Η θεολογία του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου στο πλαίσιο της Θεολογίας της Καινής Διαθήκης

ΙΒ΄ Σύναξη Ορθόδοξων Βιβλικών Θεολόγων Σέρρες 16-19 Σεπτέμβρη 2010

laquoΤο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο Προβλήματα φιλολογικά ιστορικά ερμηνευτικά θεολογικάraquo

Χαράλαμπος Γ Ατματζίδης Λέκτορας του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ

Η θεολογία του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου στο πλαίσιο της Θεολογίας της Καινής Διαθήκης

Ο επιστημονικός κλάδος της Θεολογίας της Καινής Διαθήκης

αντικείμενο του οποίου είναι και η θεολογία του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου ασχολείται και παρουσιάζει την θρησκευτική πίστη και σκέψη και οτιδήποτε έχει σχέση με αυτές στην Καινή Διαθήκη Πραγματεύεται δηλαδή θέματα του βιβλίου που μαζί με την Παλαιά Διαθήκη όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο αείμνηστος Ν Ματσούκας

laquoαποτελούν τους εκλεκτούς και εύχυμους καρπούς της

παραδοσιακής ζωήςraquo της Εκκλησίας το περιεχόμενο των οποίων πρέπει να διερευνάται επιστημονικάraquo1

Στο πλαίσιο της Θεολογίας της ΚΔ το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο και

η θεολογία του κατείχε και κατέχει ιδιαίτερη θέση στην χριστιανική παράδοση Από πολύ νωρίς οι πιστοί το ξεχώρισαν από τα Συνοπτικά Ευαγγέλια Χαρακτηριστικά ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς αναφέρει σχετικά με τον σκοπό και το περιεχόμενο του Ευαγγελίου ότι ο ευαγγελιστής Ιωάννης

laquoαντιληφθείς ότι τα σωματικά έχουν δηλωθεί στα (άλλα τρία)

ευαγγέλια συνέταξε τελευταίος το πνευματικό ευαγγέλιο μετά την

1 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Α - Εισαγωγή στη θεολογική γνωσιολογία (Θεσσαλονίκη 1985) 184 186

2

προτροπή των γνωρίμων του και κατά θεία έμπνευση από το Πνεύμαraquo2

Ο κατάλογος των θεολόγων σε Ανατολή και Δύση που περιέβαλαν

με μεγάλη αγάπη και αναγνώρισαν την θεολογική σημασία του εν λόγω Ευαγγέλιου είναι μεγάλος Από αυτούς αναφέρουμε τον R Bultmann ο οποίος θεώρησε ότι μόνον ο Απ Παύλος και ο Ιωάννης συντάσσουν μεταξύ των συγγραφέων της ΚΔ κείμενα με θεολογικό περιεχόμενο3 Έκτοτε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι της θεολογίας της ΚΔ και σήμερα είναι πλέον αναγνωρισμένο το θεολογικό περιεχόμενο και των άλλων βιβλίων της ΚΔ Αυτό όμως δεν μειώνει την μεγάλη θεολογική σημασία που έχουν οι παύλειες επιστολές και τα ιωάννεια έργα (το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο και οι Α΄ Β΄ Γ΄ Επιστολές του Ιωάννη)

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι δεν έλειψαν και οι αμφισβητήσεις για το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο Σαν παράδειγμα αναφέρουμε εκείνες που προέβαλε ο Ε Kaumlsemann ο οποίος υποστήριξε ότι ο απλοϊκός δοκητισμός (laquonaive Doketismusraquo) του Ιωάννη και η αδιαφορία του για την ιστορία υποκρύπτουν ενός είδους αίρεση4 Άλλοι ερευνητές επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στην laquoπροωθημένηraquo χριστολογία του Ιωάννη και στον αντιιουδαϊσμό που κατrsquo αυτούς φαίνεται να υπάρχει στο Ευαγγέλιο5

Εμείς στην παρούσα εισήγησή μας θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε συνοπτικά τον χαρακτήρα της θεολογίας του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου περιοριζόμενοι για λόγους πρακτικούς στην περιγραφή της χριστολογίας του Ευαγγελίου Το μέρος αυτό της ιωάννειας θεολογίας θα το εντάξουμε στην θεολογία της ΚΔ και θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε σε ερωτήματα όπως ποια θέση κατέχει η θεολογία του Ευαγγέλιου στην θεολογία της ΚΔ περιέχει η θεολογία του Ευαγγελίου στοιχεία που θα δικαιολογούσαν τον ισχυρισμό ότι στο Ευαγγέλιο έχουμε μια προωθημένη θεολογία σε σχέση με την θεολογία των υπόλοιπων βιβλίων της ΚΔ Πριν όμως από αυτά θα αναφερθούμε επιγραμματικά στην Θεολογία της ΚΔ ως έναν από τους κλάδους της καινοδιαθηκικής επιστήμης ιδιαίτερα σε σχέση

2 Βλ Ευσέβιου Καισαρείας Εκκλησιαστική Ιστορία Τόμ 2 (Θεσσαλονίκη Πατερικαί Εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς) Στ΄ 14 7 3 Βλ R Bultmann Theologie des Neuen Testaments Tuumlbingen J C B Mohr (Paul Siebeck) 19481984 4 E Kaumlsemann Jesu letzter Wille nach Johannes Tuumlbingen 1971 62 5 Βλ P von der Osten-Sacken laquoLeistung und Grenze der johanneischen Kreutztheologie EvTh 56 (1976) 154-176 middot U Busse Das Johannesevangelium Bildlichkeit Diskurs und Ritual Leuven 2002 302-323

3

με την ελληνορθόδοξη θεολογική πραγματικότητα6 Επίσης θα αναφερθούμε στην σχέση του Ευαγγελίου με την ιστορία στις πηγές του στη σχέση του με άλλα κείμενα της ΚΔ στον συγγραφέα του και στον χαρακτήρα του Ευαγγελίου Θα ολοκληρώσουμε με τα συμπεράσματα

Ι

Η Θεολογία της Κ Δ και η ελληνορθόδοξη πραγματικότητα

Ο τίτλος laquoΘεολογία της ΚΔraquo αποτελείται από τους όρους

laquoθεολογίαraquo και laquoΚαινή Διαθήκηraquo Με τον πρώτο όρο δηλώνεται το είδος του υπό εξέταση αντικειμένου που είναι κάθε τι το θρησκευτικό - θεολογικό και με τον δεύτερο όρο περιγράφονται τα κειμενικά όρια του υπό εξέταση αντικειμένου Αυτά περιορίζονται στον Κανόνα των είκοσι επτά βιβλίων της ΚΔ Ως προς τον όρο laquoθεολογίαraquo πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν χρησιμοποιείται στην ΚΔ Αντίθετα απαντά συχνά στην αρχαιοελληνική γραμματεία και στους χριστιανούς συγγραφείς και Πατέρες της Εκκλησίας του δεύτερου αι μΧ και εξής7

Η Θεολογία της ΚΔ ως ξεχωριστός επιστημονικός κλάδος θεραπεύθηκε αρχικά από την προτεσταντική θεολογία και με σκοπό νrsquo αναδείξει τη Βιβλική Θεολογία επομένως και την Θεολογία της ΚΔ απαλλαγμένη από κατοπινές δογματικές προσθήκες Η επιτυχία του εγχειρήματος ώθησε στη συνέχεια και τους ρωμαιοκαθολικούς θεολόγους νrsquo ασχοληθούν με τον νέο αυτό κλάδο της καινοδιαθηκικής επιστήμης Έτσι δημοσιεύτηκαν όχι μόνον εργασίες ndash άρθρα για την θεολογία της ΚΔ αλλά εκτεταμένα και κατά συστηματικό τρόπο γραμμένα έργα Στον ορθόδοξο χώρο τουλάχιστον την τελευταία εκατονταετία δημοσιεύτηκαν πλήθος εργασιών με αντικείμενο την θεολογία της ΚΔ αλλά κανένα από όσο γνωρίζουμε συστηματικά γραμμένο έργο

Στο σημείο αυτό αξίζει νrsquo αναφερθούμε επιγραμματικά στον Ph Gabler γιατί η πλειονότητα των ερευνητών θεωρεί ορθά κατά τη γνώμη

6 Οφείλω να ευχαριστήσω τον Καθηγητή της ΚΔ στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης Joumlrg Frey ο οποίος τόσο προφορικά όσο και με το αδημοσίευτο άρθρο του που μου εμπιστεύτηκε (θέμα laquoDie johanneische Theologie als Klimax der neutestamentlichen Theologieraquo Ferdinand Hahn zum 85 Geburtstagldquo) με καθοδήγησε στα δύσκολα μονοπάτια της ιωάννειας θεολογίας 7 Βλ μεταξύ άλλων και G Strecker Theologie des Neuen Testaments (Berlin New York 1996) 2-3 middot R Morgan The Nature of New Testament Theology Vol 6 in ABD 473-483 (1992) A Franz laquoTheologieraquo σε Lexikon philosophischer Grundbegriffe der Theologie 405-407 (Darmstadt 2003)

4

μας ότι ο κλάδος της Βιβλικής Θεολογίας8 επομένως και της Θεολογίας της ΚΔ έχει ως ημερομηνία γέννησης το έτος 1787 Τότε ο Ph Gabler δημοσίευσε το περίφημο πλέον σχετικό έργο του με τίτλο laquoΓια την διάκριση μεταξύ βιβλικής και δογματικής θεολογίας και τον ακριβή προσδιορισμό του σκοπού τουςraquo9

Παράλληλα θα πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι η Βίβλος αποτέλεσε την πηγή για την θεραπεία της Θεολογίας από πολύ νωρίς θα μπορούσαμε να πούμε από τον απ Παύλο που θεολόγησε10 στηριζόμενος στην Βίβλο της πρώτης Εκκλησίας δηλαδή την ΠΔ Το παράδειγμά του ακολούθησαν οι Πατέρες της Εκκλησίας και αυτός είναι ο λόγος που μεταξύ άλλων έχει προταθεί ο Ειρηναίος Λυώνος ως ένας από τους υποψηφίους του τίτλου laquoο πρώτος βιβλικός θεολόγοςraquo11

Ο Ph Gabler ήταν όμως εκείνος που προέβη πρώτος στην διάκριση μεταξύ Βιβλικής Θεολογίας (Θεολογίας της ΠΔ και της ΚΔ) και Δογματικής Θεολογίας Επειδή ήταν πεπεισμένος ότι η Βίβλος και ιδιαίτερα η ΚΔ είναι η μοναδική πηγή στην οποία περιέχεται όλη η γνώση της χριστιανικής θρησκείας12 γιrsquo αυτό με ενθουσιασμό υπερασπιζόταν την ιδέα να διαθέτει η Βιβλική Θεολογία μια καθαρότητα και να είναι απαλλαγμένη από ξένα στοιχεία13 Μόνον μια τέτοια Βιβλική Θεολογία θα μπορούσε να εφοδιάσει την Δογματική με τις αιώνιες αλήθειες της Βίβλου Διέκρινε μεταξύ Βιβλικής

8 Βλ και Π Βασιλειάδη laquoΠρολεγόμενα στη Θεολογία της Καινής Διαθήκηςraquo ΔΒΜ 19 (2000) 12 o οποίος σημειώνει ότι εξ όσων γνωρίζει ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο Βιβλική Θεολογία ήταν ο C Haymann στό έργο του Biblische Theologie Leipzig 1708 9 J P Gabler Von der richtigen Unterscheidung der biblischen und der dogmatischen Theologie und der rechten Bestimmung ihrer beider Ziele (Oratio de justo discrimine theologiae biblicae et dogmaticae regundisque recte utriusque finibus) in Biblische Theologie des Neuen Testaments in ihrer Anfangszeit 273-284 (Marburg 1972) middot J Sandys-Wunsch and L Eldredge J P Gabler and the Distinction between Biblical and Dogmatic Theology Translation Commentary and Discussion of his Originality SJT 33 (1980) 133-158 10 Για το θέμα βλ μεταξύ άλλων το ενδιαφέρον κεφάλαιο με τίτλο ldquoPaul the NT Theologian Par Excellencerdquo από το έργο του J D G Dunn New Testament Theology - An Introduction (Nashville 2009) 14-17 11 B S Childs Biblical Theology of the Old and New Testament (London Minneapolis 1992) 30-33 middot J D G Dunn New Testament Theology An Introduction (Nashville 2009) 1 12 Βλ J Sandys-Wunsch και L Eldredge laquoJ P Gabler and the Distinction between Biblical and Dogmatic Theology Translation Commentary and Discussion of his Originalityraquo SJT 33 (1980) 133-158 134 13 ΒλJ Sandys-Wunsch και L Eldredge όπ 146

5

Θεολογίας που θεωρούσε ότι ανήκει στον ιστορικό κλάδο και Δογματικής Θεολογίας την οποία χαρακτήριζε ως διδακτική επιστήμη14

Κατά τον Ph Gabler η Βιβλική Θεολογία επειδή είναι ιστορικός κλάδος και χρησιμοποιεί τα εργαλεία της επιστήμης της ιστορίας γι΄ αυτό βρίσκεται ή πρέπει να βρίσκεται σε εναρμόνιση με την πηγή της Αντίθετα η Δογματική Θεολογία διαφοροποιείται συνεχώς Γιrsquo αυτό η πρώτη αποστολή της Βιβλικής Θεολογίας πρέπει να είναι η προβολή των ιδεών που απαντούν στα ιερά κείμενα κατά τρόπο ακριβή και ιστορικό Η δεύτερη αποστολή της Βιβλικής Θεολογίας είναι να συγκρίνει τις ιδέες αυτές μεταξύ τους ώστε να διαπιστώνει ποιες από αυτές είναι οικουμενικές και διαχρονικές Κατά τον Ph Gabler η ιστορική προσέγγιση τη Βίβλου μπορεί νrsquo αναδείξει τα οικουμενικά παντοτινά μηνύματα τα οποία θα είναι σε θέση στη συνέχεια να επικαλεστεί και η δογματική θεολογία15

Αξιοσημείωτο είναι ότι στον Ορθόδοξο χώρο καθυστέρησε νrsquo αναγνωριστεί η Θεολογία της ΚΔ ως αυτόνομος επιστημονικός κλάδος της ΚΔ όπως αργοπόρησε και η έκδοση ολοκληρωμένου έργου με αντικείμενο την Θεολογία της ΚΔ Αξίζει στο σημείο αυτό νrsquo αναφέρουμε ορισμένα σχετικά

α) Ο Π Ανδριόπουλος σε μια εισαγωγική μελέτη του για την Θεολογία της ΚΔ16 είχε προφητικά αναφέρει

laquoδεν συνεγράφη μεν εισέτι ολοκληρωμένον έργον της θεολογίας

της ΚΔ πλήθος όμως εργασιών των Ελλήνων καινοδιαθηκολόγων αναπτύσσουν βασικά θέματα της Καινοδιαθηκικής Θεολογίας και προμηνύουν έν γόνιμον και ελπιδοφόρον μέλλον της επιστήμης ταύτης και παρrsquo ημίνraquo17 14 Ο Ph Gabler (βλ J Sandys-Wunsch και L Eldredge όπ 137) γράφει xαρακτηριστικά laquoΣτην πραγματικότητα υπάρχει από την μια μεριά η Βιβλική Θεολογία που έχει στενή σχέση με την ιστορία και εκφράζει ότι οι ιεροί συγγραφείς αισθάνονταν για τα θεία πράγματα Από την άλλη μεριά υπάρχει η Δογματική Θεολογία που έχει σχέση με τον διδακτισμό που διδάσκει δηλαδή ότι ο κάθε θεολόγος περιγράφει φιλοσοφικά και ορθολογικά για τα θεία πράγματα Αυτός ουσιαστικά θεολογεί-φιλοσοφεί σύμφωνα με την ικανότητά του ανάλογα με την χρονική συγκυρία την ηλικία του τον τόπο την ομάδα στην οποία ανήκει τη σχολή που εκπροσωπεί και ανάλογα με άλλους παρόμοιους παράγοντεςraquo 15 ΒλJ Sandys-Wunsch και L Eldredge όπ 137εξ Βλ και H Boers What is New Testament Theology The rise of Critisism and the Problem of a Theology of the New Testament (Philadelphia 1979) 33-35 middot G Strecker laquoDas Problem der Theologie des Neuen Testamentsraquo σε Eschaton und Historie Aufsaumltze 260-290 (Goumlttingen 1979) 263εξ 16 Π Ανδριόπουλου Εισαγωγή εις την Θεολογίαν της Καινής Διαθήκης (Αθήναι 1980) 17 Π Ανδριόπουλου όπ 36 Το απόσπασμα είναι από την βιβλιοκρισία του Κ Νικολακόπουλου laquoΒιβλιοκρισία F Hahn Theologie des Neuen Testaments I-ΙΙ Tuumlbingen 2002raquo ΔΒΜ 23 (2005) 129-136 136 σημ 1

6

β) Πράγματι το 1987 επιχειρήθηκε για πρώτη φορά από τους

Καθηγητές της ΚΔ Ι Καραβιδόπουλο Ι Γαλάνη και Π Βασιλειάδη η έκδοση Θεολογίας της ΚΔ στην Ελλάδα με τον τίτλο laquoΘέματα Θεολογίας της Καινής Διαθήκηςraquo18

Ο σκοπός της έκδοσή της ήταν να βοηθήσει στην διδασκαλία του μαθήματος της Θεολογίας της ΚΔ στο Τμήμα Θεολογίας του ΑΠΘ19 Χαρακτηριστικά δηλώνεται στον πρόλογο της έκδοσης

laquoΗ έκδοση των παραπάνω μελετών σε ενιαία μορφή είναι

πειραματική κρίθηκε όμως αναγκαία για τους έξης λόγους Πρώταndashπρώτα επειδή όπως είναι γνωστό δεν υπάρχει στην Ορθόδοξη Θεολογία συστηματικό εγχειρίδιο αφού η καθιέρωση της Θεολογίας της ΚΔ laquoως αυτοτελούς μαθήματος στην πανεπιστημιακή θεολογική εκπαίδευση έγινε αρκετά πρόσφαταraquo20

