ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Εργασία στο μάθημα: «Ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα».

Τίτλος εργασίας: «H πρώιμη ελληνική μάχη, οισκοτεινοί αιώνες»

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: κ. Καλομοίρα Ματαράγκα

Φοιτητής: Μαλαμής Βασίλειος

Αριθμός μητρώου:I2010086

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

Κεφάλαιο 1

Ο πόλεμος στη ζωή και την ιδεολογία των ΑρχαίωνΕλλήνων

1.1 Η ελληνική πολεμική παράδοση1.2 Οικονομικά-κοινωνικά αίτια και πολεμική ιδεολογία

στην αρχαιότητα1.3 Η σημασία του πολέμου στην Αρχαία Ελλάδα

Κεφάλαιο 2

Ο Ομηρικός κόσμος και ο πόλεμος

2.1 Όμηρος και Μυκήνες,

2.2. Οι σκοτεινοί αιώνες

2.3.Ο Μυκηναϊκός οπλισμός

2.4. Η Ομηρική μάχη

Κεφάλαιο 3

Η Ομηρική περιγραφή της πρώτης συλλογικής μάχης.

3.1 Το αγωνιστικό-ηρωικό πνεύμα της Ομηρικής μάχηςκαι τα πολεμικά έθιμα των Ελλήνων.

3.2 Η θέση και η τυπολογία των πολεμικών λόγων μέσαστο πλαίσιο της Ομηρικής μάχης.

Συμπεράσματα

Βιβλιογραφία

Εισαγωγή

«Πόλεμος πατήρ πάντων» είπε ο φιλόσοφος Ηράκλειτος στο μισό του6ου π.Χ. αναφερόμενος στην αέναη κίνηση της ύλης και τη μετατροπή τηςσε ενέργεια μέσω ασταμάτητων συγκρούσεων. Οι περισσότεροι Έλληνεςσυμφωνούσαν ότι οι μάχες ,η φιλοσοφία, η λογοτεχνία, η αρχιτεκτονική,η αγγειογραφία αποκάλυπταν καλυτέρα τις αρετές, τη δειλία, τηνεπιδεξιότητα ή την αδεξιότητα, τον πολιτισμό ή τη βαρβαρότητα.

Στην ιστορία των λαών της γης υπήρξαν πράγματι μορφέςκοινωνικής οργάνωσης που δεν γνώρισαν τον πόλεμο, και πάντα ελπίζουμεότι θα υπάρξει κάποτε μια εποχή χωρίς πολέμους, έστω και αν τώρα ηελπίδα μας αυτή διαρκώς διαψεύδεται. Ο πόλεμος αποτελεί τηνκαθημερινότητα. Οι ημέρες της ειρήνης εναλλάσσονται με εκείνες τουπολέμου, η συνεχής ειρήνη ανήκει στην ουτοπία. Τι είναι όμως τελικά οπόλεμος; Ένα κατ' εξοχήν απάνθρωπο φαινόμενο; Μια κορυφαία στιγμήαγώνος; Ένα ανθρωπολογικό φαινόμενο συνδεόμενο με το ανθρώπινοορμέμφυτο της βίας, ή ένας ιστορικά προσδιορισμένος θεσμός;

Ο ελληνικός πολιτισμός1 είναι στενά-ιστορικά, ιδεολογικά καιπρακτικά συνδεδεμένος με τον πόλεμο. Η ιδέα του πολέμου προσδιορίζεισε μεγάλο βαθμό την αρχαία αντίληψη του κόσμου, όπως αυτή διακρίνεταιστη θρησκεία, τη φιλοσοφία και την τέχνη και καθορίζει μερικές από

1 Σελ.25 από Στάινχαουερ «ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα», εκδόσεις Παπαδήμας,Αθήνα Δεκέμβριος 2005.

τις σημαντικότερες πτυχές του βίου, όπως και γενικά τηςκαθημερινότητας του αρχαίου Έλληνα.

.Η μελέτη του αιώνιου αυτού προβλήματος είναι βεβαίως πέρααπό τα όρια της παρούσης εργασίας, ωστόσο η ιστορική προσέγγιση τουπολέμου στην Ομηρική εποχή, μια εποχή θεμελιώδους σημασίας για τηδημιουργία του σύγχρονου κόσμου, είναι προφανές ότι μπορεί νασυμβάλει σημαντικά στην κατανόησή του. Η κεντρική θέση του φαινομένουτου πολέμου στις σχέσεις ανάμεσα στις αρχαίες ελληνικές πόλεις, όπωςκαι στην καθημερινή ζωή και σκέψη των Ελλήνων, τον καθιστούν έναδομικό στοιχείο της αρχαίας ιστορίας και της αρχαίας σκέψης.

Η μελέτη των πολύπλοκων θεσμικών και τεχνικών πλευρών τουαποτελεί μια από τις βασικές προϋποθέσεις για την κατανόηση τηςαρχαίας ιστορίας και του αρχαίου βίου γενικότερα. Στα κεφάλαια τηςπαρούσης εργασίας, εξετάζεται η ιδεολογική και η τεχνική πλευρά τουΟμηρικού πολέμου, ενώ σε μικρότερο βαθμό θίγονται οι υπόλοιπες όψειςτου, πολιτική, κοινωνική και οικονομική.. Βασική επιδίωξη ήταν ναγίνει κατανοητή ένα μέρος της αρχαίας ιστορίας, μέσα από τη γνώσηαυτού που στην καθορισμένη στιγμή ήταν εφικτό ή αναγκαίο, φωτίζονταςσυγχρόνως τη σκοτεινή πλευρά μιας από τις πιο γόνιμες στιγμές τηςανθρωπότητας, όταν ο πόλεμος αποκτά ιδιαίτερη σημασία,τελειοποιούνται οι πολεμικές τεχνικές και διαπιστώνονται οι κανόνες,που θα επιτρέψουν τη μετουσίωση του φαινομένου αυτού τηςθεσμοθετημένης βίας σ' έναν κώδικα επικοινωνίας.

Κεφάλαιο 1

Ο πόλεμος στη ζωή και την ιδεολογία των ΑρχαίωνΕλλήνων.

1.1 Η ελληνική πολεμική παράδοση.

Η ίδια η προϊστορία των Ελλήνων, είναι αυτή ενός λαούεισβολέων, ιδρυτή μιας σειράς από πολεμικά βασίλεια, ηανάμνηση των οποίων διατηρείται στα ερείπια των Μυκηνών καιτης Τίρυνθας και στην αριστοκρατική κοινωνία και ηθική τηςΙλιάδος.

Οι ίδιοι οι έλληνες θεοί2 αρέσκονται στον πόλεμο. Ο ΤρωϊκόςΠόλεμος δεν είναι παρά το πολεμικό παιχνίδι τους. Πολλοί, ανόχι όλοι, παρίστανται ένοπλοι, όπως εκτός του Άρη, οΑπόλλωνας, η Αθηνά και η Αφροδίτη. Η ομηρική ιδεολογίαπροσδιορίζει το αγωνιστικό πνεύμα της πόλης και την αντίληψητης μάχης στον Αισχύλο όπως και στις γιγάντιες μυθολογικέςμεταφορές των αρχαϊκών υστεροαρχαϊκών αετωμάτων της Ακρόπολης,των Δελφών, της Ολυμπίας και της Αίγινας. Αντίστοιχα ο τύποςτου αθλητή και του οπλίτη αποτελεί το πλαστικό πρότυπο τηςμορφής του νεανικού ή του ανδρικού σώματος, ανεξάρτητα ανπρόκειται για κάποιο θεό, ήρωα ή θνητό.

Για τον ίδιο λόγο είναι οι παραστάσεις και τα μοτίβα τηςμάχης και του αθλητικού αγώνα που προσφέρουν στη σύγχρονηπλαστική το σύνολο των μοτίβων της κίνησης, όπως της ορμής τουεπιτιθέμενου, της αστάθειας του τραυματισμένου ή της απόλυταπαθητικής στάσης του πεσόντος.

Στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου, μια φιλοσοφία πολεμιστών, οπόλεμος αναγνωρίζεται ως η αρχή που διέπει τα ανθρώπινα και ταθεϊκά πράγματα. Ο πόλεμος αποτελεί συνεπώς την καθημερινότητα,οι μέρες της ειρήνης εναλλάσσονται με εκείνες του πολέμου, ησυνεχής ειρήνη ανήκει στην ουτοπία, στην εποχή του Κρόνου.

Η πολεμική λειτουργία έχει αναγνωρισθεί ως μια, κατάιεραρχική σειρά η δεύτερη, μεταξύ της πολιτικής εξουσίας καιτης παραγωγής, από τις τρείς βασικές λειτουργίες τηςιδεολογίας των ινδοευρωπαϊκών λαών. Η πολεμική λειτουργία καιιδεολογία αποτελούν κύριο χαρακτηριστικό της ηθικής τηςαριστοκρατικής και της διαδόχου άρχουσας τάξης. Ο πόλεμος καιστα Ομηρικά έπη αλλά και αργότερα, στη πόλη-κράτος, θεωρείταιως αγωγή στην αρετή, στην κοινωνική αλληλεγγύη, στην ανδρείακαι στην αυτοθυσία. Η εξιδανίκευση του θανάτου εν πολέμω,2 Σελ.25 από Στάϊνχαουερ «ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα», εκδόσεις Παπαδήμας,Αθήνα Δεκέμβριος 2005.

αποτελεί την εξιδανίκευση του ατόμου αλλά και της ίδιας τηςπόλης.

Ο Πλάτων στην Πολιτεία του και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικάτου αναφέρουν ότι πριν μπορέσει ο άνθρωπος να σκεφτεί, ναδιαλογιστεί, να μορφωθεί και να συζητήσει, πρέπει πρώτα ναυπολογίσει πώς θα τραφεί και πως θα πολεμήσει. Ο ελληνικόςτρόπος πολέμου βασίζεται σε αξίες που προέρχονται από τιςευρύτερες πολιτιστικές, πολιτικές και οικονομικές πρακτικέςτης πόλης-κράτους.

