T. C. KÜlTÜR VE TURizM BAKANllGI ESKi ESERLER VE MÜZElER GENEL
MÜDÜRlÜGÜ
v.
çN~EKLER
Necmi tiLKER zmir.YahanelerdekiBektaiMezar Kitabeleei (XIX. ve XX.
yüzyl) 1
Ayda ARa Ege Bölgesi Ayanlk Dönemi Mimarisd Hakknda Bir Ön
Ara-
trma 39
Revza OZL
Göreme, Karanlk Kilise Duvar Resimlerinde 1985 Yl Ko- ruma ve Onarm
Çalmalar 89
Thomas DREW - BEAR Dinar Yöresinde Bir Roma Kalesi , 99
SunaGÜVEN Anadolu'da Roma Taklar...... ...... .. ..... . .. .. ..
.. .. .. . .. .. .. .. . .. .... 103 David FRENCH Küçük Asya, Roma
Yollar ve Miltalar-1985 109
Marc WAELKENS, P. De PAEPE, L. MOENS Survey in The W\hite Ouarries
of Anatolla 1B J. Clayton FANT Three Seasons ofEpigraphicai Survey
at tlhe Roman rnperial
Ouarnies at Doclmium (Iscehisar) 1983 ~'8'5 .. 127
Hasan MALAY Bat Anadolu'dan Yeni Yazdar 133 Bülent PLKÇOGLU
Ephesos'ta Epigrafya Çalmalar . 139 A1ain DAVESNE A Propos de la
Chronologie du Temple de Dionysos a Teos ... 14;3 Alan S. HALL
Kbyratis Survey 1985 , ,.. .. .. .. 149
Walter VOGTLANDER Survey Bei Aklbiük-TEICHIUSSA 1'98'5 151
Pontus HELLSTRÖM Labraunda 19185 157 Stephen MTCHELL Cremna ve
Sagalassus çalmas 1985 167 John J. COULTON Balboura 19815 ...
........... ... . .. . .. . . . . ..... ... .... ..... . . . . . .
. .. . .. . . . . .. ..... 17'1 Sebastiana LAGONA 1985 Ylnda
Kyrne'de Sürdürülen Arkeol'OJi ve Toporafya
ncelemeleri : '" ... ..... . ... .. . .. . . .. . . 179
A. Ahmet TIRPAN Samosata Aa ehir Sur Duvarlar 183 Keith DeVRES
Gordion Work 1985 '" 203 Semih GÜNER Orta Anadolu Höyükleri 207
Tsugio MiKAM, Sach1hiro OMURA 1985 Kaman - Kalehöyük Yüzey
Aratmalar . . 227 Engin ÖZGEN Gaziantep Kilis Bölgesi Höyük Yüzey
Aratrmalar: Oylum Höyük 239 Erol ATALAY Kemalpaa Yöresindeki
Maaralar 249
Sencer AHiN Phrygia Epiktetos 265 Johannes NOLLI~
Die Blütezeit Der Stadt Side in Der 2. Halfte Des 3. Jhdts N. Chr
269
Christian MAREK Epigraphische Forsohungen in Zentralpaphlagonien
273 Veli SEVN Malatya - Elaz- Bingöl lleri Yüzey Aratrmas, 198'5
......... 279 Recep MERiç 1985 Yl zmir ve Manisa lleni Yüzey
Aratrmas 3011 Altan ÇiLiNGROOLU
Van Bölgesi ve Ordu li Y'i17ev Aratrmas 1985 311 Mehmet ÖZSAT 1984
ve 1985 Yl Isparta Çevresi Tarih Öncesi Aratrmalar ... 323 Refik
DURU Haclar Nekropolünü Arama Çalmalar , . .. . . 335- Kathryn Ann
ATAMAN A Group of Projectile Points From Can Hasan
III............... 339 Ann MURRA.Y Elaz ve Pamukkale Müzeleri
Çalmalar " .. 347
Angela MNZ9N -DEROCHE Prospection Sur Le Site Mousteiren de
Kocapnar (Campagne 1985) 359 Erksin GÜLEÇ Van Dilkaya
iskeletlerinin Paleoantropolojik Incelenmesi .;.... 369
Ursula WTTWER-BACKOFEN Amropologische UntersuchngenDes
Byzantinischen Friedhofs Boazköy . Hattua .... . .. . .. . . . . .
.... . . . . .. . . . . . .. . 381
Michael SCHULTZ Der Gesundheitszustand der Frühmittelalterhchen
Bevölke- rung Von Bcazkale-Hettusa 401
ZMR. YAGHANELERDEK BEKTA MEZAR KTABELERt
xx, ve XX. YÜZYL)
Anadolu'nun kültür ve tasavvuf mirasm simgeleyen eserlerin bir
bölümü de çeitli yerleim merkezlerinin içinde ve yaknlannda, cami
ve tekke hazirelerinde bulunan ve günümüze kadar gelmi olan mezar
kitabeleridir. 30 Kasm 1925'de çkan bir kanunla kapatldktan sonra
mal varlklan devlete geçmi olan tekkeler ve zaviyeler 1 tarihe
karm
lardr. Ancak tekkelerin hazireleri ve içinde bulunan mezar
kitabeleri nin bir bölümü genellikle zamanmza kadar varlklarn
sürdürmüler
dir.
