KLASIFIKACIJA POREMEĆAJA MENTALNOG ZDRAVLJA

DECE I MLADIH epidemiologija i etiologija

Definicija mentalnog zdravlja

Mentalno zdravlje je stanje dobrobiti u kome pojedinac realizuje svoje sposobnosti, može da se nosi sa normalnim stresovima života, može da produktivno radi i zarađuje i u stanju je da doprinosi zajednici u kojoj živi.

(SZO, 2001)

Definicija poremećaja mentalnogzdravlja dece i mladih

Abnormalnost emocija, ponašanja ili odnosa koji su dovoljne težine i trajanja da ozbiljno ometaju dete u njegovom socijalnom ili ličnom funkcionisanju i/ili uzrokuju patnju (distress) deteta, njegovih roditelja ili ljudi u okruženju.

Mentalni poremećaji su:

univerzalni univerzalni pogađaju sve zemlje i društva, sve uzraste

učestaliučestali prisutni kod 10% odraslih u svakom trenutku,

kod 25% ljudi tokom nekog perioda svog života,kod 20% pacijenata u primarnoj zdravstvenoj zaštiti

dovode do teške invalidnosti dovode do teške invalidnosti naročito depresivni poremećaji, shizofrenija, Alzheimerova demencija, zloupotreba PAS, mentalna retardacija, epilepsija

negativno utiču na kvalitet životanegativno utiču na kvalitet života obolelog i porodice usled emocionalnog i ekonomskog tereta, stigmatizacije i diskriminacije

Klasifikacija mentalnih poremećaja dece i mladih

• Etiološka klasifikacija je neprimerena zbog multifaktorske uzročnost mentalnih poremećaja.

• Deskriptivna ili fenomenska (simptomska) klasifikacija:o poremećaji emocija (emocionalni poremećaji)o poremećaji ponašanjao razvojni poremećaji o poremećaji u odnosima

• Većina pacijenata ima simptome iz više oblasti

Glavne grupe poremećaja mentalnog zdravlja dece i mladih 1

• Emocionalni poremećaji:o poremećaji sa anksioznošćuo fobije o depresijao opsesivno-kompulzivni poremećaj o neke somatizacije

• Nazivaju se i “internalizujući” poremećaji.

Glavne grupe poremećaja mentalnog zdravlja dece i mladih 2

• Poremećaji ponašanja:o poremećaji ponašanjao izazivačko drsko ponašanje (Oppositional Defiant

Disorder - ODD)o hiperaktivnost

• Nazivaju se i “eksternalizujući” poremećaji

Glavne grupe poremećaja mentalnog zdravlja dece i mladih 3

• Razvojni poremećaji:o zaostajanje u govorno-jezičkom razvojuo zaostajanje/ teškoće u čitanjuo mentalna retardacijao autistični spektar poremećaja (ubraja se i u

poremećaje odnosa)o enureza i enkopreza

Glavne grupe poremećaja mentalnog zdravlja dece i mladih 4

• Poremećaji u odnosima o poremećaji privrženostio poremećaj odnosa sa vršnjacimao poremećaji odnosa sa članovima poprodice, bratom i

sestrom (npr. ljubomora itd) o autistični spektar poremećaja (ubraja se i razvojne

poremećaje)• Preklapanje između četiri grupe.• Mnogi poremećaji se ne mogu uklopiti u ove

grupe (npr. shizofrenija sa ranim početkom, anorexia nervosa itd).

Klasifikacija mentalnih poremećaja

prednosti

• proces uspostavljanja reda među podacima putem grupisanja u kategorije, na osnovu njihovih zajedničkih karakteristika

• olakšava razumevanje pojave

• omogućava komunikaciju među stručnjacima

mane

• Ni jedna klasifikacija do sada nije sveobuhvatna

• Većina pacijenata ima simptome iz više oblasti

Principi dobre klasifikacije1. činjenice, a ne pretpostavke, operacionalna definicija

2. klasifikuju se poremećaji i problemi, a ne deca

3. detinjstvo nema starosnu granicu, ali neki razvojni problemi su karakteristični za određeno životno doba

4. obuhvatnost

5. pouzdanost

6. distinkcija različitih poremećaja međusobno (po etiologiji, simptomatologiji, toku, dijagnozi...)

7. logička postojanost- sistem baziran na konstantnom broju principa i pravila

8. povezanost sa kliničkom slikom

9. praktičnost

Rutter,M.

