń, współwystępu-jących z godłami prosĘmi oraz mającymi podwójne krzyże na kolcach ostrzy, świadczyo chronologicznej rożnicy pokoleniowej ich właścicieli.

DoĘchczas brak jest szczegółowych opracowa{ łącz4cych poszczególne odmianydwuzębów z ich właścicielami [Ky,łaxon B. VI. 1988, c. II4 u Ap.; flepxarro B. 2006, c.243 vl 6p.). Najbardziej prawdopodobna jest przynależność znaku, z prosĘm krzy-żem na lewym kolcu, do osoby księcia Światopełka (lub Świętopelka) |aropełkowicza[CrasuHcruż B.IĄ.,BolposcKui| T. A. 1986, c.252 ll Ap., p].{c. 3]. Możliwe, żekrzyż nakolcach dwuzębów był elementem personalizującym godło synów |aropełka podobniejak kółko w przypadku symboli synów Władymira Światosławicza. Niektórzy identyfi-kują odcisk stempla zkrzyżem na prawym kolcu jako należący do Mścisława Władymi,rowicza, choć bardziej prawdopodobna wydaje się przynależność do jego osoby markiz trzonem krzyżopodobnym [por. Monła}rosa A. A. i982, pvc.2; CrasvncxlĄń B. W,Eo6poecruż T. A. 1986, c.252 u Ap., pl4c. 3]. Dwuzęby z rozwidlonymi końcami ikrzy-żykowaĘm przedstawieniem trzonu zostały uznane zaprzynależne Wsiewołodowi |aro-sławiczowi, księciu kijowskiemu w latach 1078- 1093 [Z [Prr6axos E. A. 1948, c. 493 w 6p.,p1,1c. I27 ; Musianowic z K. 19 57, s. 29 6]12. Znak z rozchylonymi końcami kolców pr zy pi-suje się Swiatopełkowi Mścisławowiczowi, nowogrodzkiemu księciu w latach II42-LI48.Wyobrażenia takich dwuzębów znalezione w Rościsławiu, odnoszone są do któregoś zesmoleńskich książąt z XII w. Symbol zkrzyżykowato uformowanym trzonem i rozchylo-nymi kolcami ostrzy, wywodzony z czernihowskiej lub smoleńskiej linii Rurykowiczow,stał się podstawowym moĘwem późniejszych herbów Oginiec i Jełowicki należących domagnackich, ruskich rodów |ełowickich, Puzynów i Ogińskich.

Znaki antropo- i zoomorficzne

Wśród nich najpopularniejsze są wyobrażenia twarzy (ryc. 3: 20,24) lub popiersia(ryc.2:72;3: 19;4:9,30;5: 15).Trzy plomby ze schemaĘcznym przedstawieniem twarzyludzkiej (ryc.2: 16,20;5: 17) współwystępują wyłącznie z wyobrażeniami równoramien-negokrzyża, również modyfikowanego półksiężycami. W zbiorach Bołsunowskiegoznaj-dowaĘ się tak oznaczone plomby wraz z symbolem Rurykowiczów oraz kolisĘm oto-kiem perełkowym [Bołsunowski I(. 1891ą, nr 31; 1895, nr 124,767,89I).W takim samymzestawie wystąpiły na plombach zgromadzonych w Państwowym Muzeum Archeolo-gicznym w \i7'arszawie [por. Musianowicz I(. 1957, tabl. XLVI].

1l Na lewym kolcu jednego us)tuowany jest prosĘ krzyż (uznany tu za symbol słońca), na drugiej stroniesymbol półksięźyca odchodzący również od lewego kolca. To drugie wyobrażenie nie posiada zaznaczonej rękojeści

[Kyłaxoe B. I,{. 1988, c. 111 n 4p., pnc.6:ż].r2 Autorka umieszcza na rysunku tak podpisaną plombę ze znakiem nie odpowiadającym opisowi cech [por.

Musianowicz K. 1957, ryc 2: 6).

Lech pawlata . plomby typu drohiczyńskiego w zbiorach muzealnych woj. podlaskiego

Interpretacja przedstawień antropomorficznych jest niejednoznaczna. Brodatepostacie w aureolach uważa się za wyobrażenia święĘch [KonałeHxo B. fI., MonqaHoeA. A. 1993, c.2l4, puc.2: l1-13l, a z charakterystycznymi czapami - bojarów. W oma-wianym materiale stwierdzono wyłącznie plomby tzw.postaci bojarów. Przedstawienia tewystępują tylkcl w towarzystwie herbowych wyobrażeń orła z głową skierowaną w lewąstronę [por. Bołsunowski I(. i891a, nr 21-22; l895, nr 78I,783; MusianowiczK.1957,s.295, tabl. XLVI]. Cechy indywidualne wskazują na stosowanie kilku stempli rożnią-cych się drobnymi szczegółami. 'W dwu przypadkach zaobserwowano powtórzenie siętej samej matrycy (ryc. 3: 30; Ą:9).

\,V zbiorach Bołsunowskiego wyobrażenia popiersia i głowy współwystępują równieżz innymi symbolami, jednak sposób ich przedstawienia odbiega od wyobrażeń antropo-morficznych współwystępujących z sylwetkami orła [por. Bołsunowski K. 189la, nr 24,25,36a,36b] , Popiersia w aureolach, znane z innych znalezisk, zarejestrowano w parze zeznakami Rurykowicz<iw iniertiwnoramiennego krzyża. Takie plomby występują rzadkow materiale drohiczyńskim IBołsunowski I(. l89ta, nr 31; l896, s. 15, nr 784; MusianowiczK. 1957 , tabl. XLVl; flepxasxo B.2006, c.269),Identyczną parę odcisków stempli znale-ziono na grodzisku w Lubowie, nad Wilją [Bołsunowski I(. 1897, s. 230, rrr 1002]. Popier-sia igłowy postaci na plombach zidenĘflkowano w Połocku IlypsrH M, tD., EerqiHee!,[LI.1997 , puc.3:6, 8, 10, 11] i Nowogrodzie IEpulescxvń E. A. l978, puc. 1].

