Ο διάλογος ποίησης και κριτικής στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη. Η λέξη \"εποχή\"

$Page 1: Ο διάλογος ποίησης και κριτικής στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη. Η λέξη \"εποχή\"$
ΚΟΝΔΥΛΟΦΟΡΟΣΕτήσια έκδοση Νεότερης Ελληνικής Φιλολογίας

ΤΟΜΟΣ 132014

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

Κομνηνή Δ Πηδώνια Εμμανουήλ Κριαράς Αναμνήσεις από τα φοιτητικά μου

χρόνια και από τη συνεργασία μου στο μεγάλο λεξικό του 5

Δηώ Καγγελάρη Ο Δάσκαλος Αποχαιρετώντας τον Δημήτρη Σπάθη 8

Γιώργος Καλλίνης Απόκοπος του Μπεργαδή acuteΕνα αινιγματικό

ποιητικό όνειρο 11

Παναγιώτης Αρ Υφαντής Πολυσημία πεσιμισμός και μεταβατικότητα

Διερευνώντας τη θρησκευτική ταυτότητα του Απόκοπου 21

ΧΛ Καράογλου Για την laquoπολιτική αίσθησηraquo του Καβάφη 55

Κατερίνα Κωστίου Ο γλύπτης ο τεχνίτης το αισθητικό ιδεώδες και

η αγορά στην καβαφική πολιτεία 77

Μιχαήλ Πασχάλης Σιωπές αγαπημένεςτηςσελήνης Ζητήματα

διακειμενικότητας στον laquoΤελευταίο σταθμόraquo του Γιώργου Σεφέρη 111

Αγγέλα Γιώτη Παρατηρήσεις για μια ποιητική της αυτοβιογραφίας

στο έργο του Νικηφόρου Βρεττάκου Έργα και ημέρες

ενός ποιητή-αγρότη 133

Αγάθη Χαραλάμπους Ο διάλογος ποίησης και κριτικής στο έργο

του Μανόλη Αναγνωστάκη Η λέξη εποχή 159

Παναγιώτης Νικολαΐδης Μοντερνισμός και χριστιανισμός Σκέψεις πάνω

σε δύο δοκίμια του Θεοδόση Νικολάου για τον ΤΣ Έλιοτ 183

Γιώργος Μιχαηλίδης Άνθηση και κρίση του βιβλίου στην Ελλάδα

του Μεσοπολέμου 207

Μονοκοντυλιές

Μαργαρίτα Ιωάννου Η συλλογή στιχουργημάτων στο χειρόγραφο 89

της Βιβλιοθήκης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 237

Σταμάτης Μερσινιάς Ένα αδημοσίευτο ποίημα του Ρώμου Φιλύρα 249

Αλέξης Πολίτης Μια υποσημείωση για τον Θεόδωρο Ντόρρο 255

Peter Mackridge Λεπτομέρειες στην Αφρική και στην ΚύπροΠραγματολογικά σχόλια σε δυο ποιήματα του Σεφέρη 257

Μελανοδοχείο

Γιάννης Παπαθεοδώρου Πλανόδιος πωλητής αλλοτινών πραγμάτωνΈλλη Φιλοκύπρου ΈνοχοςμιαςμεγάληςαθωότηταςΗποιητικήπεριπέτειατουΤάσουΛειβαδίτη Αθήνα Νεφέλη 2013 380 σελ 269

Πίνακες

Χρυσούλα Ηλιάδου Το αλεξανδρινό περιοδικό Αργώ (1923-1927) 273

Μαρία Σακελλαρίου Ευρετήρια του περιοδικού Κονδυλοφόρος

τόμοι 1-10 (2002-2011) 00

Αγάθη Χαραλάμπους

Ο διάλογος ποίησης και κριτικής

στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη

Η λέξη εποχή

Η σημασία της λέξης εποχή στην ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη

έχει επισημανθεί και σχολιαστεί αλλά περιστασιακά από την κρι-

τική1 η επιλογή της ως τίτλου των τριών πρώτων ποιητικών συλλογών

του είναι ενδεικτική της σημασίας που κατέχει μέσα στο ποιητικό και

όπως διαφαίνεται από την εξέταση του συνόλου του έργου του στο

κριτικό έργο του Στην παρούσα εργασία εξετάζεται η χρήση και η λει-

τουργία της συγκεκριμένης λέξης έτσι όπως διαγράφεται μέσα από τον

διάλογο του ποιητικού και του κριτικού λόγου του Αναγνωστάκη Η διε-

ρεύνηση του διαλόγου αυτού περιορίζεται αναγκαστικά στην εξέταση

ορισμένων μόνο περιπτώσεων από τα κείμενα στα οποία απαντά η λέξη2

Η εποχή ταυτιζόμενη στις περισσότερες περιπτώσεις μrsquo ένα παρελθόν

όχι πολύ μακρινό (ούτε πολύ κοντινό)3 αποτελεί ndashτουλάχιστον στο πρώιμο

Κονδυλοφόρος 13 (2014)

Η παρούσα εργασία βασίζεται στην ανέκδοτη διδακτορική διατριβή Αγάθη Χαρα-λάμπους Η λέξη-πρόκα Ο διάλογος ποίησης και κριτικής στο έργο του Μανόλη Αναγνω-στάκη Πανεπιστήμιο Κύπρου 2011

1 Όσον αφορά την εποχή και κυρίως τη σχέση του ποιητή με την εποχή του βλ ενδει-κτικά Δώρα Μέντη Μεταπολεμική πολιτική ποίηση Ιδεολογία και ποιητική Αθήνα Κέδρος1995 σ 73-89 135-138 και 158middot Στέφανος Μπεκατώρος Μανόλης Αναγνωστάκης Η εποχήκαι το πρόσωπο Ένα πλησίασμα στο Κατάθεση rsquo73 Αθήνα Εκδόσεις Μπουκουμάνη 1974σ 22-32 και 53-58middot Παν Μουλλάς laquoΜισός αιώνας πνευματικής παρουσίαςraquo Τρία κείμεναγια τον Μανόλη Αναγνωστάκη Αθήνα Στιγμή 1998 σ 12-16middot Νάσος Βαγενάς laquoΞαναδια-βάζοντας τον Αναγνωστάκηraquo στο Για τον Αναγνωστάκη Κριτικά κείμενα επιλογή ΝάσοςΒαγενάς Λευκωσία Αιγαίον 1996 σ 293-294middot Δώρα Μέντη Πρόσωπα και προσωπεία Εκ-δοχές της λογοτεχνικής ταυτότητας σε νεότερους Έλληνες ποιητές Αθήνα Gutenberg 2007σ 198-200 και 203middot Vincenzo Orsina O Στόχος και η σιωπή Εισαγωγή στην ποίηση του ΜΑναγνωστάκη μτφρ Αυγή Καλογιάννη Αθήνα Νεφέλη 1995 σ 13 103 και 130middot ΚωστήςΜοσκώφ Η κοινωνική συνείδηση στην ποίηση της Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 1978 σ 27-37middot Δώρα Μέντη laquoΤο θεματικό μοτίβο του ldquoεπιζώντοςrdquo στην ποίηση του Μανόλη Αναγνω-στάκηraquo στο Για τον Αναγνωστάκη όπ σ 279-280

2 Για εκτενέστερη επεξεργασία του θέματος βλ Χαραλάμπους Η λέξη-πρόκα όπσ 83-116

3 Όσον αφορά την απόσταση από το παρελθόν βλ τις απόψεις του Μ Αναγνωστάκηγια το βιβλίο του Κώστα Κοτζιά Επί εσχάτη προδοσία laquoΣυμβαίνει δε σήμερα τούτο το εκ

έργο τουndash το περιεχόμενο της laquoιστορίαςraquo που το ποιητικό υποκείμενο επι-

διώκει να γράψει (Μια μέρα θα γράψω την ιστορία των χρόνων μου)4 ή το

θέμα του ποιήματος το οποίο έχει ήδη συντελεστεί Σε άλλες περιπτώσεις

οι laquoνεκρέςraquo εποχές ζωντανεύουν προσωρινά λόγω της διαμεσολαβητικής

λειτουργίας της μνήμης μέσω του ποιητικού5 ή του κριτικού λόγου6 Το αί-

τημα εξάλλου για καταγραφή της ιστορίας μιας εποχής και του απολογι-

σμού μιας ολόκληρης γενιάς καθώς και η επαναλαμβανόμενη διαπίστωση

της απουσίας της εντοπίζεται επίσης στον κριτικό του λόγο7

Το ζήτημα του λόγου ή της αποσιώπησης όσον αφορά στην εποχή

επανέρχεται στην ποίηση και την κριτική του Αναγνωστάκη Σταδιακά

εντούτοις και κυρίως στο ωριμότερο έργο του η εποχή παρουσιάζεται ως

ένα θέμα για το οποίο έχει γίνει πολύ μεγάλος λόγος Ο λόγος αυτός στην

αντίληψη του Αναγνωστάκη δεν είναι πάντα ndashή δεν είναι συνήθωςndash στη-

ριγμένος σε σωστές βάσεις όσοι μιλάνε συνήθως για αυτήν δεν την αντι-

μετωπίζουν με τον απαιτούμενο σεβασμό δεν στοχεύουν στην απόδοση

της αλήθειας αλλά οδηγούνται από σκοπιμότητες ή προκαταλήψεις σε

μια απλουστευτική γενικευτική ή μυθοποιητική προβολή της8 Χαρακτη-

ριστικό της προσχηματικής χρήσης και της καταχρηστικής αντιμετώπισης

της εποχής είναι ένα κείμενο με το οποίο ο συγγραφέας αναφέρεται στον

160 ΑΓΑΘΗ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ

πρώτης όψεως περίεργο αλλά καθrsquo όλα εξηγήσιμο να λέγονται σήμερα πράγματα ldquoκαινού-ριαrdquo να διατυπώνονται απόψεις ldquoπρωτότυπεςrdquo και με ύφος ανάλογο που όχι μόνο έχουνδιατυπωθεί ndashκαι λογοτεχνικά αποκρυσταλλωθείndash σrsquo ένα όχι και τόσο μακρινό ή και μακρινόπαρελθόν αλλά και έχουν ξεπεραστεί εν πολλοίς και τώρα για πρώτη φορά ανακαλύπτονταισαν ldquoδιεισδύσειςrdquo σε χώρους άγνωστους και απλησίαστουςraquomiddot Αντιδογματικά Άρθρα και ση-μειώματα 1946-1977 Αθήνα Στιγμή 21985 σ 115 Βλ επίσης την εγγραφή του ΥΓ laquoΤο δήθενχαμένο παρελθόνraquomiddot Μανόλης Αναγνωστάκης ΥΓ Αθήνα Νεφέλη 21992 σ 29

4 Μανόλης Αναγνωστάκης laquoΤο καινούριο τραγούδιraquo (Εποχές) Τα ποιήματα 1941-1971 Αθήνα Στιγμή 41995 σ 39

5 Πβ laquoΤα πρώτα πρώτα ποιήματα (ldquoΤων πεθαμένων πια εποχώνrdquo - ldquoΖωντανεμένεςενθυμήσειςrdquo)raquo Μανόλης Αναγνωστάκης laquoΙστορίαraquo περ Νεανική Φωνή τχ 8 (Ιούλ 1944)200 Βλ και Άντεια Φραντζή laquoΤα ldquoανένταχταrdquo του Μανόλη Αναγνωστάκη Προϋποθέσειςκαι ιστορικά συμφραζόμεναraquo περ Φιλόλογος τχ 87 (Φθινόπωρο 1997) 301

6 Βλ Μανόλης Αναγνωστάκης laquoΟι φωνές τους χάθηκανhellipraquo περ Η λέξη τχ 132(Μάρτ-Απρ 1996) 130-131 Βλ επίσης το laquoΠρολόγισμαraquo του Αναγνωστάκη στη δημοσί-ευση των νεανικών ποιημάτων του Μάνου Χατζιδάκι laquoΛυπητερή παρέλασηraquo - laquoΕργατικήcantataraquo περ Ποίηση τχ 17 (Άνοιξη-Καλοκαίρι 2001) 3

7 Βλ πχ την κριτική του Αναγνωστάκη για το βιβλίο του Κώστα Κοτζιά ΓαλαρίαΝούμερο 7 Τα συμπληρωματικά Σημειώσεις Κριτικής Αθήνα Στιγμή 1985 σ 114-115

8 Βλ λχ τη χρήση της λέξης στο άρθρο που πρωτοδημοσιεύεται το 1956 στην Επι-θεώρηση Τέχνης ως απάντηση του Αναγνωστάκη στο δημοσίευμα του Λ Σκλαβούνου στοπλαίσιο της συζήτησης σχετικά με την αντικειμενικότητα του έργου τέχνηςmiddot Αντιδογμα-τικά όπ σ 28

ρόλο και στον λόγο που έχει ή που θα έπρεπε να έχει η μεταπολεμική γενιά

στην πραγματική laquoπάλη των ιδεώνraquo δηλαδή την ανάπτυξη κριτικού λόγου

Η λέξη laquoεποχήraquo όπως μαρτυρεί και η χρήση των εισαγωγικών κουβαλάει

όλο το βάρος των προηγούμενων χρήσεών της από όσους μίλησαν ή έγρα-

ψαν καταχρηστικά για την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης με