Οι ελληνικοί πόλεμοι είναι προέκταση της ελληνικήςκοινωνίας, όπως ακριβώς η φιλοσοφία, η δημοκρατία, η ατομικήελευθερία, η εθνικότητα και η ελεύθερη έκφραση είναι αξίες πουδεν βρίσκονται πουθενά αλλού στη Μεσόγειο. Αυτά ακριβώς ταστοιχεία, τα έθιμα και οι πεποιθήσεις και τα χαρακτηριστικάτης ελληνικής κοινωνίας που είναι μοναδικά στην ελληνική καιστη μεταγενέστερη ευρωπαϊκή παράδοση και παραμένουν σταθεράστη ζωή των αρχαίων Ελλήνων.

1.2. Οικονομικά-κοινωνικά αίτια και πολεμικήιδεολογία στην αρχαιότητα

Υπάρχει, ως προς τα αίτια του πολέμου, σοβαρή διάστασηαπόψεων ανάμεσα στους φιλοσόφους και στους αρχαίουςιστορικούς. Στο βαθμό που οι ιστορικοί περιορίζονται στηναναζήτηση των αιτίων (των εκάστοτε συγκεκριμένων) πολέμων,αυτά είναι πολιτικά ή ψυχολογικά.Για τους φιλοσόφους, η αιτία του πολέμου είναι

οικονομική, αποτελεί δηλαδή δομικό στοιχείο της αρχαίαςκοινωνίας. Πολλοί ασχολήθηκαν προκειμένου να βρουν τιςαιτίες από τις οποίες δημιουργούνται οι πόλεμοι. Ο Πλάτωνκαι ο Αριστοτέλης βρίσκουν αιτίες οικονομικής φύσεως στηνεπιθυμία του ανθρώπου να κατέχει περισσότερα. Βέβαιαυπήρχαν και άλλες αιτίες πολιτικές, θρησκευτικές,ιδεολογικές. Οι ελληνικές πόλεις είναι πολύ μικρέςαγροτικές και κτηνοτροφικές ενότητες, χωρίς αυτάρκεια, τόσοστριμωγμένες στα στενά σύνορά τους, ώστε να μη μπορούν ναζήσουν χωρίς προστριβές μεταξύ τους.

Η φυσιολογική αύξηση του πληθυσμού3 ήταν φυσικό ναανατρέψει σύντομα την εύθραυστη οικονομική ισορροπία τηςπόλης. Η αποκατάστασή της απαιτούσε την άμεση απόκτησηπλούτου ή την παραπέρα αύξηση της αγροτικής παραγωγής. Ητελευταία ωστόσο εξαρτιόταν από την αύξηση τηςκαλλιεργούμενης γης ή της παραγωγικότητας, δηλαδή από τηναύξηση του ποσού ανθρώπινης ενέργειας που χρησιμοποιούνταναποκλειστικά στην καλλιέργεια της γης, χωρίς όμως ναμοιράζεται το προϊόν της. Σε κάθε περίπτωση τη λύσηπροσέφερε μόνο ο πόλεμος, το μοναδικό μέσο πλουτισμού καιπροσωρινής αποκαταστάσεως της ισορροπίας, με την βίαιηαπόκτηση είτε αγαθών (π.χ. κοπαδιών) με λεηλασία, είτε τωνμέσων παραγωγής, δηλαδή γης και εργατικής δύναμης( δούλων). Αυτές υπήρξαν και οι αρχαιότατες αιτίες πολέμων: η αρπαγή

βοδιών είναι κλασσικό θέμα της μυθολογίας ( Όμηρος, Ιλιάδα,Λ 668-691). Η επέκταση σε βάρος άλλων κοινοτήτων πήρε απότον 80 αιώνα αλλά και νωρίτερα, είτε τη μορφή κατακτητικώνπολέμων είτε της μεταναστεύσεως είτε του αποικισμού.Ο πόλεμος όμως εξετάζονταν από τους αρχαίους Έλληνες και

από την ηθική πλευρά , γι αυτό είχαν καθοριστεί κανόνεςσχετικά με την διεξαγωγή του , τους οποίους όφειλαν όλοι νατους σέβονται. Έτσι ο εμφύλιος πόλεμος θεωρούντανατιμωτικός, ενώ ο πόλεμος εναντίον των βαρβάρων ήτανδίκαιος. . Για να είναι ένας πόλεμος δίκαιος θα έπρεπε η κήρυξη του

να στηρίζονταν σε αιτίες που να τεκμηριώνουν τηναναγκαιότητά του. Πράγματι διαπιστώνουμε ότι οι αρχαίοιΈλληνες είχαν φαντασία και τις αιτίες τις έβρισκανχρησιμοποιώντας μέσα όπως απειλές, ασέβεια, προσβολές πουγίνονταν σε βάρος τους . Επίσης, συνδύαζαν και την θεϊκήυποστήριξη αφού είχαν αδικηθεί..Ο πόλεμος ήταν η μοναδική δραστηριότητα στην οποία

αποκλειόταν η απασχόληση δούλων, αυτό εξηγεί γιατί οπόλεμος αποτέλεσε τον κατεξοχήν χώρο ανάπτυξης τηςτεχνολογίας στην αρχαιότητα.

3 Σελ.29-31 από Στάϊνχαουερ «ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα», εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα Δεκέμβριος 2005

Τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα της κοινότητας πουο πόλεμος δεν μπορεί πλέον να λύσει, δεν παύουν νασυντηρούν μια πολεμική ψυχολογία. Οι αφορμές δεν λείπουν:συνοριακές διαφορές, παραδοσιακές έριδες που συνεπάγονταιτη μείωση της μιας ή της άλλης κοινότητας, ή άλλες πουπροκύπτουν από καθημερινές προστριβές, όπως η διαχείρισητων κοινών ιερών, οι δρόμοι των κοπαδιών, κλοπές ήαπαγωγές.Αυτό έχει ως συνέπεια τη δημιουργία μιας πολεμικής

ιδεολογίας. Για την ελληνική σκέψη ο πόλεμος δεν γίνεταισυνεπώς αποδεκτός απλά και μοιρολατρικά ως βίωμα, ως μέροςτης ανθρώπινης μοίρας. Αντίθετα, γενική είναι η αναγνώρισητης αναγκαιότητάς του ως προϋπόθεσης της ελεύθερης ύπαρξηςτου ανθρώπου. Για τους φιλοσόφους, τον Ηράκλειτο, όπως καιτον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη είναι ο πόλεμος και όχι τοκοινωνικό συμβόλαιο που δημιούργησε τις σχέσεις κυριαρχίας( ελευθερίας) ή υποταγής, στις οποίες θεμελιώνεται ηανθρώπινη κοινωνία.Η κυριαρχία της πολεμικής ιδεολογίας είναι εμφανής σε

όλους τους τομείς του αρχαίου βίου. Ο σκοπός τηςγυμναστικής αγωγής, που αποτελεί τη βάση της αγωγής και τοεπίκεντρο της κοινωνικής ζωής, είναι ουσιαστικά ηπροετοιμασία στον πόλεμο ( και αυτό όχι μόνο για τηνΣπάρτη).Το σημαντικότερο είναι ο ρόλος του πολέμου στη διαμόρφωση

του πίνακα των ηθικών αξιών. Στον πόλεμο επιβεβαιώνεται ηελευθερία και η ύπαρξη της πόλεως, συνεπώς προσφέρει και τοηθικό κριτήριο, που εν προκειμένω είναι η ανδρεία, για τηνηθική και κοινωνική αξιολόγηση του ατόμου.Δεν είναι περίεργο κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις, ότι ο

πολεμικός λόγος τείνει να επιδράσει στον πολιτικό, στοναγωνιστικό, ακόμα και στον ερωτικό λόγο, ο οποίος διέπεταισε μεγάλο βαθμό από την πολεμική ορολογία..

1.3 Η σημασία του πολέμου στην Αρχαία Ελλάδα

Η λέξη Πόλεμος έχει τη ρίζα του από το ρήμα πελεμίζω καιείναι η ύστατη επιλογή για την επίλυση διαφορών που έχουνοδηγηθεί σε αδιέξοδο. Σύσπαση βίαιη και απότομη για τηναποκατάσταση της απρόσκοπτης ροής και αρμονίας σε κάθε τι. Οπόλεμος μπορεί ως εκ τούτου να είναι μόνο αμυντικός και δενυφίσταται ως επεκτατικός.

Ο πόλεμος που δεν εξυπηρετεί τους ανωτέρω σκοπούς είναιαπλά έγκλημα και δυσαρμονία. Μια κοινωνική αλλά συχνά καισωματική αρρώστια. Είναι μια κίνηση και ένα μέσο για τηναποκατάσταση της ομαλής ροής σε κάθε τι. Για την αποκατάστασητης αρμονίας και της ισορροπίας στις σχέσεις μεταξύ κρατών,κοινωνικών ομάδων και ανθρώπων μεταξύ τους.

Ο πόλεμος για να είναι πιστός στην σημασία που είχε η λέξητην στιγμή της δημιουργίας της, χρειάζεται να υπηρετεί τονΦυσικό Νόμο (Ήθος). Για αυτό, αν και Θεός του Πολέμου είναι οΆρης (από το άριστος), οι Έλληνες επικαλούνται στην μάχη τηνΘεά Αθηνά, την Παλλάδα, για να καθοδηγείται ο αγώνας τους απότην Φρόνηση και την Σοφία που θα τους επιτρέψει νααναγνωρίσουν τα όριά αυτού του αγώνα και να μην υπερβούν τομέτρο.