Znaki zoomorficzne zarejestrowane zostały przezK. Bołsunowskiego [189l, s. 149,nr 28,29]. Do wyobrażenia czworonożnego zwierzęcia nawiązuje słabo czytelny rysu-nek na jednej plombie (ryc.2:9). Stosunkowo licznie reprezentowany jest wizerunek orłaz rozpostarĘmi skrzydłami i głową zwrócona w lewo (ryc.2: 12;3: 79,20,24,30; 4:9; 5:

l5). Nawiązuje on do symboliki orła piastowskiego, w odróżnieniu od halickiego ukazy-wanego w przedstawieniu bocznym. Współwystępuje wyłącznie z wyobrażeniem bojar-skiego popiersia lub głowy, wykonanym kilkoma odmianami stempli.

znaki literowe

Oddzielenie symboli literowych od form geometryczlrych niejednokrotnie jestniemożliwe ze względu na ich podobieństwo. Występują w postaci pojedynczych literi monogramów kilkuliterowych Illepxanxo B.2006, c.235, rnrl2I-23|.Inskrypcje skła-dały się z dwu liter; IE (ryc. 4:30;5:26 - stemplem odwróconym?) oraz IA w kolistymotoku (ryc.5: 16).

Najliczniejsze są sygnatury alfabetu pisane cyrylicą. Sposób ich oznaczania znalduiebliskie odpowiedniki na współczesnych im dokumentach pisanych na korze brzozowej|por. XnnnuaW.B.1987, c.2O3 u 5p., pr.rc. 4]. Wśród oznaczeń literowych omawianychplomb zidenĘfikowano: A (ryc. 3: 2), Ą (ryc.2: 3, 3: 2, 4: 6,8, 17), X (ryc,2: 5,7,26; 3:

21,27;5: 13,27),3 (ryc.2: 13,3l), VI(ryc.2:25,33;3:7),K (ryc.3:3,12,17,22,), h(ryc.5:7,25), M (ryc.2:2l),H(ryc.2: l8), O (ryc.2:6),l(ryc.4:l0;5:12,27),P (ryc.3:3l),C (ryc. 3: 6; 4:'2, l'2; 5: 1 l ), T (ryc. 2: 4, I0, 25, 33; 4: 31), Q ftyc. 2: 17; 3: 25; 4: I, 5: 4),

lII (ryc, 2: 2I), K) (ryc, 3:28; 4: 32, 5:3), ,Ą - yus (ryc. 3: 3, 28; 4: 32) oraz odwróc<lne.jlitery t - yat (ryc.2: 15;'3 6; 4: 12;5: l l ). Symbole literowe znacznie rzadz,iej występuią

I67

168 Podlaskie Zeszfi Archeologiczne, Zeszl,t 6 l20I0

na dnach naczyń [lynało B. A. 1985, c.42,pnc.6]. Znajdowały się na plombach odkry-wanych w Połocku, rMitebsku, Czernihowie, Nowogrodzie, Starej Ładodze, Gorodiszczu(Izjasławiu) nad \Mołgą i innych miastach [Epuencxuż E. A. 1978, puc.I; KosaêHxo B.

il., Mołqarron A, A. 1993, c.ZIĄ, pl,tc.21 4;Ęprln M. (D., EexqiHeei ru.L 7997,plltc.3:7;ilepxanxo B.2006, c.269, puc.25:6,8;26:14,22,23 27:8,18-22;28:4,6). Odciśnięte róż-

nymi stemplami litery są umieszczone na wielu plombach pochodzących z Drohiczyna

[BołsunowskiK.1891a, nr 5, 10, l3,Ą2-47,49;1895,ff 443,4l0,940,439,251,46I,466,967;MusianowiczI(. 1957,s.295nn,,tabl.XLVI].NegaĘwlitery3 (ryc.2:13,31)niebyłdoĘchczas zarej estrowany [por. llepxanxo B, 2006, c. 235].

Cztery plomby posiadają na jednej stronie literę <D na drugiej znajduje się symbol|eżącej litery B13 (ryc. 2: 17 ; 3: 25; 4: 7; 5: 4), najbardziej zb|iżony do wyobrażenia litery B

- aedu, pisanej na dokumentach brzozowych [XunuHa IĄ. B. 1987 , puc. Ą]. Co najmniej

dwie z nich zostaływykonane jednym stemplem.Część symboli odbiega od sposobu oznaczania liter Ępowego dla alfabetu cyryli-

ckiego. Obecność litery A alfabefu głagolickiego zidenĘfikował K. Bołsunowski [1891,

s. 150, nr 38]. Nawiązują do niej marki znajdujące się na dwu plombach (ryc. 5: 18,20), jed-

nak taka interpretacja pozostaje niejednoznaczna i nie znajduje potwierdzenia w innychznaleziskach przedstawiających wyobrażenia literowe tego alfabetula. Często spoĘkanyjest symbol zbliżony do kopĘjskiej litery X - gangia. Możliwe, że znajdował się on na nie-czytelnym stemplu jednej plomby (ryc. 3:29)15. \Mystępul'e on w parze wyłącznie zeher-bem Rurykowiczow, stosunkowo licznie w znaleziskach drohiczyńskich. Znany jest rów-nież z Osnówki, pow. siemiaĘcki fMusianowiczl{.1957, ryc.4, tabl. XLVI]. Może stano-

wić zmodyfikowaną wersje cyrylickiej |itery cha.'Wyobrażenie nawiązujące do znaku Y - psi (ryc. 4:7), zarejestrowane już przez

K. Musianowicz |1957, tabl. XLVI], pozostaje na granicy symboliki literowej i przedmio-towej. \Mśród charakterysĘcznych dla alfabefu greckiego zidenĘfikowano logo L, - delta(ryc.2:32;4: 17). Sposób jego przedstawienia znajduje się na pograniczu prostego sche-

matu geometrycznego, od którego odróżnia się wyraźnie zaznaczonąpodstawą.'Współ-występuje z odmianą modyfikowanego równoramiennego krzyża. Zestaw Ęch dwunegaĘwów stempli posiada liczne analogie w znaleziskach drohiczyńskich [por. Musia-nowicz K.1957, s. 295 ,tabl. XLVI]. Stosunkowo często występuje lustrzane odbicie 3pisanej cyrylicą a podobne do greckiej ż - sigma (ryc.2:29;4:27;5:23).W jednymprzy-padku odnotowano go z wyobrażeniem dłoni trzymającej rękojeść. Tego Ępu stemple

często znajdują się na plombach drohiczyńskich [Bołsunowski K. 1891a, s. 149; Musiano-wicz K. 1957,tab|. XLVI],

Niektóre z przedstawień odbiegają formą od typowych oznaczeńnabrzozowychgra-motachnawiązującdoalfabetułacińskiego (ryc.2:4,13,2I,25;3:22,4:2,6,I0].Zdająsię

r3 K. Bołsuno\łski intelpretuie ten znak jako przedstawienie litery K w Xll-wiecznym alfabecie cyrylickim,

[por. Bołsunowski K., 1891, s. 149], jednak taka interpretacia wydaje się niewłaściwa.

la Głagolicka litera A to znak krzyżopodobny. Posiada na obu końcach poziomej belki haczyki, które nie sąjednak zaznaczone na opisywanych symbolach.