αποτέλεσμα η σημασία της να διευρύνεται και να αποκτά περισσότερες

από μία διαστάσεις Το κείμενο τιτλοφορείται laquoΚάποιες διαπιστώσειςraquo

Έχει ουσιαστικά πράγματα να πει η γενιά μας Ουσιαστικότερα από

κάθε άλλη προηγούμενη Μα δεν τα λέει Ή τα είπε σπασμωδικά και

βεβιασμένα Ή προέκρινε την επιδεκτική πολλών ερμηνειών σιωπή

Έγραψε πολλά ποιήματα πολλές αυτοβιογραφικές σελίδες πολλά

συζήτησε laquoκατrsquo ιδίανraquo μα στην πραγματική πάλη των ιδεών δεν έλαβε

μέρος Σrsquo αυτή την πάλη που ουσιαστικά είναι ανύπαρκτη στον τόπο

μας Που χρέος της ήταν να την προκαλέσει

Πολλά τα αίτια το περιβάλλον πρώτα η περίφημη laquoεποχήraquo Το

παγερό πνευματικό κλίμα και οι άσκοπες φλυαρίες των παλαιοτέρων

Η αηδία από το καθεστώς της συναλλαγής που δυναστεύει την κατrsquo

ευφημισμό laquoπνευματικήraquo μας ζωή Η διστακτικότητα μήπως η δημό-

σια προβολή προσκρούσει στην κακοήθεια των αρνητών αλλά περισ-

σότερο στην επικίνδυνη παρανόηση των φίλων9

Στην περίπτωση αυτή η laquoπερίφημηraquo εποχή λειτουργεί ως πρόφαση για

την laquoεπιδεκτική πολλών ερμηνειών σιωπήraquo των μελών της μεταπολεμικής

γενιάς10 Στη συγκεκριμένη φράση το επίθετο ενέχει ειρωνική σημασιο-

Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ Η ΛΕΞΗ ΕΠΟΧΗ 161

9 Αντιδογματικά όπ σ 7610 Προς αυτή την ερμηνευτική προσέγγιση οδηγεί και η συνανάγνωση του ποιήματος

laquoΌλοι μαζίhellipraquo του ΚΓ Καρυωτάκη (βλ κυρίως την άμεση αναφορά στον τελευταίο στίχοεπέσαμε θύματα εξιλαστήρια | του laquoπεριβάλλοντοςraquo της laquoεποχήςraquo Ποιήματα και πεζά επιμΓΠ Σαββίδης Αθήνα Εστία 1995 σ 103) Αξιοσημείωτο πάντως είναι το γεγονός ότι η συγ -κεκριμένη φράση δεν αποτελεί τη μοναδική αναφορά στον Καρυωτάκη στο κείμενο laquoΚάποιεςδιαπιστώσειςraquo Στην εισαγωγή του κειμένου ο Αναγνωστάκης γράφει laquoΊσως γιατί ndashδικαιο-λογίαndash είναι κάπως ldquoπρόωροrdquo πάντα ίσως γιατί ndashπρόφασηndash δυνατόν η αποκάλυψη να βλά-ψει αντί να ωφελήσει Πώς να μιλήσει λόγου χάρη κανείς χωρίς το φόβο να γίνει αντιπαθήςή αδιάκριτος για κάποιες καίριες ελλείψεις της γενιάς μας για κάποιες ασύγγνωστες ανε-πάρκειές της για την αισθητή λιποταξία της από ορισμένους χώρους που μολαταύτα ανή-κουν στη δικαιοδοσία της και τη δική της παρουσία περιμένουν Είναι ndashθα πουνndash ίσωςldquoπρόωροrdquo ακόμη Μα η γενιά η δική μας σήμερα δε βρίσκεται πια στην πρώτη αισιόδοξηκαι γεμάτη ευγενικές υποσχέσεις νεότητά της Αυτή μένει εγκαταλειμμένη κάπου εκεί ανά-μεσα στα σκοτεινά ndashαλλά τόσο πλήρηndash κατοχικά χρόνια ανάμεσα στις πρώτες εκρήξεις τωνψυχών και των βίαιων πολεμικών συγκρούσεων και το διάστημα που μας χωρίζει υπερβαίνειndashφευndash τη δεκαπενταετία Δεν είμαστε πια οι νέοι τα ldquoσχεδόν παιδιάrdquoπου υπήρξαμε άλλοτε

λογική απόχρωση η οποία εντείνει ακριβώς την προσχηματική χρήση του

όρου εποχή Η λέξη χρησιμοποιείται με έμμεσα αρνητικό ndashλόγω ακριβώς

της προσχηματικής χρήσης ή μάλλον κατάχρησής της στον λόγο του

άλλουndash σημασιολογικό φορτίο αφού πίσω από τα συμφραζόμενα κρύβε-

ται η δυσαρέσκεια του ομιλητή για την επιλογή της laquoσιωπήςraquo τουλάχιστον

σε μεταβατικές εποχές laquoοδυνηρών κυοφοριώνraquo κατά τις οποίες επιβάλ-

λεται η συζήτηση και η αμφιβολία ο έλεγχος και ο αντίλογος

Ένα άλλο αίτιο με το οποίο ο συγγραφέας ερμηνεύει την απουσία

αυτή είναι το χαμηλό επίπεδο της πνευματικής ζωής στον ελληνικό χώρο

της εποχής εκείνης κατά την οποία laquoστο πνευματικό ρινγκ εξακολουθού-

σαν να πυγμαχούν οι ίδιο και οι ίδιοιraquo11 Ο Αναγνωστάκης θεωρεί επίσης

ως laquoβολικό προπέτασμαraquo της laquoσιωπήςraquo τους τα laquoαιώνια παράπονα κατά

των ldquoφτασμένωνrdquo και των κρατούντων τα πόσταraquo12 καθώς και τις όποιες

αντιδράσεις τόσο από την πλευρά των ιδεολογικών αντιπάλων όσο και

από τους ομοϊδεάτες τους οι οποίοι δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν

σωστά τις θέσεις τους13


με μοναδικό οπλισμό την παρθενική όραση την ξέχειλη δημιουργικότητα τα μεγάλα όνειρατις βίαιες εικονοκλαστικές αντιδράσειςraquomiddot Αντιδογματικά όπ σ 75 Η φράση laquoνέοι ldquoσχεδόνπαιδιάrdquoraquo παραπέμπει βέβαια στην κατακλείδα του ποιήματος laquoΤί νέοι που φτάσαμεν εδώhellipraquoτου Καρυωτάκη φεύγουμrsquo έτσι νέοι σχεδόν παιδιά Ποιήματα και πεζά όπ σ 67

11 Αντιδογματικά όπ σ 77 Πβ τις σχετικές απόψεις του Αλέξανδρου ΑργυρίουΜανόλης Αναγνωστάκης Νοούμενα και υπονοούμενα της ποίησής του Αθήνα Γαβριηλίδης2004 σ 188-189

12 Αντιδογματικά όπ σ 7813 Ο Μιχ Γ Μπακογιάννης αναφέρει σχετικά laquoΕιδικότερα σε ότι αφορά την εμφάνιση

των κριτικών και των ποιητών-κριτικών της μεταπολεμικής περιόδου βασικό κίνητρο για τηδραστηριοποίησή τους φαίνεται ότι ήταν η ανάγκη για μια πιο συστηματική και ίσως πιοδίκαιη αποτίμηση του λογοτεχνικού έργου των ποιητών της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάςγια το οποίο συχνά οι κριτικοί του Μεσοπολέμου είτε αδιαφορούσαν είτε προσπαθούσαν ναμιλήσουν ldquoγια πράγματα που δεν τα καταλαβαίνουνrdquo όπως σημείωνε χαρακτηριστικά οΜανόλης Αναγνωστάκης Επιπλέον η εμφάνισή τους σχετιζόταν και με την πρόθεσή τους νακαταδείξουν το δικό τους στίγμα προβληματισμού γύρω από την ποίηση με κυρίαρχο άξονατην ανάδειξη του συλλογικού βιώματος και της μετουσίωσης της πολεμικής και μεταπολεμι-κής εμπειρίας σε ποιητικό λόγο Καθώς όμως ο νεότερος αυτός κριτικός λόγος δεν εκφραζό-ταν τουλάχιστον ώς τα τέλη του 1950 με τρόπο οργανωμένο και συστηματικό εξακολουθού-σε να είναι ευάλωτος και να δείχνει αδύναμος μπροστά στο κύρος που είχε προσλάβει ο λόγοςτων κριτικών του Μεσοπολέμου αυτό το έλλειμμα μάλιστα γινόταν ακόμη πιο έντονο λόγωτης απουσίας ενός περιοδικού αποκλειστικά κριτικού λόγου [hellip] Ο Ανδρέας Καραντώνηςένας από τους κυριότερους και πολυγραφότερους κριτικούς της δεύτερης περιόδου του Με-σοπολέμου όχι μόνο φροντίζει να συμπυκνώσει τη στάση της μεσοπολεμικής κριτικής [hellip]αλλά και σχολιάζει περιφρονητικά και επικριτικά την ποίηση των νεοτέρων προδιαγράφον -τας παράλληλα το αβέβαιο κατά τη γνώμη του μέλλον τους στη λογοτεχνίαraquomiddot Το περιοδικόlaquoΚριτικήraquo (1959-1961) Μια δοκιμή ανανέωσης του κριτικού λόγου Θεσσαλονίκη UniversityStudio Press 2004 σ 34

Η αναγωγή των πάντων στο περιβάλλον ή στην εποχή είναι κάτι το

οποίο όπως ήδη έχει επισημανθεί στο σημείωμα από τα Αντιδογματικά

που παρατέθηκε ο Αναγνωστάκης δεν δέχεται ως laquoεύκολη λύσηraquo14 Η

στάση αυτή απέναντι στην προσχηματική χρήση της έννοιας εποχή είναι

εμφανής και στο πέμπτο ποίημα της συλλογής Εποχές 215

Πολλοί μας μίλησαν επίσης για την Εποχή

Για των καιρών το βαρυσήμαντο

Με βάση το εννοιολογικό φορτίο της στο σύνολο του έργου του Αναγνω-

στάκη και λαμβάνοντας υπόψη την εμφατική εκφορά την οποία προσδίδει

η γραφή της λέξης με αραιωμένους χαρακτήρες και κεφαλαίο αρχικό η

διφωνικότητα της διατύπωσης είναι ορατή16 Η συγκεκριμένη έννοια έχει

χρησιμοποιηθεί τόσο πολύ και τόσο καταχρηστικά (όπως δηλώνεται από

την πρόταξη του laquoπολλοίraquo) με αποτέλεσμα το ποιητικό υποκείμενο να

αντιμετωπίζει με καχυποψία την πληθωρική αυτή χρήση της και το νόημα

που τελικά αυτή αποκτά Η laquoΕποχήraquo στο στόμα όσων τη χρησιμοποιούν

ως πρόφαση για τη δικαιολόγηση κάθε παράλειψης λάθους ή αδυναμίας

αποκτά στο τέλος αρνητική σημασιολογική χροιά Δεν είναι απλά η εποχή

της Κατοχής και της Αντίστασης ή του Εμφυλίου κατά την οποία η Ελ-

λάδα πέρασε από πολύ δύσκολες και κρίσιμες από όλες τις απόψεις πε-

ριστάσεις αλλά αποτελεί εντέλει το πρόσχημα για την κάλυψη μιας

αρνητικής κατάστασης Κάτι τέτοιο σίγουρα δεν συμβαδίζει με την ποιη-

τική και πολιτική ηθική του Αναγνωστάκη καθοριστικό κριτήριο της

οποίας είναι η απόλυτη εντιμότητα και η μόνιμη αναζήτηση της αλήθειας


14 Βλ Μέντη Μεταπολεμική πολιτική ποίηση όπ (σημ 1) σ 15815 Τα ποιήματα όπ σ 5416 Ο όρος διφωνικότητα χρησιμοποιείται βάσει της διαλογικής πολιτισμικήςφιλο-

σοφικής ευρύτερα και της λογοτεχνικής ειδικότερα θεωρίας του Μιχαήλ Μπαχτίν Αντι-προσωπεύει δηλαδή τον διάλογο ο οποίος διεξάγεται στο εσωτερικό της λέξης μεταξύτων πολλαπλών φωνών που συνυπάρχουν σε αυτήν και οι οποίες αντιστοιχούν στην πολυ-φωνική φύση της ανθρώπινης συνείδησης Κατά τον Μπαχτίν καμία ζωντανή λέξη δενσχετίζεται με το σημαινόμενό της μονότροπα ανάμεσα στο σημαίνον και το αντικείμενοπου αυτή δηλώνει ανάμεσα στη λέξη και το ομιλούν υποκείμενο υπάρχει ένα περιβάλλονάλλων ξένων λέξεων που δηλώνουν το ίδιο αντικείμενο Ως εκ τούτου σε οποιαδήποτε συ-νομιλία ή γλωσσική έκφραση οι λέξεις αποκτούν σημασιολογική αξία κάτω από το φωςλέξεων που έχουν ήδη ειπωθεί και κατά τη διαδικασία αυτή αλληλεπιδρούν εμπλεκόμενεςσrsquo έναν εσωτερικό διάλογο μrsquo εκείνες Με την έννοια αυτή δεν υπάρχουν ουδέτερες λέξειςκαι είναι ακριβώς αυτή η διαλογοποίηση των λέξεων που τις καθιστά διφωνικές Βλ GarySaul Morson - Caryl Emerson Mikhail Bakhtin Creation of a Prosaics Stanford Stanford Uni-versity Press 1990 σ 61 σ 124 και 133-142