Οι πόλεμοι ήταν πολύ κοινοί στην αρχαία Ελλάδα. Οι Έλληνεςζούσαν σε μικρές πόλεις-κράτη , με όχι περισσότερους απόπερίπου 100.000 κατοίκους σε κάθε περιοχή . Αυτές οι πόλεις-κράτη - Αθήνα , Σπάρτη, Κόρινθος , Θήβα κ.α. - πολεμούσανπάντα η μία την άλλη για τα σύνορά τους. Συχνά σε περιόδουςπολέμου θα σύναπταν μεταξύ τους συμμαχίες για νααντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά τους κοινούς εχθρούς τους.Μερικές φορές ξένες φυλές θα εισέβαλαν στην Ελλάδα, και στησυνέχεια αναπόφευκτα θα πραγματοποιούνταν πόλεμοι για τηνυπεράσπιση των πόλεων – κρατών από τους εισβολείς. Πρόσθεταπολλές ήταν κι οι φορές όπου οι Έλληνες εισέβαλαν καιλεηλατούσαν ξένες χώρες για επεκτατικούς κυρίως λόγους .

Η κατάρρευση του Μυκηναϊκού πολιτισμού άνοιξε για τουςΈλληνες την περίοδο η οποία ονομάστηκε ελληνικός μεσαίωνας(Σκοτεινοί χρόνοι). Χαρακτηριστικό της εποχής εκείνης υπήρξε ηπολιτιστική και τεχνολογική οπισθοδρόμηση και η διάσπαση τουενιαίου μυκηναϊκού χώρου στο Αιγαίο σε πολυάριθμες μικρέςκοινότητες οι οποίες διατηρούσαν περιορισμένες επαφές μεταξύ

τους. Ο ελληνικός μεσαίωνας ήταν ιδιαίτερα ταραγμένος και οιμικροί οικισμοί ερχόταν συχνά σε σύγκρουση . Κάθε νόμισμα όμωςέχει δυο όψεις. Τότε τέθηκαν οι βάσεις για την ανάπτυξη τωναντιλήψεων οι οποίες διαμόρφωσαν το μεγαλείο του κλασικούπολιτισμού.

Κεφάλαιο 2

Ο Ομηρικός κόσμος και ο πόλεμος

2.1 Όμηρος και Μυκήνες.

Με ποιο τρόπο θα μπορούσε ο ιστορικός να χρησιμοποιήσειτο έργο του Ομήρου ως ιστορική πηγή και να βγάλεισυμπεράσματα; Το θέμα4 έχει συζητηθεί πολύ και αποτελεί μια απότις πλευρές του περίφημου Ομηρικού ζητήματος. Μερικοίυποστηρίζουν ότι τέτοιο ζήτημα δεν υφίσταται, αφού ένα έργοτέχνης έχει τη δική του υπόσταση και δεν αντικατοπτρίζεικάποια πραγματικότητα. Πράγματι, οι διαμάχες σε αυτό το ζήτημακάθε άλλο παρά αντικρούουν αυτή τη γνώμη, αντίθετα τηνενισχύουν. Τα στοιχεία που έχουμε για τον τρόπο διεξαγωγής τουπολέμου είναι από τα Ομηρικά έπη, στο βαθμό που αυτά μπορούννα χρησιμοποιηθούν ως ιστορικές πηγές.

Τα Ομηρικά5 έπη διατήρησαν και διέδωσαν τις αναμνήσεις απότο ηρωικό μυκηναϊκό παρελθόν στον μετέπειτα ελληνικό κόσμο,περιγράφοντας πόλεις λαμπρές, οι οποίες από χρόνια είχανσωριαστεί σε ερείπια και βασιλείς ισχυρούς, που διαφέντευανπλούσια βασίλεια, των οποίων η κύρια ασχολία ήταν ο πόλεμος.Τα Ομηρικά έπη άρχισαν να διαδίδονται και να γίνονται γνωστά

4 Σελ. 21 από Claude Mosse, «Η Αρχαϊκή Ελλάδα» εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2001.5 Σελ. 30, από Ευγένειος Αρ. Γιαρένης, ¨Οι Έλληνες και ο πόλεμος¨, εκδόσεις Ενάλιος, Αθήνα 2012

λίγα χρόνια μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών κέντρων, οπότεκαι τα δείγματα από τον υπέροχο αυτόν πολιτισμό ήταν ακόμηορατά στον δημιουργό ή στους δημιουργούς των ποιημάτων. Δενμπορεί να εξηγηθεί αλλιώς η αναφορά σε τακτικές μάχης, σεχρηστικά αντικείμενα ή σε είδη οπλισμού, τα οποία μετά τηνπαρακμή των Μυκηναίων έπαψαν να υφίστανται, όπως γιαπαράδειγμα, το μεγάλο δόρυ του Αχιλλέα ή το οδοντόφρακτοκράνος από χαυλιόδοντες άγριου χοίρου, το οποίο δάνεισε οΜηριόνης στον Οδυσσέα, ή ακόμη, η πυργοειδής, δερμάτινη μεχάλκινη επένδυση, ολόσωμη, ασπίδα του Αίαντα.

Ο Τρωϊκός πόλεμος εντάσσεται στο πλαίσιο της επεκτατικήςπολιτικής των Μυκηναίων, ιδιαίτερα στην εποχή της ακμής τους.Μερικοί τον θεωρούν πόλεμο ιμπεριαλιστικό, με τον οποίο οιΈλληνες επεδίωξαν τον έλεγχο των Στενών6.

Θα πρέπει να παρατηρηθεί, ειδικά σε σχέση με τον οπλισμό,πως οτιδήποτε έχει σχέση με τα όπλα και τον πόλεμο, επέζησεγια πάρα πολύ καιρό μέσα από την παράδοση, αφού αποτελούσε τηνουσία της ηρωϊκής ζωής και του μαχητικού-αγωνιστικούπνεύματος, το οποίο χαρακτήριζε τους Μυκηναίους και τουςαπογόνους τους, τους Έλληνες των Σκοτεινών και Αρχαϊκώναργότερα χρόνων. Ακόμα και ερευνητές7, οι οποίοι πίστευαν ότιτα έπη αποδίδουν ένα μυθικό, κατά βάση και συνακόλουθα όχιιστορικό, πλαίσιο μέσα στο οποίο οι ήρωες τους κινούνταν,αποδέχονταν ότι ως προς τον οπλισμό οι ομηρικές περιγραφέςπροσεγγίζουν την ιστορική αλήθεια. Η ανακάλυψη όπλων,πανοπλιών ή άλλων χρηστικών αντικειμένων στα αρχαιολογικάευρήματα (κυρίως στους μυκηναϊκούς τάφους), έδωσε τηδυνατότητα να εκτιμηθούν οι ομηρικές περιγραφές για τηναξιοπιστία και το βαθμό ακριβείας της πρωτότυπης παρατηρήσεωςτου ποιητή, της παρατηρήσεως δηλαδή η οποία αποτέλεσε τηντελευταία πηγή της ποιητικής περιγραφής.

2.2 .Οι σκοτεινοί αιώνες

6 Σελ.35 από Claude Mosse, «Η Αρχαϊκή Ελλάδα» εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 20017 Σελ. 93-123 από Kirk G.S., Ο Πόλεμος και ο Πολεμιστής εις τα Ομηρικά Έπη, Συμπληρωματικαί εκδόσεις, Αθήνα 1981.

Ανάμεσα8 στην πολυτέλεια και το μεγαλείο του μυκηναϊκούπολιτισμού από τη μια, και τη λάμψη του αρχαϊκού και κλασσικούελληνισμού από την άλλη, υπάρχει μια περίοδος, που οιΑγγλοσάξωνες αποκαλούν «the dark ages». Είναι μια εποχήσκοτεινή, εξαιτίας της έλλειψης γραπτών πηγών και έλλειψηςπληροφοριών για όσα διαδραματίστηκαν τότε στον χώρο τουΑιγαίου. Επιπλέον είναι φανερό ότι δεν ήταν μια εποχήιδιαίτερα ευχάριστη, αφού αποτέλεσε περίοδο πενίας καικαλλιτεχνικής παρακμής.

Σήμερα, χάρη κυρίως στις πρόσφατες εργασίες τωναρχαιολόγων, προσπαθούμε να χρωματίσουμε κάπως αυτή τη γενικήδιαπίστωση διαιρώντας τους σκοτεινούς χρόνους σε πολλέςεπιμέρους περιόδους: η πρώτη φθάνει ως τα μέσα του 11ου αιώνακαι χαρακτηρίζεται από μια γρήγορη και σκληρή υλικήυποβάθμιση, μια ταχεία μείωση του πληθυσμού, καθώς και από τηνεμφάνιση μεταναστευτικών ρευμάτων που θα αλλάξουν τηφυσιογνωμία του αιγιακού κόσμου.

Σε αυτή την περίοδο η γραφή εξαφανίζεται και η κεραμικήγρήγορα παρακμάζει, έστω και αν διατηρείται για λίγο ημυκηναϊκή τεχνοτροπία. Οι τάφοι περιέχουν λίγα και πενιχράκτερίσματα, ενώ δεν βρίσκουμε πια αντικείμενα εισαγόμενα, σαννα έχει διακοπεί κάθε επικοινωνία ανάμεσα στις διάφορεςκοινότητες. Περί τα μέσα του 11ου αιώνα αρχίζει μια νέαπερίοδος. Σε εκείνη την εποχή πρέπει να τοποθετηθεί η άφιξητων Δωριέων στην Πελοπόννησο και η εγκατάσταση των Ελλήνων τηςηπειρωτικής χώρας σε μικρές κοινότητες στα δυτικά παράλια τηςΜικράς Ασίας.