15 Odcisk stempla może stanowic część symbolu klepsydry.

Lech pawlata . p/o mbY typu drohiczyńskiego w zbiorach muzealnych woj. podlaskiego I69

one wyraźnie wskazywać na udział w procesie handlowym kupców pochodzenia mazo-wieckiego, posługujących się alfabetem łacińskim, Taka sytuacja musiała być oczywistąw kulturowo zróżnicowanym, wielonarodowościowym Drohiczynie, Nie potwierdzonowspółwystępowania w parze znaków alfabetu cyrylickiego i łacińskiegoi6.

Niejednokrotnie fragmentaryczność zachowanych stempli oraz wieloznacznośc,uproszczonej symboliki, nie pozwala na pewne zakwalifikowanie poszczególnych stemplido ściśIe określonej grupy. Wyobrażenie litery T posiada wiele znaczeń. Odpowiada onogreckiemu T - tau i już dla starożytnych oznaczało święĘ symbol centrum świata. Przy-jęte zostało przez wschodnich chrześcijan jako jedno z wyobrażeńkrzyża.Zwraca uwagęodmiana zbliżona do litery T z v,ygiętą nóżką (ryc. 3:9; 4: 1i). Podobne występuią nacegłach soboru Spasskiego w Nowogrodzie. Datowane są na początek XIII w. i uważaneza odmianę znaków książęcych [Pannonopr n. A. 1985, c. 88, puc. 4].'W omawianymzespole zabytków współwystępują z wyobrażeniem swasĘki modyfikowanej czteremapółksiężycami.

Znaki graficznelM tej grupie sklasyfikowano formy geometryczne, oparte na bazie kołaikrzyża oraz

symboliczne przedstawiające schemaĘczne obrazy różnych przedmiotów.Znaki geometrycznebyły w garncarstwie powszechnie stosowanym sposobem ozna-

czania własności [Kaprep M. K. 1958, pltc. 108-118, 121; Ęnało B. A. 1985, c.236ll5p.,puc. I,2,3,4;CrasvącxuitB.W.,Bo6poscxvlń T. A. 1986, c.250,pnc.2] iwystępowałyrównie powszechnie na plombach. Zastosowanie symboliki koła jest bardzo pospolite.Wywodzi się jąz grupy wyobrażeń solarnych związanych z kultem słońca |CrarvllcxuńB. ll., Eo6por'c:ruil T. A. 1986, c.250, puc.2). 'W kulturze pogańskiej stanowiła podsta-

wowy znak grafrczny wyobrażający żywioły. Pojedyncze (ryc.2:6) lub zdwojone kolistepierścienie wpisane jeden w drugi (ryc. 4:23?) mają analogie wśród starszych znaleziskdrohiczyńskich [Bołsunowski K.189la, nr.40, 4I,48;1895, nr 106,752;1896, s. 15, nr836, 896; Musianowicz K. 1957, tabl. XLVI].

I(oło w kombinacji z punktami (ryc. 3: 27) symbolizowało w ku-lturze pogańskiejjeden z czterech żywiołów - powietrze. Było również używane jako wyobrażenie słońca.

Posiada analogie na plombach z Połocka [lypuH M. O., 6exqiuee!, LJJ.I. L997 , puc. 3: 9).

Koło z punktem wewnątrz (ryc.2: 14,18;5:28) znajdowało się na plombie z Czernihowa

[KosałeHxo B. [I., MołqaHon A. A. 1993, c.2L4,pvc.2:I5].Inną wyróżniającą się odmianę tworzą zrożnicowane kombinacje układu i ilości

punktów. Kilkakrotnie powtórzyIy się negaĘwy stempli utworzone przez pojedynczypunkt zawarĘ w kolisĘm otoku innych punktów (ryc.2:33; 3:11; 4:2I,28?). Symbol ten

występu.je zróżnymiwyobrażeniami, w Ęm z prosĘm dwuzębem Rurykowiczów. Takie

kombinacje odnotowano w kolekcji K. Bołsunowskiego [1891, nr 1; 1895, nr 73I,I24,

16 Na jednej z plomb (ryc 4: 10) jeden znak jest literą cyrylicką fI, drugi nawiązujący do łacińskiego Nznajduje jednak analogie w sposobie pisania litery H - łazł, na dokumentach brzozowych [por. XłłlHa |Ą., B. 1987,

pvc.4].

170 Podlaskie ZeszyĘ Archeologiczne . Zeszyt 6 l2070

I48,743;1896, s. 15,nr I52], orazw zbiorach warszawskich, gdzie występowałw parzez emblematamikrzyży [por. Musianowicz I(. 1957 , tabl. XLVI].

W dwu wypadkach zidentyfikowano obecność koła-słońca (ryc.2:27;3:32). Symbo-lizowało ono również światło, zdrowie i życie. W Chrześcijaństwie odnoszono do Chry-stusa jako Światłości świata, Zbliżone wyobrażenia były notowane już we wcześniejszychznaleziskach [por. Musianowicz I(. 1957,tab|. XLVI].

Znakkrzyżajest jednym z najczęściej używanych symboli własnościowychzwi4za-nych z chrześcijaństwem. SwasĘka (ryc, 4: 28) była pierwotnie przedstawieniem słońcai czterech stron świata. Krzyże i swasĘki, występujące w różnych wariantach modyfi-kowanych poprzez dodanie punktów, półksiężyców belek oraz rozwinięcie zakończeńramion, są licznie reprezentou/ane w omawianym materiale (ryc.2: I,3, 8, L6,20;3: 8; I0,19; 4: 17 ,25; 5: I,8, 17), współwystępując ze dwuzębami Rurykowiczów (ryc. 2: ll;3: I0;5: 19). Tu również wyodrębniono dwie plomby pochodzące spod tego samego stempla(ryc. 3: 14,4: 13). W jednym wypadku krzyże wystąpiły na obu stronach lecz były modyfi-kowane inaczej (ryc. 5: 1). Na jednej plombie mały krzyż znajdował się w kolisĘm otoku(ryc. 5: l0) nawiązując do symbolu koła słońca, Znacznie częściej przybiera on formękrzyża maltańskiego i występuje w perełkowaĘm otoku w towarzystwie herbu Ruryko-wiczów z podwójnie przekreślonym prawym kolcem dwuzębu (ryc. 5: 2) [por. Musiano-wicz I(. ],957,tabl. XLVI] być możew części stanowiąc powtórzenie tego samego stempla(ryc. 3: 5, 18; 5: 2ł).Krzyże i swasĘki wielokrotnie towarzyszyły różnym wyobrźeniomna plombach znalezionych w Drohiczynie [Bołsunowski K. 1891a, nr 1-15,33, 35,37;1895, nr 73I,733,642,697,I48,M7,468,I34,345,349,888,772,773; Musianowicz I(.