Το ρήμα laquoμιλώraquo στο ίδιο ποίημα εκτός από την προσχηματική ανα-

φορά στην laquoΕποχήraquo ενδέχεται να σχολιάζει και την υπερβολική θεματο-

ποίησή της στη λογοτεχνία της μεταπολεμικής περιόδου Προς την

κατεύθυνση αυτή οδηγεί και η συνεξέταση των στίχων με δύο αποσπά-

σματα το ένα από κριτικό κείμενο του Αναγνωστάκη για το βιβλίο του

Χρόνη Μίσσιου hellipΚαλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς και το άλλο από το Ο

ποιη τής Μανούσος Φάσσης Στη βιβλιοκριτική για τον Μίσσιο τονίζει

Δεν υποκύπτει στον πειρασμό laquoΝrsquo αφήσει τα πράματα να μιλήσουν

μόνα τουςraquo ndash δεν σταθμεύει στη θεματογραφία της Εποχής [hellip] Ήδη

εντελώς δημοσιογραφικά και αβασάνιστα γράφτηκε για απόπειρα

laquoαπομυθοποίησηςraquo της Εποχής ndash και σίγουρα η εικονοκλαστική γρα-

φή δεν εναρμονίζεται με συγγραφικές προδιαγραφές που μάθαμε ώς

τώρα πως οφείλουν να συμπορεύονται με ένα συγκεκριμένο κλίμα17

Χαρακτηριστική για άλλη μια φορά είναι η χρήση του κεφαλαίου αρχικού

η οποία προσδίδει επίσης αρνητικό σημασιολογικό φορτίο στον τρόπο με

το οποίο η εποχή laquoθεματογραφείταιraquo στη λογοτεχνία και κυρίως στη μυ-

θοποιητική επεξεργασία της

Στη δεύτερη περίπτωση o κριτικός Αναγνωστάκης laquoβιογραφώνταςraquo

τον Μανούσο Φάσση αναφέρεται στην επιστροφή του από τη Μ Ανατολή

αμέσως μετά την Κατοχή Ο laquoήρωάςraquo του είχε φέρει μαζί του ndashεκτός από

το μοναδικό θετικό στοιχείο που ήταν η laquoικανοποιητική γνώση της αγγλι-

κήςraquo αν και laquoδιάστικτης με ιθαγενείς ιδιωματικές εκφράσεις απροσδιορί-

στου προελεύσεωςraquondash μια laquoακατάσχετη βωμολοχία με κοπρολαγνικές

αποχρώσειςraquo

Πάλι εκείνο το διάστημα δεν πολυκάναμε παρέα Πού τον έχανες

πού τον εύρισκες όταν ξεμπέρδευε κάπως από τα πρόσκαιρα και

πάντα μυστηριώδη ερωτομπλεξίματά του ndashσαχλοειδείς δηλαδή ως επί

το πλείστον καταστάσεις στις οποίες ήταν ιδιαίτερα επιρρεπής ο Μα-

νούσοςndash πού τον έχανες λοιπόν πού τον εύρισκες παρέα με τον προα-

ναφερθέντα Κλείτο Κύρου να σκαρώνουνε πάλι τις φάρσες τους και τα

σαχλοαστεία τους ξένος προς τα μηνύματα των καιρών αδιάφορος

προς την Εποχή ολότελα απαθής προς τη δραματικότητα των χρόνων

laquoΤί κάνεις αυτό τον καιρόraquo τόλμησα μια μέρα να τον ρωτήσω


17 Μανόλης Αναγνωστάκης laquoΈκθετος πάντα ποτέ ένθετοςhellipraquo εφ Η Αυγή1211986 σ 22

όταν τυχαία συναντηθήκαμε σε μια πάροδο της Τσιμισκή στο ύψος

του πρώην ζαχαροπλαστείου Χατζή

laquoΠάντως δεν ασχολούμαι μrsquo αυτά που ασχολείσαι εσύ και γερον -

τοκόριασεςraquo μου πέταξε φαρμακερά ξέροντας ότι εγώ ευαίσθητος

δέκτης των μηνυμάτων της ιστορικής συγκυρίας είχα δοθεί ολόψυχα

στο να γίνω μια ψηφίδα στο μεγαλειώδες χαλί του παρόντος στο

οποίο θα πατούσαν οι γενιές του μέλλοντος και θα έκαναν πράξη τα

Οράματά μας

Έκανα πως δεν κατάλαβα για να δώσω τόπο στην οργή μου και τον

ξαναρώτησα μεγάθυμα laquoΓράφεις τίποτα τώραraquo laquoΦυσικά και γράφωraquo

μου αποκρίθηκε laquoαλλά όχι σαν τα ψευτοϊδεολογικά τα δικά σουraquo18

Στο κείμενο αυτό ο laquoκριτικόςraquo Αναγνωστάκης οικειοποιείται την ακραία

εκδοχή του πολιτικού ποιητή ο οποίος έχει χρέος να εκφράσει τα laquoμηνύ-

ματα της εποχής τουraquo καταρχήν για να τη σατιρίσει και κατrsquo επέκταση

για να την υπονομεύσει και να την αποποιηθεί19

Η εστίαση της διφωνικότητας εδώ είναι διπλή και ο διάλογος ενεργη-

τικός20 Στον λόγο του ομιλητή δηλαδή εγκιβωτίζεται ndashχωρίς ωστόσο να

laquoυποτάσσεταιraquo σε αυτόνndash ο λόγος του άλλου ο οποίος σε ένα δεύτερο

επίπεδο αυτοϋπονομεύεται εξίσου με τον πρώτο για να οδηγήσει τελικά


18 Μανόλης Αναγνωστάκης Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης Η ζωή και το έργο τουΜια πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης Δοκιμιακό σχεδίασμα Αθήνα Στιγμή 1996σ 29-30

19 Βλ τις πολύ εύστοχες σχετικές παρατηρήσεις του Ευριπίδη Γαραντούδη laquoΤα ποιή-ματα του Μανούσου Φάσση και η παιδική ασθένεια της έμμετρης ποίησηςraquo περ Πόρφυραςτχ 86 (Απρ-Ιούν 1998) 618 laquoΟ επικριτικός τόνος των αποσπασμάτων [hellip] γενικότερα ηδημιουργούμενη στο ldquoΣχεδίασμαrdquo εικόνα ενός Αναγνωστάκη φανατικού υπερασπιστή τηςποιητικής ηθικής του είναι κατά τη γνώμη μου η ειρωνική αντίδραση του δοκιμιογράφουγια την παγιωμένη κριτική αντίληψη που τον πρόβαλε ως απαράγραπτα ιδεολόγο ποιητήΕξάλλου ο κραυγαλέα αμοραλιστής και αθεράπευτα ερωτίλος ώριμος Φάσσης είναι μάλλονένα όψιμο ειρωνικό κλείσιμο του ματιού του Αναγνωστάκη απέναντι σε ορισμένες υπερβολέςτης σοβαρής (ή και σοβαροφανούς) μεταπολεμικής πολιτικής ποίησηςraquo

20 Ο Μπαχτίν διακρίνει αρχικά τις λέξεις σε μονοφωνικές και διφωνικές Σrsquo ένα δεύ-τερο επίπεδο ταξινομεί τις διφωνικές λέξεις (όπως και τον διάλογο) σε δύο κατηγορίεςστις laquoπαθητικέςraquo και στις laquoενεργητικέςraquo Στην πρώτη περίπτωση (laquopassive double-voicedwordsdiscourseraquo) ο συγγραφέας ή ομιλητής έχει τον έλεγχο και χρησιμοποιεί τον λόγοτου άλλου για τους δικούς του σκοπούς Ο λόγος του άλλου παραμένει ένα παθητικό ερ-γαλείο στα χέρια του Αντίθετα στον ενεργητικό διφωνικό διάλογο (laquoactive double-voicedwordsdiscourseraquo) ο λόγος του άλλου δεν υποτάσσεται τόσο εύκολα αλλά ανθίσταταιενεργά στους σκοπούς του συγγραφέα και αμφισβητεί τις προθέσεις του αναπλάθονταςμε αυτόν τον τρόπο το νόημα και το ύφος του λόγου Αυτός ο τύπος διαλόγου θεωρείταικαι ο περισσότερο ενδιαφέρων Βλ Morson-Emerson όπ (σημ 16) σ 146-152

σε μια νέου τύπου σύνθεση21 Η θέση για παράδειγμα laquoη ποίηση πρέπει

να εκφράζει την εποχή τηςraquo φαινομενικά ακυρώνεται μέσω του λογοτε-

χνικού προσωπείου του Μανούσου Φάσση αλλά στην πραγματικότητα

συμπληρώνεται μέσω μιας νέας συνθετικής διαδικασίας κατά την οποία

αντιπαρατίθενται οι δύο παραπληρωματικοί όροι η εποχή εκφράζεται

μέσω της ποίησης αλλά όχι με τον θεματογραφικό γραφικό ή μυθοποιη-

τικό τρόπο με τον οποίο προβάλλεται συχνά στη μεταπολεμική λογοτε-

χνική παραγωγή

Το ίδιο διφωνικά λειτουργεί και το μεγαλύτερο μέρος του αποσπά-

σματος Στις φράσεις laquoξένος προς τα μηνύματα των καιρών αδιάφορος

προς την Εποχή ολότελα απαθής προς τη δραματικότητα των χρόνωνraquo

αυτό που πραγματικά απαξιώνεται δεν είναι η laquoεσώτερη δραματικότητα

της εποχήςraquo22 αλλά η στερεοτυπία των εννοιών οι οποίες στην κατά-

χρησή τους αποκτούν ένα καινούργιο νόημα Εξάλλου στη φράση laquoεγώ

ευαίσθητος δέκτης [hellip] τα Οράματά μαςraquo ο ομιλητής χρησιμοποιεί έναν

πλαστό λόγο στον οποίο ενυπάρχει η φωνή του άλλου και οι λέξεις κου-

βαλάνε το σημασιολογικό φορτίο των προηγούμενων (κατα)χρήσεών τους

Η καινούργια σύνθεση που επιδιώκει η ποίηση και η κριτική του Ανα-

γνωστάκη αποκαλύπτεται έμμεσα στη βιβλιοκριτική του για την Καγκε-

λόπορτα του Ανδρέα Φραγκιά (1963) Σύμφωνα με τον κριτικό στο έργο

του Φραγκιά η laquoθεματογραφίαraquo και ο laquoπρογραμματισμόςraquo που αποτε-

λούν βασικά χαρακτηριστικά του σοσιαλιστικού ρεαλισμού έχουν ξεπε-

ραστεί με αποτέλεσμα έναν καινούργιο ρεαλισμό ο οποίος διακρίνεται

και laquoκαταξιώνεταιraquo από μιαν laquoεσωτερικότηταraquo


21 Ο όρος άλλος χρησιμοποιείται επίσης βάσει της διαλογικής θεωρίας του ΜιχαήλΜπαχτίν ο οποίος φαντάζεται την αυθεντική ζωή ως ένα συνεχόμενο ατέρμονα διάλογο πουπραγματώνεται κάθε στιγμή της καθημερινής μας ζωής και ονομάζει τη φύση της συνείδησηςτου ανθρώπου διαλογική Το laquoεγώraquo κατά τον Μπαχτίν δεν αποτελεί μια ξεχωριστή οντότηταμε σαφή όρια που το διαχωρίζουν από τους άλλους αλλά είναι εν μέρει μόνον τοποθετημένοέξω από τον εαυτό του Η λέξη εγώ αξιοποιείται στη γλώσσα με τον τρόπο του μοναδικούματιού που έχουν οι τρεις Μοίρες στην αρχαία ελληνική μυθολογία οι οποίες αν δεν μοιρά-ζονταν το ίδιο όργανο δεν θα μπορούσαν να δουν (για να έχει η καθεμιά τη δική της όρασηέπρεπε να χρησιμοποιεί το ίδιο μέσο με το οποίο έβλεπαν οι άλλες) Στην μπαχτινική έννοιατου διαλόγου αυτός ο διαμοιρασμός είναι στην ουσία η φύση της μοίρας του ανθρώπου αφούγια να δει κανείς τον εαυτό του πρέπει να αξιοποιήσει την όραση του άλλου έτσι ένα άτομοκοιτάζοντας μέσα του βλέπει μέσα στα μάτια κάποιου άλλου ή μέσα από τα μάτια κάποιουάλλου δηλαδή έχει την εικόνα για τον εαυτό του την οποία υποθέτει ότι οι άλλοι έχουν γιααυτόν Βλ Morson-Emerson όπ σ 49-61 Βλ επίσης Michael Holquist Dialogism Bakhtinand his World Λονδίνο-Νέα Υόρκη Routledge 1990 σ 27-30 και σ 37-39