Είναι η εποχή που κυριαρχεί ο σίδηρος . Το πέρασμα απότον ορείχαλκο στον σίδηρο δεν έγινε παντού την ίδια ακριβώςεποχή. Είναι φανερό ότι, επειδή διακόπηκε η ναυσιπλοΐα στηΜεσόγειο, λόγω της καταστροφής των ανακτόρων, δεν ήταν πιαεύκολη η προμήθεια χαλκού και κυρίως κασσίτερου, μετάλλωναναγκαίων για την σύνθεση του ορείχαλκου. Έτσι, γύρω στα 1000η παραγωγή του ορείχαλκου παύει εντελώς, ενώ η χρήση τουσιδήρου κυριαρχεί απόλυτα, ή σχεδόν απόλυτα. Σε ότι αφορά τηνκατασκευή των όπλων αυτή η αλλαγή πρέπει να τοποθετηθείανάμεσα στο 1050 και το 900 περίπου.8 Σελ.36-42, από Claude Mosse, ¨Η Αρχαϊκή Ελλάδα¨ εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2001

Τα υλικά κατάλοιπα9της περιόδου που ακολούθησε τηνκαταστροφή των μεγάλων μυκηναϊκών κέντρων δίνουν εύγλωττεςμαρτυρίες για την καθολικότητα της καταρρεύσεως. Οαρχιτέκτονας δεν σχεδιάζει πια σε μνημειώδη κλίμακα διότι δενυπάρχουν πλούσιοι άρχοντες να κατευθύνουν τις υπηρεσίες του. Ηγραφή που φαίνεται ότι είχε περιοριστεί αποκλειστικά στηδιοίκηση του ανακτόρου εκλείπει διότι δεν υπάρχουν πλούσιαανάκτορα να διοικηθούν. Δεν χτίζονται νέες οχυρώσεις σε πείσματης βιαιότητας της εποχής, διότι δεν παρέχονται πια πόροιικανοί για την οργάνωση και τη συντήρηση εργατικού δυναμικούτο οποίο απαιτούν τέτοια έργα. Από τις ανασκαφές βρίσκουμε ότιοι ταφές αυτής της περιόδου είναι ταφές εξασθενημένηςοικονομικά κοινωνίας. Μέσα στο 12ο αιώνα οι μαρτυρίεςυποδηλώνουν σοβαρότατη κάμψη του πληθυσμού στις περισσότερεςπεριοχές. Υπήρχαν ίσως ορισμένες υπερπόντιες μετακινήσεις προςΚύπρο, Ταρσό και πιθανώς προς τη Δωδεκάννησο.

Στην Πελοπόννησο το Άργος έγινε το κύριο σημείοαναπτύξεως. Οι Μυκήνες εγκαταλείφθηκαν προσωρινά και η Τίρυνθαδεν επρόκειτο να ξαναγίνει τίποτα περισσότερο από ένα χωριό.Στα βόρεια της Πελοποννήσου υπήρξαν ίσως σοβαρές αναταραχές.Ίσως από μία σοβαρή εισβολή νεοφερμένων κατοίκων που αργότεραονομάστηκε δωρική εισβολή.

Πολλά ερωτήματα γεννιούνται για τα έπη του Ομήρου. Ποιόνπολιτισμό απεικονίζουν; Είναι ο πολιτισμός των χρόνων στουςοποίους έζησαν οι ήρωες του Τρωικού πολέμου, δηλαδή ομυκηναϊκός πολιτισμός του 12ου αιώνα π.χ. ή μήπως απεικονίζουνέναν πολιτισμό νεότερης εποχής, κατά την οποία έζησε οποιητής; Δεν είναι της παρούσης εργασίας η μελέτη αυτών τωνερωτημάτων, πάντως τα Ομηρικά έπη δίνουν αρκετές πληροφορίεςγια τις πολεμικές συνήθειες, για τους κανόνες του πολέμου καιτου αγωνιστικού πνεύματος μάχης των Ελλήνων. Δεν μπορούμε ναγνωρίζουμε με ασφάλεια ποια εποχή ακριβώς απεικονίζουν, όμωςτο ουσιώδες ζήτημα εστιάζεται στο αναμφισβήτητο γεγονός τηςδιαμόρφωσης μιας κοινής πολεμικής κουλτούρας μεταξύ τωνΕλλήνων, ακριβώς εξαιτίας της συνεχούς μελέτης, της ακρόασηςκαι τελικά της ευρύτατης διάδοσης των Ομηρικών Επών, τα οποίαγια εκατοντάδες χρόνια απεικόνιζαν το ήθος του Έλληνα9 σελ. 79 από J.B. Bury & Russell Meiggs «Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας», εκδόσεις Ινστιτούτο του βιβλίου- Α. Καρδαμίτσα

πολεμιστή, τυποποιώντας τρόπους πολεμικής συμπεριφοράς, αλλάκαι αποκρυσταλλώνοντας τις επικρατούσες απόψεις των Ελλήνωνγύρω από τα σπουδαία θέματα του πολέμου και της ειρήνης.

2.3 Ο Μυκηναϊκός οπλισμός

Ο μυκηναϊκός, ο αρχαιότερος, πολεμικός πολιτισμός πουύμνησε ο Όμηρος στην Ιλιάδα μας δίνει πολλές πληροφορίες γιατα όπλα και τον πολεμικό εξοπλισμό της εποχής. Η ανεύρεση καιανασκαφή των λαμπρών κέντρων του μυκηναϊκού κόσμου, πουαρχίζει με τον Schliemann, και η ανάγνωση των πινακίδων τηςγραμμικής γραφής Β από τους Ventris και Chadwick, άνοιξαν τονδρόμο για την γνώση όχι μόνο της υλικής και της θρησκευτικήςζωής αλλά και για την αποκατάσταση, σε κάποιο βαθμό, τηςιστορίας αυτής της εποχής, που είχε αποτελέσει το μυθικόπαρελθόν των Ελλήνων.

Με βάση αυτά τα κριτήρια διακρίνονται στην εξέλιξη τουμυκηναϊκού οπλισμού τρείς περίοδοι10 (με κάποια ασάφεια ως προςτα όρια μεταξύ των δύο τελευταίων). Την περίοδο των ταφικώνκύκλων των Μυκηνών (1600-1450) κυριαρχούν τα μεγάλα (μήκουςενός μέτρου) μινωϊκής παράδοσης ξίφη και τα εγχειρίδια με τηνπολυτελή διακόσμηση, σύμβολα εξουσίας και πλούτου, που ωςόπλα χρησίμευαν μάλλον για μονομαχίες μεταξύ των ευγενών, ενώτους σκοπούς της επίθεσης εξυπηρετούσαν ένα μεσαίου μεγέθουςσπαθί με πλατιά κόψη και στέρεη λαβή, το τεράστιου μήκους,περίπου τριών μέτρων δόρυ (η φυλόσχημη αιχμή του με το μακρύκοίλο στέλεχος είχε μήκος 0,60μ.), που παρίστατο εγχειρίδιο μετο κυνήγι λιονταριού των Μυκηνών, και τα μικρότερα ακόντια πουβρίσκονται σε τάφους.

Ο αμυντικός οπλισμός χαρακτηρίζεται και αυτός απόιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια, που παρέμενε ζωντανή στη μνήμη τωνμεταγενεστέρων έως τον Όμηρο. Τα κύρια αμυντικά όπλα είναι ημεγάλη δερμάτινη ασπίδα που φθάνει σχεδόν ως το έδαφος,καλύπτοντας ολόκληρο το σώμα. Είναι γνωστοί δύο τύποι τηςμυκηναϊκής ποδομήκους ασπίδας, η πυργόσχημος που φέρει οΑίαντας στην Ιλιάδα και η κοινότερη οκτάσχημος, η ανάμνηση της

10 Σελ.34 από Στάϊνχαουερ «ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα», εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα Δεκέμβριος 2005

οποίας διατηρείται στην ασπίδα του Διπύλου, στις ηρωικέςπαραστάσεις των αττικών μελανόμορφων αγγείων, και ως επίσηματου βοιωτικού νομισματοκοπείου. Το περίφημο κράνος με δόντιακάπρου, η περιγραφή του οποίου, ως κειμηλίου, βρίσκεται στηνΙλιάδα (Ζ 118) είναι γνωστό ανασκαφικά και από παραστάσεις. Τομέγεθος11 των ασπίδων επιτρέπει την χρήση ενός απλού λινούθώρακος ενισχυμένου ενδεχομένως με μεταλλικούς δίσκους. Το νέοόπλο της μυκηναϊκής αριστοκρατίας, που σίγουρα ήρθε από τηνΑνατολή, είναι το άρμα, η παράσταση του οποίου κοσμεί τιςστήλες των βασιλικών ταφικών περιβόλων των Μυκηνών.

Η ανακτορική περίοδος (από τα μέσα του 15ου αιώνα έως ταμέσα του 14ου π.χ.) χαρακτηρίζονται από την εμφάνιση ενόςβαρέως οπλισμένου πολεμιστή, ανάλογου του σιδηρόφρακτου ιππότητου δυτικού μεσαίωνα, όπως δείχνει η πανοπλία από τον τάφο τηςΜιδέας (Δενδρά Αργολίδος). Ο πολεμιστής διατηρεί το κράνος απόδόντια κάπρου, ενώ εμφανίζεται μια πρώτη μορφή του χάλκινουκράνους με παραγναθίδες, όπως και η χρήση των περικνημίδων. Ηβαριά θωράκιση καθιστά περιττή τη χρήση της ποδομήκους ασπίδοςπου τώρα εξαφανίζεται, ενώ η οκτάσχημος ασπίδα αποκτάθρησκευτική και διακοσμητική λειτουργία.

Σύγχρονη είναι και η ουσιαστική βελτίωση του επιθετικούοπλισμού. Κύριο όπλο είναι εδώ όπως και στην Ιλιάδα, τοακόντιο, του οποίου τώρα τελειοποιείται η λόγχη με τηνενσωμάτωση σ’ αυτήν του μακρού λαιμού, που ήταν το ασθενέςσημείου του παλαιού δόρατος. Ανάλογη είναι και η τελειοποίησητου ξίφους, με την δημιουργία τώρα δύο νέων τύπων, πουβρίσκονται μαζί στους τάφους της περιόδου, του ξίφους με λαβή,με κερατοειδείς απολήξεις και του κοντύτερου φασγάνου μεσταυρόσχημη βάση λαβής.