Με την έκδοση της Θεολογίας της ΚΔ δινόταν πλέον η ευκαιρία να

παρατεθεί η θεολογία των πρώτων και σημαντικότερων κειμένων του χριστιανισμού και η οποία αποτελούσε το επιστέγασμα όλης της μελέτης της ΚΔ Οι συγγραφείς της θεολογίας γράφουν για το θέμα

laquoΗ σπουδαιότητα βέβαια του μαθήματος είναι προφανής αν η

laquoΕισαγωγήraquo στην ΚΔ αποτελεί το προστάδιο και την απαραίτητη προϋπόθεση για μια κατά το δυνατό σωστότερη laquoΕρμηνείαraquo της ΚΔ η laquoΘεολογίαraquo της ΚΔ αποτελεί το επιστέγασμα και τη συστηματική διατύπωση του περιεχομένου της διδασκαλίας της Είναι αυτονόητο εξάλλου ότι η laquoΘεολογία της ΚΔraquo από ορθόδοξη σκοπιά δεν υποκαθιστά τη γενικότερη θεολογία της Εκκλησίας όπως αυτή αποτυπώνεται στο κλασικό μάθημα της δογματικής Απλώς αποτελεί το πρώτο ndashκαι ως εκ τούτου σημαντικότερο ndash στάδιο έκφρασής τηςraquo21

Το έργο περιείχε πονήματα των συγγραφέων Καθηγητών που

αφορούσαν την παύλεια θεολογία περί του Σταυρού τον άνθρωπο την Εκκλησία την κτίση και τον άνθρωπο και το πρόσωπο του Ιωάννη του Βαπτιστή Η έκδοσή της υπήρξε πολύ σημαντική γιατί για πρώτη φορά επιχειρήθηκε στη Ελλάδα συγγραφή και έκδοση Θεολογίας της ΚΔ 18 Ι Καραβιδόπουλου Ι Γαλάνη και Π Βασιλειάδη Θέματα Θεολογίας της Καινής Διαθήκης (Θεσσαλονίκη Υπηρ Δημοσιευμάτων ΑΠΘ 1987) 19 Αντίστοιχη προσπάθεια έχουμε και για την Παλαιά Διαθήκη Δ Καϊμάκη Θέματα παλαιοδιαθηκικής θεολογίας (Θεσσαλονίκη 1999) 20 Ι Καραβιδόπουλου Ι Γαλάνη και Π Βασιλειάδη Θέματα Θεολογίας της Καινής Διαθήκης (Θεσσαλονίκη Υπηρ Δημοσιευμάτων ΑΠΘ 1987) 3 21 Ι Καραβιδόπουλου Ι Γαλάνη και Π Βασιλειάδη όπ σελ 3-4

7

γ) Στην όλη γόνιμη επιστημονική συζήτηση προστέθηκε το 2000 η πρόταση του Καθηγητή Π Βασιλειάδη ο οποίος δημοσίευσε το άρθρο με τίτλο laquoΠρολεγόμενα στη Θεολογία της Κ Δraquo22

Οι παραπάνω τρεις απόπειρες συγγραφής μιας θεολογίας της ΚΔ στον ελλαδικό χώρο αναδεικνύουν και το μέγεθος του προβλήματος Επίσης προβάλλουν το εύλογο ερώτημα σε τι οφείλεται αυτή η επιφυλακτικότητα και η καθυστέρηση ως προς το θέμα laquoΘεολογία της ΚΔraquo

Θεωρούμε ότι η καθυστέρηση αυτή οφείλεται σε δύο λόγους Ο πρώτος λόγος σχετίζεται με την υπερπλασία στην Ορθόδοξη

θεολογία άλλων επιστημονικών κλάδων όπως της Λειτουργικής και της Δογματικής ή καλύτερα Συστηματικής Θεολογίας σε σχέση με τον κλάδο της Βιβλικής Θεολογίας Η υπερπλασία αυτή οδήγησε στην αντίληψη ότι οποιαδήποτε Θεολογία είναι αντικείμενο του κλάδου της Δογματικής Θεολογίας Είναι αξιοπρόσεκτα όσα γράφει για το θέμα ο Π Βασιλειάδης

laquoΑντίθετα ως προς την Ορθόδοξη θεολογία το πρόβλημα ύπαρξης

laquoΘεολογίας της ΚΔraquo εντοπίζεται στην παγιωμένη αντίληψη περί αποκλειστικότητας της Δογματικής Θεολογίας η οποία από την ίδρυση και οργάνωση των σύγχρονων θεολογικών σχολών και την εν γένει παροχή της Ορθόδοξης θεολογικής εκπαίδευσης έχει μονοπωλήσει την έκφραση διατύπωση και καταγραφή της laquoθεολογίαςraquo της Εκκλησίας Γιrsquo αυτό άλλωστε και η συμβολή της Βιβλικής επιστήμης ποτέ μα ποτέ - δεν επηρέασε την νεώτερη Ορθόδοξη εκκλησιαστική πραγματικότητα η οποία πάντοτε την αντιμετώπιζε με καχυποψία αν όχι και με απέχθεια και αντιπάθειαraquo23

22 Π Βασιλειάδη laquoΠρολεγόμενα στη Θεολογία της Καινής Διαθήκηςraquo ΔΒΜ 19 (2000) 5-21 Στο άρθρο αυτό ο Π Βασιλειάδης αναλύει συνοπτικά θέματα σχετικά με την Θεολογία της ΚΔ όπως η Βιβλική επιστήμη και μετά-νεωτερικότητα η Θεολογία της ΚΔ ως αυτόνομη επιστήμη και οι συνέπειες της μετά-νεωτερικότητας για την επιστήμη της θεολογίας Στο τέλος του άρθρου του και στην ενότητα με τίτλο Προς laquoμια αλλαγή παραδείγματοςraquo προβαίνει σε τρεις ερμηνευτικές θέσεις για μια σύγχρονη Θεολογία της ΚΔ Αυτές είναι α) laquoη ιστορική και θεματική προσέγγιση της καινοδιαθηκικής Θεολογίαςraquo β) laquoη παράλληλη αναγνώριση των αρχέγονων ημι- ή και έξω-κανονικών παραδόσεων και κειμένων (ιδίως Q και το κατά Θωμάν Ευαγγέλιο)raquo γ) η αναγνώριση της τεράστιας συμβολής των κοινωνικών επιστημών laquoμε την οποία πλέον αναδεικνύονται τόσο η εσχατολογική όσο και η λειτουργική διάσταση των απαρχών του χριστιανισμούraquo Τέλος προτείνει το laquoευχαριστιακόraquo παράδειγμα laquoως τον κανόνα εντός του κανόναraquo στην παύλεια μάρκεια λουκάνεια και ιωάννεια θεολογία Φροντίζει βέβαια να διευκρινίσει ότι με την πρόταση αυτή δεν αίρεται η χριστοκεντρικότητα της ΚΔ 23 Π Βασιλειάδη laquoΠρολεγόμενα στη Θεολογία της Καινής Διαθήκηςraquo ΔΒΜ 19 (2000) 6

8

Η τελευταία φράση του κειμένου δίνει και την ψυχολογική διάσταση που σχετίζεται με την επιφυλακτικότητα μερίδας Ορθοδόξων επιστημόνων απέναντι σε ένα δημιούργημα την Θεολογία της ΚΔ που θεωρείται προτεσταντικό

Ο δεύτερος λόγος σχετίζεται με την επικρατούσα σε ορισμένους κύκλους ορθοδόξων θεολόγων εσφαλμένη κατά τη γνώμη μας αντίληψη σε ότι αφορά την θέση της Ορθόδοξης θεολογίας για την Αγία Γραφή και την θεολογία της

Από την άλλη μεριά δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι η Ορθόδοξη θεολογία προσδίδει πρωταρχική σημασία στην Αγία Γραφή και την θεολογία της και γι αυτό θεωρεί επιβεβλημένη κάθε επιστημονική προσπάθεια για βαθύτερη διερεύνηση της Αγίας Γραφής Επίσης πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι είναι ανάγκη και απαίτηση των καιρών για μια σύγχρονη προσέγγιση της Θεολογίας της Αγίας Γραφής παράλληλη με την παραδοσιακή πατερική

Στα παραπάνω ζητήματα θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε συνολικά

1) Είναι γεγονός ότι πολλές φορές η μεγάλη πατερική δογματική και λατρευτική παράδοση στην Ορθόδοξη θεολογία φαίνεται σαν να επισκιάζει την βιβλική θεολογία το έργο και την προσφορά της Κατά τη γνώμη μας κάτι τέτοιο συμβαίνει κατrsquo εξαίρεση και σε ορισμένες φάσεις της Ορθόδοξης θεολογίας όταν για διάφορους λόγους προβάλλονται ξένα με την Ορθόδοξη θεολογία στοιχεία24

Αντίθετα κατά τη γνώμη μας η Ορθόδοξη θεολογία και παράδοση είναι βαθιά βιβλική Απλώς πολλές φορές επιστημονικές διαμάχες στον δυτικό χριστιανικό κόσμο επηρεάζουν κατά καιρούς και την Ορθόδοξη θεολογία ως προς την αντίληψη περί Αγίας Γραφής και Παράδοσης

2) Είναι απαραίτητο να υπενθυμίσουμε ότι στην Ορθόδοξη θεολογία δεν συναντούμε όπως σε άλλες χριστιανικές ομολογίες το ανταγωνιστικό δίπολο Αγία Γραφή ndash Παράδοση ούτε την τάση να δίδεται ιδιαίτερη βαρύτητα σε ένα από τα μέρη του δίπολου αυτού Όλα αυτά οδηγούν αναπόφευκτα στην αντιπαράθεση μεταξύ Βιβλικής Θεολογίας και Δογματικής Θεολογίας25 Αντίθετα στην Ορθόδοξη θεολογία όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Ν Ματσούκας 24 Για τέτοια ζητήματα παραπέμπουμε στον Ν Ματσούκα και στο έργα του Ως παράδειγμα αναφέρουμε τα της θεοπνευστίας της Γραφής και πως αυτή εννοήθηκε διαφορετικά και μετά από εξωορθόδοξη επίδραση σε κύκλους της Ορθόδοξης θεολογίας Βλ Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Α - Εισαγωγή στη θεολογική γνωσιολογία (Θεσσαλονίκη 1985) 186-187 25 Σαν παράδειγμα αναφέρω την προτεσταντική θεολογία η οποία επειδή ακριβώς επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στην Βίβλο και αποδίδει πρωταρχική σημασία στην εξηγητική των βιβλικών κειμένων περισσότερο από ότι οι άλλες Ομολογίες καταλήγει σε συμπεράσματα όπως του H J Iwand [Uumlber das Verhaumlltnis von

9

laquoΗ Αγία Γραφή ή με άλλα λόγια το σύνολο των κανονικών

βιβλίων της Π και της Καινής Διαθήκης και η Παράδοση δεν είναι δύο ανεξάρτητα αντικείμενα ή δύο πηγές ή τέλος πάντων δύο φορείς που έρχονται απέξω και τοποθετούνται πάνω από την Εκκλησία ρυθμίζοντας και οργανώνοντας η ζωή τηςΑπλούστατα τα βιβλία της Αγίας Γραφής αποτελούν τους εκλεκτούς και εύχυμους καρπούς της παραδοσιακής ζωής Δεν μπορούν νrsquo απομονωθούν με κανένα τρόπο Επομένως η Εκκλησία όπως και κάθε ζωντανός ιστορικός οργανισμός παράδοση έχει μονάχα σε ζωντανούς φορείς και σε αναρίθμητα μνημεία Η Αγία Γραφή είναι ένα από τα πρωταρχικά και εκλεκτά μνημεία αυτής της παραδόσεωςraquo26

Η Αγία Γραφή όπως κατανοείται από την Ορθόδοξη θεολογία ως

πρωταρχικός και εκλεκτός καρπός της παραδόσεως επομένως της ζωής της Εκκλησίας και ως laquoυπομνηματισμός αυτής της ιστορίαςraquo27 υπόκειται στην έρευνα κάθε μορφής (φιλολογική ιστορικοκριτική κοινωνιολογική κά)28

3) Η Ορθόδοξη θεολογία όχι μόνον δεν στηρίζει την αποδυνάμωση της βιβλικής θεολογίας αντίθετα θεωρεί επιβεβλημένη την επιστημονική διερεύνηση της Αγίας Γραφής Έτσι συνεχίζεται η Πατερική παράδοση στην οποία η εξηγητική των βιβλικών κειμένων κατείχε εξέχουσα θέση Με τη βοήθειά της οι Πατέρες αντιμετώπισαν ποικίλα προβλήματα της εποχής τους και γιrsquo αυτό θα πρέπει να μελετάται το πνεύμα τους η βιβλική δηλαδή αντιμετώπιση των εμφανιζόμενων προβλημάτων Theologie und Kircheldquo in Um den rechten Glauben Gesammelte Aufsaumltzes 202- 213 (Muumlnchen 1965) 210] ό οποίος τονίζει ότι laquoόλη η θεολογία είναι αναγκαστικά ΕξηγητικήΓιατί δεν κατασκευάζουμε το θέμα της θεολογίας αλλά το συναντούμε ήδη (στα κείμενα) Αυτήν στοχαζόμαστε και ξανά στοχαζόμαστε αυτή που είναι υπέροχη στην αρχέγονη μορφή τηςraquo25 Και στο άλλο συμπέρασμα που καταλήγει ό E Juumlngel [Indikative der Gnade - Imperative der Freiheit Theologische Eroumlrterungen IV (Tuumlbingen 2000) 98 ο οποίος αναφέρει ότι laquoη θεολογία είναι από την αρχή μέχρι το τέλος Εξηγητική και μπορεί να κατανοηθεί μόνον ως συνεπής εξηγητικήraquo 26 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική Θεολογία Α - Εισαγωγή στη θεολογική γνωσιολογία (Θεσσαλονίκη 1985) 182 και 184 27 Ν Ματσούκα όπ 186 28 Χαρακτηριστικά αναφέρει πάλι ο Ν Ματσούκας όπ 186 σχετικά με την Αγία Γραφή και την έρευνά της laquoΑφού πρόκειται πρώτα για ζωή και εμπειρία και έπειτα για υπομνηματισμό γεγονότων είναι αυτονόητη η ύπαρξη πολλών και διαδοχικών παραδόσεων στρωμάτων και ποικίλων μορφών Έτσι σrsquo ένα Ευαγγέλιο είναι απαραίτητο να εντοπίσουμε παραδόσεις και στρώματα ή στις Επιστολές του Παύλου προπαύλεια παράδοση Τα βιβλία δεν είναι καρπός υπαγόρευσης ούτε προηγήθηκαν αλλά γράφτηκαν για να υπομνηματίσουν γεγονότα εξελισσόμενα και τρόπους ζωής μέσα σε μια αυτόνομη ποικιλία τάσεων και ρευμάτων Κάτι τέτοιο το θεωρεί αυτονόητο πέρα για πέρα η ορθόδοξη παράδοσηraquo

10

Είναι χαρακτηριστικά όσα αναφέρει ο Ιωάννης Δαμασκηνός για την αξία της Αγίας Γραφής και την ανάγκη ιδιαίτερης και προσεκτικής μελέτης της

laquordquoΠᾶσαν τοίνυν Γραφή θεόπνευστος πάντως ὠφέλιμοςrdquo Κατά

συνέπεια είναι πολύ ωραίο πράγμα και ωφέλιμο για την ψυχή η έρευνα των Θείων Γραφών Γιατί όπως είναι το φυτεμένο δένδρο κοντά στα νερά που τρέχουν έτσι και η ψυχή όταν ποτίζεται με την Θεία Γραφή αναπτύσσεται και δίνει ώριμο καρπό πίστη ορθόδοξη και στολίζεται με παντοτινά πράσινα φύλλα εννοώ με θεάρεστες πράξειςraquo

Η έρευνα της Αγίας Γραφής συνεχίζει ο Πατέρας της Εκκλησίας

μας laquoπηγαίνει προς τον μονογενή Υιό και τον κληρονόμο αυτού που

φύτεψε το νοητό αμπέλι και μας παρουσιάζει διά μέσου αυτού στον Πατέρα των φώτωνraquo

Με άλλα λόγια ο Ιωάννης Δαμασκηνός αναγνωρίζει ότι η Αγία

Γραφή είναι η πηγή της πίστης της Εκκλησίας την οποία πρέπει να ερευνήσουμε και γιrsquo αυτό προτρέπει

laquoΑς αντλήσουμε από την πηγή του παραδείσου αυτού παντοτινά

και πεντακάθαρα νάματα που οδηγούν στην αιώνια ζωήraquo29 Την παράδοση αυτή συνεχίζουν οι σύγχρονοι ορθόδοξοι βιβλικοί

θεολόγοι και η επιστήμη της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης μέρος της οποίας αποτελεί και η βιβλική θεολογία και η θεολογία της ΚΔ

4) Η Ορθόδοξη βιβλική επιστήμη και επί του προκειμένου η Θεολογία της ΚΔ έχει να επιτελέσει μια πρόσθετη και σύγχρονη αποστολή Να μεταφέρει στον σύγχρονο άνθρωπο το σωτήριο μήνυμα του Ιησού Χριστού το οποίο όμως περιέχεται σε κείμενα αρχαία που έχουν τη δική τους γλώσσα τον δικό τους τρόπο σκέψης και εκφράζουν έναν διαφορετικό πολιτισμό Αποστολή λοιπόν της επιστήμης της θεολογίας της ΚΔ είναι να μεταδώσει το μήνυμα αυτό με τρόπο κατανοητό στον σύγχρονο άνθρωπο και πιστό Και σε αυτό χρειάζεται τη βοήθεια και άλλων επιστημών με τις οποίες οφείλει να συνεργαστεί Μόνο μέσα από μια τέτοια διεπιστημονική συνεργασία είναι δυνατόν να επιτελέσει το έργο της Συμπερασματικά η ύπαρξη του επιστημονικού κλάδου της Θεολογίας

της ΚΔ δεν επιβάλλεται να υπάρχει στην Ορθόδοξη θεολογία για να 29 Ιωάννου Δαμασκηνού Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως μετάφρ Ν Ματσούκας (Θεσσαλονίκη 1976) 397