22 Τα συμπληρωματικά όπ σ 114-115

Ο Φραγκιάς με την Καγκελόπορτά του [hellip] είναι βέβαιο πως σκο-

πεύει πολύ ψηλά κι εντελώς αντίστροφα απrsquo ότι φαινομενικά μοιάζει

να επιδιώκει Αντικειμενικός ψύχραιμος κινώντας πρόσωπα στήνον -

τας καταστάσεις δημιουργώντας συγκρούσεις προσφέροντας λύσεις

εμπλέκεται μέσα σrsquo έναν τέλεια ρεαλιστικό καμβά που άλλους θα τους

οδηγούσε πλησίστια στη θεματογραφία και τον προγραμματισμό Κι

όμως ότι διακρίνεται μέσα σrsquo αυτό το βιβλίο ότι κατασταλάζει ότι

καταξιώνεται είναι η εσωτερικότητα και μόνο Κανείς από τους αν-

θρώπους που κινούνται μέσα στο βιβλίο το πολυπρόσωπο άλλωστε

δεν είναι ένας κλειστός και τελειωμένος τύπος Ο καθένας μετέχει και

στον άλλο ο καθένας ζει ή έχει ζήσει ένα κομμάτι της ζωής του άλλου

ο καθένας θα ήθελε να ήταν και κάτι από τη σκέψη και την πράξη του

άλλου [hellip] Ένα ρευστό κυκλοφορεί αδιάκοπα από σελίδα σε σελίδα

από το ένα πρόσωπο στο άλλο πρόσωπο όσο κι αν τελικά παραμένουν

άγνωστα και απλησίαστα ανάμεσα τους ένα ρευστό που ξεχειλίζει

από την ουσία των πραγμάτων και διαποτίζει τον αναγνώστη Άνθρω-

ποι ανόμοιοι μεταξύ τους μrsquo άλλες σκέψεις ο καθείς και σrsquo άλλο επίπεδο

αισθημάτων προχωρούν μαζί ζουν μαζί μrsquo ένα κοινό σημάδι που τους

δένει μrsquo ένα όνειρο ο καθένας όχι απραγματοποίητο όχι χιμαιρικό όχι

εξωπραγματικό αλλά χειροπιαστό καθημερινό φτωχικά μετρημένο

τόσο προσιτό για άλλους αλλά τόσο μακρινό γιrsquo αυτούς ndash γιατί είναι

όλοι περιθώριοι ναυαγοί ενός παρελθόντος ζητώντας μια μικρή βολή

μέσα σε μια ξένη εχθρική αδιάφορη γιrsquo αυτούς κοινωνία23

Οι βασικές παράμετροι του μπαχτινικού διαλόγου της laquoαυθεντικής ζωήςraquo24

αναλογούν προς τα βασικά χαρακτηριστικά της Καγκελόπορτας έτσι

όπως επισημαίνονται από τον Αναγνωστάκη στο απόσπασμα που παρα-

τέθηκε Τα πρόσωπα του βιβλίου δεν είναι laquoκλειστοί και τελειωμένοι

τύποιraquo αλλά ο καθένας laquoμετέχειraquo στον άλλο έχει δηλαδή φύση διαλογική

Η laquoρευστότηταraquo επίσης που επισημαίνεται στο έργο του Φραγκιά περι-

γράφει ακριβώς τον ατέρμονα διάλογο και την πολυφωνικότητα που χα-

ρακτηρίζει την laquoαυθεντική ζωήraquo κατά την μπαχτινική θεωρία

Παράλληλα η laquoρευστότηταraquo συνδέεται ακριβώς με την laquoεσωτερικό-

τηταraquo και τη δραματικότητα της εποχής αφού με βάση αυτήν ο συγγρα-


23 Όπ σ 119-12024 Βλ Μιχαήλ Μπαχτίν Προβλήματα λογοτεχνίας και αισθητικής μτφρ Γιώργος Σπα-

νός Αθήνα Πλέθρον 1980 σ 17 20 και 187-190 Βλ επίσης Δημήτρης Αγγελάτος Η φωνήτης μνήμης Δοκίμιο για τα λογοτεχνικά είδη Αθήνα Λιβάνης 1997 σ 162-163 και 169

φέας βλέπει τα πράγματα μέσα από τα μάτια των ηρώων (και όχι laquoσαν

ευσυνείδητος επιστημονικός μελετητής ενός εποχιακού φαινομένουraquo) και

τα προβάλλει στον ορίζοντα του τώρα σα να βιώνονται δηλαδή εκείνη τη

στιγμή Η έμφαση αποδίδεται ακριβώς στο βιωματικό περιεχόμενο της

έννοιας laquoεποχήraquo Αυτό το στοιχείο συμβάλλει στην προβολή της laquoουσίας

των πραγμάτωνraquo και στην αντικειμενικότητα η οποία συνιστά μόνιμο

στόχο στην ποίηση και στην κριτική του Αναγνωστάκη

Όταν μιλάμε για τη laquoδραματικότητα της εποχήςraquo και απογυμνώ-

σουμε την έννοια αυτή από κάθε μεταφυσικό φωτοστέφανο κάθε εγκε-

φαλική κατασκευή και δεν συγχέουμε το αίτιο με το αιτιατό τότε μόνο

μπορούμε να δούμε καθαρότερα τα πράγματα να εντοπίσουμε το κακό

στη ρίζα του Οι άνθρωποι της Καγκελόπορτας δεν είναι απαλλαγμένοι

από αυταπάτες και δεν είναι στείροι διανοούμενοι για να στοχάζονται

πάνω στη φθορά και στους θεωρητικούς τρόπους διεξόδου από τη

φθορά Δεν είναι φύσεις δραματικές αλλά υφίστανται οι ίδιοι την καθη-

μερινή δραματικότητα που οι γύρω τους συνθήκες ορίζουν εκπροσω-

πώντας την τυπική περίπτωση της ατέλειωτης στρατιάς των χτυπη-

μένων μεταπολεμικά ανθρώπων που το μεγάλο πρόβλημα γιrsquo αυτούς

δεν είναι το πώς θα ζήσουν καλύτερα αλλά το αν θα ζήσουν καν25

Η laquoδραματικότητα της εποχήςraquo επανασημασιολογείται από τον κρι-

τικό ως μια κατάσταση που προκαλεί η αποξένωση και η περιθωριοποί-

ηση των προσώπων της Καγκελόπορτας οι οποίοι πολέμησαν στην

Κατοχή και laquoρήμαξανraquo τη νεότητά τους στον εμφύλιο και τώρα laquoναυαγοί

ενός παρελθόντοςraquo παλεύουν να επιβιώσουν σε μια κοινωνία laquoξένη

εχθρική αδιάφορηraquo26 Ο ομιλητής αισθάνεται την ανάγκη να διευκρινίσει

ότι χρησιμοποιεί τη φράση αυτή απαλλαγμένη από οποιαδήποτε μετα-

φυσική έννοια ή θεωρητική επεξεργασία επαναπροσδιορίζοντας έτσι το

νόημα της λέξης laquoεποχήraquo στη βιωματική εκδοχή της καθημερινής δραμα-

τικότητας Επιπρόσθετα γίνεται διάκριση ανάμεσα στη στερεοτυπική

χρήση και έννοια της φράσης laquoφύσεις δραματικέςraquo και στο βαθύτερο και

ευρύτερο περιεχόμενο της φράσης laquoκαθημερινή δραματικότηταraquo το οποίο

δεν είναι στατικό και σχηματοποιημένο αλλά προκύπτει στην πράξη ανά-

λογα με τις συνθήκες που κάθε φορά το ορίζουν


25 Τα συμπληρωματικά όπ σ 12026 Όπ σ 117

Ο Μ Αναγνωστάκης τέλος στην κριτική για την Καγκελόπορτα προ-

βάλλει ως το laquoμεγάλο μυστικό της καλλιτεχνικής αγωγήςraquo ndashτο οποίο γνω-

ρίζει σύμφωνα πάντα με το κείμενο ο Φραγκιάςndash την υποβολή καθώς

αυτή προστατεύει τον συγγραφέα από την προσφυγή σε laquoγλυκερές αι-

σθηματολογίεςraquo laquoκραυγαλέες αγανακτήσειςraquo laquoπρογραμματικέςraquo ή laquoαπο-

δεικτικέςraquo διατυπώσεις και αποτελεί το ουσιαστικότερο συστατικό αυτού

που ο Αναγνωστάκης ονομάζει laquoαληθινή ποίηση της ζωήςraquo

Ο Φραγκιάς δεν είναι συγκινητικόςmiddot είναι συγκινημένος Δεν είναι

λυρικός ή αντίθετα ωμός και βίαιοςmiddot είναι πονεμένος Δεν οργίζεται και

δεν αγανακτεί με κραυγές γιατί έχει κατασταλάξει μέσα του και γνω-

ρίζει πού σκοπεύει Δεν είναι προγραμματισμένος και αποδεικτικός

γιατί η ανθρωπιά του είναι βαθύτερη και βιωμένη και ξέρει το μεγάλο

μυστικό της καλλιτεχνικής αγωγής την υποβολή Δεν είναι περίκομ-

ψος με φραστικές τολμηρότητες και γλυκερές αισθηματολογίες γιατί

πέρα από τον ποιητικισμό των λέξεων έχει συλλάβει το ουσιαστικό-

τερο την αληθινή ποίηση της ζωής27

Αξίζει να σημειωθεί ότι η υποβολή αποτελεί ένα από τα βασικότερα χαρα-

κτηριστικά της ποίησης του Αναγνωστάκη Το στοιχείο αυτό σχετίζεται

άμεσα με τον έλεγχο της υπερβολικής laquoαισθηματολογίαςraquo αφενός και της

ανούσιας θεματογραφίας αφετέρου στοιχεία ξένα προς την ποίησή του

Παρrsquo όλrsquo αυτά ο συγγραφέας δεν χρησιμοποιεί άσκοπα ή αλόγιστα τη μέ-

θοδο αυτή έχοντας απόλυτη επίγνωση των ορίων κάθε ποιητικής μεθόδου

ή τεχνικής ndashκαθώς και του ίδιου του ποιητικού λόγουndash και ξέροντας πολύ

καλά laquoπότεraquo πρέπει να μιλήσει καθαρά και πότε έμμεσα ή υπαινικτικά28

Στο απόσπασμα από την κριτική για την Καγκελόπορτα προβάλλεται

επίσης μια διάκριση ανάμεσα στη θεωρητική επεξεργασία της εποχής και

στη βαθύτερη βιωματική αναπαράστασή της Μια ανάλογη διάκριση με

διαφορετική όμως σημασιολογική βαρύτητα αυτή τη φορά γίνεται και σε

μια εγγραφή από το Περιθώριο rsquo68-rsquo69 ανάμεσα στους laquoανθρώπους των

Ιδεώνraquo και στην πλειονότητα των ανθρώπων που δεν έχουν χρόνο να ασχο-

ληθούν με τις laquoΙδέεςraquo αφού είναι αναγκασμένοι να παλεύουν καθημερινά

για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην


27 Όπ σ 120-12128 Η θεματογράφηση του προβληματισμού αυτού εγκιβωτίζεται στο ποίημα laquoΚρι-

τικήraquo από τη συλλογή Ο στόχος (Τα ποιήματα όπ σ 175)

Εμείς ndash άνθρωποι των Ιδεών

Η ιδεολογία οι ιδέες οι κοσμοθεωρίες κάτι πιο πάνω από το έν-

στικτο και την ανάγκη

Προϋποθέτουν χρόνο δραστηριότητα καταβολή δυνάμεων πέρα

από το καμίνι της καθημερινότητας

Για τους περισσότερους ndash οι ιδέες μια πολυτέλεια Δεν έχουν τον

καιρό το προνόμιο της ανάσας

Αγώνας του ενστίκτου και της ανάγκης

Πίστη τυφλή ασάλευτη σε μια laquoΙδέαraquo κι ώς τη θυσία από απελ-

πισία από απόγνωση

(Όχι πια το πώς θα ζήσεις καλύτερα αλλά αν θα ζήσεις καν)29

Η τελευταία παρένθετη πρόταση ndashη οποία στο κριτικό απόσπασμα για τον

Φραγκιά είναι πλαγιογραφημένηndash συνοψίζει το βαθύτερο νόημα και ταυ-

τόχρονα το κλειδί για την αποκωδικοποίηση του νοήματος ολόκληρης της

εγγραφής καθώς και της διφωνικότητας που διέπει το υπόλοιπο μέρος

Σrsquo ένα πρώτο επίπεδο ανάλυσης οι διανοούμενοι στους οποίους εντάσ-

σει και τον εαυτό του ο ομιλητής προβάλλονται ως προνομιούχοι ως ανώ-

τεροι από την πλειονότητα των ανθρώπων οι οποίοι αναλώνονται στο

laquoκαμίνι της καθημερινότηταςraquo30 Με βάση όμως τη διφωνική χρήση κυρίως


29 Μανόλης Αναγνωστάκης Το περιθώριο rsquo68-rsquo69 Αθήνα Στιγμή 21985 σ 1230 Πβ τη χρήση της λέξης laquoπρονομιούχοςraquo η οποία φωτίζει σε μεγάλο βαθμό ερμη-