Ο μυκηναίος ιππότης της ανακτορικής περιόδου, όπως οευγενής της προηγούμενης ή οι ήρωες της Ιλιάδας, πηγαίνει στηνμάχη και ενδεχομένως μάχεται πάνω στο άρμα του. Περισσότεραστοιχεία για τον οπλισμό και την οργάνωση του στρατού και τηςάμυνας της χώρας, στα τελευταία ιδιαίτερα ταραγμένα χρόνια τηςμυκηναϊκής περιόδου, δίνει η εικονογράφηση των αγγείων και τααρχεία των πινακίδων σε γραμμική Β΄, όπου αποτυπώνεται ηκατάσταση λίγο πριν την καταστροφή των ανακτόρων της Κνωσού. 11 Σελ.36 από Στάϊνχαουερ «ο πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα», εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα Δεκέμβριος 2005

Διακρίνονται σαφώς οι κοινωνικές τάξεις. Η τάξη τωνευγενών αξιωματικών, για καθένα των οποίων στις πινακίδεςφαίνεται να υπάρχει ένα άρμα, δύο θώρακες, και δύο ακόντια. Ολαός, που αποτελούσε, όπως δείχνει ο υστερομυκηναϊκός κρατήραςτων Μυκηνών, ένα συγκροτημένο σώμα από ευκίνητους πεζικάριους,ήταν οργανωμένος σε δεκάδες και είχε πιθανόν επικεφαλής τονλαFαγέταν. Στολή και οπλισμός ήταν απολύτως ομοιόμορφα. Οιοπλίτες φέρουν δερμάτινο κράνος, χιτώνιο με μανίκια καιπερικνημίδες απ’ το ίδιο πάντα υλικό, μια μικρή κυκλική(αλλούελλειψοειδή) ασπίδα ή ένα είδος πέλτης με μια λαβή και συνήθωςένα χάλκινο δίσκο εξωτερικά στο κέντρο, και ως επιθετικό όπλοτο δόρυ. Τον οπλισμό συμπληρώνει κανονικά ένα πλατύστομομικρό(μήκος 0,60m. ξίφος). Το τόξο διατηρεί τη σημασία του σεόλη τη μυκηναϊκή εποχή. Τα απλά τριγωνικά βέλη, αρχικά απόπυρίτη και οψιανό αντικαθίστανται σταδιακά από χάλκινα μόνοστην τελευταία περίοδο προστίθεται ένα συμπαγές, αργότερα ένακοίλο στέλεχος. Οι πινακίδες μιλούν για 8.640 αποθηκευμέναμέλη και για κέρατα αιγαύρων που χρησίμευαν στην κατασκευή τωντόξων.

Μέσα από τις πληροφορίες των πινακίδων της Πύλου,διαφαίνεται η απειλή που έμελλε την ίδια χρονιά να πλήξει ταανάκτορα και να καταστρέψει τον Μυκηναϊκό πολιτισμό. Οιπληροφορίες, που έχουμε για την επόμενη σκοτεινή περίοδοεπιβεβαιώνουν την εικόνα της άναρχης βίας των τοπικώναριστοκρατιών, που συμπεραίνεται από το γνωστό χωρίο τουΘουκυδίδη. Ένα σημαντικό βήμα πραγματοποιείται ήδη στην αρχήτης περιόδου με την εισαγωγή του σιδήρου στην κατασκευή τωνεπιθετικών όπλων, του ξίφους, αργότερα και της αιχμής τουδόρατος, που διατηρούν γενικά παρά τις αρχικές απόπειρεςαπομίμησης Κυπριακών μορφών, τους μυκηναϊκούς τύπους. Ξίφοικαι δόρατα σπάνια εμφανίζονται μαζί στις ταφές. Μόλις απ’ το900π.Χ. το δόρυ συνοδεύεται από ένα σιδερένιοεγχειρίδιο(σπανιότερα ένα ξίφος) ένα συνηθέστερο έναςπολεμιστής να παίρνει μαζί του δύο ή τρία δόρατα, τα οποία,όπως οι Ομηρικοί ήρωες, εξακόντιζε από μακριά κρατώντας τοτελευταίο για τη συμπλοκή. Αντίθετα, το άλλο εκηβόλο όπλο, τοτόξο, που μετά από μία προσωρινή παρακμή επανεμφανίζεται στιςπαραστάσεις μαχών των αττικών αγγείων του 8ου αιώνα, παίζει

περιορισμένο ρόλο στη μάχη, ακόμα και στον Όμηρο, όπουαποτελεί το όπλο αμφιλεγόμενων προσώπων, όπως ο Πάρης και οΟδυσσέας.

Ως προς τον αμυντικό οπλισμό διατηρείται ο τύπος τηςασπίδας του αγγείου των πολεμιστών των Μυκηνών, καθώς και έναςορθογώνιος τύπος που κρεμιέται με τελαμώνα από το λαιμό.Γνωστό είναι επίσης το κωνικό(πιθανόν Συριακής προέλευσης)κράνος και η πλατειά προστατευτική ζώνη των σύγχρονων ειδωλίωνπολεμιστών(η οποία δεν πρέπει να ταυτίζεται με την ομηρικήμίτρην.

Σε αντίθεση προς την μηκυναϊκή περίοδο, οισκοτεινοί(γεωμετρικοί) χρόνοι χαρακτηρίζονται από τηνκυριαρχία μιας αριστοκρατίας ιππέων. Το πολεμικό άρμα πουδιατηρείται στην Μέση Ανατολή και στην Κύπρο, δεν εμφανίζεταιπλέον στην κυρίως Ελλάδα.

2.4 Η Ομηρική μάχη

Τα αρχαιολογικά ευρήματα όπλων, οι παραστάσεις σε αγγεία,γλυπτά και τοιχογραφίες καθώς και οι πινακίδες των ανακτορικώναρχείων και τέλος η περιορισμένη στην απεικόνιση οπλιτών πουμονομαχούν ή εκτοξεύουν το ακόντιο και τοξοτών αγγειογραφίατου 8ου αιώνα, τα στοιχεία δηλαδή βάση των οποίων επιχειρήθηκεη αποκατάσταση του οπλισμού και της στρατιωτικής οργάνωσης τωνμυκηναϊκών και των επομένων σκοτεινών αιώνων, δεν επιτρέπουντην αναπαράσταση της σύγχρονης μάχης. Οι μοναδικές περιγραφέςμαχών που σώζονται από την μακρινή αυτή εποχή, βρίσκονται στονΌμηρο, ο οποίος δεν πρέπει να λησμονείται ότι για τηναρχαιότητα υπήρξε ο δάσκαλος της πολεμικής τέχνης. Για όλουςαυτούς τους λόγους η αναδρομή στην Ιλιάδα αποτελεί έναυποχρεωτικό βήμα στην έρευνα για το χρόνο και τις προϋποθέσειςτης δημιουργίας του οπλισμού και της τακτικής της φάλαγγας, οποιητικός χαρακτήρας του κειμένου θέτει το θέμα της διάκρισηςανάμεσα στα στοιχεία που αναφέρονται στην σύγχρονη του Ομήρουεποχή, από εκείνα που αποτελούν αναμνήσεις των προηγούμενωνφάσεων της μυκηναϊκής. Η παρουσία ή όχι της κλασσικής φάλαγγαςστον Όμηρο έχει αποτελέσει θέμα μακρών συζητήσεων, με ακραίεςτις θέσεις του Pritchett, ο οποίος την υποστηρίζει, και

αφετέρου του H.Van Wees, που ακολουθούν ο Hanson κ.ά., για τονοποίο η ομηρική μάχη κυριαρχείται ουσιαστικά από τιςμονομαχίες των βασιλέων, ενώ δευτερευούσης μόνο σημασίας είναιη περιστασιακή σύγκρουση της μάζας των ακολούθων τους. Μιαενδιάμεση θέση αντιπροσωπεύει ο J. Latacz, σύμφωνα με τονοποίο οι βασιλείς αποτελούν την πρώτη σειρά μιας υποτυπώδουςμορφής φάλαγγος, και οι μονομαχίες τους ανοίγουν και ενίοτεκρίνουν τη σύγκρουση. Με τούτο συμφωνεί η σειρά των φάσεων τηςμάχης, που επανέρχεται στις περιγραφές του έπους.

Η πρώτη φάση της σύγκρουσης, η μονομαχία τωνπρομάχων(ηρώων) αποτελεί το κέντρο του ενδιαφέροντος για τονΌμηρο. Η μονομαχία λαμβάνει χώραν προ της παρατάξεως. Ταάρματα χρησιμεύουν εν προκειμένω μόνο για τη φυγή ή τηνκαταδίωξη. Η διαδικασία είναι η εξής: ο ήρωας βγαίνει μπροστάκαι προκαλεί τον αντίπαλο. Η μονομαχία αρχίζει με τηνεξακόντιση των δοράτων, ακολουθεί δε ξιφομαχία. Η μονομαχίαπρο της παρατάξεως, συχνά μεταξύ επίλεκτων, αποτελεί κοινήπρακτική σε όλους τους λαούς της Μεσογείου· τις περισσότερεςφορές(όπως και στον Όμηρο) σ΄ αυτές κρίνεται(ή συμφωνείται νακριθεί) η μάχη ή και ολόκληρος ο πόλεμος. Η δεύτερη φάσησυνίσταται στη σύγκρουση με σκοπό τη ρήξη της εχθρικήςφάλαγγας. Στον καθορισμό του τόπου της αναμέτρησης και στηνπεριγραφή της ίδιας της σύγκρουσης είναι σαφής η αναφορά σεέναν αγωνιστικό τύπο μάχης, που δεν διαφέρει πολύ από εκείνοντης φάλαγγας. Παρόμοιος με της φάλαγγας είναι ο βαρύς οπλισμόςκαι ο χαρακτηριστικός τρόπος της επίθεσης. Τέλος ο σκοπός τηςεπίθεσης, η ρήξη της εχθρικής τάξεως. Στις περιγραφές τωνομηρικών μαχών επανέρχεται ο χαρακτηριστικός τρόπος τηςσύγκρουσης της φάλαγγας, ο ωθισμός.