Üzerinde çaltnz mezar kitabeleri zmir'in Yahaneler semtin de
bulunan ve zamanmza birkaç kalnts ile ulaan, emsi Baba adyla
tannan bir Bektai Tekkesinin yamndaki hazirede bulunmaktadr. Bu
radaki kitabeler hakknda izahata geçmeden önce Bektailikle ilgili
ksa
da olsa bilgi vermek yararl olacaktr. Bir tarikat olarak
Bektailiin') Osmanl mparatorluunda XIV. yy. dan balayarak,
özellikle XV, ile XIX. yy. lar arasnda dini ve siyasi büyük bir
nüfuza sahip olduu bilin mektedir. II. Mahmud (1808-1839)
tarafndan 1826'da Yeniçeri Oca
ile birlikte kaldnlan Bektai tarikat, Abdülaziz (1861-1876)
zamann
da tekrar ortaya çkm ve yukanda belirtildii gibi Türkiye Cumhuri
yeti tarafndandier tarikatlarla birlikte ortadan
kaldrrlmtr",Her
(*) Doç, Dr. Noomi "V'LIKER, 'Ege thJiJversitesi, Ede!biyat
FaJkü1tesl, '11a.ih Bölümu ögTetlm üyesi, BornOV'a - tzMtR.
(1) GeILii1j bilgi 'için 'bkz. ,Mustafa Kara, Din Hayat Sanat
Açsndan Tekkeler 'Ve Zaviye1er, 1sbmbul, Emek Matbaacalk,
1980.
(2) CaJvit Sunar, Meltmtik ve Bektailik. Ank.ara, Akia'a
ttnive.rsitesi Basmevl
19715, 10 -11. Ya.za,rm !Ifade etti~e göre Anadolu'da yaygn olan
:Bekt:a.ilik,
Alevilik ekliinde tamamlanmakta olup, Rumeltde ise Nazentn ad il~
yaylm
Cllfert mezhebinj'anbir Türk ta.rJkatdr.·Geni 'bilgi liJçin
özellikle 'bkz. :Fuad
Köprülü, Türk Edebiyatnda Ilk Mutasavvflar, stanbul, 1919; F. W.
Hasluck, Chri8tianitV and Islam Under the Sultans, Oxford, 1929:r.
mngsleyBlrge, The Bektashi Drder of Dervi.8hes. London, 11937; Fuad
Köprüm, L8s Origine.'1 du Bek tachiBme, Paris, 1926; Fuad
KöprüIii, «Hac \Beikta Veli,» UZam Ansiklopedm, StanIbul, 1961, ~.
Ont, 461 - 64.
(3) F. Köprüllil, «!Hac lBekta VeJl!,» tslam A'nBiklopediBi, 2.
Clt. /:b3tan'bul, Ml1li Ei~ tim Bas.rnev, 1961, 461.
1
eyi ile Türk olan bu.tanikatn kökeni XIII. yy'a 'kadar gerilere
gitmekte dir. Bu asrda Anadolu Türkmen ve özellikle' göçebe
kabileleri arasnda
destek bulan heteredox dervi kitleinden Babailer'in4 eyhi Baba
shak
n halifelerinden olan Hac Bekta Veli s tarafndan kurulmutur.
XIV. yy. Anadolu'sunda dierheteredoxtarikatlerdenolan Haydari ler,
Kalenderiler ve Abdallarla birlikte varln bildiimizBektailikXV. ve
XVI.Iyy. da özellikle Yeniçeri Ocanda sanki resmi bir kült durumu
na girdikten sonra büyük bir nüfuz kazanarak devletin himayesini
gör mütür.
XV. yy. da Bektailik tarikatinin ikinci kurucusu saylar Balm Sul
tan'dan önce bütün ayin ve gelenekleri ile teekkül ettii kabul
edilmek tedir. Balm Sultanf ôlm. 1516) Bektai tekkelerini
tekilatlandrm,
ayin ve erkan itiibariyle baz köklü deiiklikleryaparak Bektai
tarikatn
yenilemiti6. Bunlarn en önemlilerinden birisi de 12 esasnn kabu
edil mesi vesmaili tarikatnn 12 imam ananesinin benimsenmesidir".
Aftca tarikat tekilatnnbel kemiini tekil eden bir mücerred
dervilerteki
latn kurmutur. Bu yenilik hareketlerinden sonra kendilermin
Hac
Bekta Veli'nin nesiinden geldfklertnl iddia eden, Çelebiler ad ile
anlan
eyhler ile bunlara kar tavr alan ve kendilerine yol ev1ad yani
Bekta iliin gerçek mensuplar olduklann ileri süren Babalar arasnda
reka bet balad. Anadolu 'Ve Rumeli kzlbalan Çelehiler'in tarafn
tutmala rna ramen, büyük ehir ve kasabalarda düzenli tarikat
merkezleri du rumunda olan tekkelerde Babalar hakim olmutu8.