11

αρθεί η υποβάθμιση της βιβλικής θεολογίας σε σχέση με την δογματική θεολογία όπως συνέβη στη Δύση Την αναγκαιότητα ύπαρξης της Θεολογίας της ΚΔ την απαιτεί η ίδια η Ορθόδοξη Θεολογία η οποία είναι κατά βάση βιβλική και ενδιαφέρεται για την επιστημονική τεκμηρίωση της θεολογίας του αρχέγονου χριστιανισμού και την εύληπτη μετάδοσή της στον σύγχρονο άνθρωπο Και στο σημείο αυτό τον καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει η Θεολογία της ΚΔ Γιατί όπως ορθά επισημαίνεται

laquoαν η laquoΕισαγωγήraquo στην ΚΔ αποτελεί το προστάδιο και την

απαραίτητη προϋπόθεση για μια κατά το δυνατό σωστότερη laquoΕρμηνείαraquo της ΚΔ η laquoΘεολογίαraquo της ΚΔ αποτελεί το επιστέγασμα και τη συστηματική διατύπωση του περιεχομένου της διδασκαλίας τηςraquo30

Μετά τα παραπάνω θεωρούμε ότι φάνηκε ξεκάθαρα η ανάγκη για

την ύπαρξη ξεχωριστού κλάδου για τη θεραπεία του αντικειμένου που να συνοδεύεται όμως από τις κατάλληλες και σχετικές μελέτες Αυτό είναι απαραίτητο γιατί οι ασχολούμενοι με τον κλάδο της Θεολογίας της ΚΔ έχουν να επιτελέσουν ένα δύσκολο εγχείρημα η επίτευξή του οποίου παραλληλίζεται με την επίλυση του τετραγωνισμού του κύκλου31 Οι ερευνητές θα πρέπει να πρώτα να εξετάσουν α) Αν υφίσταται ασυνέχεια ή συνέχεια μεταξύ των θεολογικών παραδόσεων της ΚΔ β) Αν υπάρχει ποικιλομορφία θεολογιών ή μια θεολογία στην ΚΔ γ) Αν η Θεολογία της ΚΔ θα περιορίζεται ή όχι στα βιβλία που περιέχονται στον Κανόνα δ) Αν πρέπει να γίνεται λόγος για Θεολογία της ΚΔ ή για Βιβλική Θεολογία της ΚΔ ε) Αν σχετίζεται ή όχι η Θεολογία της ΚΔ με την Θρησκειολογία

Μετά την εξέταση των ζητημάτων αυτών θα πρέπει οι ερευνητές να επιλέξουν το κατά την γνώμη τους πλέον κατάλληλο μοντέλο Και αυτό γιατί όλα τα προτεινόμενα μοντέλα επιχειρούν να συνδυάσουν την παράθεση των θεολογικών θέσεων των βιβλίων της ΚΔ λαμβάνοντας υπόψη τους λίγο ή πολύ την ιστορία μέσα στην οποία εξελίχθηκαν οι εν λόγω ιδέες Το θέμα είναι ότι κανένα από τα πρότυπα αυτά δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι επιτυγχάνει απόλυτα τον σκοπό του

Με βάση τα παραπάνω μια Θεολογία της ΚΔ μπορεί μεταξύ των άλλων να είναι μια αυτόνομη Θεολογία των βιβλίων της ΚΔ ή νrsquo αποτελεί μέρος μιας Βιβλικής Θεολογίας δηλαδή μιας Θεολογίας της 30 Ι Καραβιδόπουλου Ι Γαλάνη και Π Βασιλειάδη Θέματα Θεολογίας της Καινής Διαθήκης Σημειώσεις για τους φοιτητές (Θεσσαλονίκη Υπηρ Δημοσιευμάτων ΑΠΘ 1987) 3-4 31 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο J Frey laquoDie johanneische Theologie als Klimax der neutestamentlichen Theologieraquo Ferdinand Hahn zum 85 Geburtstagldquo 3 (οι σελίδες ανταποκρίνονται στο προδημοσιευμένο κείμενο του ερευνητή)

12

ΠΔ και της ΚΔ Επίσης μια Θεολογία της ΚΔ μπορεί να είναι προσανατολισμένη περισσότερο στην ιστορία και τη συνδεδεμένη με αυτή ποικιλομορφία των θεολογικών παραδόσεων Μπορεί επίσης να δίνει περισσότερο προσοχή στην συστηματική καταγραφή των θεολογικών θέσεων και λιγότερη στην ιστορική διαδρομή των θέσεων αυτών Μπορεί τέλος να επιλέγει την ενδιάμεση οδό και να προβαίνει πρώτα σε μια ιστορική καταγραφή των θεολογικών θέσεων και κατόπιν σε μια θεματική

Το περιορισμένο όμως της εισήγησης δεν μας επιτρέπει σε μια πιο λεπτομερή ανάπτυξη του θέματος Γιrsquo αυτό παραπέμπουμε στις πολλές και διαφορετικού τύπου ξενόγλωσσες Θεολογίες της ΚΔ32

ΙΙ

Ο χαρακτήρας του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου

Για να προσεγγίσουμε και να αξιολογήσουμε ακριβέστερα την χριστολογία του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου πρέπει κατά τη γνώμη μας να αναφερθούμε έστω επιγραμματικά σε ορισμένα στοιχεία που είναι

1 Η σχέση του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου με την ιστορία Συγκεκριμένα το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο θεωρείται τόσο από τη σύγχρονη έρευνα όσο και από την παράδοση της πρώτης Εκκλησίας33 ως το τελευταίο ευαγγελικό κείμενο Σήμερα είναι αποδεκτό ότι αυτό γράφτηκε περί το 100 μΧ34 πολύ αργότερα από τα Συνοπτικά Ευαγγέλια Αυτό δεν αποκλείει βέβαια να περιέχονται στο Ευαγγέλιο αρχαιότερες παραδόσεις τις οποίες βέβαια δεν είναι εύκολο να τις ξεχωρίσουμε και να τις οριοθετήσουμε Στο Ευαγγέλιο υπάρχουν επίσης λίγες ιστορικά επιβεβαιωμένες

πληροφορίες Ο Ευαγγελιστής πχ φαίνεται να γνωρίζει για τον θάνατο του Πέτρου (Ιω 211835middot πρβλ Ιω 1336-38) Ακόμη στο Ιω 1148 πρέπει να έχουμε αναφορά στα γεγονότα του ιουδαϊκού

32 Βλ αναλυτικά και στην υπό έκδοση δική μας Συνοπτική Θεολογίας της Καινής Διαθήκης Τόμος Α΄ στην οποία στηρίζεται η παρούσα εισήγηση μας 33 Πρβλ μεταξύ άλλων την προαναφερθείσα παρατήρηση του Κλήμεντα του Αλεξανδρέα που μας παραδίδει ο Ευσέβιος Καισαρείας 34 Βλ μεταξύ άλλων I Καραβιδόπουλου Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη Θεσσαλονίκη 2007 190 middot U Schnelle Einleitung in das Neue Testament Goumlttingen 2005 510 35 Ιω 2118 laquoἀμὴν ἀμὴν λέγω σοι ὅτε ἦς νεώτερος ἐζώννυες σεαυτὸν καὶ περιεπάτεις ὅπου ἤθελεςmiddot ὅταν δὲ γηράσῃς ἐκτενεῖς τὰς χεῖράς σου καὶ ἄλλος σε ζώσει καὶ οἴσει ὅπου οὐ θέλειςrdquo

13

πολέμου και στην καταστροφή του ναού και του ιουδαϊκού λαού Επίσης η χρήση της λέξης laquoαποσυνάγωγοςraquo στο Ευαγγέλιο (Ιω 922middot 1242middot 162) αναδεικνύει μια εξελιγμένη αντίληψη του ευαγγελιστή για τους Ιουδαίους με την οποία προβάλλεται η απόσταση που παίρνουν οι χριστιανοί από τους Ιουδαίους Το χαρακτηριστικό αυτό δεν το συναντούμε στα Συνοπτικά Ευαγγέλια Θα πρέπει βέβαια να σημειώσουμε ότι σήμερα είναι ελάχιστες οι φωνές εκείνες που συνδέουν τα υπονοούμενα του Ευαγγελιστή με τη λέξη laquoαποσυνάγωγοςraquo με την αποκαλούμενη Σύνοδο της Ιάμνειας η σύγκλιση της οποίας αμφισβητείται από τους ερευνητές Είναι χαρακτηριστικά όσα αναφέρει ο Κ Ζάρρας για το θέμα

laquoΠαρrsquo όλα αυτά τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν οι φωνές που

αμφισβητούν την για περισσότερο από ένα αιώνα κρατούσα άποψη υποβαθμίζοντας το Συμβούλιο της Ιάμνειας και τη βαρύτητα των αποφάσεών του για τα ιουδαϊκά - αλλά και για τα χριστιανικά ndash πράγματα του δεύτερου αιώνα Μάλιστα η όλη υπόθεση ενίοτε χαρακτηρίζεται ως επινόηση ή θρύλος ο οποίος στη μεταγενέστερη γραμματεία laquoιστορικοποιήθηκεraquo (laquoistoricizedraquo) για να προσδώσει κύρος στο Ραββινάτο και τους εκπροσώπους τουraquo36

Στο Ευαγγέλιο συναντούμε επίσης και άλλα στοιχεία που

αντανακλούν με τον ένα ή τον άλλον τρόπο μια διαφορετική εποχή από εκείνη των Συνοπτικών Ευαγγελίων αλλά και άλλων κειμένων της ΚΔ Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στο κατά Ιωάννην δεν αναλύεται το θέμα της περιτομής και της τήρησης των εντολών του μωσαϊκού νόμου που τόσο πολύ είχε απασχολήσει τις παύλειες κοινότητες και τις συνδεμένες με αυτές επιστολές Ακόμη η εικόνα του ποιμένα και του ποιμνίου με την οποία περιγράφεται η κοινότητα των χριστιανών φαίνεται να ταιριάζει με την αντίστοιχη που απαντά στην προς Εφεσίους επιστολή (Εφ 411 middot πρβλ Πρ 2028)37 Η προωθημένη χριστολογία τέλος που εκφράζεται με τη χρήση των χριστολογικών τίτλων laquoθεόςraquo (Ιω 11 18 middot 2028) και laquoσωτήρraquo (442) μας μεταφέρει σε μια μεταγενέστερη εποχή από εκείνη της δράσης του Ιησού Αυτό επιβεβαιώνεται και από τον τρόπο που μεταπλάθονται συγκεκριμένα στιγμιότυπα ή λόγοι του Ιησού από την αφήγηση των γεγονότων στην Γεσθημανή (Ιω 1811 middot 1227-28)

36 Κ Ζάρρα Ιστορία της εποχής της Καινής Διαθήκης Ιουδαίοι και χριστιανοί σε αναζήτηση ορίων Αθήνα 2008 155 37 Βλ J Frey laquoDie johanneische Theologie als Klimax der neutestamentlichen Theologieraquo Ferdinand Hahn zum 85 Geburtstagldquo 4 middot U Heckel ldquoDie Einheit der Kirche im Johannesevangelium und im Epheserbriefrdquo (in J Frey U Schnelle [Hg] Kontexte des Johannesevangeliums [WUNT 175] 2004 613ndash640

14

2 Ένα ακόμη θέμα στο οποίο θα πρέπει να σταθούμε είναι το περίφημο πρόβλημα των πηγών του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου Σήμερα οι ερευνητές αντιμετωπίζουν πιο κριτικά τις θεωρίες περί πηγών του Ευαγγελίου που αναφέρονταν στα θαύματα στο πάθος και την ανάστασή του Ιησού στον ύμνο για τον λόγο κά38 Έχουμε βέβαια και ερευνητές που κάνουν λελογισμένη χρήση των θεωριών αυτών αποδεχόμενοι ότι ο ευαγγελιστής πρέπει να χρησιμοποίησε προϋπάρχον υλικό όταν συνέτασσε το ευαγγέλιο39 Από την άλλη μεριά θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι και οι θέσεις που υποστηρίζουν ότι το Ευαγγέλιο είναι μια ενιαία σύνθεση στηρίζονται σε συγκεκριμένες λογοτεχνικές θεωρίες και όχι στην ιστορική πραγματικότητα40 Θα πρέπει λοιπόν να λάβουμε υπόψη μας ότι στις αφηγήσεις και τους λόγους του Ευαγγελίου ενυπάρχουν επεξεργασμένες παραδόσεις αν και τις περισσότερες φορές δεν είναι εύκολο να τις απομονώσουμε και να αναδείξουμε την αρχική μορφή τους41

Η έρευνα όμως ασχολείται επιστάμενα και με την σχέση του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου με τα Συνοπτικά Ευαγγέλια Στον τομέα αυτόν έρευνας έχει υιοθετηθεί τα τελευταία χρόνια η θέση ότι το κατά Ιωάννην τα έχει υπόψη του και τα χρησιμοποιεί Πχ οι ερευνητές θεωρούν ότι στα Ιω 1227-28 middot 1431 middot 1810-11 υπάρχουν αναφορές από την διήγηση του κατά Μάρκον Ευαγγελίου για τα γεγονότα που συνέβησαν στον κήπο της Γεσθημανή42 Επίσης θεωρούν

38 Βλ μεταξύ άλλων Σ Αγουρίδη Το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο Α Κεφ 1-12 Τόμ 1 Θεσσαλονίκη 2005 39 εξ 63-95 middot Χ Καρακόλη Η θεολογική σημασία των θαυμάτων στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο Θεσσαλονίκη 1997 52 εξ middot Ι Σκιαδαρέση Ερμηνεία Περικοπών Ιωάννειας Γραμματείας Θεσσαλονίκη 2008 middot J Frey laquoDie johanneische Theologie als Klimax der neutestamentlichen Theologieraquo 6 middot Hahn F Theologie des Neuen Testaments 2 τόμ Tuumlbingen 2002 586 εξ middot G van Belle The Semeia Source in the Fourth Gospel Historical Survey and Critical Evaluation of the Semeia Hypothesis (BETL 116) Leuven 1994 middot U Schnelle Das Evangelium nach Johannes (ThHK 4) 2004 15-16 middot M Lang Johannes und die Synoptiker (FRLANT 182) 1999 middot F Scaleritt Der vorjohanneische Passionsbericht (BZNW 154) 2007 39 Έτσι M Theobald Das Evangelium nach Johannes Kapitel 1ndash12 (RNT 41) 2009 middot F Siegert Das Evangelium des Johannes in seiner urspruumlnglichen Gestalt Wiederherstellung und Kommentar (SIJD 7) 2008 40 Την θέση αυτή εκπροσωπεί ο H Thyen Das Johannesevangelium (HNT 6) 2005 middot του ίδιου ldquoUumlber die Versuche eine Vorlage zum Johannesprolog zu rekonstruierenrdquo (in του ίδιου Studien zum Neuen Testament [WUNT 214] Tuumlbingen 2007 368ndash 407) Βλ και κριτική από τον J FREY ldquoGrundfragen der Johannesinterpretation im Spiegel neuerer Gesamtdarstellungenrdquo (ThLZ 133 2008 743ndash760) 41 Έτσι J Frey όπ 6 ο οποίος φέρνει ως παράδειγμα ύπαρξης τέτοιων παραδόσεων το Ιω 21 Βλ και J Frey Die johanneische Eschatologie τ III 2000 30ndash426 middot M Theobald Herrenworte im Johannes-Evangelium (HBS 34) 2002 42 Έτσι J Frey ldquoDie johanneische Theologie als Klimax der neutestamentlichen Theologie 7 middot του ίδιου ldquoDas Vierte Evangelium auf dem Hintergrund der aumllteren

15

ότι η διήγηση για τον πτωχό Λάζαρο στο Λκ 1619-31 σχετίζεται με την διήγηση του Λάζαρου στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο43

Σε ότι αφορά τη σχέση του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου με τις επιστολές του απ Παύλου η έρευνα έχει εγκαταλείψει την παλιά θέση που υποστηρίχθηκε από την A Juumllicher ότι το Ευαγγέλιο στηρίζεται στον Παύλο και τις επιστολές του44 Είναι όμως δυνατόν να βρούμε στο Ευαγγέλιο στοιχεία που θα μας οδηγούσαν στο συμπέρασμα ότι υπήρχε laquoεπικοινωνίαraquo ιδεών μεταξύ των δύο αυτών συλλογών έργων Το γεγονός πχ ότι στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο ο μωσαϊκός Νόμος δεν θεωρείται ότι διαδραματίζει κάποιον σημαντικό ρόλο στην ζωή των ανθρώπων μπορεί να είναι ένδειξη της εξέλιξης της αντίληψης για τον μωσαϊκό Νόμο που συντελείται στις πρωτοχριστιανικές κοινότητες εξέλιξη που παρατηρούμε να συμβαίνει και στις παύλειες επιστολές Στο συμπέρασμα αυτό μπορούμε να οδηγηθούμε με περισσότερη σιγουριά αν ισχύει και η υπόθεση ότι η ιωάννεια κοινότητα ζούσε και δραστηριοποιούνταν στην Έφεσο που ήταν επίσης κέντρο δράσης παύλειων και άλλων χριστιανικών κοινοτήτων45 Μέσα στην ιωάννεια αυτή κοινότητα θα πρέπει νrsquo αναζητήσουμε και τον συντάκτη ή τους συντάκτες των ιωάννειων έργων τους οποίους θεωρούμε ως μέλη της αποκαλούμενης ιωάννειας σχολής

3 Σε ότι αφορά την ιωάννεια σχολή έχει διατυπωθεί στην καινοδιαθηκική επιστήμη σε διάφορες εκδοχές η θέση ότι το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο και οι Επιστολές του Ιωάννη προέρχονται από συγγραφείς που ανήκουν σε μια laquoσχολήraquo που ονομάστηκε ιωάννεια σχολή46