Παρά τις ομοιότητες που επισημάνθηκαν προηγουμένως είναιφανερό ότι στην ομηρική μάχη δεν αναγνωρίζονται τα βασικάχαρακτηριστικά της παράταξης της φάλαγγας. Το βάρος πουδίνεται στη μονομαχία των ηρώων ή στα κατορθώματα τους στημάχη, οφείλεται βέβαια σε επιλογή του ποιητή, αντανακλάωστόσο σαφώς μια αριστοκρατική κοινωνία, για την οποία οιμαζικές συγκρούσεις των ανώνυμων λαών στην πεδιάδα έχουνδευτερεύουσα μόνο σημασία, έστω και αν αυτές είναι πουπροσδιορίζουν τελικά την πορεία της μάχης. Παρόμοια από την

παράταξη των πολεμιστών του ομώνυμου αγγείου των Μυκηνών, απότην οποία όπως εξάλλου και από τους πολεμιστές με μια μεγάληκυκλική ασπίδα που επανέρχονται στα ανάγλυφα των ασσυριακώνανακτόρων δεν απουσιάζει μόνο η βαρειά θωράκιση του οπλίτη καιη τάξη μάχης της φάλαγγας, αλλά κατά κύριο λόγο το πνεύμα τηςισότητος, η νέα αντίληψη του πολέμου ως της κοινής υπόθεσηςόλων των πολιτών, που εκφράζουν το ήθος και αποτελούν τηνπροϋπόθεση της οπλιτικής φάλαγγας.

Κεφάλαιο 3

Η Ομηρική περιγραφή της πρώτης συλλογικής μάχης.

3.1 Το αγωνιστικό-ηρωικό πνεύμα της Ομηρικής μάχηςκαι τα πολεμικά έθιμα των Ελλήνων.

Όσον αφορά τη θέση και την τυπολογία των Ομηρικών λόγωντης ομηρικής μάχης είναι η εξής: ενώ τα επιδιωκόμενα ύψιστααγαθά της τιμής και της δόξας κατακτώνται με την ανδρεία καιεπιβεβαιώνονται από τους ομηρικούς ήρωες με τα πολεμικά τουςέργα στο πεδίο της μάχης, ένα ακόμη στοιχείο είναι αυτό τοοποίο αναγνωρίζεται ως απαραίτητο, το οποίο τους συνοδεύει καιτους χαρακτηρίζει· η ρητορική τους ικανότητα και ο τρόπος ναεπιβάλλονται τελικά με όσα λένε, και όπως τα λένε.

Ο χαρακτήρας της ομηρικής μάχης επομένως δομείται σε δύοεπίπεδα. Το πρώτο αναφέρεται στον τρόπο δράσης των ηρώων στοπεδίο της τιμής, και το δεύτερο στον τρόπο σκέψης και στοντρόπο ομιλίας τους, που φαίνεται να ολοκληρώνουν τηνπροσωπικότητα και το ήθος τους. Η εξέταση του τρόπου δράσηςτων μαχητών στο πεδίο της τιμής αλλά και του προσδιορισμού τηςηρωικής ιδεολογίας διαπνέει γενικότερα το ομηρικό κείμενο.

Αν εξετάσουμε αναλυτικότερα το ομηρικό κείμενοδιαπιστώνουμε ότι οι σκηνές οι οποίες προηγούνται της μάχηςκαι οδηγούν τελικά σε αυτήν προσδιορίζονται συνήθως ως εξής:συνέλευση(αγορά), γεύμα, σύσκεψη των αρχηγών, εξοπλισμός τωνμαχητών, παράταξη του στρατού και τέλος η ίδια η μάχη. Η μάχηαρχίζει το πρωί και τελειώνει με την έλευση της νύχτας. Κατά

τη διάρκεια της νύχτας δεν πραγματοποιούνται πολεμικέςεπιχειρήσεις και αυτό είναι κάτι που γίνεται εθιμικά αποδεκτόαπό τους εχθρούς. Αυτό δε σημαίνει ότι ο κανόνας αυτός είναιαπαράβατος όπως και κανένας άλλωστε κανόνας πολέμου.

Οι μαχητές, Αχαιοί και Τρώες, προσεγγίζουν με βαθιάθρησκευτικότητα κάθε εκδήλωση της ζωής τους, και, πολύπερισσότερο, τη δοκιμασία στο πεδίο της τιμής· για τον λόγοαυτόν, προηγούνται της έναρξης της μάχης σπονδές προς τουςθεούς, πολλές φορές μάλιστα, απευθύνεται προσευχή προς τον θεόαπό τον μαχητή κατά τη διεξαγωγή της μάχης, και άλλες φορές,μετά από το πέρας κάποιας πολεμικής επιχείρησης.

Η θρησκευτικότητα που διέπει κάθε εκδήλωση του ομηρικούανθρώπου αποτυπώνεται συχνότατα μέσα στο έπος της Ιλιάδας,αποτελώντας μάλιστα βασικό πλαίσιο και της δράσης, αφού θεοίκαι ήρωες συμπλέκονται, βρίσκονται συχνά αντιμέτωποι στη μάχηκαι αλληλοεξαρτώνται.

Στις περισσότερες των περιπτώσεων των πολεμικώνπεριγραφών, αποδίδεται από τον ποιητή η εικόνα του πλήθους τουστρατεύματος, του οργανωμένου με τη μορφή μιας πρώιμηςφάλαγγας, να επελαύνει έτοιμο να αντιμετωπίσει τον εχθρό.

Οι μαχητές, για παράδειγμα, εμφανίζονται να μπαίνουν στηγραμμή πριν τη μάχη σχηματίζοντας πυκνές σειρές.

Οι ομηρικές περιγραφές που αφορούν στον οπλισμό τωνμαχητών της Ιλιάδας, γίνεται κατά βάσιν δεκτό πως δεν μπορεί ναβοηθήσουν στον ακριβή προσδιορισμό της εποχής κατά την οποία οοπλισμός αυτός ήταν πράγματι σε χρήση, καθώς θεωρείται ότιείναι πιθανό να παρεισφρήσει στοιχεία από διαφορετικέςχρονικές περιόδους επεξεργασίας του έπους.

Ο Αίαντας, ο γιος του Τελαμώνα, για παράδειγμα, φέρειολόσωμη, πυργοειδή ασπίδα, το βάρος της οποίας αποτελεί τονλόγο για τον οποίο τον ακολουθούν πλήθος σύντροφοι, οι οποίοιτην βαστούν όταν αυτός κουράζεται.

Στην Ιλιάδα περιγράφονται δύο ακόμη είδη κυκλικώνασπίδων, φτιαγμένων από δέρματα βοδιών, μία μεγαλύτερη και μίαμικρότερη. Ο ποιητής δε, σε κάποιο σημείο κάνει μιαδιευκρίνιση, η οποία αφορά στον οπλισμό των μαχητών: Βαριάάρματα φορά ο δυνατός, σκληροπόλεμος πολεμιστής, ενώελαφρύτερα φορά ο λιγότερο αντρείος.

Ο ποιητής αναφέρεται σε κράνη με κέρατο και αλογοουρά,κράνη με διπλά κέρατα και αλογοουρά, κράνος από δέρμακουναβιού, περιγράφει θώρακες λινούς, ή θώρακες με μεταλλικάελάσματα, ξίφη διάφορα, ακόντια και δόρατα. Και βέβαια πολλοίήρωες πάνω στην έξαψη της μάχης, χτυπούν τους αντιπάλους τουςσηκώνοντας βαριές πέτρες, τις οποίες ο ποιητής περιγράφειπάντοτε ως ασήκωτες για έναν «τωρινό» θνητό.

Ειδική αναφορά πρέπει να γίνει στο τόξο, το οποίοπεριγράφεται μεν στο έπος, κατέχει όμως αξιολογούμενο σε μιαηθική και ηρωική θα λέγαμε κλίμακα θέση υποδεέστερη τωνυπολοίπων επιθετικών όπλων, καθώς δεν θεωρείται και τόσοηρωικό να χτυπάς τον αντίπαλο βρισκόμενος μακριά απ’ αυτόν,στην ασφάλεια την οποία σου παρέχει η απόσταση από την οποίαμάχεσαι με αυτό.

Πάντως και Αχαιοί και Τρώες το χρησιμοποιούν, ακόμη καιεπώνυμοι ήρωες, όπως ο Φιλοκτήτης, ο Τεύκρος ο Τελαμώνιος.

Κατά βάσιν λοιπόν, δεν χρησιμοποιούνται από τους ήρωεςεκηβόλα όπλα, αλλά οι μαχητές μπαίνουν στη μάχη συγκροτημένοισε πυκνούς σχηματισμούς, στους οποίους κάποιος επώνυμος ήρωαςείναι «πρωταρχηγός». Στην πολεμική δράση του συγκεκριμένουήρωα, εστιάζει τις περισσότερες φορές το ενδιαφέρον του, όπωςείναι φυσικό, ο ποιητής. Το γεγονός αυτό οδηγεί στη θέαση τηςομηρικής μάχης ως μια καθαρά αριστοκρατικής υπόθεσης, όπου οαριστοκράτης πολέμαρχος μονομαχεί με κάποιον ισάξιο τουαντίπαλο, κι αυτό σε σαφή διαφοροποίηση και αντιδιαστολή με τημετέπειτα οπλιτική μάχη, όπου ισότιμα οι πολίτες-οπλίτες τηςαρχαιοελληνικής πόλης-κράτους μετέχουν της σύρραξης,στηρίζοντας ο ένας τον άλλον και όλοι μαζί το συμφέρον τηςπόλης τους. Όμως θα πρέπει να σημειωθεί ότι δε λείπουν από τοομηρικό κείμενο, το αντίθετο συμβαίνει μάλιστα, οι αναφορέςστη συντροφικότητα και την αλληλοϋποστήριξη των μαχητών κατάτη διάρκεια της πολεμικής αναμέτρησης, χωρίς αυτό να σημαίνειπάλι, πως δεν αποτυπώνεται μέσα στο ομηρικό κείμενο μία καθαράταξική διάρθρωση των στρατευμάτων, και της πολιτείας γενικότερα,με συγκεκριμένο και σαφή αριστοκρατικό προσανατολισμό.