νευτικά την παρατεθείσα εγγραφή του Περιθωρίου 68rsquo-rsquo69 στο κείμενο του ΑναγνωστάκηlaquoΣυνθήματα και πραγματικότηταraquo Αντιδογματικά όπ σ 95 97 και 101-102 laquoΌσο μιαχώρα είναι καθυστερημένη κοινωνικά με μη εξελιγμένους και συγχρονισμένους όρους κοι-νωνικής ζωής με τόσες χτυπητές ανισότητες στη διάρθρωσή της με στοιχειώδεις ελλείψειςστην εκπαίδευση και με ένα τραγικό ποσοστό αναλφαβητισμού τόσο οι ανισότητες στονπνευματικό και μορφωτικό τομέα αυξάνονται και διαιωνίζονται τόσο η συμμετοχή στιςκατακτήσεις του εποικοδομήματος ndashκαι σαν ldquoπροσέγγισηrdquo αλλά και σαν ldquoδεκτικότηταrdquondashκαταντά προνόμιο μιας μικρής δυσανάλογης προς το σύνολο μερίδας του πληθυσμού [hellip]Μέσα στη δεδομένη διάρθρωση της κοινωνικής ζωής ndashεπιμένουμε στην Ελλάδαndash όπου ουποτυπώδης κρατικός προγραμματισμός η έλλειψη κάθε ορθολογιστικής μέριμνας για τοσύνολο αυτό τούτο τελικά το αντιδραστικό κράτος διαιωνίζουν και υποθάλπουν κάθε ανι-σότητα ο άνθρωπος που για τον έναν ή τον άλλο λόγο κατορθώνει και μαθαίνει απλώςldquoπερισσότερα γράμματαrdquo από τους άλλους είναι ήδη ένας μικρός προνομιούχος και δενπρέπει να μας πτοεί η ldquoπροκλητικήrdquo λέξη αν θέλουμε να είμαστε μέσα στην πραγματικό-τητα [hellip] Αν ο καλλιτέχνης θλίβεται για την τεράστια μάζα του ιδανικού κοινού που η απή-χηση της φωνής του δεν μπορεί ακόμη να φτάσει δε συμβαίνει το ίδιο προκειμένου γιατην απήχηση την κατανόηση και τη δεκτικότητα που έχει η ίδια αυτή φωνή στη μικρήμειοψηφία των ldquoπρονομιούχωνrdquo που αποτελεί και το μόνο προσιτό κοινό του [hellip] Είναιλυπηρό αλλά για τους πλείστους ldquoμορφωμένουςrdquo ανθρώπους για τους πλείστους ldquoπροο-

των λέξεων laquoΙδέεςraquo laquoπρονόμιοraquo και laquoπίστηraquo η ιεραρχία αυτή ανατρέπεται31

Ταυτόχρονα η προσωρινή πρόκριση των laquoαπλών ανθρώπωνraquo υπονομεύεται

εξίσου αφού ο laquoαγώνας του ενστίκτου και της ανάγκηςraquo αλλά και η laquoαπό-

γνωσηraquo τους οδηγεί στην παθητική προσήλωση σε μια laquoΙδέαraquo και τους στε-

ρεί τη δυνατότητα να ζήσουν32 Η δραματικότητα της εποχής σε αυτή την

περίπτωση έγκειται στο γεγονός ότι καμία από τις δύο ομάδες ανθρώπων

που αναφέρονται δεν έχουν κατακτήσει το τώρα δεν βιώνουν τη στιγμή

οι μεν λόγω της μονομερούς και απόλυτης αφοσίωσής τους στις laquoιδέεςraquo και

στις laquoκοσμοθεωρίεςraquo και οι δε εξαιτίας της laquoτυφλήςraquo και laquoασάλευτηςraquo πί-

στης τους σε μια laquoΙδέαraquo Το ζητούμενο λοιπόν είναι αφενός η αναζήτηση

της ουσίας της ζωής η οποία βρίσκεται πέραν του laquoκόσμου των Ιδεώνraquo

αφετέρου η δυνατότητα ή ικανότητα laquoβίωσήςraquo της

Στη βιβλιοκριτική του για την Καγκελόπορτα ο Μ Αναγνωστάκης ση-

μειώνει επιπρόσθετα

Γιrsquo αυτούς τους ανθρώπους και για τη μοίρα τους για τις αγωνίες

τους και τους αγώνες τους για την αμείλικτη καθημερινότητά τους

έρχεται να μας μιλήσει ο Αντρέας Φραγκιάς Μας μίλησε κι άλλοτε γιrsquo


δευτικούςrdquo διανοούμενους που έπρεπε να αποτελούν το πιο διαλεχτό κομμάτι αυτής τηςτάξης των προνομιούχων ndashόπως καθορίσαμε τον όρο πιο πάνωndash ο δείκτης της αισθητικήςτους αγωγής έχει σταματήσει προ πολλού σε μορφές τέχνης που χωρίς να έχουν εξαντλή-σει πιθανώς ολότελα το δημιουργικό τους δυναμικό δεν ανταποκρίνονται εντούτοις σεκαμιά καινούρια αναζήτηση δεν προωθούν καμιά κοινωνική και καλλιτεχνική αλήθειααποτελούν ήδη ένα παρελθόν στην ιστορική πορείαraquo

31 Ο Γιάννης Δάλλας Μανόλης Αναγνωστάκης Ποίηση και ιδεολογία Αθήνα Κέδρος2007 σ 206 αναφερόμενος στη συγκεκριμένη εγγραφή επισημαίνει laquoΈχομε το θέμα μα-κριά απrsquo τη θεματογραφία την ιδέα μακριά απrsquo την στενή ιδεολογία Πίσω από το θέμα ηεμπειρία και από την ιδέα η συνείδηση υψώνει και την τρέχουσα πολιτική σε ηθική Με τηλογική αυτή αναγνωρίζομε δύο ακραίους στυλοβάτες γύρω απrsquo τις διαφορετικές δοκιμα-σίες που εκπροσωπούνται από τις καταγραφές αυτές Ο ένας στυλοβάτης είναι θεωρητι-κός και συγκεντρώνει τις δοκιμασίες ιδεών [hellip] Ο άλλος στυλοβάτης είναι βιωματικός καισυγκεντρώνει τις δοκιμασίες των προσωπικών εμπειριώνraquo

32 Διαφωτιστική προς την ερμηνεία της εγγραφής είναι η επιστολή του Μ Αναγνω-στάκη στο περιοδικό Εποχές με την οποία εκφράζει τη μεγάλη του επιφύλαξη όσον αφοράτην laquoοποιαδήποτε αξία του δοκιμίου του Bertrand de Jouvenel ldquoΣχόλια σε μια σελίδα του Έν-γκελςrdquoraquo (μτφρ Άρης Αλεξάνδρου περ Εποχές τχ 2 Ιούν 1963 36-43) laquoΔηλαδή ndashμας λέειο Jndash ο εργάτης ο γεωργός ο υπάλληλος ο ταλαίπωρος μικροαστός βρίσκονται σε πολύ κα-λύτερη θέση από το αφεντικό τον βιομήχανο τον κάθε λογής εκμεταλλευτή που είναι ldquoκυ-ριαρχημένος από το πάθος των υλικών ασχολιώνrdquo Προς τί να ζητήσουν μια καλυτέρευση Τίνα ζηλέψουν Δεν ξέρουν ότι ldquoο ελεύθερος χρόνος έχει σχεδόν εκμηδενιστεί για τις ιθύνουσεςτάξεις ενώ παράλληλα αυξήθηκε για το μεγάλο κοινόrdquo Στο τέλος δε μένει παρά ο οίκτος γιrsquoαυτές τις κακόμοιρες τις ιθύνουσες τάξεις για τις οποίες τόσο συγκινητικό ενδιαφέρον δείχνειο συγγραφέας μαςraquomiddot laquoΗ ανεπάρκεια μιας κριτικήςraquo περ Εποχές τχ 3 (Ιούλ 1963) 79

αυτούς το ίδιο λιτά και το ίδιο χαμηλόφωνα όταν έγραφε το Άνθρω-

ποι και σπίτια όμως τώρα κάτι έχει αλλάξειmiddot είναι ο καιρός που κύ-

λησε τα περιθώρια που ολοένα στενεύουν η απόγνωση που κορυ-

φώνεται είναι τα χρόνια που στοιβάζονται πάνω στα χρόνια

Για την τρέχουσα αντίληψη του laquoμοντέρνου ψυχισμούraquo του μετα-

πολεμικού αδιεξόδου της αγωνίας και του άγχους της εποχής των

ερωτικών πολυγώνων της φθοράς και της φιλολογίας της φθοράς κα-

θόλου απίθανο ο Φραγκιάς να εκλαμβάνεται σαν μια περίπτωση πα-

ρωχημένη laquoκαθυστερημένηraquo ακόμα ακόμα κι αρνητική Κι όμως

κανείς δεν είναι τόσο σύγχρονος τόσο κατεξοχήν επίκαιρος συγγρα-

φέας μας Γιατί είναι και ο κατεξοχήν ανθρώπινος ο κατεξοχήν μη φι-

λολογών Η απλότητά του δεν είναι πόζα Η αναλυτικότητά του και η

εμμονή στις λεπτομέρειες δεν είναι εκζήτηση στυλ Το χωρίς κορυφώ-

σεις και κάμψεις το ισοπεδωμένο σχεδόν κείμενό του δεν είναι από

έλλειψη νεύρου αλλά αντίθετα από δυνατή και κατακτημένη βούληση

που κυριαρχεί πάνω στο νεύρο και το τιθασεύει33

Όπως και στην προαναφερθείσα εγγραφή από το Περιθώριο rsquo68-rsquo69 στο

παραπάνω απόσπασμα εντοπίζεται μια διάκριση μεταξύ της βιωματικό-

τητας που χαρακτηρίζει τους ήρωες του βιβλίου (αγωνίες αγώνες αμεί-

λικτη καθημερινότητα απόγνωση χρόνος που φεύγει) και του θεωρητικού

χαρακτήρα με τον οποίο η τρέχουσα αντίληψη του laquoμοντέρνου ψυχισμούraquo

προβάλλει ndashκαι προκρίνειndash θέματα τετριμμένα (το μεταπολεμικό αδιέ-

ξοδο την αγωνία και το άγχος της εποχής τη σεξουαλική απελευθέρωση

και τη φθορά)34

Η στερεοτυπική φράση laquoαγωνία της εποχήςraquo βρίσκεται στο στόχαστρο

του κριτικού και ποιητικού έργου του Αναγνωστάκη Στο κείμενό του laquoΛο-

γοτεχνία και πολιτικήraquo το οποίο αποτελεί απάντηση σε σχετική έρευνα που

διεξάγει η εφημερίδα Θεσσαλονίκη (1966) προσδιορίζει τη στάση του

laquoάξιουraquo λογοτέχνη απέναντι στην πολιτική κατάσταση της εποχής του

Δεν είναι ασφαλώς δείγμα εντιμότητας να ισχυριζόμαστε πως

μέσα στο έργο μας laquoχτυπά η καρδιά της Ελλάδαςraquo ή πως laquoσυγκλονι-

ζόμαστε από το δράμα της ανθρωπότηταςraquo και απέναντι σε όσα δια-


33 Τα συμπληρωματικά όπ σ 118-11934 Η φράση laquoτην τρέχουσα αντίληψη [hellip] των ερωτικών πολυγώνωνraquo παραπέμπει

στον στίχο (τον οποίο και φωτίζει) Δυο-δυο τρεις-τρεις να παίξετε να ερωτευθείτε απότο ποίημα laquoΝέοι της Σιδώνος 1970raquo Ο στόχος (Τα ποιήματα όπ σ 167)

δραματίζονται μπρος στα μάτια μας έξω από το παράθυρό μας να

βουλώνουμε τrsquo αφτιά μας και να σφραγίζουμε το στόμα Είναι αστείο

να φουσκώνουμε πως τάχα laquoεκφράζουμε την αγωνία της εποχήςraquo και

να μην έχουμε ιδέα για ότι βαθύτερα επιτελείται στην εποχή μας και

να μένουμε αμέτοχοι και ουδέτεροι παρατηρητές

Βεβαιότατα και η λεγόμενη laquoσυμμετοχήraquo όσο τίμια και ανιδιοτελή

και ειλικρινή να είναι τα κίνητρά της δεν καταξιώνει ένα έργο αν απrsquo

αυτό το έργο απουσιάζει η αληθινή πνοή της τέχνης Αναπόφευκτα

μοιραία μαθηματικά θα λέγαμε αν ο λογοτέχνης όχι laquoενδιαφέρεταιraquo

απλώς αλλά ζει την εποχή του και τα προβλήματά της (δε συμφωνώ

με τον περιορισμό σας στην laquoπολιτική κατάστασηraquo που στενεύει πολύ

το αντικείμενο μας) τα βιώματά του αυτά θα δράσουν καθοριστικά

και ανεξίτηλα με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στο έργο του Ο άξιος λο-