Evangelientraditionrdquo in T Soumlnding (Hg) Johannesevangelium Mitte oder Rand des Kanons [QD 203] 2003 60-118) 43 Βλ και P Pokorny και K Heckel Einleitung in das Neue Testament Tuumlbingen 2007 549 όπου και άλλα παραδείγματα 44 Βλ J Frey ldquoDie johanneische Theologie als Klimax der neutestamentlichen Theologie 7 45 Έτσι μεταξύ άλλων ο P Trebilco The Early Christians in Ephesus from Paul to Ignatius (WUNT 166) 2004 2008 (=Eerdmans Publishing Grand Rapids Michigan Gambridge UK) 46 Στην έρευνα υπάρχει εκτεταμένη βιβλιογραφία σχετική με την ιωάννεια σχολή Αναφέρω ενδεικτικά τα έργα των R A Culpepper The Johannine School (Missoula 1975) middot O Culmann Der Johanneische Kreis (Tuumlbingen 1975) middot J W Traumlger Johannesapokalypse und johanneischer Kreis (Berlin 1988) middot M Hengel Die Johanneische Frage (Tuumlbingen 1993)middot E Schluumlssler-Fiorenza laquoThe Quest for the Johannine School The Apokalypse and the Fourth Gospelraquo NTS 23 (1977) 402-427 middot G Strecker laquoDie Anfaumlnge der johanneischen Schuleraquo NTS 32 (1986) 31- 47 Γενικά για τις σχολές στην ΚΔ βλ και T Schmeller Schulen im Neuen Testament Zur Stellung des Uhrchristentums in der Bildungswelt seiner Zeit Mit einem Beitrag von C Gebulj zur johanneischen Schule (Freiburg 2001) Βλ και Χ Ατματζίδη laquoΗ εκλεκτή κυρία στο Β΄ Ιω 1 - Η αντι-γλώσσα της Επιστολής και οι εκκλησιολογικές της

16

Στο συμπέρασμα αυτό κατέληξαν οι ερευνητές συγκρίνοντας το περιεχόμενο του Ευαγγελίου με τις Επιστολές Από τη σύγκριση διαπιστώθηκαν γλωσσικές θεολογικές και άλλες ομοιότητες μεταξύ των κειμένων καθώς και άλλα στοιχεία τα οποία θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στην υπόθεση ύπαρξης μιας ιωάννειας σχολής Από τα πολλά επιχειρήματα θα αναφέρουμε τα παρακάτω47 α) Τις γλωσσικές ομοιότητες μεταξύ των ιωάννειων κειμένων όπου χρησιμοποιούνται λέξεις ή εκφράσεις που δεν απαντούν τόσο συχνά στα άλλα κείμενα της ΚΔ48 β) Τις ομοιότητες θεολογικού περιεχομένου όπως εκείνες που αναφέρονται στην χριστολογία και τονίζουν την ενότητα του Πατέρα με τον Υιό49 και την ενσάρκωση του Υιού50 γ) Τις ομοιότητες ως προς την ηθική που εκφράζονται κυρίως

προεκτάσειςraquo Στο Η Καινή Διαθήκη και ο αρχαίος κόσμος - Τιμητικός Τόμος στον Καθηγητή Ι Λ Γαλάνη Θεσσαλονίκη υπό έκδοση Επίσης σε Τόμ Α΄ σε Κριτικές αναγνώσεις των βιβλικών κειμένων Ερευνητικές επισκέψεις σε βιβλικά τοπία του Χ Ατματζίδη 265-297 Θεσσαλονίκη Π Πουρνάρας 2010 ιδιαίτερα 301-307 47 Πολλά στοιχεία για την ύπαρξη μιας ιωάννειας σχολής αναφέρει ο C Gebulj γράφοντας στο έργο του T Schmeller Schulen im Neuen Testament Zur Stellung des Uhrchristentums in der Bildungswelt seiner Zeit Mit einem Beitrag von C Gebulj zur johanneischen Schule (Freiburg 2001) 254-343 τα οποία θα αναφέρω επιλεκτικά στην ανάλυσή μου Σημειώνω ότι προτιμώ να υιοθετήσω την ομαδοποίηση των στοιχείων που πραγματοποιεί ο U Schnelle Einleitung in das Neue Testament (Goumlttingen 2005) 479-481 48 Τέτοιες είναι οι λέξεις ἀγαπᾶν ἀλήθεια ἀληθής γεννᾶν γινώσκειν ἐντολή ζωή κόσμος μαρτυρεῖν μένειν μισεῖν Χαρακτηριστικές είναι επίσης οι εκφράσεις σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο που απαντούν ιδιαίτερα στους προλόγους των Α΄ Ιω 11-4 (ἀκηκόαμεν ἑωράκαμεν ἐθεασάμεθα ἀπαγγέλομεν γράφομεν) και Ιω 11-18 (ἐθεασάμεθα ἐλάβομεν) και Ιω 2124 (οἴδαμεν) Τέλος στα ιωάννεια έργα είτε δεν απαντούν είτε απαντούν αραιά άλλες λέξεις όπως ἀπόστολος δύναμις ἐλπίς εὐαγγελίζεσθαι εὐαγγέλιον πρόσωπον σοφία οι οποίες χρησιμοποιούνται συχνά σε άλλα κείμενα της ΚΔ Για τη γλώσσα των Επιστολών του Ιωάννη βλ και M M Culy I II III John A Handbook on the Greek Text (Texas 2004) 49 Πχ Α΄ Ιω 13β middot 22εξ middot 414 middot Β΄ Ιω 9 middot Ιω 520 middot 1038 middot 1410 50 Πχ Α΄ Ιω 42 middot Β΄ Ιω 7 middot Ιω 114 Επίσης στα ιωάννεια έργα είναι 1) εμφανής ο laquoδυαλισμόςraquo ή τα laquoδυαλιστικά στοιχείαraquo με τα οποία επισημαίνεται η διαφορά μεταξύ των μη πιστών (κόσμος) και των πιστών στον Θεό (πχ Α΄ Ιω 215-17 middot Β Ιω 7 middot Ιω 14-17) Βλ και U Schnelle Theologie des Neuen Testaments (Goumlttingen 2007) 643-645 όπου και βιβλιογραφία 2) Αναφέρεται ακόμη ότι οι άνθρωποι είναι γεννημένοι από τον Θεό (πχ Α΄ Ιω 129 middot Ιω 113) 3) Επίσης αναφέρεται ότι οι άνθρωποι είναι σε θέση να γνωρίσουν τον Θεό (πχ Α΄ Ιω 23-5 middot Ιω 147) 4) Ακόμη με τη βοήθεια του ρήματος laquoμένεινraquo καλούνται οι πιστοί να παραμείνουν κοντά στον Θεό τον Ιησού Χριστό την laquoορθήraquo διδασκαλία και να εφαρμόζουν τις εντολές του Θεού (πχ Β΄ Ιω 9 middot Α΄ Ιω 26 2427 middot 412-15 middot Ιω 831 middot 141017 middot 154-10) 5) Η έννοια της ἀλήθειας διαδραματίζει επίσης σημαντικό ρόλο στα έργα γιrsquo αυτό και οι πιστοί θεωρούνται ότι είναι από την αλήθεια γνωρίζουν την αλήθεια και καλούνται να παραμένουν στην αλήθεια (πχ Α΄ Ιω 221 middot 319 middot Β΄ Ιω 1 middot Γ΄ Ιω 38 middot Ιω 832 middot 1837) 6) Τέλος η εντολή της αγάπης αποτελεί κοινό στοιχείο των ιωάννειων έργων (πχ Α΄ Ιω 311 middot Β΄ Ιω 4-6 middot Ιω 1334-35)50

17

με την εντολή της αγάπης και την προτροπή των μελών της κοινότητας να την εφαρμόζουν51 Ας σημειωθεί ότι στην έρευνα δεν έχει ακόμη διευκρινιστεί αν η προτροπή αυτή αναφέρεται στα μέλη της κοινότητας έχει δηλαδή χαρακτήρα ενδοκοινοτικό ή έχει χαρακτήρα οικουμενικό Αν συμβαίνει το πρώτο τότε η ομοιότητα αυτή ενισχύει την άποψη για την ύπαρξη ιωάννειας σχολής52 δ) Ένα ακόμη χαρακτηριστικό το οποίο κατά τον R A Culpepper53 ενισχύει την θέση για την ύπαρξη ιωάννειας σχολής είναι ο συχνός χαρακτηρισμός του Ιησού ως διδασκάλου (ῥαββί)54 Πχ στο Ιω 32 ο Νικόδημoς πλησιάζει τον Ιησού και τον χαρακτηρίζει ως διδάσκαλο σταλμένο από τον Θεό (πρβλ και Ιω 716) Είναι γνωστό ότι το κύριο χαρακτηριστικό οποιασδήποτε φιλοσοφικής σχολής του αρχαίου κόσμου ήταν η ύπαρξη ενός διδασκάλου-ιδρυτή στον οποίο αποδιδόταν η κεντρική διδασκαλία της σχολής55 Ο R A Culpepper θεώρησε ότι ο ιδρυτής αυτής της σχολής την οποία ονόμασε ιωάννεια ήταν o αγαπημένος μαθητής του Ιησού (Ιω 1323) που εκπροσωπούσε την αυθεντική διδασκαλία του δασκάλου του Ιησού56 ε) Ένδειξη για την ύπαρξη ιωάννειας σχολής θεωρείται ότι αποτελεί και το Ιω

51 Βλ Α΄ Ιω 27-11 middot Β΄ Ιω 35 middot Ιω 1334-35 52 R Schnackenburg Die Sittliche Botschaft des Neuen Testaments Τόμ II (Freiburg- Basel - Wien 1988) 171 επισημαίνει το πρόβλημα Έτσι ενώ παρατηρεί ότι για τους Ρωμαιοκαθολικούς η προτροπή για εφαρμογή της αγάπης στην ιωάννεια γραμματεία θεωρείται ότι έχει οικουμενικό χαρακτήρα σημειώνει παράλληλα την αντίθετη άποψη του επίσης Ρωμαιοκαθολικού R E Brown THe Epistles of John (New York 1982) 270-273 o οποίος υποστηρίζει ότι η ιωάννεια αγάπη περιορίζεται στην ιωάννεια κοινότητα Στο σημείο αυτό αναφέρουμε απλώς και την γνώμη δύο επιφανών προτεσταντών καινοδιαθηκολόγων του R Bultmann Das Evangelium des Johannes (Goumlttingen 1986)405-406 και του S Schulz Neutestamentliche Ethik (Zuumlrich 1987) 526-527 οι οποίοι εκπροσωπούν τη θέση ότι η εντολή της αγάπης αφορά μόνον τα μέλη της κοινότητας Βλ επίσης F Vouga Die Johannesbriefe (Tuumlbingen 1990) Exkurs laquoDas Gebot der gegenseitigen Lieberaquo 35-37 όπου επιχειρείται η εξήγηση γιατί η εντολή της αγάπης σχετίζεται μόνον με τα μέλη της κοινότητας 53 R A Culpepper The Johannine School (Missoula 1975) 273εξ 54 Στα Ευαγγέλια ο όρος laquoδιδασκάλος (ῥαββί)raquo αποδίδεται στον Ιησού συνολικά 13 φορές από τις οποίες οκτώ φορές στον κατά Ιωάννην (138 49 middot 32 middot 326 middot 431 middot 625 middot 92 middot 118) τρεις φορές στο κατά Μάρκον (95 middot 1121middot1445) και δύο φορές στο κατά Ματθαίον (262549) 55 Για τις φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας και τη σημασία των ιδρυτών της βλ I Hadot Philosophischer Unterricht Τόμ 9 σε Der Neue Pauli Enzyklopaumldie der Antike (DNP) 877-882 (Stuttgart 2000) 46-91 56 Σημειώνουμε εδώ ότι ο ερευνητής δεν θεωρεί πιθανό ο αγαπημένος μαθητής του Ιησού να ταυτίζεται ιστορικά με τον μαθητή που περιγράφεται στο Ιω 1323 Πρεσβεύει τη θέση ότι η κοινότητα θεώρησε τον αγαπητό στον Ιησού μαθητή σαν τον ιδρυτή της ιωάννειας σχολής κατrsquo αναλογία με τους αρχαίους ιδρυτές των φιλοσοφικών σχολών Αναλυτικά βλ R A Culpepper The Johannine School (Missoula 1975) 265

18

2124β Επισημαίνουμε ότι στην έρευνα θεωρείται από πολλούς επιστήμονες ότι το 21ο κεφ είναι προσθήκη57 Αν αυτό ευσταθεί κάτι που αμφισβητείται από όσους βλέπουν το Ευαγγέλιο συμπεριλαμβανομένου και του 21ου κεφαλαίου ως ένα αφήγημα58 τότε πρέπει στον στίχο αυτό να μιλούν σε πρώτο πληθυντικό αριθμό οι συντάκτες του 21ου κεφαλαίου ίσως και όλου του Ευαγγελίου αφήνοντας να αναφανούν σοβαρές ενδείξεις για την ύπαρξη ιωάννειας σχολής59 στ) Στα ιωάννεια κείμενα χρησιμοποιούνται από κοινού όροι με τους οποίους περιγράφονται ιδέες και καταστάσεις σχετικές με τις ιωάννειες κοινότητες Έτσι ο αποστολέας της Γacute Ιω πρεσβύτερος χρησιμοποιεί τον όρο φίλος (Γ΄ Ιω 15) για να χαρακτηρίσει τόσο τους συναποστολείς όσο και τους αποδέκτες της επιστολής (πρβλ Ιω 1111 middot 1514-15) Επίσης χρησιμοποιούνται όροι δανεισμένοι από τον θεσμό της οικογένειας όπως οι όροι τεκνία τέκνα θεοῦ και ἀδελφοί60 Ακόμη ο αποστολέας των Β΄ και Γ΄ Ιω ονομάζεται πρεσβύτερος δηλαδή αποκαλείται με έναν όρο που συνδέεται στην ΠΔ στην υπόλοιπη ΚΔ και στην ελληνορωμαϊκή παράδοση με μια μορφή άσκησης εξουσίας Δηλαδή ο αποστολέας δεν είναι κάποιος απόστολος όπως συνήθως συμβαίνει αλλά ένα πρόσωπο που ασκεί διοικητική εξουσία ή είναι σεβαστό και γνωστό στην κοινότητα ή τις κοινότητες προς τις οποίες απευθύνεται Τέλος μόνο στην Β΄ Ιω βρίσκουμε να αποκαλείται ο αποδέκτης της επιστολής με την έκφραση laquoἐκλεκτή κυρίαraquo61

Χωρίς να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες επισημαίνουμε ότι οι υποστηριχτές της θέσης για την ύπαρξη ιωάννειας σχολής εντόπισαν την ύπαρξη των ιωάννειων κοινοτήτων στην Μ Ασία με την πόλη της Εφέσου να θεωρείται ως η πλέον πιθανή έδρα της σχολής αυτής

57 Έτσι μεταξύ άλλων K Wengst Das Johannesevangelium 1 Teilband 1-10 (Stuttgart 2000) 34-36 middot C K Barrett Das Evangelium nach Johannes (Goumlttingen 1990) 551εξ Βλ για το θέμα μεταξύ άλλων Σ Aγουρίδη Το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο Α Κεφ 1-12 Τόμ 1 2 τόμ (Θεσσαλονίκη 2005) 47-48 middot Ι Kαραβιδόπουλου Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη (Θεσσαλονίκη 2007) 188-189 middot U Schnelle Einleitung in das Neue Testament (Goumlttingen 2005) 533-535 middot P Pokorny και K Hacker Einleitung in das Neue Testament (Tuumlbingen 2007) 542 58 Έτσι μεταξύ άλλων F J Moloney The Gospel of John (Collegeville Minnesota 1998) 546 middot H Thyen Das Johannesevangelium (Tuumlbingen 2005) 4 59 Βλ αναλυτικά και M Hengel Die Johanneische Frage (Tuumlbingen 1993) 224-264 ο οποίος τελικά αποδέχεται την ενότητα του Ιω 1-20 60 α) Τεκνία Ιω 1313 middot Α΄ Ιω 211228 middot 3718 middot 44 middot 521 β) Τέκνα (θεοῦ) Ιω 112 middot 1152 middot Α΄ Ιω 31210 middot 52 middot Β΄Ιω 1413 middot Γ΄Ιω 4 γ) Ἀδελφός Ιω 2017 middot 2123 middot Γacute Ιω 3510 61 Για την έκφραση laquoἐκλεκτή κυρίαraquo βλ και Χ Ατματζίδη laquoΗ εκλεκτή κυρία στο Β΄ Ιω 1 - Η αντι-γλώσσα της Επιστολής και οι εκκλησιολογικές της προεκτάσειςraquo στον Τόμ Α΄ σε Κριτικές αναγνώσεις των βιβλικών κειμένων Ερευνητικές επισκέψεις σε βιβλικά τοπία του Χ Ατματζίδη 265-297 Θεσσαλονίκη Π Πουρνάρας 2010

19

Σημειώνουμε ότι η παράδοση της Εκκλησίας θεωρεί ότι το Ευαγγέλιο του Ιωάννη εμφανίστηκε στην Έφεσο Συγκεκριμένα ο Ειρηναίος αναφέρει ότι ο Ιωάννης ο μαθητής του Κυρίου εξέδωσε το τέταρτο Ευαγγέλιο στην Έφεσο62

4 Ένα ακόμη χαρακτηριστικό σημαντικό για το θέμα μας είναι ο τρόπος παράθεσης των γεγονότων των σχετικών με τον Ιησού στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο Αυτός χαρακτηρίζεται ως laquoαναμνηστικόςraquo (anamnetische Darstellung)63 με την έννοια ότι ο Ιησούς και το έργο του πριν το Πάθος προβάλλονται υπό το πρίσμα των γεγονότων κατά το Πάθος και μετά το Πάθος του Ιησού Στο κατά Ιωάννην ουσιαστικά συνδυάζονται δύο τρόποι παράθεσης του Ιησού και του έργου του εκείνοι του απ Παύλου και του ευαγγελιστή Μάρκου Ο Παύλος από το ένα μέρος παρουσιάζει τον Ιησού Χριστό υπό το πρίσμα του κηρύγματος της πρώτης εκκλησίας και ο Μάρκος από το άλλο αφηγείται με το νέο αφηγηματικό είδος το Ευαγγέλιο την ζωή και το έργο του Ιησού Χριστού Ο Ιωάννης συνδυάζει τους παραπάνω δύο τρόπους παρουσίασης του Ιησού Παρουσιάζει δηλαδή και διαμορφώνει την ανάμνηση για τον ιστορικό Ιησού υπό το πρίσμα του αναστημένου και ένδοξου Ιησού Χριστού και Λόγου64 Το χαρακτηριστικό αυτό συμβάλλει τα μέγιστα στην ανάδειξη της προωθημένης θεολογίας του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου Αυτή την εντοπίζουμε κυρίως στη διδασκαλία του Ιωάννη για τον Ιησού Χριστό για τον Άγιο Πνεύμα και για την αγάπη Εμείς θα επιχειρήσουμε στη συνέχεια να δείξουμε την ύπαρξη της