Η συντροφικότητα των πολεμιστών κατά τη διάρκεια τηςμάχης, πηγάζει τις περισσότερες φορές από το ηθικό χρέος πουνιώθουν έναντι των συντρόφων τους και προσδιορίζεται από την

αίσθηση ντροπής(της αιδούς) που χαρακτηρίζεται τις ενέργειεςτων ηρώων στο πεδίο της τιμής. Οι μαχητές αποζητούν τη δόξακαι την τιμή, οι οποίες προσδιορίζονται ως θεόσταλτες, και ηαναζήτηση αυτή, συνδυασμένη με την αίσθηση της ντροπής πουτους διακατέχει, αποτελεί την κινητήρια δύναμη τηςσυμπεριφοράς τους κατά τη διάρκεια της πολεμικής σύρραξης.

Εκείνο όμως που κατά βάσιν διαπνέει το έπος καιπροσδιορίζει τον τρόπο δράσης των ηρώων, είναι το αγωνιστικόπερισσότερο πνεύμα της ομηρικής μάχης, το οποίο μπορεί ναπαραλληλιστεί με το αθλητικό ανταγωνιστικό πνεύμα των αθλητώνσε μίαν αθλητική διοργάνωση. Ο ανταγωνισμός μεταξύ τους για τηδόξα και την τιμή, προσεγγίζει περισσότερο μίαν αθλητικήαναμέτρηση, στην οποία όλοι θέλουν να είναι πρώτοι από τουςάλλους.

Απόρροια του ηρωικού αθλητικού αυτού πνεύματος τηςομηρικής μάχης είναι η πρακτική της αφαίρεσης από τον νικητή,των αρμάτων του ηττημένου, νεκρού αντιπάλου του. Η νίκηχαρίζει τιμή και δόξα στον μαχητή που επικράτησε στη σύρραξηκαι φόνευσε τον αντίπαλό του, χειροπιαστή δε απόδειξη, κιέπαθλο γι’ αυτό, είναι η κατοχή των όπλων του ηττημένου. Ησύληση των νεκρών αντιπάλων αποτελεί ένα εθιμικό και κοινώςαναγνωρισμένο κανόνα της ομηρικής μάχης, και σε ολόκληρο τοέπος της Ιλιάδας, μία μόνο φορά αναφέρεται εξαίρεση από τονκανόνα αυτό, στη ραψωδία Ζ, όπου η Ανδρομάχη συνομιλεί με τονΈκτορα.

Ένας άλλος κανόνας πολέμου, εθιμικά επίσηςαναγνωρισμένος, για τον οποίο υπάρχουν συχνές αναφορές στηνΙλιάδα, αφορά στην καταβολή λύτρων για την ανταλλαγή λύτρων τωνμαχητών που συνελήφθησαν ζωντανοί και κρατούνταν απ’ τονυπερισχύοντα σε μία σύρραξη, ως αιχμάλωτοι πολέμου.

Οι αιχμάλωτοι πολέμου θεωρούνται λάφυρα των νικητών, οιοποίοι περιμένουν να τους αποφέρουν το ανάλογο κέρδος, είτεμετά την ανταλλαγή τους με πλούσια, αντίστοιχα με τηνκοινωνική θέση των αιχμαλώτων, λύτρα, είτε με τηνχρησιμοποίησή τους ως δούλων, κι αυτό, βέβαια, αφορά κυρίωςστις γυναίκες οι οποίες αιχμαλωτίζονται κατά τη διάρκεια μίαςπολεμικής σύγκρουσης.

Τα πολεμικά λάφυρα, γενικότερα, θα πρέπει να σημειωθεί ότιδιακρίνονται σε δύο κατηγορίες: στα ομαδικά λάφυρα, τα οποίασυγκεντρώνονται από τους νικητές και μοιράζονται στουςπολεμιστές ανάλογα με την κοινωνική θέση τους και στα ατομικάλάφυρα, τα οποία ανήκουν στον μαχητή που τα κέρδισε.

Η σημασία, την οποία απέδιδαν οι Αχαιοί πολεμιστές στημοιρασιά των πολεμικών λαφύρων, φανερώνονται από την πρώτηκιόλας ραψωδία της Ιλιάδας.

Από τα λόγια που ο ποιητής βάζει στο στόμα του Αχιλλέα,φανερώνεται ότι η μοιρασιά των κοινών λαφύρων ακολούθησε τηνκοινωνική τάξη, αντιστοιχώντας στη θέση, μέσα στηναριστοκρατική ιεραρχία, του κάθε ήρωα.

Όσον αφορά τον τρόπο που διεξάγονταν η μάχη κατά τηνομηρική εποχή διαπιστώνουμε ότι:

Κατά τη διάρκεια της νύχτας δεν πραγματοποιούνταιπολεμικές επιχειρήσεις και αυτό γίνεται αποδεκτό από τουςαντιπάλους όχι χωρίς καμία εξαίρεση.

Πριν την έναρξη της μάχης προηγούνται σπονδές προς τουςθεούς, συχνά μάλιστα, απευθύνεται προσευχή προς τον θεό απότον μαχητή κατά τη διεξαγωγή της μάχης, πριν από τηνπραγματοποίηση της βολής του προς τον αντίπαλο, ενώ άλλεςφορές, μετά από το πέρας κάποιας πολεμικής επιχείρησης.

Παρά το γεγονός ότι οι Ιλιαδικές περιγραφές εστιάζονταικυρίως στην απόδοση της πολεμικής δράσης των επωνύμων ηρώων,στις περισσότερες των περιπτώσεων των πολεμικών περιγραφών,αποδίδεται από τον ποιητή η εικόνα του πλήθους τουστρατεύματος, του οργανωμένου με τη μορφή μίας πρώιμηςφάλλαγγος, να επελαύνει έτοιμο να συγκροτεί με τον εχθρό.

Μέσα στο ομηρικό κείμενο αποτυπώνεται μία καθαρά ταξικήδιάρθρωση των στρατευμάτων, και της πολιτείας γενικότερα, μεσαφή αριστοκρατικό προσανατολισμό.

Σε σχέση με τον οπλισμό που φέρουν οι μαχητέςδιαπιστώνεται ότι βαριά άρματα φορά συνήθως ο δυνατός,σκληροπόλεμος πολεμιστής, ενώ ελαφρύτερα ο λιγότερο αντρείος.

Και πάλι ως προς τον οπλισμό των μαχητών, διαπιστώνεταιότι δεν χρησιμοποιούνται κατά βάσιν από τους ήρωες εκηβόλαόπλα, αλλά το σύνολο του στρατού, συγκροτημένο σε πυκνούςσχηματισμούς, στους οποίους βέβαια κάποιος επώνυμος ήρωας

είναι «πρωταρχηγός», μπαίνει στη μάχη, η οποίαπραγματοποιείται εκ τους σύνεγγυς.

Το ηθικό χρέος που νιώθουν οι μαχητές απέναντι στουςσυντρόφους και στους συμπολίτες τους, προσδιορίζεται από μίααίσθηση ντροπής(αιδούς), η οποία αφενός μεν χαρακτηρίζει,αφετέρου δε, καθορίζει τον τρόπο δράσης τους στο πεδίο τηςτιμής.

Ο ανταγωνισμός μεταξύ των μαχητών, στην αναζήτηση δόξαςκαι τιμής, ο οποίος προσεγγίζει περισσότερο μίαν αθλητικήαναμέτρηση, στην οποία όλοι θέλουν να είναι πρώτοι από τουςάλλους, επίσης προσδιορίζει τον τρόπο δράσης τους κατά τηδιάρκεια της σύρραξης.

Η νίκη χαρίζει τιμή και δόξα στον μαχητή που επικράτησεφονεύοντας τον αντίπαλό του και, συνακόλουθα, η σύληση καικατοχή των όπλων του ηττημένου αποτελεί τη χειροπιαστήαπόδειξη, και το έπαθλό του, γι’ αυτό.

Η καταβολή λύτρων για την ανταλλαγή των μαχητών πουσυνελήφθησαν ζωντανοί και κρατούνταν απ’ τον υπερισχύσαντα σεμία σύρραξη, ως αιχμάλωτοι πολέμου, επίσης αποτελεί εθιμικάαναγνωρισμένο κανόνα πολέμου, ασχέτως της συχνότητας εφαρμογήςτου στην πράξη μέσα στον ιλιαδικό πόλεμο.

Τα πολεμικά λάφυρα, διακρίνονται κατά βάσιν σε δύοκατηγορίες: στα ομαδικά, τα οποία συγκεντρώνονται από τουςνικητές και μοιράζονται στους πολεμιστές ανάλογα με τηνκοινωνική τους θέση, και στα ατομικά, που ανήκουν στον μαχητήο οποίος τα κέρδισε με την πολεμική δράση του.

Έχοντας τα παραπάνω στο μυαλό μας, μπορούμε ναπροχωρήσουμε στην εξέταση ενός καθοριστικού στοιχείου τηςηρωικής αντίληψης μάχης, όπως αποτυπώνεται στο ομηρικόκείμενο, το οποίο και αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμαολόκληρου του έπους:

Την αναγνώριση της κοινής μοίρας των μαχητών, που δενείναι άλλη από τον θάνατο, τη γνώση του αβέβαιου χαρακτήρα τουπολέμου η έκβαση του οποίου βρίσκεται στα χέρια των θεών καιπαρά ταύτα, τη με χαρά αποδοχή αυτής της μοίρας και τη θέλησητου κάθε ήρωα να κάνει κάτι αξιομνημόνευτο μέχρι τη στιγμήκατά την οποία θα επέλθει τελικά, και αναπόφευκτα, τομελλοντικό, αβέβαιο, αλλά πάντοτε αναμενόμενο τέλος.

Είναι αξιοθαύμαστο ότι η τέτοια αντιμετώπιση τωνπραγμάτων δεν κρύβει καμία αίσθηση μοιρολατρείας ήαπαισιοδοξίας και δεν εμποδίζει τους μαχητές από την απόλαυσητης χαράς της ζωής αποτελεί απλώς συνειδητοποίηση των ορίωντου ανθρώπου και οδηγεί σε μία πληρέστερη θέαση του εαυτού καιτου περιβάλλοντος κόσμου.