γοτέχνης θέλει δε θέλει laquoαυτοστρατεύεταιraquo ο κακός μόνο λογοτέχνης

περιμένει να κληθεί στα όπλα για να αποκτήσει μια υπόσταση Θέμα

λοιπόν δεοντολογίας στον δημιουργικό τομέα δεν υφίσταται Θέμα

στάσης του λογοτέχνη σαν πολίτη με κάποιες αυξημένες ευθύνες

ασφαλώς ναι

[hellip] Αλλά στον έλεγχό μας όσον αφορά τη στάση του λογοτέχνη

απέναντι στα κοινά σαν ανθρώπου πλέον σαν προσωπικότητας σαν

ηθικής μονάδας πρέπει να μην είμαστε πάντα επιεικείς Ιδιαίτερα για

όλους εκείνους που ndashκαι μέσω του έργου τουςndash ναρκισσεύονται με

διαρκείς αγωνίες άγχη ανθρωπιές κτλ η απαίτηση μιας στοιχειώ-

δους συνέπειας ανάμεσα λόγων και πράξης δεν είναι νομίζω διόλου

υπερβολική35

Στην περίπτωση αυτή συντελείται ένας εμφανής επιθετικός διάλογος με-

ταξύ του λόγου του ομιλητή και του λόγου του άλλου ο οποίος κλείνεται

στις πιο πολλές περιπτώσεις μέσα σε εισαγωγικά (πχ laquoμέσα στο έργο

μας ldquoχτυπά η καρδιά της Ελλάδαςrdquoraquo) Οι δύο laquoφωνέςraquo είναι διακριτές και

αλληλοσυγκρουόμενες36 Με τη διφωνική σημασία της λέξης laquoσυμμετοχήraquo

επικρίνεται η κατrsquo επίφαση επαναστατικότητα μιας μεγάλης μερίδας λο-

γοτεχνών οι οποίοι laquoσυγκλονίζονται από το δράμα της ανθρωπότηταςraquo

αδιαφορώντας παντελώς για όσα διαδραματίζονται laquoμπρος στα μάτιαraquo

τους κάτι που παραπέμπει στο ποίημα laquoΝέοι της Σιδώνος 1970raquo και με-


35 Αντιδογματικά όπ σ 171-17336 Βλ Morson-Emerson όπ (σημ 16) σ 146-152

γιστοποιεί τη διφωνικότητα της χρήσης της στον στίχο Ιδιαιτέρως σας

τιμά τούτη η συμμετοχή

Το laquoδράμαraquo και η laquoαγωνία της εποχήςraquo αποκτούν επίσης διφωνικό

νόημα εφόσον γίνεται διάκριση ανάμεσα στην προσχηματική χρήση τους

και στη βαθύτερη κατανόησή τους Εξάλλου ο συγγραφέας περιορίζει τη

σημασία τους ως κριτηρίων για την καταξίωση ενός έργου τέχνης κάνον -

τας λόγο για laquoαληθινή πνοήraquo η οποία χαρακτηρίζει την τέχνη που έχει βιω-

ματική σχέση με την εποχή την οποία επιχειρεί να παρουσιάσει Θεωρεί

επίσης την τετριμμένη χρήση των εννοιών laquoαγωνίαraquo laquoάγχοςraquo laquoανθρωπιάraquo

κτλ ναρκισσιστική και προβάλλει για ακόμα μια φορά τη συνέπεια μεταξύ

λόγων και πράξης ως απαραίτητη προϋπόθεση της ορθής (και laquoόρθιαςraquo)

στάσης του λογοτέχνη απέναντι στα κοινά Η απαίτηση αυτή αποδίδει στη

λέξη laquoεποχήraquo το βαθύτερο στην αντίληψη του Αναγνωστάκη νόημά της

Ο laquoάξιοςraquo λογοτέχνης είναι αυτός που βιώνοντας πρώτα ο ίδιος την εποχή

και τα προβλήματά της την αντιμετωπίζει ως βίωμα και την αναπαριστά

στο έργο του ως τέτοια Είναι αυτός που κατορθώνει να ξεπεράσει τη θε-

ωρητικολογία περί laquoεποχήςraquo και να αντιληφθεί και να εκφράσει την laquoαλη-

θινή πνοήraquo της δηλαδή την καθημερινή δραματικότητά της

Έχοντας υπόψη λοιπόν ανάλογες χρήσεις τέτοιων εκφράσεων μπορεί

κανείς να αντιληφθεί το νόημα της ακόλουθης εγγραφής από το Περιθώ-

ριο rsquo68-rsquo69

Τώρα μπορεί πια ο καθένας να μιλά και κυρίως να γράφει για την

αγωνία της εποχής το αδιέξοδο την απανθρωπία του αιώνα τη χρε-

οκοπία των ιδεολογιών τη βαρβαρότητα της μηχανής για δίκες για

ρήγματα για φράγματα για ενοχές για γρανάζια

Όλα έχουν κωδικοποιηθεί ταξινομηθεί αποδελτιωθεί έχουν πε-

ράσει στα λεξικά και στις εγκυκλοπαίδειες προσφέρονται έτοιμα σε

πακετάκια αυτοσερβιρίσματος σε κάθε βαλάντιο προσιτά

Θα rsquoρθει ένας καιρός που σε ζωολογικούς κήπους σε τσίρκα και

σε κέντρα παιδικής χαράς θα συντηρούνται σε ειδικούς στεγανούς

κλωβούς άνθρωποι-δείγματα μιας περασμένης εποχής προς ικανο-

ποίησιν της περιεργείας του κοινού και προς χρήσιν των σχολείων και

των επιδόξων συγγραφέων37

Η επανάληψη των λέξεων laquoο καθέναςraquo laquoόλαraquo και laquoκάθεraquo επιτείνουν

τη συνταγματική συσσώρευση και ισοπέδωση ζητημάτων που στην ουσία


37 Το περιθώριο rsquo68-rsquo69 όπ σ 13

είναι πολύ σοβαρά και σημαντικά το πρώτο από τα οποία και με ιδιαί-

τερη βαρύτητα είναι η laquoαγωνία της εποχήςraquo Ο ομιλητής στο απόσπασμα

αυτό αρνείται να συμβάλει στην laquoευκολία με την οποία χρησιμοποιείται

η γλώσσα για να δοθεί μια εξομαλυντική αφήγηση του ιστορικού τραύ-

ματοςraquo38 η οποία laquoμας εμποδίζει να αποκτήσουμε πρόσβασηraquo39 ή να εμ-

βαθύνουμε σε αυτό Η διαλογική προοπτική του αποσπάσματος προβάλ -

λει την αντίσταση του ομιλητή προς την ψυχρότητα και επιπολαιότητα

με την οποία αντιμετωπίζονται τέτοια θέματα καθώς και τη σχηματοποίη -

ση που επιφέρει η θεωρητικήεπιστημονική καταγραφή τους από όσους

laquoεπίδοξους συγγραφείςraquo τα καθιστούν μια laquoεμβόλιμη διανοητική κατα-

σκευήraquo Μέσα σrsquo αυτό το σκηνικό που laquoαποδίδει πάντα την ίδια εικόνα

φθοράς και ερήμωσης κινείται η εναπομείνασα άλλοτε ρομαντική και άλ-

λοτε ειρωνικά αποστασιοποιημένη ή καυστική φιγούρα του επιζώντοςraquo

ως παθητικού πλέον ήρωα40

Η πληθωρική πληροφόρηση κυρίως εξαιτίας της κυριαρχίας των

Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης αποτελεί ένα θέμα που απασχολεί σε με-

γάλο βαθμό τον Αναγνωστάκη Κρίνεται σκόπιμη λοιπόν η αναφορά σε δύο

πεζά κείμενά του στα οποία αν και δεν γίνεται ρητή αναφορά στην εποχή

εντούτοις υπάρχουν εμφανείς αναλογίες με την προαναφερθείσα εγγραφή

από το Περιθώριο rsquo68-rsquo69 Στο άρθρο του με τον εύγλωττο τίτλο laquoΣήμερα

που μπορούμε να μιλάμε για όλαhellipraquo πρωτοδημοσιευμένο στην εφημερίδα

Αυγή το 1984 γίνεται διάκριση ανάμεσα στην ανεξέλεγκτη πληροφόρηση

για την ιστορία της εποχής και στη συγγραφή της αληθινής ιστορίας

Γιrsquo αυτήν λοιπόν την Ιστορία τί ξέρουμε σήμερα

Μη βιαστούμε νrsquo απαντήσουμε ικανοποιημένοι πολλά γιατί η

πληθωρική πληροφόρηση δεν είναι πάντα σε άψογες σχέσεις με τη

σωστή πληροφόρηση που σημαίνει κατrsquo αρχήν αντικειμενική ndashόσο γί-

νεταιndash γνώση των γεγονότων και τουλάχιστον έξω από ασεβείς ετε-

ροχρονισμούς

Είναι αλήθεια πως ο νέος του 1984 έχει όλες τις προϋποθέσεις να

μη βρίσκεται στο ιστορικό ημίφως που βρίσκονταν οι αλλοτινοί νέοι


38 Βλ Λιάνα Θεοδωράτου laquoΗ πολιτική της σιωπής στη μεταπολεμική ελληνική ποίη -σηraquo στο Ο εμφύλιος πόλεμος Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο (Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος1949) Αθήνα Θεμέλιο 2002 σ 296

39 Όπ40 Μέντη laquoΤο θεματικό μοτίβο του ldquoεπιζώντοςrdquo στην ποίηση του Μανόλη Αναγνω-

στάκηraquo όπ (σημ 1) σ 282-283 Ας σημειωθεί ότι στο κείμενο αυτό το ποίημα laquoΤο ναυάγιοraquo(Η συνέχεια 3 Τα ποιήματα όπ σ 142) εντάσσεται εκ παραδρομής στη συλλογή Ο στόχος

Άφθονα βιβλία κυκλοφορούν ανεμπόδιστα ειδικά περιοδικά μαρτυ-

ρίες έγκυρα ντοκουμέντα και πάνω απrsquo όλα η τηλεοπτική εικόνα αυτή

η καινούργια εκφραστική που στιγμιαία μπορεί να ακυρώσει τόνους

τυπωμένου χαρτιού να ανατρέψει χρόνιες επιχειρηματολογίες να

φέρει τα πάνω κάτω [hellip]

Ο θρύλος δεν είναι τυλιγμένος στην αχλύ διδάσκεται σήμερα σαν

Ιστορία στα σχολεία οι αβέβαιες σελίδες κάποιων βιβλίων έγιναν

τόμοι και εγκυκλοπαίδειες και μακρόσυρτα σήριαλ οι βρώμικες συ-

κοφαντίες εκσφενδονίστηκαν στα πρόσωπα των κατηγόρων κι έγιναν

θριαμβικές σημαίες και κοινόχρηστα συνθήματα [hellip]

Ναι πράγματι σήμερα μπορούμε να μιλάμε επιτέλους για όλα Και

φυσικά χωρίς να διανοηθούμε να εμποδίσουμε όλους να μιλάνε για όλα

Τα laquoαπαγορευμέναraquo θέματα δεν υπάρχουν πια δεν υποσημαίνον -

ται νυκτικά και τεμαχισμένα όπως τα συντηρήσαμε μια ζωή ndash ανα-

δύθηκαν από τις κρύπτες τους στο καταυγαστικό φως των προβο-

λέων laquoεπισήμωνraquo και μη [hellip]

Ίσως δεν είναι ευτυχώς ο κανόνας ndash μόνο που ότι προορίζεται

για laquoλαϊκή κατανάλωσηraquo πάει να γίνει ο κανόνας41

Οι αναλογίες των δύο κειμένων δεν περιορίζονται σε θεματικό επίπεδο

αλλά εντοπίζονται επίσης σε λεκτικό επίπεδο Η εμφατική επανάληψη

του ουσιαστικοποιημένου επιθέτου laquoόλαraquo στη φράση η οποία τιτλοφορεί

το άρθρο επαναλαμβάνεται στο κείμενο και ξεκινά (ελαφρώς παραλλαγ-

μένη) την εγγραφή του Περιθωρίου rsquo68-rsquo69 (laquoΤώρα μπορεί πια ο καθένας

να μιλά και κυρίως να γράφειraquo) είναι αξιοπρόσεχτη Το ρήμα laquoμπορείraquo

στην πρόταση αυτή ερμηνεύεται σαφέστερα με την ανάγνωση του απο-

σπάσματος από την Αυγή η ανεμπόδιστη κυκλοφορία πληθώρας βιβλίων

εγκυκλοπαιδειών ειδικών περιοδικών ντοκουμέντων και η ανάπτυξη της

τεχνολογίας ndashκαι συγκεκριμένα της τηλεόρασηςndash (όπου laquoόλα έχουν κω-

δικοποιηθεί ταξινομηθεί αποδελτιωθείraquo) καθιστά την ιστορία και το πα-

ρελθόν προϊόν laquoλαϊκής κατανάλωσηςraquo (laquoπροσφέρονται έτοιμα σε πακετά-

κια αυτοσερβιρίσματος σε κάθε βαλάντιο προσιτάraquo) Επίσης το laquoκαταυ-

γαστικό φως των προβολέωνraquo που πέφτει πάνω στα έως τότε laquoσυντηρη-

μένα σε κρύπτεςraquo απαγορευμένα θέματα φωτίζει παράλληλα και τους

laquoειδικούς στεγανούς κλωβούςraquo στους οποίους laquoθα συντηρούνταιraquo άνθρω-