1957, tabl. XLVI]Różne odmiany krzyży równoramiennych znajdowały się na plombach odkryĘch

w Połocku [IypuHM. O., EexqiHeey lI].|.|997, plrc.3: 11] oraz innych ruskich gro-dach [Ilepxaexo B. 2OO6, c.238, rurrcl 16-20, ra6n.9]. Wyobrażenie swasĘki jako sym-bolu solarnego, wystąpiło w Nowogrodzie na kiścieniu wraz z herbem Rurykowiczów

fApreirłler A. P., Monvauos A. A. 1995, c.188, puc. 2: 5], i na dnach naczyń fĘepuoe C. 3.,

Bońqon IĄ. A.7992, c.2l8, puc. 5: B].'W dwu przypadkach zidenĘfikowano odciski krzyża łacińskiego urozmaicone pół-

księżycowaĘmi wąsami (ryc. 2: 23; 4: 8). \ifiystąpił w parze wraz z prosĘmi i niecha-rakterysĘcznymi symbolami Rurykowiczów, posiadając analogie wśród innych znalezisk

[Bołsunowski I(. 1895, nr 762-765], Według I(. Musianowicz znaf< Rurykowiczów, znaj-dujący się na plombach wraz z taką odmianąkrzyża, posiada rozwidlenie trzonu [por.Musianowic zI{. L957 , tabl. XLVI]. W przypadku omawianych znalezisk ta partia stemplabyła słabo czytelna.

Formę zgeometryzowaną posiada wyobrażenieleżącej klepsydry (ryc. 3: 29?;4:7).Nadrugiej stronie plomby znajduje się dwuząb Rurykowiczów lub modyfikowana litera T.Znak ten znajduje analogie wśród opublikowanych znalezisk, również współwystępując

Lech pawlata , plomby Ępu drohiczYńskiego w zbiorach muzealnych woj. podlaskiego

z wymienionym markami [Bołsunowski K. 1895, nr 926, 462,372). Symbolika leżącejklepsydry jest runicznym znakiem dagaz oznaczającym świt17 ,

rMśród przedstawianych przedmiotów i wyobrażeń w kilku przypadkach zarejestro-wano wyobrażenia ręki i dłoni (ryc.2: 6?, 19;3: II,23; 4:27?). rMystępowały one z róż-nymi sygnaturami. W jednym przypadku potwierdzono współwystępowanie dłoni i dwuskrzyżowanych lilii (?), być może wykonane tym samym stemplem [por. Bołsunowski K.1891a, nr 18-19; 1895, nr l896, s. 17,nr I97),

Symbol strzały (ryc.2:14), któremu towarzyszy punkt w kolisĘm otoku, zarejestro-wano na plombach w zbiorach K. Bołsunowskiego [1891a, nr 41; 1895, nr 113] oraz zna-lezisku z Osnówki, pow. siemiaĘcki [Musianowicz I(. 1957, ryc.4] i pochodzi najpewniejspod tego samego stempla. Przedstawienie strzały, w układzie graficznym widocznym naplombie, wywodzi się z Turowo-pińskich Rurykowiczów Zczasemstaje się podstawowymelementem znaku herbowego późniejszego ruskiego rodu Ostrowskich i Zasławskich.

W'yobrażenie gwiazdy (lub słońca), przedstawione w postaci koliście rozmieszczo-nych ośmiu trójkątnych promieni (ryc.2:10; 4: 31). Zidentyfikowano je na dwóch egzem-plarzach, w zespole starszych znalezisk drohiczyńskich i ostatecznie uznano za symbolgwiazdy. Oba wykonano jednym stemplem na odwrocie którego znajdował się znak zbli-żony do cyrylickiej litery f [Bołsunowski K. 1891a, nr 16].

Symbol nawiązujący kształtem do prostokątnej sprzączki pasa (ryc. 2:22) jest odczy-tany na okazie ze zbiorów K. Bołsunowskiego [1895, nr 135] , Występuje w parze z kom-binacją grupy punktów lub trykwetrem.

\ifliele wyobrażeń jest niekompletnych i na Ęle schemaĘcznych,że jednoznaczna ichinterpretacja jest niemożliwa. Wypada tu wymienić symbole nawiązujące do przedsta-wień łodzi żaglowej (ryc. 3: 17;5:16), podkowy (ryc, 3: 6;4:12) i inne niejasne lub nieczy-telne rysunk i (r yc. 2: 9, 24; 3: I; 4: 4, 5, 6, 20, 22, 23, 29 ; 5: IĄ, 2I)

Interpretacja i chronolograplomb typu drohiczyńskiego

Wyobrażenia umieszczone na ołowianych plombach nie były przypadkowe. Sporzą-dzenie matrycy wymagało jubilerskiej precyzji podczas grawerowania w twardym mate-riale. Rysunek umieszczony na plombach jednoznacznie określał właściciela przedmio-tów wobec władcy i innych kupców §fybór był przemyślany, powiązany z symboliką cha-rakteryzującą posiadacza znaku, zapewniał mu bezpieczeństwo i powodzenie, ukaz},wałjego zależność od władcy i kościoła. Był z nim kojarzony jednoznacznie przez długie lataprowadzenia działalności handlowej. Modyfikowany przez synów i wnuków poprzezdodanie kolejnych elementów podlegai rozwoiowi i ewolucji. Owa marka handlowamogła stac się z czasem znakiem własnościowym, później zastosowanym jako herb.

|7 Znak ten jako talizman pomaga przeniknąć mrok i rrzmacnia rl.trzvmałość ił,dążeniu do osiągnięciaważnegocelu Ihttp://hagal.pl/akademia-nauki/wrozbiarstwol'runr'dagaz.]