προωθημένης θεολογίας του Ευαγγελίου μέσα από την διδασκαλία του ευαγγελιστή Ιωάννη για τον Ιησού Χριστό

62 Eιρηναίου Λυώνος Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως (Adversus haereses) Vol V in Clavis patrum graecorum 1306 (1974-1987) 311 Σημειώνω ότι τα κείμενα από το έργο αυτό θα τα παραθέτω κυρίως από το έργο του Eυσέβιου Kαισαρείας Εκκλησιαστική Ιστορία ed Eusegravebe de Ceacutesareacutee Histoire eccleacutesiastique (SC 314155) G Bardy Vol III (Paris 1967) Δηλαδή Ειρηναίου Έλεγχος 311 = Eυσέβιου Kαισαρείας Εκκλησιαστική Ιστορία 584 Έτσι ο Ευσέβιος παραθέτει το παρακάτω κείμενο του Ειρηναίου στο οποίο ο Μικρασιάτης την καταγωγή και Επίσκοπος Λουγδούνου (σημερινή Λιόν της Γαλλίας) αναφέρει laquoἔπειτα Ἰωάννης ὁ μαθητὴς τοῦ κυρίου ὁ καὶ ἐπὶ τὸ στῆθος αὐτοῦ ἀναπεσών καὶ αὐτὸς ἐξέδωκεν τὸ εὐαγγέλιον ἐν Ἐφέσῳ τῆς Ἀσίας διατρίβωνraquo Αναλυτικά βλ μεταξύ άλλων M Hengel Die Johanneische Frage (Tuumlbingen 1993) 13-28 63 Βλ J Frey laquoDie johanneische Theologie als Klimax der neutestamentlichen Theologieraquo 8 64 Βλ μεταξύ άλλων U Schnelle bdquoDie theologische und literarische Formierung des Uhrchristentumsldquo στο Die Anfaumlnge des Christentums έκδ F W Graf και K Wiegandt 168-200 (Frnakfurt am Main Fischer Taschenbuch Verlag 2009) 196

20

ΙΙΙ

Η χριστολογία του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου ως παράδειγμα της προωθημένης θεολογίας του

Κατrsquo αρχήν θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι όταν μιλούμε για laquoπροωθημένη θεολογίαraquo του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου σε σχέση με τον Ιησού Χριστό εννοούμε εκείνους του όρους και εκφράσεις με τις οποίες ο ευαγγελιστής χαρακτηρίζει τον Ιησού ως Θεό και την συμπεριφορά του ως θεϊκή

Θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι και σε άλλα κείμενα της Κ Δ προγενέστερα και μεταγενέστερα του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου μπορούμε να συναντήσουμε αναφορές στη θεότητα του Ιησού Αυτές είναι άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο ξεκάθαρες Αναφέρουμε ενδεικτικά τα Φιλ 210-11 middot Α΄ Κορ 86 middot Ρωμ 95 middot Μκ 27 middot Κολ 115 middot Εβ 13 8-9 middot Απ 56 middot 117 middot 2213 middot Τιτ 213 middot Β΄ Πε 1165 Τέλος τονίζουμε ξεχωριστά το Α΄ Ιω 520 όπου κατά τρόπο πανηγυρικό ο συγγραφέας τονίζει την θεότητα του Ιησού Χριστού λέγοντας ldquoοἴδαμεν δὲ ὅτι ὁ υἱὸς τοῦ θεοῦ ἥκει καὶ δέδωκεν ἡμῖν διάνοιαν ἵνα γινώσκωμεν τὸν ἀληθινόν καὶ ἐσμὲν ἐν τῷ ἀληθινῷ ἐν τῷ υἱῷ αὐτοῦ Ἰησοῦ Χριστῷ οὗτός ἐστιν ὁ ἀληθινὸς θεὸς καὶ ζωὴ αἰώνιοςrdquo Το τελευταίο χωρίο που αποτελεί μέρος της ιωάννειας γραμματείας και που αναγνωρίζει ξεκάθαρα την θεότητα του Ιησού και αποδεικνύει έτσι την προωθημένη θεολογία του συγγραφέα μας νομιμοποιεί να υιοθετήσουμε την θέση της Εκκλησίας που χαρακτηρίζει τον Ιωάννη ως τον laquoΘεολόγοraquo της πρώτης Εκκλησίας

Στη συνέχεια θα περιηγηθούμε το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο και θα σημειώσουμε εκείνα τα σημεία που κατά τη γνώμη μας φανερώνουν με τον ένα ή τον άλλον τρόπο την προωθημένη θεολογία του ευαγγελιστή σε ότι αφορά το πρόσωπο του Ιησού Χριστού Για λόγους συστηματικούς ομαδοποιούμε τα χωρία σε τέσσερις σύνολα που αναφέρονται α) στον Θεό ndash Πατέρα και την στενή σχέση του με τον Υιό β) στην προΰπαρξη και ενανθρώπιση του Υιού του Θεού γ) στον χαρακτηρισμό του Υιού ως απεσταλμένου του Πατέρα και δ) στην ταυτότητα του Υιού

65 Για τα χωρία αυτά βλ μεταξύ άλλων L W Hurtago Lord Jesus Christ Devotion to Jesus in Earliest Christianity MichinganCambridge 2003 middot S Nicholson Dynamic Oneness The Significance and Flexibility of Pauls One-God Language Eugen Oregon Pickwick Publications 2010 middot O Hofius laquorsquoEiner ist Gott ndash einer ist Herrrsquo Erwaumlgungen zu Struktur und Aussage des Bekenntnisses 1 Kor 86raquo Τόμ WUNT 143 σε Paulusstudien II του O Hofius 167-180 Tuumlbingen Mohr Siebeck 2002 middot του ίδιου bdquoDas Zeugnis der Johannesoffenbarung von der Gottheit Jesu Christildquo σε FS Martin Hengel των H Cancik ndash H Lichtenberger - P Schaumlfer (Hg) Geschichte - Tradition - Reflexion Band ΙΙΙ 1996 511-528

21

1 Ο Θεός ndash Πατέρας και η στενή σχέση του με τον Υιό α) Κεντρική διδασκαλία του Ευαγγελίου είναι η κοινή δράση του

Θεού με τον Υιό66 Επισημαίνεται ότι στην όλη αυτή δραστηριότητα ο Υιός δεν παρουσιάζεται να λειτουργεί ως μέσο ή εργαλείο του Θεού ούτε ως ένα είδος εντολοδόχου του Θεού67 αλλά εμφανίζεται να μετέχει της βασικής αυτής ιδιότητας του Θεού68 Με τη δήλωση του Ιησού στο Ιω 1030 ότι ldquoἐγὼ καὶ ὁ πατὴρ ἕν ἐσμενrdquo εκφράζεται πανηγυρικά η ενότητα Πατέρα και Υιού Παράλληλα καθίσταται φανερό ότι μόνον η σύνδεση της θεολογίας με την χριστολογία στο Ευαγγέλιο βοηθά στην κατανόηση των όσων λέγονται για τον Θεό Πατέρα και τον Υιό69

β) Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό που εκφράζει τη στενή σχέση του Πατέρα με τον Υιό είναι ο τονισμός με διάφορες λέξεις ή εκφράσεις της αλληλοπεριχώρησης και συνεχούς συνύπαρξης του Πατέρα με τον Υιό Ενδεικτικά αναφέρω όσα τονίζονται ήδη στην αρχή του Ευαγγελίου δηλαδή στο Ιω 11-3 ldquoΕν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν θεόν πάντα δι᾿ αὐτοῦ ἐγένετο καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν ὃ γέγονενrdquo (πρβλ και Ιω 1038) Επίσης ο Ιησούς τονίζει το ίδιο και στο Ιω1038 ldquoεἰ δὲ ποιῶ κἂν ἐμοὶ μὴ πιστεύητε τοῖς ἔργοις πιστεύετε ἵνα γνῶτε καὶ γινώσκητε ὅτι ἐν ἐμοὶ ὁ πατὴρ κἀγὼ ἐν τῷ πατρίrdquo Στο χωρίο αυτό οι δηλωτικές της παραπάνω σχέσης εκφράσεις εκφέρονται με την πρόθεση ldquoἐνrdquo Αυτές μας θυμίζουν την παύλεια έκφραση ldquoἐν Χριστῷrdquo με την οποία δηλώνεται η στενή σύνδεση του πιστού με τον Ιησού Χριστό

γ) Από τον Ιωάννη χρησιμοποιούνται επίσης τα ρήματα ldquoμένωrdquo (πχ Ιω 1410) και ldquoγινώσκωrdquo (πχ Ιω 1015)70 για να δηλωθεί η παραπάνω σχέση του Πατέρα με τον Υιό Αλλού τονίζεται ότι όλα όσα έχει ο Πατέρας είναι του Υιού (Ιω 1615 middot 1710) Επίσης σύμφωνα με το Ιω 82971 ότι πραγματοποιεί ο Υιός το πραγματοποιεί μαζί με τον Πατέρα ακριβέστερα επειδή το θέλει ο Πατέρας Η κοινή αυτή δράση του Πατέρα και του Υιού εκφράζεται με τη χρήση από τον Ευαγγελιστή

66 Βλ και F J Matera New Testament Theology Exploring Diversity and Unity (Louisville London 2007) 276-282 67 Βλ D R Sadananda The Johannine Exegesis of God (Berlin 2004) 280 68 Bλ U Schnelle Theologie des Neuen Testaments (Goumlttingen 2007) 623 69 Βλ και F J Matera New Testament Theology Exploring Diversity and Unity (Louisville London 2007) 276-280 70 Αναλυτικά για το θέμα βλ K Scholtissek In ihm sein und bleiben Die Sprache der Immanenz in der johanneischen Schriften (Freiburg 2000) 71 Ιω 829 ldquoκαὶ ὁ πέμψας με μετ᾿ ἐμοῦ ἐστινmiddot οὐκ ἀφῆκέν με μόνον ὅτι ἐγὼ τὰ ἀρεστὰ αὐτῷ ποιῶ πάντοτεrdquo πρβλ και Ιω 816 middot 1632

22

της λέξης ldquoἔργονrdquo 72 και του ρήματος ldquoἐργάζομαιrdquo73 Η λέξη ldquoἔργονrdquo απαντά δύο μόνον φορές στον ενικό βαθμό και εκφράζει συνολικά το έργο του Υιού που ολοκληρώνει κατ᾽ εντολήν του Πατέρα (Ιω 434 middot 174) Πολλές φορές όμως η λέξη χρησιμοποιείται στο Ευαγγέλιο στον πληθυντικό αριθμό (ldquoἔργαrdquo) και άλλοτε αναφέρεται γενικά στο έργο του Ιησού που αποδεικνύει την ενότητα δράσης του Πατέρα με τον Υιό74 και άλλοτε στα θαύματα του Ιησού Τα τελευταία τα ονομαζόμενα από τον ευαγγελιστή ldquoσημεῖαrdquo εκφράζουν με τον πλέον πανηγυρικό τρόπο την ενότητα δράσης Πατέρα και Υιού και την δόξα του Υιού επιβεβαιώνουν την αυθεντία του Υιού και νομιμοποιούν την στενή σχέση του με τον Πατέρα75 Τέλος με το ρήμα ldquoἐργάζομαιrdquo με αφορμή τη θεραπεία του παραλυτικού της Βηθεσδά ο Υιός τονίζει την οντολογική ταυτότητά του με τον Πατέρα και την από κοινού δράση τους λέγοντας μεταξύ άλλων ότι ldquoὁ πατήρ μου ἕως ἄρτι ἐργάζεται κἀγὼ ἐργάζομαιrdquo και ldquoὥσπερ γὰρ ὁ πατὴρ ἐγείρει τοὺς νεκροὺς καὶ ζῳοποιεῖ οὕτως καὶ ὁ υἱὸς οὓς θέλει ζῳοποιεῖ76rdquo

2 Η προΰπαρξη και ενανθρώπιση του Υιού του Θεού Η δεύτερη ομάδα χωρίων που αναδεικνύει την προωθημένη

χριστολογία του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου αναφέρεται στην προΰπαρξη και την ενανθρώπιση του Υιού του Θεού77 Επισημαίνεται ότι το θέμα προΰπαρξη και ενανθρώπιση του Υιού του Θεού ιδιαίτερα η

72 Για τη λέξη laquoἔργονraquo βλ G Bertram ἔργον Vol II in TWNT 631-649 middot R Heligenthal ἔργον Vol ΙΙ in EWNT 123-127 73 Για τη λέξη laquoἐργάζομαιraquo βλ G Bertram ἔργον Vol II in TWNT 631-649 middot R Heiligenthal ἐργἀζομαι Vol II in EWNT 120-123 middot H Chr Hahn and F Thile ArbeitLast in TBLNT 59-62 74 Ιω 536 ldquoτὰ γὰρ ἔργα ἃ δέδωκέν μοι ὁ πατὴρ ἵνα τελειώσω αὐτά αὐτὰ τὰ ἔργα ἃ ποιῶ μαρτυρεῖ περὶ ἐμοῦ ὅτι ὁ πατήρ με ἀπέσταλκενrdquo middot Βλ και Ιω 434 middot 628-29 middot 94 middot 10253237 middot1410 middot 174 75 Βλ Ιω 211 middot 52036 middot 629-30 middot 7321 middot 93-4 Για τα θαύματα βλ X Kαρακόλη Η θεολογική σημασία των θαυμάτων στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (Θεσσαλονίκη 1997) Βλ και U Wilckens Theologie des Neuen Testaments Τόμ 14 (Neukirchen-Vluyn 2005)189-191 76 Βλ Ιω 5 17-23 77 Βλ μεταξύ άλλων Σ Αγουρίδη laquoΗ θεολογία της κοινότητας Ιωάννη του Βαπτιστή σαν παράγοντας διαμόρφωσης της Χριστολογίας στο Δ΄ ευαγγέλιοraquo ΔΒΜ 12 (1983) 15-23 middot Β Ιωαννίδη laquoΗ Χριστολογία του ευαγγελιστού Ιωάννουraquo σε ΕΕΘΣΑ 143-213 (1956-1957) middot Β Τσάκωνα Η Χριστολογία του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου (Αθήνα 1969)U Wilckens Theologie des Neuen Testaments Τόμ 14 (Neukirchen-Vluyn 2005)166-172 middot G Strecker Theologie des Neuen Testaments (Berlin New York 1996) 490-514 middot I H Marshall New Testament Theology (Downers Grove 2004) 491-495 middot U Schnelle Theologie des Neuen Testaments (Goumlttingen 2007) 629-664 middot F Hahn Theologie des Neuen Testaments (Tuebinen Mohr 2000) 612-624

23

ενανθρώπιση αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου Γιrsquo αυτό γίνεται λόγος ότι στα ιωάννεια κείμενα κυριαρχεί η θεολογία της ενανθρώπισης (theologia incarnationis) όπως στα κείμενα του Παύλου κυριαρχεί η θεολογία του Σταυρού (theologia crucis)78 Αυτό φαίνεται χαρακτηριστικά σε τρεις κεντρικής σημασίας στίχους των ιωάννειων κειμένων το Ιω 11479 το Α΄ Ιω 4280 και το Β΄ Ιω 781