Klasifikacije mentalnih poremećaja dece i mladih

•MKB-10 Međunarodna klasifikacija bolesti International Classification of Diseases – ICD 10Svetska zdravstvena organizacija, 19921968. u ICD 8 prvi put se min. pominju poremećaji razvojnog doba; u ICD 9 izdvojeniu ICD 10- grupisani u V poglavlje

• DSM IV i DSM V Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders - Američko udruženje psihijatara, APA, 1994, 2014

ICD klasifikacija

• Koristi alfanumeričke šifre

(jedno slovo i dva broja: A00-Z99)• Četvrti znak se koristi za označavanje stepena

udruženog poremećaja ponašanja:o bez ili minimalan poremećaj ponašanjao značajan poremećaj ponašanja koji zahteva pažnju ili

tretmano drugi poremećaji ponašanjao bez napomene o poremećaju ponašanja

F 70-79 Mentalna retardacija

• F70 Laka mentalna retardacija• F71 Umerena mentalna retardacija• F72 Teška mentalna retardacija• F73 Duboka mentalna retardacija• F79 Nespecifikovana men.retardacija

F80-F89 Poremećaji psihičkog razvoja

• F80 Specifični razvojni poremećaji govora i jezika

• F81 Specifični razvojni poremećaji školskih veština

• F82 Specifični razvojni poremećaji motorne funkcije

• F83 Mešoviti specifični razvojni poremećaj

• F84 Pervazivni razvojni poremećaji

• F88 Drugi poremećaji psihičkog razvoja

F90-F98 Poremećaji ponašanja i emocija sa početkom obično u detinjstvu i adolescenciji

• F90 F90 Hiperkinetički poremećajiHiperkinetički poremećaji

• F91 Poremećaji ponašanja

• F92 Mešoviti poremećaji ponašanja i emocija

• F93 Emocionalni poremećaji sa početkom specifičnim za detinjstvo

• F94 Poremećaji socijalnog funkcionisanja sa početkom specifičnim za detinjstvo i adolescenciju

• F95 F95 Tik poremećajiTik poremećaji

• F98 Drugi poremećaji ponašanja i emocionalni poremećaji sa početkom obično u detinjstvu i adolescenciji

Epidemiologija mentalnih poremećaja dece i mladih

• Epidemiologija – izučavanje distribucije poremećaja i povezanih činilaca u određenoj populaciji (reprezentativni, visoko rizični ili neki poseban uzorak)

• Prevalenca – ukupan broj/udeo posmatranog poremećaja u populaciji (učestalost, najčešće izražena u %)

• Incidenca – broj novo otkrivenih slučajeva u posmatranom periodu (npr. u toku jedne godine)

Istraživanja prevalenca psihijatrijskih poremećaja dece i mladih 1

• Studije Ratera (Rutter) i sar.; ostrvo Vajt (Isle of Wight, 1979-75):– 7% kod dece uzrasta 10-11 god.– Deca sa hroničnim bolestima ili hendikepom značajno više

poremećaja:• deca sa astmom ili dijabetom 2x više poremećaja• deca sa epilepsijom ili cerebralnom paralizom 5x više

poremećaja • U Londonu (1975):

– 14% kod dece uzrasta 10 god.– veza sa većom učestalošću predisponirajućih faktora (nesloga

u porodici, psihijatrijski poremećaj roditelja, nepovoljne socijalne okolnosti, loš kvalitet škole)

Istraživanja prevalenca psihijatrijskih poremećaja dece i mladih 2

• Studije na predškolskoj deci (N. Richman, 1975-82):− 20% dece ispoljavalo značajne probleme ponašanja − kod 7% su poremećaji bili teški− 80% poremećaja su činili emocionalni poremećaji,

poremećaji ponašanja i mešane kategorije− kod 60% problemi perzistirali i na školskom uzrastu,

najčešće kod hiperaktivnih dečaka sa niskim intelektualnim sposobnostima

− značajna veza između zaostajanja u govorno-jezičkom razvoju i poremećenog ponašanja

• Velike epidemiološke studije:Ontario (Kanada), Dunedin i Christchurch (Novi Zeland),

Great Smoky Mountains (USA), Porto Ricco.

Činioci koji utiču na razvoj ličnosti deteta

1. Konstitucionalni činioci

2. Sredinski činioci

3. Fizičke bolesti i smetnje u razvoju (hendipek)

1. Konstitucionalni činioci

a. genetski činioci - najčešće poligenski uticaji (npr. kod autizma, Gilles de la Tourette sindroma itd)

b. inteligencija

c. temperament – genetska predispozicija za reagovanje na sredinske stimuluse na određeni način

(karakterističan stil interakcije sa sredinom)

a. rodne razlike (razlike po polu) – npr. razlike u eksploratornoj aktivnosti, agresiji, nivou aktivnosti između dečaka i devojčica

Dimenzija temperamenta Opis

Nivo aktivnosti Pozciija na dimenziji preterana aktivnost – snižena aktivnost

Ritmičnost Iregularnost u ritmu spavanja, hranjenja itd.