171

172 Podlaskie Zeszfi Archeologiczne, Zeszyt 6 l2Dl0

Początek używania plomb typu drohiczyńskiego zwi4zany jest z powstaniem grodui funkcjonowaniem tu handlowych wrót na zachód od 2 połowy XI w. Znaki towarowe

Wszły zużytkuw 1 połowie XIII w.[ flruvnB. ^,1956,

c. 16]. Brak pełnej analizy godełksiążęcych uniemożliwia dokładne sprecyzowanie chronologii poszczególnych ewoluu-jących jego odmian. Stemple odciskano w Drohiczynie jak i w wielu innych centrach han-dlowych Rusi Kijowskiej, o czym świadczą znaleziska plombownic i nieprzetworzonegosurowca [ftepxanro B. 2OO6,c. 232]. |ednak to w Drohiczynie koncentrowĄ się czynnościzwiązane z rozpakowaniem, sprawdzaniem i cleniem towarów. Efektem ich jest masowewystępowanie zerwanych plomb towarowych. Obecność na nich liter alfabetu łacińskiegopotwierdza uczestnictwo, w procesie wymiany towarowej z Rusią, kupców posługujacychsię odmiennym językiem i alfabetem. Nie stwierdzono śladów plombowania towarówdalej na zachód. O zabezpieczaniu dóbł sprowadzanych z zachodu, świadczą nieliczneznaleziska plomb Ępu zachodnioeuropejskiego, Prawdopodobnie właśnie w Drohiczyniepoddawano wyżej opisanemu zabiegowi większość nieopieczętowanych towarów, prze-wożonych z zachodu na wschód do Nowogrodu, I(jowa i innych grodów ruskich.

Przeprowadzona analiza potwierdziła występowanie na plombach określonych parznaków (ryc.6: A, B), przy czym część negaĘwów pochodzi spod tego samego stempla.Fakt ten potwierdza intensywność prowadzonego handlu. Równie ważne jest zidenĘfi-kowanie plomb z takim samym zestawem symboli odciśnięĘch odrębnymi stemplami.Zna|eziska takie mogą wskazywać na konieczność sporządzania kolejnych plombownic,wskutek zużycia, zagubienia lub zniszczenia poprzednich, Są dowodem potwierdzaja-cym intensl.wność działań handlowych, możliwe że prowadzonych jednocześnie przezkilka karawan kupieckich należących do tego samego właściciela.

Lech pawlata

Podlaska Pracownia Archeologiczna15-665 Białystokul. Rumiankowa 24/20

Literatura:

A.P.I9OĄ Dziś iwczoraj,,Ęgodnik llustrowany1 nr 42(I5.I0.I904 r.), s.795-796.

AntoniewiczW'.1922 Broń kamienna znaleziona we wsi Koczery (pow. bielski),,,\i7iadomości Archeologiczne'i

t.7 , s. 146,147 .

BlombergowaM. M.1993 Badania archeologiczne Polaków na terytorium imperium rosyjskiego w XIX i na poczqtku

XX wieku,,,Acta Archaeologica Lodziensia] nr 37.

Lech Pawlata . Plo mbY typu drohicz\ński,ego w zbiorach muzealn\ch woj. podlaskiego 173

Bołsunowski K.l891a Znaki pieczętne na ołowiu (plombY znajdLwane w Bugu pod Drohiczynem). Sndyum

s|ragisĘczne,,,Wiadomości NumizmaĘczno-Archeologiczne'l nr l, s. 1,1ó-150.1891b Znaki pieczętne na ołowiu (plomby znajdywane w Bugu pod Drohiczynem). Studyum

sfragistyczne,,,Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne'i nr 2, s.181-182.1895 Znaki piecątne na ołowiu (plomby znajdywane w Bugu pod Drohiczynem). Studyum

sfragistyczne,,,V/iadomości Numizmatyczno-Archeologiczne'i nr 4, s. 371-383.1896 Znaki pieczętne na ołowiu (plomby znajdywane w Bugu pod Drohiczynem). Studyum

sfragistyczne,,§7'iadomości NumizmaĘczno-Archeologiczne'] nr 1, s, l5-18.|897 Znaki pieczętne ną ołowiu (plomby) znalezione w Lubowie przy Starej Riazani i na wyspie

Kamienowaty, ,Miadomości NumizmaĘczno-Archeologic zne", nt I-2, s. 229-233.I9O2 Znaki symboliczne na ohwiu (plomby),,,Światowit'] t.4, s.54-72.1904 Znaki symbolić,zne na ołowiu (plomby), ,,Światowit'] t. 5, s. 94-109.

Burek K.1977 Starożytniły i archeolodzy, Z dziejów badań ercheolngiłznych na Białostocczyźnie,Olsztyn,

Dudziński P.

1997 Alfabetheraldyczny,'Warszawa.

Kurpiewski |.

1990 Czyszczenie, konserwacja oraz przechowywanie monet, medali i banknotów, Warszawa.Lewicki T.

1956 Znaczenie handlowe Drohiczyna nad Bugiem we wczesnym średniowieczu i zagadkowePlomby ołowiane, znalezione w tej miejscowoścl, ,,Kwartalnik Historii Kultury Matórialnej'lt.4, s.290-297.

Musianowicz K.1957 W'czesnośredniowieczny ośrodekhandlowy w DrohiczYnie, pow. Siemiatycze,,wiadomości

Archeologiczn e': t, 24, z. 4, s. 285 -289.1982 Drohiczyn od VI do XIII w., BiaĘstok

Pawlata L.1993 Katalog qbytków archeologicznych z kolekcji Feliksa Kochańskiego ze zbiorów Muzeum

Regionalnego w Drohiczynie,,,Rocznik Białostocki'j t, 18, s. 191-218.

Ryszard A. (A.R.)1893 Recenzja - H. Ąłut4xuń, Ilo Bonpocy Ąpozuuuucxux Ąpeaxocmeń. 3auzmxa xt

ucmoPiu moploBbrxb cxouleuiń faxsat co ceaepo-sanadloń u tołłtuoń Pycan, VmeuizBb ucmopuqecro*to oqąecmae Hecmopa Aemonucrya, m, 6, Kuea 189,1, ,,\łyiadomościNumizmatyczno-Archeologiczne'i No 2-3,s. 77.

Aprełrrea A. P., Mołvaxor A. A.1995 ĄPeauePyccxuen npeduemu BoopyreHu, c KH.rDłcecKuMu sHaKaMu co1cmaeulłocmu,

,,Pocculłcxax Apxeołorlr,q'i s. 2, s. 188-191.

Anerraproc H. fI.1890 ĄoPozuuuu Had6yłccxuń u ezo dpeauocmu, [w:] Ąpeauocmu Ceaepo-3anaduozo Kpal.

Mamepialat no apxeoloeiu Pocciu, r. I, u. 1, uo. 4, s, 13-18.