α) Στο Ευαγγέλιο82 εκφράζεται ποικιλότροπα η προΰπαρξη του Υιού δηλαδή η άχρονη ύπαρξη του Υιού στους ουρανούς πριν την ενανθρώπισή του και πριν την δημιουργία Ο Ιησούς φροντίζει καθώς διδάσκει τους μαθητές του νrsquo αναφέρεται στην ουράνια κατοικία του όπου υπήρχε πριν την ενανθρώπισή του (Ιω 662)83 Επίσης αλλού δηλώνει κατηγορηματικά ότι ldquoἐξῆλθον παρὰ τοῦ πατρὸς καὶ ἐλήλυθα εἰς τὸν κόσμονmiddot πάλιν ἀφίημι τὸν κόσμον καὶ πορεύομαι πρὸς τὸν πατέραrdquo (Ιω 1628) Ο Υιός προέρχεται ldquoἄνωθενrdquo από τον ουρανό 84 και εκεί στην οικία του Πατέρα του θα επιστρέψει85 Η κάθοδος και η άνοδός του Υιού και ο ερχομός στη γη και η επιστροφή του στον Πατέρα εκφράζονται ιδιαίτερα στο Ευαγγέλιο με τα ρήματα ldquoκαταβαίνειν - ἀναβαίνεινrdquo86 και ldquoἔρχεσθαι - ὑπάγεινrdquo87 Όλες οι 78 F Hahn Theologie des Neuen Testaments (Tuebinen Mohr 2002) 613 όπου γίνεται αναφορά και για τη σχέση μεταξύ των δύο θεολογιών της θεολογίας της ενανθρώπισης και της θεολογίας του σταυρού Επισημαίνεται ότι δεν αποκλείει η μία την άλλη Απλώς στον Παύλο η ενανθρώπιση αποτελεί προϋπόθεση προστάδιο για την ανάπτυξη της θεολογίας του Σταυρού στον Ιωάννη η σταύρωση του Ιησού αποτελεί συνέπεια της ενανθρώπισης 79 Ιω 114 ldquoΚαὶ ὁ λόγος σὰρξ ἐγένετο καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν καὶ ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν αὐτοῦ δόξαν ὡς μονογενοῦς παρὰ πατρός πλήρης χάριτος καὶ ἀληθείαςrdquo 80 Α΄ Ιω 42 ldquoἐν τούτῳ γινώσκετε τὸ πνεῦμα τοῦ θεοῦmiddot πᾶν πνεῦμα ὃ ὁμολογεῖ Ἰησοῦν Χριστὸν ἐν σαρκὶ ἐληλυθότα ἐκ τοῦ θεοῦ ἐστινrdquo 81 Β΄ Ιω 7 ldquoΟτι πολλοὶ πλάνοι ἐξῆλθον εἰς τὸν κόσμον οἱ μὴ ὁμολογοῦντες Ἰησοῦν Χριστὸν ἐρχόμενον ἐν σαρκίrdquo 82 Σημειώνεται ότι και σε άλλα κείμενα της Κ Δ απαντούν παρόμοιες εκφράσεις δηλωτικές της προΰπαρξης του Χριστού Η ομολογία πίστης στο Α΄Κορ 86 ο ύμνος στο Φιλ 26-11 ο ύμνος στο Κολ 115-20 και το Εβ 12-3 83 Βλ και Ιω 11-330 middot 17524 84 Ιω 331 laquoὉ ἄνωθεν ἐρχόμενος ἐπάνω πάντων ἐστίνmiddot ὁ ὢν ἐκ τῆς γῆς ἐκ τῆς γῆς ἐστιν καὶ ἐκ τῆς γῆς λαλεῖ ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ἐρχόμενος [ἐπάνω πάντων ἐστίν] raquo middot 814 Για την εξ ουρανού καταγωγή του μιλά ο Χριστός επανειλημμένα στον λόγο του μετά τον πολλαπλασιασμό των άρτων (Ιω 6 33 38 41-425062) 85 Ιω 142 ldquoἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ πατρός μου μοναὶ πολλαί εἰσινmiddot εἰ δὲ μή εἶπον ἂν ὑμῖν ὅτι πορεύομαι ἑτοιμάσαι τόπον ὑμῖνrdquo middot Ιω 1333 middot 1428 middot 1655 86ldquoκαταβαίνειν - ἀναβαίνεινrdquo ldquoκαὶ οὐδεὶς ἀναβέβηκεν εἰς τὸν οὐρανὸν εἰ μὴ ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπουrdquo (Ιω 313) Βλ και Ιω 151 middot 63362 87 ldquoἔρχεσθαι - ὑπάγεινrdquo ldquoοὗτος ἦλθεν πρὸς αὐτὸν νυκτὸς καὶ εἶπεν αὐτῷmiddot ῥαββί οἴδαμεν ὅτι ἀπὸ θεοῦ ἐλήλυθας διδάσκαλοςmiddot οὐδεὶς γὰρ δύναται ταῦτα τὰ σημεῖα ποιεῖν ἃ σὺ ποιεῖς ἐὰν μὴ ᾖ ὁ θεὸς μετ᾿ αὐτοῦrdquo (Ιω 32)middot ldquoἀπεκρίθη Ἰησοῦς καὶ εἶπεν αὐτοῖςmiddot κἂν ἐγὼ μαρτυρῶ περὶ ἐμαυτοῦ ἀληθής ἐστιν ἡ μαρτυρία μου ὅτι οἶδα πόθεν

24

παραπάνω περιγραφές της καθόδου ή ερχομού του Ιησού στη γη και της ανόδου ή επιστροφής του στον ουρανό φανερώνουν την ελευθερία του Ιησού Αυτός δεν υπόκειται σε τοπικούς ή χρονικούς περιορισμούς Αντίθετα μόλις ολοκληρώσει του έργο του στη γη88 θα επιστρέψει στον Πατέρα του89 Ακόμη και οι μεγάλες μορφές της ΠΔ όπως ο Μωυσής ο Αβραάμ και ο Ησαΐας φέρονται στο Ευαγγέλιο νrsquo αναγνωρίζουν την προΰπαρξη του Υιού90

β) Όμως το σημαντικότερο και σχετικό με το θέμα κείμενο του Ευαγγελίου είναι ο αποκαλούμενος laquoΠρόλογος του Ευαγγελίουraquo (Ιω 11-18)91 ἦλθον καὶ ποῦ ὑπάγωmiddot ὑμεῖς δὲ οὐκ οἴδατε πόθεν ἔρχομαι ἢ ποῦ ὑπάγωrdquo (Ιω 814) Βλ επίσης Ιω 1911 middot 821 middot 1627-28 middot ldquoἐξέρχεσθαι - ὑπάγεινrdquo ldquoεἰδὼς ὅτι πάντα ἔδωκεν αὐτῷ ὁ πατὴρ εἰς τὰς χεῖρας καὶ ὅτι ἀπὸ θεοῦ ἐξῆλθεν καὶ πρὸς τὸν θεὸν ὑπάγειrdquo (Ιω 133) 88 Βλ Ιω 434 ldquoλέγει αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦςmiddot ἐμὸν βρῶμά ἐστιν ἵνα ποιήσω τὸ θέλημα τοῦ πέμψαντός με καὶ τελειώσω αὐτοῦ τὸ ἔργονrdquo 89 Βλ Ιω 733 ldquoεἶπεν οὖν ὁ Ἰησοῦςmiddot ἔτι χρόνον μικρὸν μεθ᾿ ὑμῶν εἰμι καὶ ὑπάγω πρὸς τὸν πέμψαντά μεrdquo Βλ και Ιω 1313 middot 1412 middot 1711 90 Βλ Ιω 545-46 όπου γίνεται αναφορά για τον Μωυσή Ιω 858 όπου γίνεται αναφορά στον Αβραάμ και Ιω 1241 όπου γίνεται αναφορά στον Ησαΐα 91 Για τον Πρόλογο και τα σχετικά με αυτόν φιλολογικά και άλλα θέματα βλ μεταξύ άλλων 1) Υμνικός χαρακτήρας σχέση με την παράδοση και ενότητα του Προλόγου με το υπόλοιπο Ευαγγέλιο Ι Σκιαδαρέση Ερμηνεία Περικοπών Ιωάννειας Γραμματείας (Θεσσαλονίκη 2008) 53-110 middot J SJ Beutler Der Johannes-Prolog - Overtuumlre des Johannesevangeliums in Der Johannesprolog G Kruck (Hrsg) 77-106 (Darmstadt 2009) middot G Strecker Theologie des Neuen Testaments (Berlin New York 1996) 492-499 middot H Thyen Das Johannesevangelium (Tuumlbingen 2005) 63-65 middot J Zumstein laquoDer Prolog Schwelle zum vierten Evangeliumraquo σε Der Johannesprolog G Kruck (Hrsg) 49-75 (Darmstadt 2009) 2) Πρόλογος κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο και σοφιολογική γραμματεία της ΠΔ Th H Tobin The Prologue of John and Hellenistic Jewish Speculation CBQ 52 (1990) 252-269 middot K Wengst Das Johannesevangelium 1 Teilband 1-10 (Stuttgart 2000) 43-45 middot C Sticher Frau Weisheit hat ihr Haus gebaut Alttestamentliche Anknuumlpfungspunkte der Johanneischen Logos-Christologie in Der Johannesprolog G Kruck (Hrsg) 27-47 (Darmstadt 2009) 3) Πρόλογος κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο και γνωστικισμός R Bultmann Der religionsgeschichtiche Hintergrund des Prologs zum Johannes-Evangelium in Exegetica 10-35 (Tuumlbingen 1967) middot του ίδιου Die Bedeutung der neuerschlossenen mandaumlischen Quellen fuumlr das Verstaumlndnis des Johannesevangeliums in Exegetica 55-104 (Tuumlbingen 1967) middot Σ Aγουρίδη Το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο Α΄ Κεφ 1-12 Τόμ 1 2 τόμ (Θεσσαλονίκη 2005) 174-211 middot A Wucherpfennig laquoGnostische Lektuumlre des Johannesprologs am Beispiel Herakleonsraquo σε Der Johannesprolog G Kruck (Hrsg) 107-130 (Darmstadt 2009) 4) Δομή του Προλόγου και διαγράμματα περιεχομένου G Strecker Theologie des Neuen Testaments (Berlin New York 1996) 492-496 middot K Wengst Das Johannesevangelium 1 Teilband 1-10 (Stuttgart 2000) 47middot O Hofius laquoSturktur und Gedankengang des Logos-Hymnus in Joh 11-18 ZNW 78 (1987) 1-25middot Chr Dietzfelbinger Das Evangelium nach Johannes (Zuumlrich 2004) 39-40middot F J Moloney The Gospel of John (Collegeville Minnesota 1998) 34 5) Λειτουργία του Προλόγου σε σχέση με το υπόλοιπο Ευαγγέλιο K Wengst Das Johannesevangelium 1 Teilband

25

Ο Θεός και ο Λόγος92 σύμφωνα με τον Πρόλογο είναι άχρονοι

ταυτίζονται διατηρώντας την αυτοτέλειά τους και δρουν από κοινού Ο Θεός δημιουργεί διά του Λόγου και αποκαλύπτεται διά του Λόγου δίνοντας τη δυνατότητα στους ανθρώπους να δουν τη δόξα του μέσα από την πίστη τους στον μονογενή Υιό και Λόγο Ιησού Χριστό

Το τελευταίο είναι ιδιαίτερης σημασίας γιατί εκφράζει την κινητικότητα του Λόγου μεταξύ του επέκεινα και της δημιουργίας άρα και του ανθρώπου ή αλλιώς τη δημιουργική και σωστική προβολή του Λόγου στη δημιουργία Σύμφωνα με τον Πρόλογο ο άνθρωπος είναι δημιούργημα του Λόγου (Ιω 13) εξαρτάται και καθορίζεται από τον Λόγο αφού laquoἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπωνraquo (Ιω 14 middot πρβλ Ιω 19β) Η σύνδεση Λόγου και ανθρώπου και η δημιουργική ndash ζωοποιητική παρέμβαση του Λόγου χάριν του ανθρώπου περιγράφεται κατά τρόπο συμβολικό μέσα από τον αντιθετικό σχήμα φως ndash σκοτάδι Ο Λόγος είναι το φως laquoκαὶ τὸ φῶς ἐν τῇ σκοτίᾳ φαίνει καὶ ἡ σκοτία αὐτὸ οὐ κατέλαβενraquo (Ιω 15) Αυτός ήλθε στον τόπο τον δικό του (laquoεἰς τὰ ἴδια ἦλθενraquo [Ιω 111α]) και καθώς έρχεται στον κόσμο φωτίζει κάθε άνθρωπο (Ιω 19) δίνοντας του τη δυνατότητα είτε να τον απορρίψει (Ιω 111β) είτε να τον δεχτεί και να πιστέψει σε αυτόν (Ιω 12) Στη δεύτερη περίπτωση έδωσε και δίδει στους ανθρώπους το δικαίωμα laquoτέκνα θεοῦ γενέσθαιraquo (Ιω 112)

Η παραπάνω αναφερθείσα δημιουργική κινητικότητα του Λόγου και ταυτόχρονα σωστική προβολή του στον κόσμο κορυφώνεται με την ενανθρώπισή του όπως χαρακτηριστικά δηλώνεται με τη φράση laquoΟ Λόγος έγινε άνθρωποςraquo (Ιω 114) Ο Λόγος θέλει να είναι τόσο κοντά στον άνθρωπο ώστε γίνεται ο ίδιος άνθρωπος Η ενανθρώπιση βέβαια δεν ανατρέπει τη θεότητα του Ιησού Ο Ιησούς έγινε άνθρωπος και ταυτόχρονα διατήρησε τη θεότητά του Ταυτόχρονα είναι άνθρωπος μεταξύ των ανθρώπων και Υιός του Θεού χωρίς να παρατηρούμε κάποιου είδους κένωση του Ιησού Χριστού όπως στον ύμνο της προς Φιλιππησίους Επιστολής (Φιλ 25εξ)

1-10 (Stuttgart 2000) 43 48-49 middot H Thyen Das Johannesevangelium (Tuumlbingen 2005) 64 middot Chr Dietzfelbinger Das Evangelium nach Johannes (Zuumlrich 2004) 21 middot F J Matera New Testament Theology Exploring Diversity and Unity (Louisville London 2007) 263-266 6) Ο Πρόλογος και το θρησκειολογικό φαινόμενο της λειτουργίας της νομιμοποίησης μέσα από την καταγωγή U Schnelle Theologie des Neuen Testaments (Goumlttingen 2007) 632-633 92 Αξιοπρόσεκτο είναι ότι η λέξη laquoλόγοςraquo που συνδέεται με την εμφάνιση του Χριστού απαντά σε όλο το Ευαγγέλιο μόνον στους στίχους 1 και 14 του Προλόγου και αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι ο συγγραφέας του Ευαγγελίου είχε στη διάθεσή του κάποια σχετική πηγή την οποία και χρησιμοποίησε

26

Στον πρόλογο τονίζεται επίσης ότι με την ενανθρώπιση του προϋπάρχοντος Λόγου πραγματοποιείται η αποκάλυψη της δόξας Θεού laquoκαι είδαμε τη θεϊκή του δόξα τη δόξα που ο μοναχογιός την έχει από τον Πατέραraquo Με την αποκάλυψη της δόξας του Θεού οι άνθρωποι αποκτούν την εμπειρία να δουν μέσω του Ιησού Χριστού την θεϊκή λαμπρότητα και ταυτόχρονα τους δίδεται η δυνατότητα να μετέχουν της θεϊκής αυτής λαμπρότητας93 Ακόμη στον Πρόλογο γίνεται δύο φορές αναφορά στην έννοια της αλήθειας (Ιω 11417) η οποία ήλθε στον κόσμο διά του Ιησού Χριστού Στο Ευαγγέλιο όμως η αλήθεια δεν εξετάζεται ως μια έννοια αλλά προσωποποιείται Ο Ιησούς είναι η αλήθεια όπως θα τονιστεί παρακάτω στο Ιω 146

Τέλος θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η αναφορά του Ευαγγελίου στην ενανθρώπιση του Λόγου αποτελεί απάντηση σε όσους αμφισβητούσαν την εν σαρκί παρουσία του Λόγου στον κόσμο Όπως φαίνεται από το συμβάν με τους μαθητές στο Ιω 660-7194 αλλά και από τις αναφορές στην Α΄ Ιω πρέπει να είχαν εμφανιστεί μέσα στην ιωάννεια κοινότητα μέλη (Α΄ Ιω 219) που θεωρούσαν laquoὅτι Ἰησοῦς οὐκ ἔστιν ὁ Χριστόςraquo (Α΄ Ιω 22295) παραγνώριζαν δηλαδή την σημασία που έχει για τη σωτηρία του ανθρώπου η ζωή το έργο και το πάθος του Ιησού Χριστού Πρόκειται για μια μορφή δοκητισμού τον οποίο καταπολεμά η Α΄ Ιωάννου προβάλλοντας τη σημασία της ενανθρώπισης (Α΄ Ιω 4296) και του εξιλεωτικού για τους ανθρώπους θανάτου του Ιησού (Α΄ Ιω 22 middot 316 middot 410)

3 Ο Υιός ο απεσταλμένος από τον Πατέρα Ο αποστολή του Υιού από τον Πατέρα αποτελεί ένα ακόμη

σημαντικό θέμα του Ευαγγελίου του Ιωάννη97 σχετικό με το θέμα μας

93 Ιω 1722 ldquoκἀγὼ τὴν δόξαν ἣν δέδωκάς μοι δέδωκα αὐτοῖς ἵνα ὦσιν ἓν καθὼς ἡμεῖς ἕνrdquo Βλ και W Thuumlsing Die Erhoumlhung und Verherllichung Jesu im Johannesevangelium (Muumlnster 1979) Για τη δόξα Κυρίου στην ΠΔ και στην παύλεια θεολογία βλ Χ Aτματζίδη Η έννοια της δόξας στην παύλεια θεολογία (Θεσσαλονίκη 2000) 94 Βλ μεταξύ άλλων L Schenke Das johanneische Schisma und die Zwoumllf (Joh 660-71) NTS 38 (1992) 105-121 middot M Theobald Haumlresie von Anfang an Strategien zur Bewaumlltigung eines Skandals nach Joh 660-71 in Ekklesiologie des Neuen Testaments ed R Kampling and T Soumlnding 212-246 (Freiburg 1996) 95 Βλ και Α΄ Ιω 415 middot 515 96 Α΄ Ιω 42 ldquoἐν τούτῳ γινώσκετε τὸ πνεῦμα τοῦ θεοῦmiddot πᾶν πνεῦμα ὃ ὁμολογεῖ Ἰησοῦν Χριστὸν ἐν σαρκὶ ἐληλυθότα ἐκ τοῦ θεοῦ ἐστινrdquo Βλ και Αacute Ιω 12 middot 38 97 Βλ J Becker Johanneisches Christenum (Tuumlbingen 2004) 126-179 ο οποίος αναπτύσσει την ιωάννεια θεολογία μέσα από το θέμα της αποστολής του Υιού από τον Πατέρα Βλ επίσης F Hahn Theologie des Neuen Testements I (Tuumlbingen 2002) 605-608 middot F J Matera New Testament Theology Exploring Diversity and Unity (Louisville London 2007) F J Matera New Testament Theology Exploring

27

Αυτή περιγράφεται με τα ρήματα laquoἀποστέλλεινraquo98 και laquoπέμπεινraquo99 Οι όροι αυτοί σχετίζονται με την ΠΔ όπου περιγράφεται η κλήση των προφητών και η ανάθεση από τον Θεό μιας συγκεκριμένης αποστολής (πχ Ησ 68-9 middot 611-2) Ο προφήτης πλέον είναι εκπρόσωπος του Θεού στον κόσμο και δραστηριοποιείται για τον Θεό Το μοτίβο αυτό της αποστολής απαντά και στην πρωτοχριστιανική παράδοση100 Θα πρέπει πάντως να επισημάνουμε πριν προχωρήσουμε στην διαπραγμάτευση του θέματος ότι στον Ιωάννη με το μοτίβο της αποστολής δηλώνεται κάτι παραπάνω από την απλή αποστολή των προφητών που περιγράφεται στην ΠΔ Αυτό φαίνεται καλύτερα στο Ιω 1244-45 όπου ο Ιησούς τονίζει ότι laquoὁ πιστεύων εἰς ἐμὲ οὐ πιστεύει εἰς ἐμὲ ἀλλὰ εἰς τὸν πέμψαντά με καὶ ὁ θεωρῶν ἐμὲ θεωρεῖ τὸν πέμψαντά μεraquo