41 Μανόλης Αναγνωστάκης laquoΣήμερα που μπορούμε να μιλάμε για όλαhellipraquo περ Αντίτχ 846 (1 Ιουλ 2005) 6-7

ποι-δείγματα μιας περασμένης εποχήςraquo Ο laquoθρύλοςraquo της εποχής αυτής

χρησιμοποιείται ως διδακτικό αντικείμενο της laquoΙστορίαςraquo στα σχολεία

Η διάκριση ανάμεσα στη θεωρητική και στη βιωματική αντιμετώπιση

του περιεχομένου της εποχής η οποία επισημάνθηκε προηγουμένως αφο-

ρούσε τους laquoανθρώπους των Ιδεώνraquo και τους μη laquoπρονομιούχουςraquo (οι

οποίοι δεν έχουν χρόνο να ασχοληθούν με τις ιδέες) βιοπαλαιστές αντί-

στοιχα Στην εγγραφή από το Περιθώριο rsquo68-rsquo69 που ακολουθεί ο διαχω-

ρισμός αφορά τους δύο τύπους ποιητώνmiddot τον ποιητή-εστέτ όπως τον

ονομάζει ο Γιάννης Δάλλας και τον ποιητή αποστολής42

Μέσα στο γραφείο του ο Ποιητής μιλά αργά στον ευγενικό επι-

σκέπτη του για την αποστολή της ποίησης στον καιρό μας για την

αδιαφορία των νέων προς τη γλώσσα για την πολυπλοκότητα των

πνευματικών προβλημάτων στην αντιφατική εποχή μας

Να φανταστείς ένα άλλο δωμάτιο με τέσσερις καθόλου ευγενικούς

επισκέπτες να μαστιγώνουν τον Ποιητή να τον ξεγυμνώνουν να του

σβήνουν αναμμένα τσιγάρα στα χέρια να του ρίχνουν κουβάδες νερό

να συνέλθει για να ξαναρχίσουν

Μέσα σε ποιο δωμάτιο βρίσκεται ο Ποιητής ο αληθινός


42 Δάλλας όπ (σημ 31) σ 204 Οι δύο τύποι ποιητή απασχόλησαν τον Αναγνω-στάκη και νωρίτερα Συγκεκριμένα το 1960 δημοσιεύει την εισαγωγή της μετάφρασηςτων Δύο ωδών του Λόρκα που είχε κάνει παλαιότερα (το 1948) σε συνεργασία με τονΚλείτο Κύρου στο περιοδικό Ενδοχώρα στην οποία επιχειρεί να ερμηνεύσει την laquoπρωτο-φανή εύνοιαraquo της οποίας έτυχε το έργο του Λόρκα στη μεταπολεμική Ελλάδα laquoΗ εποχήμας εποχή αντιποιητική ndashστη στενή έννοια της λέξηςndash εποχή παραγκωνισμού και κοινω-νικής απομόνωσης των ποιητών παραμερισμού των σrsquo ένα δευτερότερο πλάνο χωρίς ελ-πίδα πλατιάς απήχησης και δυνατότητας προβολής έχει διαμορφώσει έναν καινούριοτύπο τον τύπο του γραφειακού ποιητή του Πήγασου χωρίς φτερά του μεγάλου εστεμ-μένου χωρίς υπηκόους Όμως η κοινή αντίληψη εξακολουθεί να θέλει και να ονειρεύεταιδιαφορετικά τον ποιητή έτσι όπως τον έχει φορμάρει η παράδοση μέσα στην αχλύ τουθρύλου και στην πάνω από τα κοινά καθημερινά μέτρα απογείωσή του Τον θέλει μακρο-μάλλη και μποέμ χωρίς κοινωνικές συμβατικότητες και προσαρμογές μrsquo ένα γαρίφαλο στrsquoαυτί και μια κιθάρα στον ώμο ιππότη και παλικαρά ερωτευμένο και λεβέντη τον θέλειτραγουδιστή και επαναστάτη Σrsquo αυτόν τον ιδεατό τύπο ο Λόρκα ανταποκρίνεται πέραγια πέρα Σε μια ποίηση γεμάτη σκέψη ρυτίδες και συλλογή ο Λόρκα φύσηξε έναν αγέραζεστής νιότης ξενοιασιάς και φρεσκάδας Σε μια ποίηση γεμάτη υποσημειώσεις και πα-ραπομπές πέταξε κατάμουτρα την αυθόρμητη λαϊκή ψυχή τον αμόλυντο ρυθμό και τηνυγεία του χωριάτη Σrsquo έναν ποιητικό κόσμο κορεσμένο από νοσηρότητα συμπλέγματα καισκεπτικισμό ο Λόρκα πρόσφερε ndashσπονδή αιμάτινηndash τα 37 του χρόνια στην ποίηση τηςΖωήςraquomiddot laquoΦ Γ Λόρκαraquo (εισαγωγή και μτφρ) περ Ενδοχώρα (Ιωάννινα) τχ 6 (Ιούλ-Αύγ1960) 337-343 Βλ και Δάλλας όπ σ 248-249

Τί θα σκεφτόταν άραγε τότε για την αποστολή της ποίησης για

τη γλώσσα για την πολυπλοκότητα των προβλημάτων της εποχής

Κάτω από ποιο φορτίο λύγισαν οι δικοί σου ώμοι και κάτω από

ποιο οι δικοί μου

Ποια ζυγαριά θα μας μετρήσει43

Η laquoπολυπλοκότηταraquo των πνευματικών προβλημάτων της laquoαντιφατι-

κής εποχής μαςraquo αποτελεί ξανά ένα από τα θέματα τα οποία δίνουν τροφή

στις διαφόρων τύπων θεωρητικολογίες σχηματοποιήσεις και μυθοποιή-

σεις Σε τελική ανάλυση αυτού του τύπου η επεξεργασία της laquoεποχήςraquo

προσφέρει ένα εύκολο προπέτασμα στους ποιητές που χρησιμοποιούν το

έργο τους ως πρόσχημα για την αποχή τους από τα κοινά Η επανάληψη

όχι μόνο της λέξης εποχή αλλά και ολόκληρης τη φράσης ενισχύει τη δρα-

ματική ειρωνεία αλλά και τη διφωνική σημασιολόγησή της Πίσω από το

εμφανές σημαινόμενο της φράσης κρύβεται το δευτεροβάθμιο νόημα το

οποίο αποκτά από τη ρητορική κατάχρησή της στον λόγο του άλλου Από

τη χρήση αυτή λείπει η δραματικότητα η οποία δίνει νόημα στην laquoεποχήraquo

Απουσιάζει το βίωμα και η εσωτερικότητά της με τη φιλολογία περί

laquoπνευματικών προβλημάτωνraquo να επισκιάζει καθοριστικά την παραδοχή

και αντιμετώπιση των πραγματικών προβλημάτων της τα οποία είναι

αναμφισβήτητα πιο laquoπολύπλοκαraquo από τα πρώτα44 Ειδικά η εποχή στην

οποία γράφτηκε το κείμενο (κατά την πρώτη περίοδο της Δικτατορίας

των Συνταγματαρχών) απαιτούσε μια πολύ πιο έμπρακτη συμμετοχή και

αντίδραση που θα καθόριζε αποφασιστικά την αξία και την αληθινή απο-

στολή της ποίησης Το τελευταίο ερώτημα της εγγραφής παραπέμπει


43 Το περιθώριο rsquo68-rsquo69 όπ σ 2444 Η διάκριση των δύο επιπέδων στα οποία μπορεί να σημασιολογηθεί η φράση laquoπο-

λυπλοκότητα της εποχήςraquo πραγματώνεται στην επιστολή με την οποία ο Αναγνωστάκηςκρίνει το δοκίμιο του B de Jouvenel laquoΤί εννοεί περιπλοκότητα των προβλημάτων ο συγ-γραφέας [hellip] Ας σημειωθεί ότι όταν ο Jouvenel μιλάει γενικά για πολυπλοκότητα πέφτειστο ίδιο σφάλμα που πέφτουν όλοι όσοι βλέπουν στατικά τα φαινόμενα μιας εποχής με-τάβασης συγχέοντας και ταυτίζοντας απrsquo τη μια μεριά την περιπλοκότητα που παρατη-ρείται στην επιστήμη λχ και που μοιραία θα αυξάνει τείνοντας ολοένα στη μεγαλύτερηεξειδίκευση και από την άλλη την περιπλοκότητα των κοινωνικών πολιτικών ή οικονομι-κών σχέσεων που διέπουν την εποχή μας Η δεύτερη αυτή περιπλοκότητα είναι μια ldquoψευ-δοπεριπλοκότηταrdquo που συντηρείται αναγκαστικά από τις συνθήκες της σημερινής ζωήςκαι της δεδομένης κοινωνικής διάρθρωσης και που στο μέλλον θα παραχωρήσει τη θέσητης σε μια ολοένα και πιο απλούστερη μορφή σχέσεων που δεν απαιτεί ειδικές γνώσειςούτε ιδιαίτερες ικανότητες από κάθε άνθρωποraquomiddot όπ (σημ 32) σ 79-80

σύμφωνα με τον Γ Δάλλα στην πρόσκληση ζυγίσματος του Καρυωτάκη

σε έναν άλλο ποιητή-εστέτ της εποχής εκείνης τον Μιλτιάδη Μαλακάση45

Η εξέταση των παραπάνω κριτικών ή ποιητικών κειμένων συμβάλλει

στην ευκρινέστερη κατανόηση επίσης των στίχων από το πέμπτο ποίημα

των Εποχών 2 το οποίο εξετάστηκε στην αρχή της παρούσας εργασίας

Πολλοί μας μίλησαν επίσης για την Ε π ο χ ή | Για των καιρών το βαρυσή-

μαντο Επιπλέον φωτίζει τους πρώτους στίχους ενός μεταγενέστερου ποι-

ήματος του laquoΌλα τα πρόσωπαhellipraquo Στο συγκεκριμένο ποίημα η φωνή του

άλλου αντικατοπτριζόμενη μέσα από την έκκληση του ποιητικού υποκει-

μένου για σιωπή αντιπροσωπεύει τον λόγο του νικητή46 που αδιαφορεί

πλήρως για την laquoΕποχήraquo και για όσους έζησαν σrsquo αυτήν και γράφει την

ιστορία λησμονώντας την αλήθεια και ανάγοντάς την έτσι στον χώρο της

φαντασίας

Όλα τα πρόσωπα της ιστορίας μας είνrsquo εντελώς φανταστικά

καμιά πλέον συσχέτιση με πρόσωπα υπάρξαντα

Ή και ακόμα υπαρκτά σε μια δεδομένη εποχή

Γιατί και η Εποχή δεν υπήρξε ndash μη μιλήσεις πια γιrsquo αυτήν

Με τα ίδια πάλι λόγια που δεν αλλοιώνονται από το χρόνο47

Στο ποίημα αυτό η χαρακτηριστική γραφή της λέξης laquoΕποχήraquo με κεφα-

λαίο αρχικό προσδίδει αυτόματα στην έννοια ιδιαίτερη σημασιολογική

φόρτιση Με τη διφωνική λειτουργία της και την προσχηματική άρνηση

της ύπαρξής της έχουμε την πλήρως ανατρεπτική χρήση της έννοιας

αυτής με τη φωνή του άλλου να κινείται προς διαφορετική κατεύθυνση


45 Δάλλας όπ σ 205 Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο νrsquo αναφερθεί ότι ο Δάλλαςπιθανότατα εκ παραδρομής αναφέρει ως τίτλο του σχετικού ποιήματος του ΚΓ Καρυω-τάκη το laquoΜικρή συμφωνία εις Α΄ μείζονraquo αντί του laquoΜικρή ασυμφωνία εις Α μείζονraquo Επίσηςθα πρέπει να σημειωθεί ότι οι όροι και τα κριτήρια της σύγκρισης σε κάθε περίπτωση είναιδιαφορετικά καθώς ο Καρυωτάκης απευθύνεται όπως ο ίδιος αναφέρει στον κοσμικόκύριο και όχι στον ποιητή Μαλακάση σατιρίζοντας αφενός τον καθωσπρεπισμό την κοι-νωνική σύμβαση και γενικά τη συμπεριφορά των ανθρώπων αριστοκρατικής καταγωγήςκαι όσων αξιολογούν τον άνθρωπο με κριτήρια επιφανειακά στηλιτεύοντας αφετέρου τημονόπλευρη ή υπερβολική εστίαση στη μορφική επιμέλεια των ποιημάτων η οποία συνο-δεύεται συνήθως με την κενότητα περιεχομένου και την παραμέληση της βαθύτερης ουσίαςτης ποίησης Αντιθέτως ο Αναγνωστάκης διακρίνει τους δύο τύπους ποιητή προβάλλον -τας το ζητούμενο της αληθινής αποστολής της ποίησης ειδικά σε συνθήκες ανελευθερίαςόπως στην περίοδο γραφής του Περιθωρίου rsquo68-rsquo69