Eoncyuorcxnlł K. B,1894 Ąpoeułuucxuenlo*t6ut,q.l,Kłeg.1899 Kamaloz nPeduemoa BucmaBêHHblrc B yHuBepcumeme cB. B,ładuuupa Bo BpeMfl

PYccrcoeo apxeoôzwlecKolo coeada a Kueae. Bumpuua A. Ilpueeclate nenama u nlou6at,s.4-7,Knes.

174 Podlaskie Zeszyty Archeologiczne . Zeszyt 6 l 2010

l 899a Ctuxt4oawe nlacmuHbr (nlolt6t) c ycrloaHwMu 3HaKaMu uepKozHurc npasduuroa, Kues.

fyna,to B. Ą.1985 Iouuapnwe rc,+eńua npurcapnambu u sanadHoń Bolwxu (onwm cucmeuamu3aryuu),

,,Corercxax Apxeołoruq'j e. 4, s. 236,242.

Iypernv @. Ą.1981 Ąpeaauń Hoaozpydox. Ilocad - oxolaxwi zopod, Aexurrrpa4.

Ępux M. <D., Eexqixeeilil. I.

1997 Iaudlćawx cyani llolaqrcań sstuli, ,,Ftcrapr,urra-Apxea,tarivxu 36opnix'i uo 12, s.66-75.

[y6ulcxnftC,1911 Om,rem o pacKonKarc KypzaHoB Eertcxozo yesda IpoDueucrcoń zydepuutł" npousxedexwx

rcmou 1911 zodą (maszynopis), Apxur I4ucrvryraWcropuu MarepuanrHoń KyłrrypuPoccnżcxońAxaryeMulĄ H"y*, ó. 1, on. l, ł.89/1911, Iletep6ypł,t. 113-133.

Epurercxnń E. Ą.7978 Ąpeaueńu,ue neqamu uoezopodcxux nocaduurcoe (1096-1117 zz.), ,,Conercxax

Apxeo,torlra'i g. 2, s. 240 -2Ą8.

L978a 06 ampu6yquu uoaeopodcrcux leuameń u rulołtf X]I - Ha,!aâ X]II a, C uso6paxeuueuKHu)recKurc sHclroa, ,,Bocnouorarełnxue tr4croprvecne Ąncquułuxn'] sffi, 10, s. 38-55,Aerruxrpa4.

1985 Ąpozuuuucrcue nôM6u, KlaccufiuxaqLłE, mLłnoôltla, xpoHoôzu, (no uamepuarlaucodpaxu,l H. II. A uxaueaa), ,,BocnouorarelbHble l4cropuuecne Ąucyunnvw,l",s:.l.n. 17,

c,36-47, Aerrłrxrpa4.1993 Ąpozuaulcrue nlou6at, a ucłledoBąuustł K. B. Bolcyuoacxozo, |w:) CrapoxrrHocri

nir4eHuoi Pycu, 9epHiril, s. I43-I4ó.

Kaprep M. K.1958 Ąpeexuń Kuex, Mocxsa. Kosaleaxo B. r[., Moł.łaHos A. A.|993 Ąpeauepyccrcue cfipazucmuaecKue naMflmHurcu douoxzolcrcolo BpeMeHu ua Veptłuzoaa.

,Poccuńcrax Apxeotlorvg,", z, 4, s. 208-215.

Kyłaxor B, IrI.

i988 llmuqa-xuu4uuK u nmulra.łcepmBa B cuMBoâlc u eu6leuał IX-XI sa., ,,CorercxaxApxeołorux'] s. 4, s. 706-177.

Kyxapeuxo I0. B.I97I lloepedeuu.l XI-XII aa. Ha Molu^HuKał y depeaxu Beêuu.ru, "KparxNe Coo6qexux

Op4erra Tpy4ororo Kpacrroro 3nauegrł trĄncłuryra Apxeołorur A,H, C.C.C.P,j sbln.125, s.69-72.

Aeonap4on H. A.1890 Ha6pocxz, o ĄopoeuquxcrcuJc cBuHt4oBblx nôM6ax,Kiuab1890 llo noaody Ąlozuuuucxux ruałcodox, [w:] Cdopuurc cBuMKoa u npedMemoB dpeaxocmu

uałodluluxcx a Kueae a qacmHurc plKarc, v. 1, cep, 2, s. 9-11, Knen,

Ałxa.łer H, fI.1930 Mamepualu d,tcł ucmopuu dusaxmuńcrcoń u pyccxoń cfipazucmuKu, Aerłurrrpa4.

Aocer A. (D.

1976 lTpofleua cuu6ola u pealucmuqecKoe ucKyccmBo, Mocxsa.

AyqlqxuńH.1891 llo aonpocy Ąpozuuuucrcux Ąpeeuocmeń. 3aulmrca ro ucmopiu molrloBblxb cuou,łeuiń

Iaasal co ceeepo-aanadxoń u losłtuoń Pycan, [w:] Vmexix Bb ucmopw4ecrcouo o6u4ecmaeHecmopa Aemonucua, t. 6, Kues, c. 32.

Lech Pawlata . PlomĘ typu drohiczYńskiego w zbiorach muzealnych woj. podlaskiego

Maxapona T. łI.1993 O ape*teuu noaBêHuł Bepwrca rua Pycu, ,,Poccnńcxa.a Apxeołorn.g'i s.2, s. I94-I97 .

MonqaHosa A. A.1982 Eu4epas o mauaHcKoM 6poH3oBolw,,6parcmeame",,,CoBeTcKasApxeołoru.a'j a.3,s.223-226.

flacreprrax f.I9M Cmapuń |alua, t\sls.

Haxanergrr B. E.1988 3uaxu cmoumeleń ua xaualx ual4xozo zopoDuulp, ,,Cosercxa, Apxeo,\orvs'i1.3,s.9l-I05.

flepxanro B.2006 Tbpeoaalńuup cpedueaercoaoń Pycu,Mocxla.

Pannonopr fl. A.1985 Cmpoumelauwe apmeû dpesueń pycu u urc 3AKAsquKu, ,,Cosercrag Apxeołorrłx'j s. 4,

s.80-88.

Pn6aros E,A.l94O 3xaxu codcmaeHHocmu B KHrrtecKoM xoaxńcmae Kueacrcoń Pycu X-XII aa.,,,Coaercrag

Apxeołorlrx'] r. 4, s. 227 -246.

1948 Pemeclo dpeaueń Pycu, Mocxsa.1948a Topzoall u mopzoable nlmu, I4cmopux ryrttmypal Ąpeaueń Pycu, r. 1, Mocxra.

Xułnxa I4. B.