Το μοτίβο της αποστολής του Υιού από τον Πατέρα διατρέχει το Ευαγγέλιο Αναφέρουμε δύο παραδείγματα το Ιω 644 όπου στα πλαίσια της ομιλίας του για τον άρτο της ζωής ο Ιησούς τονίζει χαρακτηριστικά ότι laquoοὐδεὶς δύναται ἐλθεῖν πρός με ἐὰν μὴ ὁ πατὴρ ὁ πέμψας με ἑλκύσῃ αὐτόν κἀγὼ ἀναστήσω αὐτὸν ἐν τῇ ἐσχάτῃ ἡμέρᾳraquo Επίσης το Ιω 536 όπου ο Ιησούς με αφορμή τον Ιωάννη τον Βαπτιστή αναφέρει ότι laquorsquoΕγὼ δὲ ἔχω τὴν μαρτυρίαν μείζω τοῦ Ἰωάννουmiddot τὰ γὰρ ἔργα ἃ δέδωκέν μοι ὁ πατὴρ ἵνα τελειώσω αὐτά αὐτὰ τὰ ἔργα ἃ ποιῶ μαρτυρεῖ περὶ ἐμοῦ ὅτι ὁ πατήρ με ἀπέσταλκενraquo101 Από το παραπάνω χωρίο και από άλλα (Ιω 1633) συνάγεται ότι η αποστολή του Υιού υπερέχει εκείνης του Ιωάννη του Βαπτιστή102 μια και ο Ιησούς Χριστός όπως τονίζει laquoἐγὼ δὲ οὐ παρὰ ἀνθρώπου τὴν μαρτυρίαν λαμβάνω ἀλλὰ ταῦτα λέγω ἵνα ὑμεῖς σωθῆτεraquo (Ιω 534) Η αποστολή του Ιωάννη του Βαπτιστή αναφέρεται και σχετίζεται με την αποστολή του Ιησού (Ιω 328) ενώ η αποστολή του Ιησού ως μια έκφραση της αγάπης του Θεού χαρίζει τη σωτηρία στον κόσμο όπως χαρακτηριστικά λέγεται στο Ιω 317 laquoοὐ γὰρ ἀπέστειλεν ὁ θεὸς τὸν υἱὸν εἰς τὸν κόσμον ἵνα κρίνῃ τὸν κόσμον ἀλλ᾿ ἵνα σωθῇ ὁ κόσμος δι᾿ αὐτοῦraquo103 Diversity and Unity (Louisville London 2007) 273-275 middotU Schnelle Theologie des Neuen Testaments (Goumlttingen 2007) 640-645 98 Το ρήμα χρησιμοποιείται 19 φορές στο Ευαγγέλιο 99 Το ρήμα χρησιμοποιείται 28 φορές στο Ευαγγέλιο 100 Μτ 1040 middot Λκ 1016 middot Γαλ 44εξ middot Ρωmicro 83-4 101 Βλ και Ιω 523243037 middot 62938394457 middot 7161828-2933 middot 81618262942 middot 1036 middot 1142 middot 1244-4549 middot 131620 middot 1424 middot 1521 middot 165 middot 173818212325 middot 2021 102 Π Βασιλειάδη laquoΤο πρόβλημα του Βαπτιστή Ιωάννη στο Δ΄ Ευαγγέλιοraquo ΔΒΜ 1976 99-116 103 Η αποστολή του Υιού από τον Πατέρα ως μια αγαπητική και σωτηριώδης πράξη του Θεού - Πατέρα αποτυπώνεται ιδιαίτερα στο Ιω 316 ldquoοὕτως γὰρ ἠγάπησεν ὁ θεὸς τὸν κόσμον ὥστε τὸν υἱὸν τὸν μονογενῆ ἔδωκεν ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτὸν μὴ ἀπόληται ἀλλ᾿ ἔχῃ ζωὴν αἰώνιονrdquo όπου όμως χρησιμοποιείται αντί των ρημάτων

28

Η αποστολή λοιπόν του Υιού από τον Πατέρα πηγάζει από την αγάπη του Θεού και αποσκοπεί στη σωτηρία του κόσμου Σε αυτή την αγαπητική και ταυτόχρονα σωτήρια διαδικασία ο ρόλος του απεσταλμένου Υιού είναι κεντρικός Όπως επισημαίνεται laquoΟ απεσταλμένος (Υιός) δεν εκπροσωπεί μόνον τον αποστολέα (Πατέρα ndash Θεό) αλλά είναι ο ίδιος όπως ο αποστολέας middot δεν μεταφέρει απλώς το νέο (σωτηριώδες) μήνυμα αλλά είναι ο ίδιος laquoενσάρκωσηraquo του μηνύματοςraquo104 Αυτό φαίνεται σε πλήθος χωρίων Έτσι ο Ιησούς όταν ο Φίλιππος του ζητά να τους δείξει τον Πατέρα απαντά laquoΔεν πιστεύεις ότι εγώ είμαι αχώριστος από τον Πατέρα κι ο Πατέρας από μένα Τα λόγια που σας λέγω εγώ δεν τα λέω εγώ δεν τα λέω από μόνος μου middot κι ο Πατέρας που είναι ένα μrsquo εμένα αυτός πραγματοποιεί τα έργαraquo (Ιω 1410) Με τα παραπάνω τονίζει τόσο την υπεροχή του απέναντι σε άλλους απεσταλμένους όσο και την στενή σχέση με τον Πατέρα η οποία αναγνωρίζεται στην ταυτότητα των λόγων του Πατέρα και του Υιού105 Επίσης σε μια από τις επισκέψεις του στην Ιερουσαλήμ κατά τη γιορτή της Σκηνοπηγίας απαντά στους Ιουδαίους που τον θεωρούν αγράμματο laquoΑυτά που διδάσκω δεν είναι δικά μου αλλά εκείνου που με έστειλεraquo (Ιω 716) Ο Ιησούς φροντίζει να επισημαίνει σε όλες τις αναφορές του τις σχετικές με την αποστολή του από τον Θεό ndash Πατέρα τον στενό δεσμό του με εκείνον είτε πχ όταν μιλά για την ενιαία βούληση που οι δύο έχουν είτε για την ενιαία δράση τους106

Τα παραπάνω δείχνουν ότι η διδασκαλία του Ιωάννη περί της αποστολής του Υιού από τον Πατέρα αναδεικνύεται καλύτερα αν συνδεθεί με τα υπόλοιπα θέματα της χριστολογίας του Ευαγγελίου δηλαδή εκείνα της προΰπαρξης και ενσάρκωσης του Λόγου του θανάτου του Ιησού Χριστού κά

ldquoἀποστέλλεινrdquo και ldquoπέμπεινrdquo το ρήμα ldquoδίδωμιrdquo Βλ και Ιω 632 και 173 Για το ότι το ρήμα laquoδίδωμιraquo λόγω συνάφειας εμπεριέχει τη σημασία της αποστολής του Υιού από τον Πατέρα αλλά ταυτόχρονα αναφέρεται και στον σωτήριο για τους ανθρώπους θάνατο του Ιησού Χριστού βλ μεταξύ άλλων Σ Aγουρίδη Το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο Α Κεφ 1-12 Τόμ 1 2 τόμ (Θεσσαλονίκη 2005) 289 middot D Moody Smith John (Nashville 1999) 98-99 middot F J Moloney The Gospel of John (Collegeville Minnesota 1998) 101 104 U Schnelle Theologie des Neuen Testaments (Goumlttingen 2007) 641 105 Βλ και Ιω1424 ldquoὁ μὴ ἀγαπῶν με τοὺς λόγους μου οὐ τηρεῖmiddot καὶ ὁ λόγος ὃν ἀκούετε οὐκ ἔστιν ἐμὸς ἀλλὰ τοῦ πέμψαντός με πατρόςrdquo middot Ιω 334 middot 1249-50 106 Βλ α) Ιω 530 middot 816 Η κρίση και οι αποφάσεις του Ιησού είναι εκείνες του Πατέρα β) Ιω 519-203036 middot 94 middot 1025 middot 1410 Ο Ιησούς επιτελεί τα έργα του Πατέρα ή καλύτερα ο Πατέρας επειδή είναι ένα με τον Υιό αυτός πραγματοποιεί τα έργα γ) Ιω 434 middot 530 middot 6 38εξ middot 829 middot 1018 middot 141031 middot 174 Η θέληση του Πατέρα είναι θέληση και του Υιού middot Ο Υιός δεν κάνει τίποτε άλλο από το να εκτελεί τη θέληση του Πατέρα ακολουθώντας τις εντολές του και ολοκληρώνοντας το έργο του Πατέρα

29

4 Η ταυτότητα του Υιού Το τέταρτο θέμα που συνδέεται με την χριστολογία στο κατά

Ιωάννην Ευαγγέλιο αναφέρεται στην ταυτότητα του Ιησού Όπως είναι γνωστό στην ιωάννεια γραμματεία όπως και σε άλλα καινοδιαθηκικά κείμενα αποδίδονται στον Ιησού διάφορα αξιώματα τα οποία αποκαλούνται laquoχριστολογικοί τίτλοι υψηλότητας ή κυριαρχίαςraquo (laquoDie christologischen Hoheitstitelraquo)107 Τέτοιοι είναι laquoο Λόγοςraquo laquoο υιός του Θεούraquo laquoο Χριστός ο Μεσσίαςraquo laquoο κύριοςraquo laquoο βασιλεύς του Ισραήλ ο βασιλεύς των Ιουδαίωνraquo και laquoυιός ανθρώπου ο υιός του ανθρώπουraquo Υπάρχουν όμως και άλλοι χαρακτηρισμοί για τον Ιησού με τους οποίους δεν εκφράζεται ακριβώς η παραπάνω κυριαρχική λειτουργία του αλλά άλλοι τρόποι ύπαρξης και δράσης του108 Τέτοιοι είναι laquoο σωτήρ του κόσμουraquo laquoο άγιος του Θεούraquo laquoο αμνός του Θεούraquo ο Ιησούς ως laquoΘεόςraquo και laquoο μονογενήςraquo Επειδή και οι δύο ομάδες χαρακτηρισμών αναφέρονται στον Χριστό ονομάζουμε τους τίτλους της πρώτης ομάδας ως καθαυτό χριστολογικούς τίτλους και εκείνους της δεύτερης ομάδας ως οιονεί χριστολογικούς τίτλους109

Οι δύο αυτές κατηγορίες τίτλων διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στα ιωάννεια κείμενα γιατί από τη μια μεριά αναδεικνύουν τι είναι ο Ιησούς και από την άλλη αποκαλύπτουν στον πιστό τη χριστιανική διδασκαλία όπως χαρακτηριστικά δηλώνεται στο Ιω 2031 laquoταῦτα δὲ 107 Για τους τίτλους αυτούς βλ μεταξύ άλλων Β Τσάκωνα Η Χριστολογία του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου (Αθήνα 1969) middot Β Τσάκωνα Η Χριστολογία των Επιστολών του ευαγγελιστού Ιωάννου (Αθήνα 1970) middot P Pokorny και K Heckel Einleitung in das Neue Testament (Tuumlbingen 2007) passim όπου και εκτενής βιβλιογραφία middot L W Hurtago Lord Jesus Christ Devotion to Jesus in Earliest Christianity (MichinganCambridge 2003) passim middot W Carter John and Empire - Initial Explorations (New York London 2008) 176-203 108 Ο U Schnelle Theologie des Neuen Testaments (Goumlttingen 2007) 652 τους ονομάζει laquoχριστολογικά κατηγορήματαraquo (laquochristologische Praumldikationenraquo) ενώ ο Ο F J Matera New Testament Theology Exploring Divesrity and Unity (Louisville London 2007) 285 τους αποκαλεί laquoχαρακτηριστικούς ιωάννειους τίλτουςraquo (laquoDistinctively Johannine Titlesraquo) 109 Στην καινοδιαθηκική επιστήμη δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς την ονομασία των παραπάνω τίτλων και την κατηγοριοποίησή τους Επίσης δεν αναφέρονται όλοι οι ερευνητές σε όλους τους παραπάνω αναφερθέντες τίτλους Εξαίρεση αποτελεί ο F Hahn Theologie des Neuen Testaments Τόμ I (Tuumlbingen 2002) 625-637 Ενδεικτικά παραθέτω μερικές από τις παλαιότερες Θεολογίες της ΚΔ όπου παρατηρούνται τα παραπάνω σημειωθέντα 1) R Bultmann Theologie des Neuen Testaments (Tuumlbingen J C B Mohr (Paul Siebeck) 1984) η οποία επηρέασε περισσότερο ή λιγότερο και τις παρακάτω αναφερόμενες 2) H Conzelmann Grundriszlig der Theologie des Neuen Testaments (Tuumlbingen J C Mohr (Paul Siebeck) 1992) 3) E Lohse Επίτομη Θεολογία της Καινής Διαθήκης μεταφρ Σ Αγουρίδης (Αθήνα Άρτος Ζωής 1980) 4) L Coppelt Theologie des Neuen Testaments (Goumlttingen Vandenhoeck amp Ruprecht 1985)

30

γέγραπται ἵνα πιστεύ[σ]ητε ὅτι Ἰησοῦς ἐστιν ὁ χριστὸς ὁ υἱὸς τοῦ θεοῦ καὶ ἵνα πιστεύοντες ζωὴν ἔχητε ἐν τῷ ὀνόματι αὐτοῦraquo

Εμείς θα επιλέξουμε και θα αναφερθούμε μόνον σε έναν από τους τίτλους αυτούς αυτόν με τον οποίο ο Ιησούς χαρακτηρίζεται ως Θεός Με την αναφορά μας αυτή θα ολοκληρώσουμε και την εισήγησή μας για την θεολογία του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου στο πλαίσιο της θεολογίας της ΚΔ

Είδαμε προηγουμένως ότι στα ιωάννεια συγγράμματα συναντούμε τις πιο ξεκάθαρες αναφορές για τη θεότητα του Ιησού Αυτές είναι δεδομένο στην έρευνα ότι εκφράζουν την πεποίθηση του ευαγγελιστή για τη θεότητα του Ιησού Χριστού110 Παράλληλα ορισμένοι ερευνητές διακρίνουν σε ορισμένα από τα παρακάτω χωρία υπαινιγμούς κατά της λατρείας του Ρωμαίου αυτοκράτορα111

Οι αναφορές στον οιονεί χριστολογικό τίτλο laquoθεόςraquo βρίσκονται α) Στον Πρόλογο του Ευαγγελίου όπου αναφέρεται για τον Ιησού-

Λόγο ότι laquoκαὶ θεὸς ἦν ὁ λόγοςraquo (Ιω 11γ) και ότι laquoΘεὸν οὐδεὶς ἑώρακεν πώποτεmiddot μονογενὴς θεὸς ὁ ὢν εἰς τὸν κόλπον τοῦ πατρὸς ἐκεῖνος ἐξηγήσατοraquo (Ιω 118) Από τους δύο αυτούς στίχους συνάγουμε ότι ο Λόγος ο οποίος χαρακτηρίζεται ως θεός κατά τρόπο αόριστο (laquoθεὸς ἦν ὁ λόγοςraquo) μετέχει της θεότητας αφού τονίζεται δύο φορές ότι laquoὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόνraquo (Ιω 11β) και ότι laquoοὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν θεόνraquo (Ιω 12) χωρίς βέβαια να ταυτίζεται με τον Θεό Επίσης στο Ιω 118 διευκρινίζεται ότι κάθε πληροφορία ή εξήγηση για τον Θεό δίδεται κατά τρόπο αυθεντικό από τον σαρκωθέντα Λόγο τον μονογενή Υιό του Θεού Μάλιστα ο ευαγγελιστής χρησιμοποιώντας την μετοχή laquoὤνraquo (παροντικός χρόνος) και την εικόνα του Υιού να βρίσκεται μέσα στην αγκαλιά του Πατέρα του δηλώνει έμμεσα ότι ο μονογενής Υιός ως ευρισκόμενος μαζί με τον Θεό - Πατέρα μπορεί να χαρακτηριστεί συνεχώς ως Θεός και ως αυθεντικός εκπρόσωπος του Πατέρα

β) Ο Χριστός φροντίζει να επισημαίνει κατά τη διάρκεια της δράσης του την στενή σχέση Θεού ndash Πατέρα και Ιησού ndash Υιού Έτσι σε μια δημόσια διδασκαλία του αναφέρει ότι laquoὁ θεωρῶν ἐμὲ θεωρεῖ τὸν πέμψαντά μεraquo (Ιω 1245) Επίσης σε άλλη στιγμή καθώς απευθύνεται στον Φίλιππο διευκρινίζει ότι laquoὁ ἑωρακὼς ἐμὲ ἑώρακεν τὸν πατέραraquo (149) Τέλος όταν απαντά στους Ιουδαίους δηλώνει κατηγορηματικά 110 Βλ Χ Καρακόλη laquoΟ Ιησούς ως ο Γιαχβέ των παλαιοδιαθηκικών θεοφανειών στο κατά Ιωάννην ευαγγέλιοraquo σε Θέματα ερμηνείας και θεολογίας της Καινής Διαθήκης 223-255 (Θεσσαλονίκη 2002) middot H D Betz θεός οῦ ὁ (ἡ) in EWNT II 346-352 ιδιαίτερα 350-351 middot R Heiligenthal Gott θεός in TBLNT 827-841 ιδιαίτερα 839 F Hahn Theologie des Neuen Testaments Τόμ I (Tuumlbingen 2002) 636 middot F J Matera New Testament Theology Exploring Diversity and Unity (Louisville London 2007) 286-287 middot 111 Βλ U Schnelle Theologie des Neuen Testaments (Goumlttingen 2007) 653-654

31

ότι laquoἐγὼ καὶ ὁ πατὴρ ἕν ἐσμενraquo (Ιω 1030) Εδώ αξίζει να αναφέρουμε και τις αναφορές στη θεότητα του Ιησού που κάνουν οι ίδιοι οι Ιουδαίοι όταν τον κατηγορούν ότι laquoκαὶ πατέρα ἴδιον ἔλεγεν τὸν θεὸν ἴσον ἑαυτὸν ποιῶν τῷ θεῷraquo (Ιω 518 middot βλ και Ιω1033)