46 Βλ Φραντζή όπ (σημ 5) σ 29747 Η συνέχεια 3 Τα ποιήματα όπ σ 155

από τη φωνή του ποιητικού υποκειμένου48 Η laquoΕποχήraquo αφορά εδώ στο

παρελθόν που για το ποιητικό υποκείμενο και τον συνομιλητή του Γιώργο

είναι η περίοδος της Γερμανικής Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου και

μπορεί να νοηθεί ως η αυτοβιογραφία τους (και συγκεκριμένα το στάδιο

της δύσκολης ενηλικίωσής τους)49 Γιrsquo αυτούς και για τους laquoοπωσδήποτε

επιζήσαντεςraquo η laquoΕποχήraquo όχι μόνο υπήρξε αλλά και σημάδεψε ανεξίτηλα

κάθε άλλη εποχή Η παραγραφή της παρrsquo όλα αυτά από τους επιγό-

νους50 οδηγεί στην απώθηση του λόγου και στην ποιητική της σιωπής51

Όπως δείχνει η παραβολή ποιημάτων και κριτικοθεωρητικών κειμέ-

νων η έννοια εποχή χρησιμοποιείται κυρίως λόγω της διφωνικής λειτουρ-

γίας της με διαφορετική κάθε φορά σημασιολογική φόρτιση η οποία

εξαρτάται από τη λειτουργία της μέσα στον λόγο του άλλου και από το

βαθμό και τον τρόπο διαλογοποίησής της52 Η μετασχηματιστική πορεία


48 Όπως επισημαίνει η Δώρα Μέντη Μεταπολεμική πολιτική ποίηση όπ (σημ 1) σ190 laquoμπροστά στην επίφαση των κοινωνικών σχέσεων και στην αλλοίωση των πραγμάτωνμιας ldquoδεδομένης εποχήςrdquo στο χρόνο ο ποιητής καταφεύγει στον κοχλία της ποιητικής Πίσωαπό την πρόφαση ότι τα πρόσωπα της ιστορίας μας είνrsquo εντελώς φανταστικά ο Μ Αναγνω-στάκης από την ειρωνική απόστασή του διαψεύδει τις συσχετίσεις με πρόσωπα υπάρξανταπου οι περιπέτειές τους απασχόλησαν την Ιστορία Με αυτό το τέχνασμα παραπλανά τουςαδόκιμους θεατές και ρίχνει κατά πρόσωπο τη μάσκα του στους μυημένουςraquo

49 Βλ Παν Μουλλάς laquoΤα του δράματος πρόσωπαraquo Τρία κείμενα για τον ΜανόληΑναγνωστάκη όπ (σημ 1) σ 20

50 Για τον όρο επίγονοι βλ Μέντη laquoΤο θεματικό μοτίβο του ldquoεπιζώντοςrdquo στην ποίησητου Μανόλη Αναγνωστάκηraquo όπ (σημ 1) σ 279-292

51 Ο Γιάννης Δάλλας laquoΗ ποιητική ldquoκοινήrdquo του Μανώλη Αναγνωστάκηraquo ΕυρυγώνιαΔοκίμια για την ποίηση και την πεζογραφία Αθήνα Νεφέλη 2000 σ 207 αναφέρει γιατους στίχους αυτούς laquoΜε κατάληξη την πλήρη αποδόμησή τους με μια σύμβαση γνωστήστους πεζογράφους αλλά που γιrsquo αυτόν τώρα σημαίνει την αποκαθήλωση των πάντων τουκοινωνικού τοπίου και του σκηνικού του Την αποκαθήλωση του κόσμου και το βούλιαγμαστη σιωπή των λέξεωνraquo

52 Σύμφωνα με τον Δημήτρη Αγγελάτο όπ (σημ 24) σ 162-163 και 169 συστατικόςπυρήνας του διαλόγου στη θεωρία του Μπαχτίν είναι η διαλογοποιημένη λέξη η laquoκατοικη-μένηraquo λέξη η λέξη που επαναδραστηριοποιεί κάθε φορά που εκφέρεται ένα ήδη υπάρχοναπό άλλες χρήσεις και διαλογοποιημένο (εξαιτίας ακριβώς αυτών των χρήσεων) σημασιο-λογικό και αξιολογικό φορτίο Η επικοινωνιακή πράξη η οποία εννοείται ως διάλογος μεταξύδύο τουλάχιστον όντων εν παρουσία δεν έχει αποκλειστικά ειρηνικό χαρακτήρα Περνώνταςστο έργο του Αναγνωστάκη άλλωστε ο Αγγελάτος έχει επισημάνει τη λειτουργία του δια-λόγου της laquoγυμνήςraquo λέξης με αυτό που μένει στο βάθος της Συγκεκριμένα αναφέρει ότι laquoηποιητική του Αναγνωστάκη κατευθύνεται από λέξεις που τελούν σταθερά υπό διαπραγμά-τευση από απλές κοινές λέξεις που αφήνουν ωστόσο το περιθώριο στους ενδιαφερόμενουςνα ldquoακούσουνrdquo τον καλά κρυμμένο λόγο τουςraquomiddot Δημήτρης Αγγελάτος laquoΟι τίτλοι των ldquoπε-ριεχομένωνrdquo και το ldquoκαινούργιο ποίημαrdquo Όψεις της ποιητικής του Μανόλη Αναγνωστάκηraquoπερ Ο Πολίτης Δεκαπενθήμερος τχ 32 (21 Φεβρ 1997) 35-38

σημασιολόγησής της (η οποία αφορά το ιδιαίτερο αξιακό βάρος που η

λέξη αποκτά σε κάθε περίπτωση) ακολουθεί την ανάλογη πορεία της ποίη -

σης και ποιητικής του Αναγνωστάκη προς τη σιωπή Στα laquoπρώιμαraquo κεί-

μενά του η λέξη αναφέρεται από τη μια πλευρά στο απώτερο παρελθόν

το οποίο το ποιητικό υποκείμενο ή ο ομιλητής δεν έχει βιώσει αλλά το

αντιμετωπίζει με σεβασμό και νοσταλγία ενώ από την άλλη αναφέρεται

στο εγγύτερο παρελθόν που ταυτίζεται με την περίοδο νεότητάς του (Κα-

τοχή Αντίσταση Εμφύλιος) Για την εποχή αυτή προβάλλεται αδήριτα η

ανάγκη αντικειμενικής και νηφάλιας καταγραφής της ιστορίας της από

τα μέλη της γενιάς του τα οποία την έχουν βιώσει Στο εγχείρημα αυτό

εμπόδιο στέκει από τη μια η μυθοποιητική και θεματογραφική παρου-

σίασή της στην τρέχουσα λογοτεχνική παραγωγή και η απουσία ισχυρού

κριτικού λόγου που να προέρχεται από την ίδια τη μεταπολεμική γενιά

και από την άλλη η προσχηματική χρησιμοποίησή της ή η αγνόησή της

από τους επιγόνους

Στο ωριμότερο έργο του Αναγνωστάκη η εποχή ταυτίζεται κυρίως με

το παρόν στο οποίο επικρατεί η αλλοτρίωση η υποκρισία η ισοπέδωση

και η λησμονιά του παρελθόντος με άλλα λόγια η laquoάρνησηraquo της εποχής

Έχοντας λοιπόν εν μέρει ουδέτερο σημασιολογικό βάρος στην πρώιμη ποί-

ηση του Αναγνωστάκη και διπλό διφωνικό περιεχόμενο στη συνέχεια η

λέξη εποχή διαθλώμενη μέσα από το κριτικό έργο επιστρέφει μετασχη-

ματιζόμενη και τροφοδοτούμενη από τις σημασίες με τις οποίες χρησιμο-

ποιείται σε αυτό και μέσα από μια διαλογική συνθετική διαδικασία στην

ποίηση όπου αποκτά ιδιαίτερο εννοιολογικό και αξιακό φορτίο Δεν δη-

λώνει πια απλώς μια χρονική περίοδο παρελθοντική ή παροντική αλλά

σημαίνει την ιδιαίτερη φυσιογνωμία την οποία προσδίδουν σε αυτήν η κα-

θημερινή της δραματικότητα η εσωτερικότητα και η βιωματική σχέση

του ατόμου με αυτήν

Η ποιητική και πολιτική ηθική του Αναγνωστάκη επιβάλλει την από-

λυτη επίγνωση του βαθύτερου νοήματος της εποχής τον σεβασμό προς

αυτήν και το χρέος τής όσο το δυνατόν αντικειμενικότερης και ουσιαστι-

κότερης αναπαράστασής της Η στάση που προκρίνεται τώρα είναι η

σιωπή όσο κι αν αυτή αναβάλλεται διαρκώς53 ή τουλάχιστον η αντίσταση


53 Η Δώρα Μέντη Πρόσωπα και προσωπεία όπ (σημ 1) σ 198-199 αναφέρει σχε-τικά με τους μεταπολεμικούς ποιητές laquoΈχει προηγηθεί οπωσδήποτε η ολοκλήρωση τουβιωματικού κύκλου της Εποχής η οποία συμπίπτει με τη λογική αποτίμηση του μύθου καιτον ψύχραιμο απολογισμό [hellip] Ακόμα και στη φάση αυτή οι επιζώντες μεταπολεμικοί

στην απλουστευτική και μυθοποιητική προβολή της ιστορίας της Χαρα-

κτηριστική προς αυτή την κατεύθυνση είναι η δήλωση του ποιητή σε συ-

νέντευξη που είχε παραχωρήσει στον Βασίλη Καλαμαρά το φθινόπωρο

του 1992 δημοσιευμένη στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία laquoΔεν είμαι ποιη-

τής πνοής είμαι ποιητής μιας εποχής Η εποχή αυτή τελείωσε οριστικάraquo54


ποιη τές δεν λύνουν τους αρχετυπικούς δεσμούς τους με την Εποχή καθώς αυτή αποτελείτη μήτρα μέσα στην οποία βλάστησε η ποίησή τους έχουν όμως πλέον την επίγνωση γιατον παρακμιακό χαρακτήρα των ετεροχρονισμένων τους εμμονών Συνειδητά επανέρχονταιή σκόπιμα καταφεύγουν σε αυτήν προκειμένου να αναδείξουν τις ρίζες τους αλλά και τιςσυνθήκες κάτω από τις οποίες άλλοι ξεριζώθηκαν και άλλοι επέζησαν πληρώνοντας το τί-μημα της μεταφύτευσής τους σε άλλες άξενες ή αλλοιωμένες εποχές Ταυτόχρονα διαφαί-νεται η τάση να παραλείπεται ή να απουσιάζει επιμελώς η άμεση αναφορά στο τραυματικόπροσωπικό βίωμα του επιζώντος το οποίο δικαιολογημένα θεωρείται πια εκτός εποχήςraquo

54 Βασίλης Καλαμαράς laquoΜανόλης Αναγνωστάκης Μιλάνε για ήθος οι ανήθικοι Βα-ρέθηκαraquo εφ Ελευθεροτυπία 1111992

Αλέξης Πολίτης Μια υποσημείωση για τον Θεόδωρο Ντόρρο 255

Peter Mackridge Λεπτομέρειες στην Αφρική και στην ΚύπροΠραγματολογικά σχόλια σε δυο ποιήματα του Σεφέρη 257

Μελανοδοχείο

Γιάννης Παπαθεοδώρου Πλανόδιος πωλητής αλλοτινών πραγμάτωνΈλλη Φιλοκύπρου ΈνοχοςμιαςμεγάληςαθωότηταςΗποιητικήπεριπέτειατουΤάσουΛειβαδίτη Αθήνα Νεφέλη 2013 380 σελ 269

Πίνακες

Χρυσούλα Ηλιάδου Το αλεξανδρινό περιοδικό Αργώ (1923-1927) 273

Μαρία Σακελλαρίου Ευρετήρια του περιοδικού Κονδυλοφόρος

τόμοι 1-10 (2002-2011) 00

















































































































































































































































































































































































































































































































































































































φαντασίας




























































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































φαντασίας







































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































φαντασίας













































































































































































































































































































































































































































































































































































































































φαντασίας



















































































































































































































































































































































































































































































































































































































φαντασίας






























































































































































































































































































































































































































































































































































































φαντασίας




































































































































































































































































































































































































































































































































































φαντασίας

































































































































































































































































































































































































































































































































φαντασίας










































































































































































































































































































































































































































































































φαντασίας















































































































































































































































































































































































































































































φαντασίας











































































































































































































































































































































































































































φαντασίας








































































































































































































































































































































































































φαντασίας





































































































































































































































































































































































φαντασίας















































































































































































































































































































































φαντασίας


























































































































































































































































































































φαντασίας























































































































































































































































































φαντασίας



















































































































































































































































φαντασίας














































































































































































































φαντασίας











































































































































































φαντασίας







































































































































φαντασίας



















































































































φαντασίας
























































































φαντασίας





























































































































































































Documents

Ο διάλογος ποίησης και κριτικής στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη. Η λέξη \"εποχή\"