Približavanje/povlačenje Inicijalni odgovor na novu situaciju npr. hrana, osoba, igračka

Adaptabilnost Sposobnost da efektivno upravlja novom situacijom

Prag za odgovor Nivo intenziteta stimulusa potreban za izazivanje odgovora

Intenzitet odgovora Snaga odgovora nezavisno od kvaliteta odgovora

Kvalitet raspoloženja Predominacija zadovoljstva naspram nezadovoljstva u ponašanju

Distraktibilnost Lakoća kojom stimulus odvlači pažnju oid trenutnog zadatka

Raspon i postojanost pažnje

Sposobnost da se istraje u vršenju zadatka

Dimenzije temperamenta Thomass&Chess, 1982

Klaster Opis

Lak temperament

Kombinacija regularnosti ritmova, tendencija ka približavanju u novim situacijama, brzo prilagođavanje i predominatno pozitivno raspoloženje

Težak temperament

Iregularnost ritmova, tendencija ka povlačenju, slabo prilagođavanje i predominatno negativno raspoloženje (suprotno lakom temperamentu)

Sporo se otkravljuje, “zagreva”

Tendencija ka povlačenju u novim situacijama i sporo prilagođavanje, česte negativne reakcije. Često se karakteriše kao “stidljivo dete”

Klasteri temperamentalnih karakteristika( Thomass & Chess, 1982)

Poslednje dve grupe (težak temperament i sporo se otkravljuje”) su pod većim rizikom za razvoj poremećaja ponašanja

2. Sredinski činioci • Porodica

– Zadovoljava fizičke potrebe (hrana, smeštaj)– Obezbeđuje ljubav i sigurnost– Razvija socijalne odnose sa odraslima/braćom i sestrama– Stimuliše kognitivne i jezičke sposobnosti– Pruža odgovarajuće modele ponašanja i socijalizacije– Obezbeđuje sticanje etičkih i moralnih vrednosti

• Škola– Sticanje školskih veština– Unapređenje odnosa sa vršnjacima– Prihvatanje autoriteta odraslih van porodice

• Šire okruženje (zajednica)• Fizičke bolesti i hendikep

Psihosocijalni uzroci poremećaja mentalnog zdravlja dece i mladih

(rezultati epidemioloških istraživanja, Rutter i sar. 1970-1975)

Porodična nesloga• bračna nesloga• deca data na starateljstvo• deca koja ne žive sa oba

roditelja

Devijantnost roditelja• psihijatrijski poremećaji

majke• krivični prestupi oca

Socijalne neprilike• velika porodica• mnogočlana porodica u

istom stanu• otac obavlja

niskokvalifikovane poslove

Školsko okruženje• mnogo učenika, nedovoljno

nastavnika• česte promene nastavnika

Interakcija bioloških, psiholoških i socijalnih faktora u razvoju mentalnih poremećaja

Činioci rizika za poremećaj mentalnog zdravlja u detinjstvu

Mogu biti vezani za:

1) dete

2) porodicu

3) društvenu zajednicu

1. Činioci rizika vezani za dete

- nizak IQ – kod teških MR rizik je veći za 40%

- težak temperament

- somatsko oboljenje, posebno CNS-a

- kod epilepsije rizik je veći za 20%

- specifični poremećaj razvoja

- teškoće u komunikaciji

- školski neuspeh

- nisko samopoštovanje

2. Činioci razvoja vezani za porodicu

• slom porodice• duševna bolest majke• kriminalitet (alkoholizam, psihopatija) oca• nasilje u porodici• nedosledna, nejasna ili kruta disciplina• siromaštvo – bez obzira na uzrok• smrt i gubitak bliskih srodnika• neprijateljski ili odbacujući stav prema detetu• neprilagođavanje potrebama deteta

3. Činioci vezani za socijalno okruženje deteta

• ŠkolaŠkola

- loša organizacija, nejasna disciplina

- nepoštovanje individualnosti deteta

- česte promene, nizak moral nastavnika

• Sociokulturalni činiociSociokulturalni činioci

- pritisak vršnjaka- ismevanje

- socijalna deprivacija

Rizici za poremećaj mentalnog zdravlja na ranom uzrastu

• loša materinska briga u detinjstvu majke

• maloletnička trudnoća

• loši odnosi među roditeljima

• odsutnost ili slaba uključenost oca

• niske intelektualne sposobnosti (IQ ispod 70)

• depresija majke

• uporno neprihvatanje deteta i posle tri meseca

• samohrani roditelj bez podrške

Činioci koji štite dete od poremećaja mentalnog zdravlja (Garmezy, 1987)

11. Činioci vezani za dete

- lak temperament

- iznad prosečni IQ

- ženski pol pre, muški pol nakon adolescencije

- pozitivna slika o sebi, visoko samopoštovanje

2. Činioci vezani za porodicu

- visok stepen kohezije u porodici

- dobar odnos bar sa jednim roditeljem

3. Činioci vezani sa okruženje deteta− dobra škola− dobro strukturisana sredina

Rezilijentnost

• “Rezilijentna osoba je ona koja, uprkos stresovima, pronalazi ubeđenje da je unutrašnje i spoljnje okruženje predvidivo, da život ima smisla i da se stvari mogu razrešiti na najbolji mogući način.”

E. Werner,1982