γ) Προς το τέλος του Ευαγγελίου επαναλαμβάνεται ο οιονεί χριστολογικός τίτλος laquoθεόςraquo με τον οποίο γίνεται ακόμη μια φορά αναφορά στη θεότητα του Ιησού Συγκεκριμένα στο περιστατικό του Ιησού με τον Θωμά ο μαθητής απευθυνόμενος προς τον αναστημένο Ιησού ομολογεί laquoὁ κύριός μου καὶ ὁ θεός μουraquo (Ιω 2028) Στην ίδια θεολογική συνάφεια μπορούμε να εντάξουμε και την γεμάτη απόγνωση φράση της Μαρίας της Μαγδαληνής η οποία μπροστά στο κενό μνήμα του Ιησού όταν ερωτάται από τους δύο αγγέλους γιατί κλαίει αυτή απαντά και συνάμα ομολογεί τη θεότητα του Ιησού laquoὅτι ἦραν τὸν κύριόν μου καὶ οὐκ οἶδα ποῦ ἔθηκαν αὐτόνraquo (Ιω 2013) Αξιοπρόσεκτη είναι η χρήση και στα δύο χωρία της προσωπικής αντωνυμίας η οποία χρωματίζει με ένα προσωπικό τόνο την ομολογία πίστης του μαθητή Θωμά και της μαθήτριας Μαρίας της Μαγδαληνής

Ιδιαίτερα η ομολογία του Θωμά θεωρείται112 η πλέον σημαντική γιατί σε αυτή περιέχεται ο ύψιστος χαρακτηρισμός laquoθεόςraquo που αποδίδεται στον Ιησού Χριστό στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο Τέλος αξίζει της προσοχής μας ότι ο ευαγγελιστής με τον χαρακτηρισμό laquoθεόςraquo πλαισιώνει το Ευαγγέλιό του Συγκεκριμένα laquoανοίγειraquo το Ευαγγέλιό του με την αναφορά στη θεότητα του προϋπάρχοντα Λόγου (Ιω 11γ) και του σαρκωθέντα μονογενούς Υιού (Ιω 118) και το laquoκλείνειraquo με την ομολογία του Θωμά ότι ο αναστημένος Ιησούς Χριστός είναι ο Θεός και ο Κύριος (Ιω 2028)113

Επίσης θεωρήθηκε από την έρευνα ότι και η πολύ σημαντική ομολογία του Θωμά για τον Ιησού στο Ιω 2028 (laquoὁ κύριός μου καὶ ὁ θεός μου) εκφράζει την αντίθεση του ευαγγελιστή προς την λατρεία του αυτοκράτορα Στο συμπέρασμα αυτό οδήγησε η διαπίστωση ότι ανάλογη σύνδεση της λέξης laquoκύριοςraquo με τη λέξη laquoθεόςraquo απαντά 1) Στον Ψαλμ 3423 (Οacute) 114 από τον οποίο επηρεάστηκε κατά πάσα 112 F Hahn Theologie des Neuen Testaments Τόμ I (Tuumlbingen 2002) 636 113 Σημιώνουμε ότι και στις ιωάννειες επιστολές και συγκεκριμένα στο Α΄ Ιω 520 υπάρχει η ομολογία ότι ο Ιησούς Χριστός laquo ἐστιν ὁ ἀληθινὸς θεὸς καὶ ζωὴ αἰώνιοςraquo Ο Χριστός δηλαδή χαρακτηρίζεται ως laquoθεόςraquo όπως και στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο Ο οιονεί χριστολογικός τίτλος laquoθεόςraquo προσλαμβάνει στο χωρίο αυτό ιδιαίτερη σημασία εξαιτίας του ότι πλαισιώνεται από το επίθετο laquoἀληθινόςraquo και από την πατρική και γεμάτη στοργή προειδοποίηση του συγγραφέα της επιστολής προς τους χριστιανούς laquoΤεκνία φυλάξατε ἑαυτὰ ἀπὸ τῶν εἰδώλωνraquo (Αacute Ιω 521) Οι δύο αυτές laquoπροσθήκεςraquo - laquoεπεξηγήσειςraquo ίσως απηχούν όπως είδαμε ότι υποστηρίζει μερίδα ερευνητών την αντίθεση του συγγραφέα της επιστολής στην λατρεία του αυτοκράτορα 114 Πρβλ και Βacute Μακ 124-25

32

πιθανότητα και η έκφραση στο Ιω 2028 2) Αξιοπρόσεκτο επίσης είναι ότι ο Suetonius αναφερόμενος στον αυτοκράτορα Δομιτιανό επισημαίνει ότι αυτός χρησιμοποιούσε για τον εαυτό του την προσφώνηση laquoDominus et deus nosterraquo115 3) Ακόμη είναι αξιοσημείωτο ότι ο Δίων ο Χρυσόστομος λογοδοτώντας προς τους συμπατριώτες του αναφέρεται στον υπεύθυνο της εξορίας του και εχθρό του αυτοκράτορα Δομιτιανό και δηλώνει κατά τρόπο απαξιωτικό γι΄ αυτόν ότι αντιστάθηκε εναντίον του laquoἰσχυρώτατουraquo και laquoβαρύτατουraquo όπως αποκαλεί τον Δομιτιανό τον από τους υπηκόους της αυτοκρατορίας laquoδεσπότην ὀνομαζόμενον καὶ θεόν παρὰ πᾶσιν Ἕλλησιν καὶ βαρβάροιςraquo116 Οι δύο τελευταίες πηγές αλλά και άλλες117 φανερώνουν μια κριτική στάση πολλών θύραθεν συγγραφέων της εποχής εναντίον της λατρείας του αυτοκράτορα ως θεού την οποία φαίνεται να υιοθετεί και ο συγγραφέας της επιστολής και ο ευαγγελιστής Αυτό συνάγεται από την συνάφεια του κειμένου σε ότι αφορά την επιστολή και από την σύνδεση των λέξεων laquoκύριοςraquo και laquoθεόςraquo μεταξύ τους και με τον Χριστό που πραγματοποιεί ο ευαγγελιστής Έτσι ο Χριστός προβάλλεται ως ο αληθινός θεός και κύριος σε αντίθεση με τον αυτοκράτορα τον ψεύτικο θεό και κύριο Κλείνοντας θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο χαρακτηρισμός του

Ιησού ως Θεού στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο αναγνωρίστηκε από την έρευνα ως ιδιαίτερα σημαντικός για τους χριστιανούς Ταυτόχρονα όμως θεωρήθηκε ως ιδιαίτερα δύσκολος ως προς την κατανόησή του Γιατί θα έπρεπε να δοθεί εξήγηση πως ο ευαγγελιστής και οι πρώτοι χριστιανοί εννοούσαν την θεότητα του Ιησού αποδεχόμενοι παράλληλα την μοναδικότητα του Θεού Παραθέτουμε δυο απόπειρες εξήγησης

Σύμφωνα με την πρώτη θεωρήθηκε ότι δεν αποκαλεί ο Ιησούς τον εαυτό του Θεό αλλά ο ευαγγελιστής και ο Θωμάς με την μορφή μιας ομολογίας πίστης (Ιω 1118 middot 2028) Δηλαδή ότι το ευαγγέλιο αντανακλά την απάντηση που έδωσαν οι πρώτοι χριστιανοί στην κατηγορία των Ιουδαίων για πίστη σε δύο θεούς (Ιω 518 middot 1033 middot 17) μετά τον χωρισμό της χριστιανικής κοινότητας από την ιουδαϊκή Οι χριστιανοί με την ομολογία τους αυτή τόνιζαν την αποστολή του Ιησού με τη βοήθεια του Πατέρα Ο Υιός δεν δρα μόνος αλλά με τον 115 Suetonius Domitianus 132 Η παράθεση από τον U Schnelle Theologie des Neuen Testaments (Goumlttingen 2007) 653 116 Δίωνα Χρυσοστόμου Απολογισμός όπως έσχηκε προς την πατρίδα (Λόγος 45) in Dionis Prusaensis quem vocant Chrysostomum quae exstant omnia vols 1-2 (Berlin J von Arnim 11893 21896 Repr1962) 451 Σύντομα βιογραφικά για τον Δίωνα βλ στο M Landfester (Hrg) Geschichte der antiken Texte Autoren- und Werklexikon (Stuttgart 2007) 209-212 117 Βλ παράθεση και άλλων σχετικών πηγών U Schnelle ed Neuer Wettstein Texte zum Neuen Testament aus Griechentum und Hellenismus Band I2 Texte zum Johannesevangelium ed U Schnelle Vol I2 (BerlinNew York 2001) 853-855

33

Πατέρα οποίος τον αποστέλλει στον κόσμο (Ιω 52337 middot 644) Η αυθεντία του Υιού βασίζεται στην αυθεντία του Πατέρα και ο Ιησούς δεν προκαλεί ούτε αμφισβητεί τη θέση περί ύπαρξης ενός Θεού118

Η άλλη εξήγηση θεωρεί ότι με τον οιονεί χριστολογικό τίτλο laquoθεόςraquo τονίζεται στο Ευαγγέλιο η στενή σύνδεση του Ιησού με τον Θεό χωρίς αυτό να σημαίνει και οντολογική ταύτιση μεταξύ τους Η θέση αυτή στηρίζεται στην ρήση του Ιησού Χριστού στο Ιω 1033-38 όπου αναφέρεται ο χαρακτηρισμός laquoθεόςraquo σε ανθρώπους και σε κείμενα ιουδαϊκά και ελληνικά όπου ο χαρακτηρισμός αποδίδεται σε αγγέλους ανθρώπους μυθικές μορφές κ ά και εκφράζεται με αυτόν η στενή σχέση των παραπάνω με τον Θεό119

Συμπεράσματα Οι παραπάνω απόπειρες προσδιορισμού του περιεχομένου του

τίτλου laquoθεόςraquo που αποδίδεται στον Ιησού στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο αλλά και στις ιωάννειες επιστολές θεωρούμε ότι καθρεφτίζoυν πόσο περίπλοκο είναι το θέμα το σχετικό με την ιωάννεια χριστολογία

Παραπάνω διαπιστώσαμε με πόσους τρόπους το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο περιγράφει την ιδιαιτερότητα του Ιησού Χριστού Θέλοντας να προβάλει μεταξύ άλλων και την θεότητά του χρησιμοποιεί λέξεις και γλωσσικά σχήματα με βαθύτερο περιεχόμενο ή αφηγείται πράξεις του Ιησού που αναδεικνύουν την θεότητά του Αν είχαμε τον χρόνο θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε ότι ο Ευαγγελιστής λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο καθώς αναφέρεται στο πνεύμα ή τον παράκλητο δηλαδή το Άγιο Πνεύμα

Ο Ευαγγελιστής λοιπόν επιχειρώντας να διηγηθεί στους αναγνώστες του τον προπασχάλιο Ιησού Χριστό υπό το πρίσμα των γεγονότων του Πάσχα χρησιμοποιεί τα μέσα εκείνα προσέγγισης του προσώπου και του έργου του που θεωρεί ως τα πλέον κατάλληλα για τους αναγνώστες του ευαγγελίου του Έτσι μέσα από την πολύπλοκη αφήγησή του προβάλλει μια θεολογία για το πρόσωπο του Ιησού Χριστού που διακρίνεται από τις αντίστοιχες θεολογίες των άλλων καινοδιαθηκικών βιβλίων Αυτή διαχέεται σε όλο το Ευαγγέλιο και το χρωματίζει από την αρχή μέχρι το τέλος Παράλληλα δεν είναι μια θεολογική περιγραφή μονότονη αλλά πολύχρωμη και εντυπωσιακή 118 Έτσι ο M Theobald Gott Logos und Pneuma Trinitarische Rede von Gott im Johannesevangelium in Monotheismus und Christologie Zur Gottesfrage im helenistischen Judentum und im Uhrchristentum ed H-JKlauck 41-87 (Freiburg 1992) 119 Βλ σχετικά Jan van der Watt An Introduction to the Johannine Gospel and Letters (London 2007) 47-48 middot P W Van der Horst Korte notities over het godsbegrip bij Grieken en Romeinen en de vergodelijking van Jesus in het Niewuve Testament ed P W Van der Horst 79-86 (Amsterdam 2000)

34

Δεν εξαντλείται σε λίγες ξύλινες αναφορές στην ιδιαιτερότητα του Ιησού Χριστού Αντίθετα εξαντλεί όλους τους πρόσφορους τρόπους και τα μέσα της εποχής για να επικοινωνήσει με τους αναγνώστες της Είναι λοιπόν ένα σύγχρονο για την εποχή εκείνη κείμενο ζωντανό και αποτελεσματικό

Παράλληλα όμως είναι και ένα κείμενο πολυδύναμο που ξεπερνά εξαιτίας του εκφραστικής του πολυχρωμίας τα όρια της εποχής του Στην ουσία αποτελεί ένα λαμπρό και ξεχωριστό θεολογικό πόνημα στο πλαίσιο της θεολογίας της Καινής Διαθήκης της θεολογίας δηλαδή των αρχέγονων χριστιανικών κοινοτήτων Ταυτόχρονα όμως αποτελεί και την πρωταρχική εκείνη πηγή από όπου η Εκκλησία άντλησε και αντλεί τα απαραίτητα εκείνα στοιχεία με τα οποία περιγράφει και εκφράζει τη θεολογία της για τον Θεό τον Ιησού Χριστό και το Άγιο Πνεύμα

2

προτροπή των γνωρίμων του και κατά θεία έμπνευση από το Πνεύμαraquo2

Ο κατάλογος των θεολόγων σε Ανατολή και Δύση που περιέβαλαν

με μεγάλη αγάπη και αναγνώρισαν την θεολογική σημασία του εν λόγω Ευαγγέλιου είναι μεγάλος Από αυτούς αναφέρουμε τον R Bultmann ο οποίος θεώρησε ότι μόνον ο Απ Παύλος και ο Ιωάννης συντάσσουν μεταξύ των συγγραφέων της ΚΔ κείμενα με θεολογικό περιεχόμενο3 Έκτοτε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι της θεολογίας της ΚΔ και σήμερα είναι πλέον αναγνωρισμένο το θεολογικό περιεχόμενο και των άλλων βιβλίων της ΚΔ Αυτό όμως δεν μειώνει την μεγάλη θεολογική σημασία που έχουν οι παύλειες επιστολές και τα ιωάννεια έργα (το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο και οι Α΄ Β΄ Γ΄ Επιστολές του Ιωάννη)

Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι δεν έλειψαν και οι αμφισβητήσεις για το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο Σαν παράδειγμα αναφέρουμε εκείνες που προέβαλε ο Ε Kaumlsemann ο οποίος υποστήριξε ότι ο απλοϊκός δοκητισμός (laquonaive Doketismusraquo) του Ιωάννη και η αδιαφορία του για την ιστορία υποκρύπτουν ενός είδους αίρεση4 Άλλοι ερευνητές επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στην laquoπροωθημένηraquo χριστολογία του Ιωάννη και στον αντιιουδαϊσμό που κατrsquo αυτούς φαίνεται να υπάρχει στο Ευαγγέλιο5

Εμείς στην παρούσα εισήγησή μας θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε συνοπτικά τον χαρακτήρα της θεολογίας του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου περιοριζόμενοι για λόγους πρακτικούς στην περιγραφή της χριστολογίας του Ευαγγελίου Το μέρος αυτό της ιωάννειας θεολογίας θα το εντάξουμε στην θεολογία της ΚΔ και θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε σε ερωτήματα όπως ποια θέση κατέχει η θεολογία του Ευαγγέλιου στην θεολογία της ΚΔ περιέχει η θεολογία του Ευαγγελίου στοιχεία που θα δικαιολογούσαν τον ισχυρισμό ότι στο Ευαγγέλιο έχουμε μια προωθημένη θεολογία σε σχέση με την θεολογία των υπόλοιπων βιβλίων της ΚΔ Πριν όμως από αυτά θα αναφερθούμε επιγραμματικά στην Θεολογία της ΚΔ ως έναν από τους κλάδους της καινοδιαθηκικής επιστήμης ιδιαίτερα σε σχέση

2 Βλ Ευσέβιου Καισαρείας Εκκλησιαστική Ιστορία Τόμ 2 (Θεσσαλονίκη Πατερικαί Εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς) Στ΄ 14 7 3 Βλ R Bultmann Theologie des Neuen Testaments Tuumlbingen J C B Mohr (Paul Siebeck) 19481984 4 E Kaumlsemann Jesu letzter Wille nach Johannes Tuumlbingen 1971 62 5 Βλ P von der Osten-Sacken laquoLeistung und Grenze der johanneischen Kreutztheologie EvTh 56 (1976) 154-176 middot U Busse Das Johannesevangelium Bildlichkeit Diskurs und Ritual Leuven 2002 302-323

3


Ι







4





5







6












7








8








9






10














11








12



ΙΙ






13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



3


Ι







4





5







6












7








8








9






10














11








12



ΙΙ






13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



4





5







6












7








8








9






10














11








12



ΙΙ






13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



5







6












7








8








9






10














11








12



ΙΙ






13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



6












7








8








9






10














11








12



ΙΙ






13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



7








8








9






10














11








12



ΙΙ






13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



8








9






10














11








12



ΙΙ






13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



9






10














11








12



ΙΙ






13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



10














11








12



ΙΙ






13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



11








12



ΙΙ






13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



12



ΙΙ






13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



13







14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



14




15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



15





16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



16



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



17



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



18




19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



19





20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



20

ΙΙΙ






21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



21






22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



22





23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



23



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



24



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



25






26






27



28




29




30







31





32




33







34



26






27



28




29




30







31





32




33







34



27



28




29




30







31





32




33







34



28




29




30







31





32




33







34



29




30







31





32




33







34



30







31





32




33







34



31





32




33







34



32




33







34



33







34



34



Documents

Η θεολογία του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου στο πλαίσιο της Θεολογίας της Καινής Διαθήκης