Η κοινή λοιπόν μοίρα των μαχητών, που δεν είναι άλλη από τονθάνατο, και η επίγνωση του αβέβαιου χαρακτήρα του πολέμουκυριαρχούν σε ολόκληρο το έπος με πλήθος σχετικών αναφορών καιπροσδιορίζουν τον τρόπο δράσης των ηρώων κατά τη διάρκεια τηςμάχης. Όμως για τους ομηρικούς ήρωες για να κλείσουμε αυτήντην ενότητα γυρνώντας στο σημείο απ’ το οποίο την ξεκινήσαμεμία σημαντική μορφή δράσης, πέρα από την καθαρά πολεμική δράσηστο πεδίο της τιμής, αποτελεί ο λόγος, με αποτέλεσμα ο νουςκαι η σύνεσις, που αποτελούν προϋποθέσεις του ορθού λόγου, νααποτελούν ταυτόχρονα ζητούμενο και πεδίο θαυμασμού καιαλληλοεκτίμησης των ηρώων.

Έτσι, αναγνωρίζοντας ουσιαστικά σε όλο το κείμενο τηςΙλιάδας την πρωτοκαθεδρία της σύνεσης και του νου και κατά τηδιάρκεια αλλά και κατά την προετοιμασία κάθε πολεμικήςπροσπάθειας.

3.2 Η θέση και η τυπολογία των πολεμικών λόγων μέσαστο πλαίσιο της Ομηρικής μάχης.

Σπουδαίο ρόλο μέσα στο έπος παίζουν οι εκφωνούμενοιλόγοι, οι οποίοι λαμβάνουν χώρα πριν και κατά τη διάρκεια τηςσύγκρουσης, κυρίως όταν αυτή συνιστά μονομαχία επώνυμων ηρώων,οπότε και ο ποιητής δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στη σκηνή αλλάκαι στη σκιαγράφηση της ψυχολογίας και του χαρακτήρα του κάθεήρωα, ακριβώς με την παρεμβολή ενός λόγου που εκφωνείται απ’αυτόν.

Οι διάφοροι λόγοι που εκφωνούνται στην Ιλιάδα έχουνιδιαίτερη σημασία διότι μας βοηθούν να αντλήσουμε πολύτιμαστοιχεία για τα πολεμικά ήθη της εποχής, όπως επίσης και γιατην ψυχολογική κατάσταση των μαχητών και των ηγητόρων τους.

Εξετάζοντας το περιεχόμενο των λόγων σε διάφορεςπεριπτώσεις πολεμικών παραινέσεων διαπιστώνουμε ότι τα

επιχειρήματα που χρησιμοποιούν οι ομιλητές για να εμψυχώσουντους πολεμιστές τους εστιάζονται συνήθως στα εξής:

α) το δίκιο είναι με το μέρος τους και επομένως οι θεοίθα βοηθήσουν αυτούς και όχι τους άδικους αντιπάλους τους.

β) ο σκοπός του αγώνα τους είναι ιερός, αφού πρόκειταιγια τη διάσωση της πατρίδας και την προστασία της οικογένειας.

γ) οι ηθικές αλλά και οι υλικές αμοιβές της ανδρείας καιτης επικείμενης νίκης θα είναι μεγάλες και επομένως το κίνητροείναι ισχυρό.

δ) εκτός από τον αγώνα δεν υπάρχει άλλος δρόμος παρά μόνοο θάνατος επομένως η ανδρεία είναι η μόνη επιλογή τους.

ε) η γενναιότητα του πολεμιστή- ομιλητή εμφανίζεταιπολλές φορές παρουσιαζόμενη ως παράδειγμα για τους υπόλοιπους.

Το στοιχείο της επίπληξης διαπιστώνεται ότι υπάρχει σεπολλούς λόγους στην Ιλιάδα ώστε η επίπληξη να θεωρείται ένααπό τα σταθερότατα χαρακτηριστικά των ομηρικών ηρώων. Αυτή ηκατηγορία λόγων, οι επιπλήξεις και οι απειλές υποδηλώνουν τιςέννοιες του νείκους, της δυσαρέσκειας, ή της οργής.

Σε αντίθεση, με την ύπαρξη πολλών υποτιμητικών λόγων οιοποίοι είναι γεμάτοι επιπλήξεις και ύβρεις, επαινετικοί λόγοιπαρουσιάζονται σε σχέση με τη μάχη και την πολεμική προσπάθειατων μαχητών μόνο σε έξι περιπτώσεις μέσα στην Ιλιάδα.

Ιδιαίτερη σημασία προσλαμβάνουν12 στο πλαίσιο τηςδιεξαγωγής της ομηρικής μάχης οι λόγοι που χαρακτηρίζονταιπολεμικές προκλήσεις τους οποίους και ανταλλάσουν οι αντίπαλοιμαχητές πριν την έναρξη της μονομαχίας τους. Ενώ δηλαδή ηομηρική μάχη μένεται ξαφνικά ο ποιητής εστιάζει σε δύο μαχητέςοι οποίοι πριν από τη ρίψη των βολών τους ανταλλάσουν άλλοτεσύντομους και άλλοτε εκτεταμένους λόγους προκλήσεις συχνάπληροφορώντας ο ένας τον άλλον για την καταγωγή και την αξίατους. Εξαιτίας λοιπόν αυτού του περιεχομένου τους θεωρούνταιότι αποτελούν αναγκαίο τελετουργικό και εθιμοτυπικό στοιχείοτης ομηρικής ηρωικής μάχης βάση του οποίου οι επώνυμοι ήρωεςδιάλεγαν έναν ισάξιο αντίπαλο για να μονομαχήσει μαζί τους.Λόγοι πολεμικής πρόκλησης και μονομαχίες που έπονταιακολουθούν ένα συγκεκριμένο τυπικό το οποίο θα μπορούσε ναθεωρηθεί ως εθιμοτυπία της ομηρικής μάχης. Οι αντίπαλοι12 σελ. 48 από Ευγένειος Αρ. Γιαρένης, «Οι Έλληνες και ο πόλεμος», εκδόσειςΕνάλιος, Αθήνα 2012

προσεγγίζονται αρχικά σε κάποια απόσταση, ανταλλάζουν τουςαπειλητικούς λόγους τους οι οποίοι πολλές φορές περιγράφουντην καταγωγή των μαχητών και αποσκοπούν στην αναγνώρισή τους,καθώς και στον ψυχολογικό επηρεασμό και εκφοβισμό τουαντιπάλου. Κατόπιν ακολουθεί η καθαυτό μονομαχία και ρίπτονταικατά σειρά οι βολές των δύο πολεμιστών. Σε κάποιες περιπτώσειςακολουθεί η θριαμβολογία του νικητή πάνω στο σώμα τουηττημένου. Από πλευράς περιεχομένου στους λόγους που περιέχουνπολεμικές προκλήσεις ο εκάστοτε ομιλητής- μαχητής εκφράζει μεπολλούς τρόπους τη βεβαιότητα ότι αυτός θα είναι ο νικητής καιότι ο αντίπαλος του ήταν στα αλήθεια πολύ άτυχος που τονσυνάντησε.

Οι θριαμβολογίες(triumphreden) των νικητών μετά απόκάποια μονομαχία, αποσκοπούν, σε προσωπικό επίπεδο, στηνπανηγυρική επικύρωση του κλέους του νικητή, ενώ παράλληλααποβλέπουν, σε συλλογικό πια επίπεδο, αφ’ ενός μεν στηνεμψύχωση της παράταξής του, αφ’ ετέρου δε, στη ψυχολογικήκαταπτόηση των συντρόφων του ηττημένου.

Μια ακόμη κατηγορία πολεμικών λόγων αποτελούν οιχαρακτηριζόμενοι ω; παρακλήσεις-ικεσίες, που αποσκοπούν κυρίωςστην αποτροπή του επικείμενου θανάτου του ομιλητή-πολεμιστήκατά την μάχη και απευθύνονται προς τον νικητή αντίπαλό του, ήαποβλέπουν στην καλή μεταχείριση του σώματος του μαχητή μετάτον θάνατό του και την απόδοση της σωρού στους οικείους τουγια μια έντιμη ταφική τελετή.

Επίσης, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε στιςπροσευχές των ηρώων, με τις οποίες σε δεδομένη στιγμή ζητούνβοήθεια ή παραπονιούνται προς τους Θεούς, καθώς επίσης και στατελευταία λόγια των ετοιμοθάνατων πολεμιστών, με τα οποίαεπικυρώνεται το κλέος της ομηρικής μάχης, με τον επικείμενοένδοξο θάνατο του μαχητή της τιμής.

Ως προς τις προσευχές13 παρατηρείται ότι συχνά οπροσευχόμενος πολεμιστής προσπαθεί να θεμελιώσει το αίτημά τουπρος τον Θεό με βάση την αρχή της αμοιβαιότητας στη σχέσημεταξύ θεών και ανθρώπων. Απευθύνεται στο θεό χωρίς φόβοζητώντας του απλά πράγματα, τα οποία σχετίζονται κυρίως με τηνεπιτυχή έκβαση της πολεμικής προσπάθειας. Μέσα από τις13 σελ. 55 από Ευγένειος Αρ. Γιαρένης, «Οι Έλληνες και ο πόλεμος», εκδόσεις Ενάλιος, Αθήνα 2012

προσευχές των ηρώων του, ο Όμηρος καταφέρνει να φωτίσει ακόμηπερισσότερο τον χαρακτήρα τους. Ως προς τα τελευταία λόγια τωνετοιμοθάνατων πολεμιστών, θα πρέπει να τονιστεί πως δεναποτελεί ο θάνατος το κακό για τους πολεμιστές της Ιλιάδας.Κακό αποτελεί ο ανέντιμος, ο μη ηρωικός θάνατος. Ακόμα καιστις τελευταίες του στιγμές οι ήρωες του έπους γίνονταιεκφραστές της ηρωικής ιδεολογίας όπως μπορεί να διαπιστωθείαπό το περιεχόμενο των τελευταίων λόγων τους είτε προς τουσυμπολεμιστές του είτε προς τον αντίπαλο μαχητή, ο οποίος τουςαφαιρεί τη ζωή στη μάχη.