1987 Taepcrcan6epecmlHarl zpaMomaxo ],,,CosercxarApxeołoril,g'] z.I,s.203-216.

Corxrłxosa M. fI., Cnaccxuż 7I. f.1983 Caoduańrcamaôz pyccKuxcMouem X-XI aercoa,Aerrrłurpa4.

Craslrncxlrż B. I4., Eo6polcKlrrl T. A.1986 Kleńua Ha zoĄocHuKax XI-XII aa. u3 KueBa,,,Coaercxax Apxeołor/,fi'j s,3, s.249-256.

Turrrxesu.ł K. n.1865 Cauuryoaate ommucKu HańdeHHbrc a perce Byze ! Apozu,ruua, ,,ĄpenHocrn'j sttn. 2,

Mocxsa, s.115-126.

9apxxycxlł M., IIIruxa},B. (red)

2000 ftcmopunEe,tapyci,Mwcx,

9eprroe C. 3., Eońqoa I4. A.t992 Pacrconrcu B ucmopullecKou npoesde u u3yqeHue BetuKolo nocaóa Mocxaat XI I-XIV as.,

,,Cosercraq Apxeołorr,rx'] s. I, s. 272-220.

fxy6oncxlłń B. 14.

I975 Ąpetaepyccxuń rcląd us c. Iopoduąe Xueluu4rcoń o6lacmu,,,Apxeo.łorix'] Ho 16, c. l3.

fllrunB.Ą.1956 Kxnłftecxue suarcu cyadalacrux Ptopurcotułeń,,,Kpatxlłe Coo6ulerrul lĄucrvryra

IĄcropvttt Marepx,łHoż Kyłlrypn'j s*n. 64.

L970 Armoaate nenamu Ąpeaueń Pycz, r. l, Mocxsa.

175

176 Podlaskie Zeszyty Archeologiczne , Zeszyt 6l20I0

Lech pawlata

SPłIS OF DROHICZYN TYPE IN MUSEUMCOLLECTIONS OF PODLASIE VOIVODESHIP

Summary

For the first time an attention was paid on lead seals in 1864. Discussions on the useof these tiny objects and interpretations of marks on them last till nowadays, In differ-ent collections spread all over the central-eastern Europe 12 thousand seals coming fromDrohiczyn were registered. In Podlasie 33 specimens are stored in the collection of theDepartment of Archaeologyof the Museum of Podlasie in BiaĘstok (fig.2),and 92 com-ing from the collection of Feliks Kochański (fig. 1) in the Regional Museum in Drohiczyn(frg.3-5),

Seal were made of flat, bandlike fragments of lead material folded in half after earlierinserting a cord fastening the product. Traces at the edges of some products (fig. 3: l5;4:4,17,30) indicate that sealing-tongs were in shape of pincers. Among the symbolsplaced on lead manufacture marks, several basic groups were distinguished. Except lit-eral signs, geometrized symbols, and anthropo- and zoomorphic images, a group ofheraldic emblems representing different variants of the Ruriks coat of arms are distin-guishing. Many a time they occur in the same set of signs, also coming from the samematrix (fig. 6 A). Different variants of the Ruriks coat of arms co-occur with other spe-cific images (fig. 6 B) and have analogies in archaeological material coming from strong-holds of Kievan Rus' (fig. 6 C). Hitherto, only certain rulers were connected with specificemblems (flg.6 D).

The presence of seals with letters of the Latin alphabet confirms the participationof traders using a different language and alphabet in a process of trade exchange withRus', Securing of goods imported from the west is testified by not numerous finds of sealsof west European type. Probably just in Drohiczyn most of sealed goods transported fromthe west to Novgorod, Kiev and other Russian strongholds were marked,

Lech pawlata . p/o mbY typu drohiczlńskiego w zbiorach muzealnych woj. podlaskiego 177

Aelc lTaangma

flłovr6bl Apoxvqv:acKolo TI4[a B My3eżHux

QoH4ax llo4łxccKoro BoeBoAcTBa

PesrcMe

flepruż pa3 Ha cB!{HIloBbIe ułou6n o6parurru BHI4MaHI4e s 1864 r. flo cero4Hxur-Huń 4eHl llpoAo^xapTcr, AlĄcKyccl,Iu Ha TeMy npłIMeHeHI,Il aTl{x MeAKI,Ix npeAMeToBil I4HTepnpeTal]ul noflB^rlolIll4xc.a Ha HI4x cI4MBoAoB. B paaHux QoH4ax pacceffHHblx IIo

nceż leHrpanluoń u BocroqHoń Erpone oTMeqeHo 12rnlcq,r nłou6 npo},IcxoA.rlqux ł13

ĄpoxłtwłHa. Ha flo4ł.acuu 33 axseunnrpbl HttxoAvlTcfl B Qou4ax Or4eła Apxeołorlłuilo4nxccxoro Myse.a r Bełocroxe (pvc.2), a92uz KoA eKI.1ilr{ (Dełuxca KoxaHlcxoro(puc,1) n PerlroHałlHoM My3ee n ĄpoxlłvlłHe (puc. 3-5).

flnou6u cAeAaHbI n3 nôcKłlx, neHroo6paaHr,rx .Iacreż,{3 cBIłHIloBoro cblpbr, cno-xeHHoro noflołaM, paHblue BHyTpb 6lrła słoxeHa nepćnxa, o6ecue.Il4salo[łafl ToBap.

Cne4u Ha Kpaflx HeKoTopblx vzyelluit (plrc. 3: 15; 4: 4, 17, 30) yKa3blBarcT Ha To, rłTo

nłou6up 6nł r sn4e ilł}lnqoB. Cpe4u c],tMBoAoB, HaxoA,rllql4xc, Ha cBIłHuoBbIx ToBap-

HbIx MapKax, BbIAeêHo HecKoAbKo ocHoBHbIx rpyu. Kporrłe 6yxreHurrx 3HaKoB, reo-MeTprlqecKilx cl4MBoôB, a TaKXe aHTpo[o- n soolłopQuqecKl4x npeAcTaBêHvńsnl6e-AfleTc;' rpyrtna rep6or, lrso6paxarou1l4x pa3Hble BapI4aHTbI rep6y Propuronrł.{eż. Heo,t,-

HoKpaTHo oHI4 BbIcTynaIoT B eToM caMoM cocTaBe 3HaKoB, nponcxoA.rlT TaK)Ke c roń xecavoń MaTpI4qbI (pnc. 6 A). PasHrre BapilaHTbI rep6y Prcplrxorr,rueż scrpeqaloTc, c Apy-IrtMI4 onpeAenćHuulłlł [peAcTaBêHvl,vw (pvc.6 E) lł rraxo4.f,T aHaôlurc B apxeoôrr,I-qecKoM I4cTopI4IrecKoM MaTeplłaê [pol4cxoA flxflĄM lĄ3 yxpennćHHux uocełeH[ź Kfi es-croń Pyclł (puc.6 B). Ao cux nop ToAbKo HeKoTopblx nparnreneż cBflsaHo c onpe4ełćH-Huuu rep6auv (pvc.6Ą).

Hanuqrłe nnonł6 c 6yxnauu AaTL{HcKofo ałQarura noATBepxAaeT yqacTlłe B ToBa-

poo6łreHe c Pycuo, KynL{oB no^b3yloul}Ixc.,I ApyIuM ,3bIKoM n a,rl.Qanutou, O rołr,IłTo npI,{Bo3HbIe c 3aIIaAa ilMylqecTBa 6ułu o6ecueqeHbl, cBl,IAeTeAbcTByIoT HeMHoIneHaxoAKI,ł nnou6 3anaAHoeBponeżcxoro rlrna. Bepo.aTHo, B ĄpoxlłvuHe MapKupoBaHo6onlur}rHcrso He o[e\łaTaHHblx ToBapoB, KoTopble rrepeBo3nłłlcl c 3ana4a n Honropo4,KneB n B Apyu.Ie pyccK}4e ropoAa.

178 Podlaskie ZeszyĘ Archeologiczne, Zeszli 6 l20L0

Ryc. 1, Feliks I(ochański poszukujący plomb w Drohiczynie nad Bugiem. \ł(edług ,,TygodnikaIlustrowanego", nr 42 z dnia 15.10.1904 r.

Lech pawlata . p/o mby typu drohfuzyńskiłgo w zbiorach muzealnych woj. podlaskiego 179

w_w

@_@ @_@

31 32

@il@ #_fl_B

Ryc. 2. Drohiczyn, pow. siemiaĘcki. Plomby Ępu drohiczyńskiego w zbiorach Muzeum Podlaskiegow BiaĘmstoku, rys. L. Pawlata.

180 Podlaskie Zeszyty Archeologiczne . Zeszyt 6 l20I0

1

fi_&5

@j -@9

8 fr_B13

B_O_§L7

@[@2l

ńg

25

ą_B_tr

@_J_@ €_f_6 @_fi_-@

HO_ęló

#ł20

@_B_e

24

e028

,ffL-f!-A

€YJ_t]]śĄt

Ryc. 3. Drohiczyn, pow. siemiaĘcki. Plomby typu drohiczyńskiego z kolekcji Feliksa Kochańskiegow zbiorach Muzeum Regionalnego w Drohiczynie, rys. L. Pawlata.

Lech Pawlata . Plomby typu drohiczyńskiego w zbiorach muzealnych woj. podlaskiego 181

,

@_u_c6

s_fl_e10

H_O_e14

s_-fl_§

fl_@ @_0_@

,,

8_0_826 27

8_fl_§ @_m-@

12

e_fl_8l6

@_fi_@

20

§_U_ffi

24

D_il2a

€_0_s32

@_n_@

29 30

lffit_ffi Mfr # ffi_[_ffi0 3cm

RYc. 4. DrohiczYn, Pow. siemiaĘcki. Plomby Ępu drohiczyńskiego z kolekcji Feliksa I(ochańskiegow zbiorach Muzeum Regionalnego w Drohiczynie, rys. L. Pawlata

l82 Podlaskie ZeszyĘ Archeologiczne, Zeszyt 6 l2O70

@_$_@ 0_e @_firc

@_m_@

17

@_il_ffi

2l

e_&_€

2s

tr_$§6 3cm

4

e_ts_ffi

8

@_§@aJ

Il{ł

B_u_8 #_u_ffi

@_fl_@ @_u_@

27 28

e_fl_@ p;_u_@

Ryc. 5. Drohiczyn, poW. siemiatycki. Plomby typu drohiczyńskiego z kolekcji Feliksa Kochańskiego

wzbiorach Muzeum Regionalnego w Drohiczynie, rys, L, Pawlata,

Lech pawlata . plo mby typu drohiczyńskiego w zbiorach muzealn\ch woj. podlaskiego 183

9:

6=ś_ołooń_cdŃ>i@

^ ,o o:.-<* g "o!lÊ

.!N6vc

-V:EOii- d> _}Z źłj tr \<;? d<żS; bD;_ó 3<a ć..ś>_\.9 ? l-Ń-v - ŃnOc-^

t !^" Ndnj'5.óa>ćo >. 1dŃU6.n

tr ,3,< <] l<43v>:: >- },,i -_

N ,9 A -]

Ń 9FFs.x e,E* 39F.ć.= xH§6P<Ę9J 9 9E >,e LĄ N9 ; ? pD,>ł.a c

';= = 3n r$Ę Exi= i=o,-iUNUś--ocó q: OF-:w-Uo= a o.a,

-9Odq*ł-Vla trrtr cd o.

: a E,a iłóvz53'ŃH,;9^ -Y! -As§9(+--ot5'F'U *,s.§ !'r,- o sEEEńJ6 5=,>Pa.- 6;:&-F k -*ń-^-}i9 cb\N.!9 > co L:U 5 żo\',= ia--c + .a

!E-+9!^ v9

\o! N o s..a U E o9 §? i !6g } §..U

aw

'!

§i,ać

9'j ]

ął=

U

i 3i

.:E

h r.;F >.9

;_§rr U9+rJ.-: 7.6Ąa,=.1.i gn

,a

-.i

- ,ć;J E:jE

ź.=-! nĘ.-

- 14ai }+ r=JĘ

- łE,na< ,.=

ar = ojś aż>F :H+B

3l.!F

i!99_.ź

+P

,;

E.ś_L. L--J 2 +J|-t §i --r-ś§ '+J

ffiffiffiffiffiffi

-! o

Ę,i,-2

,Jj źa

>§?

)+,t

\-ty E9

-lE r6

l) i=

-Jl ,+l. .D

tJ' E

\?3\-ł

J!,)ĘL

-J ,e

-t|/---f

184 Podlaskie Zeszyty Archeologiczne . Zeszyt 6 12OIO

Ryc. 7. Drohiczyn, pol^/. siemiatycki. Wybór plomb Ępu drohiczyńskiego w powiększeniu (około x 5),fot. L. Pawlata.

Documents

2010-Plomby typu drohiczyńskiego w zbiorach muzealnych woj. podlaskiego