Bektailik Caferi mezhebinden büyük ölçüde etkilenmi olup bu mezhep
içinde mütalaa edilmektedir. Hemen hemen bütün ilgili tarikat ler
hnam Cafer vastasyla Hz. Ali'ye ular. Bektailik ark Felsefesi ile
birliktir. Ancak son derece vatanperver ve milliyetçilik
prensiplerini bün yesinde sindirmitir.Halifelik kurumuna da kar
olan Bektailik;bu ku nimu Yezid devrinden gelen zalimlerin lakab
kabul eder.' Tükenmez bir hazine kabul edilen Bektailiktenamazve
oruç gibi ibadetlere fazla ilgi göstermezler,
Bektailiinputperestlik ve ateperestlikle de ilgisi yoktur.
(4) Abmet Yap.r <>cak, BflbaUer1811Mh, 'bItaDbu1, EneJk
Matbaaclk. 1980; .A.Wla 0zkrmI. ..Ba.ba.I1arAyakJ.8.nmas,.Birikim
LO (8 Ekim 1975). stanbul. 35 - 39; A. özknml, «Ba.'ba1Iar
Ayakla.nmas!mlDfL ve :Kültürel Temellert, «Birilrim, (14) Nisan
1976}'stanbul, 4:5 - 51; E. Behna.n apolyo. Mezhepler 'Ile
TariJatlcr
TGri1.i, :tsta.bul, ~ye Basm.ri, '19M. 415 -18.
(5) F .KöprWi1, Ay. yer.
(6) F. KöprülU, a,.g.m.,462-
(8) F. OKÖPrI11i1, o.g.m.., 462.
2
Bununla birlikte Bektailiinhemen her eyi bünyesine sindirmi bir ta
rikat olduu kabul edilir".
Bektailik uygulama yönünden olmasa bile fikir yönünden ama
nizmin etkisinde kalmtr. amaniznin esas dört yöne
dayanmaktadr.
1 - Dou (Gök) 2 - Bat (Ak) 3 - Güney (Kzl) 4 - Kuzey (Kara).
amanizm'dekabul edilmi olan dört adet de Tanr vardr. Bunlar: Gök
han, Akhan, Kzlhan, Karahan'dr. Bu tarihi dörtlü olgusu Ouz Türk
menlerinin törelerine de girmiti. Hac Bekta Veli bu dörtlü esas
ala rak Bektailiidört kap tasnifine göre kurmutur. Tarikatn ilk
kurulu
devirlerinde Bektai dervilerininbalarna giydikleri taç dört terkli
ya ni dört dilimliydi, Hac Bekta'n giydii taça Elifi Taç denirdi.
Ayrca
Bektai dervilerininbu devirde yaygn olarak kullandklan dörtlü taca
da Edhemi Taç denirdi. Oniki mam sembolize eden okini terkli
(dilim li) taç da Hüseyni Taç olarak adlandrlmtr10. Taht-
Muhammedi kür süsünün taçlar da dörtlü olup Bektailikdört'kap
srnndan ibarettir. Bu kaplar unlardr: 1 - eriat Kaps 2 - Tarikat
Kaps 3 - Haki kat Kaps 4 - Marifet Kaps LL.
Tekke ve Hazlre'nlnDurumu
Tekke kalnts ve hazire, zmir ehrinin Erefpaa semtinden Eski zmir'e
gidenana yol üzerinde, Jandarma Komutanlk binasn geç tikten sonra
sa taraftadr. Tekkedenarta kalan duvarlar dakullanl
mak suretiyle keresteci dükkan yaplm ve zmir Vakflar Müdürlüü
tarafndan özel sektöre icara verilmitir. Tekke binasnn kitabesi ku
zeydouya bakan ve sonradan kapatlp duvar haline getirilen kap
üzerindedir. Bektai ananesine göre bu kapnn ana giri kaps
olmas
gerekmektedir. Eski Tekke binasnn bitiiinde olan Hazire'nin giri
ka ps ana yol tarafnda olup üç cephesi Vakflar Müdürlüünce Icara
'Ve rilmi olan keresteci dükkanlan ile çevrilmitir. emsi Baba
Bektai
haziresindeki kitabeler üzerinde Mays 1984'den beridir zaman zaman
ça Imaktayz. Bazlar tahrip olmakla birlikte Hazirede yirmi dört
kadar mezar kirabesi bulunmaktadr. kisi sanduka eklinde olan
mezarlarn
kimisi tala kaplanm kimisi de betonla çevresi belirlenmitir. Ba
ta
olan kirabelerin çounda ayak talar da vardr. Hazirede bulunan
be
adet yüksek servi aacndan yalnz ikisi ya dierleri kurumutur. Ha
zire duvarlarla-çevrili olup, giri kaps demirdendir. Hazireniri
ebad
26 m x 15,5 m olup yaklak 403 metre karedir.
(9) Ca\>1t Sunar, a.g.e., Ll, 23 - 0i
(10) Cavit ISUinar, a.g.e., 161; EL, IB. apol(yro, a.g.e., 30'1-
2.
(l), Cavit 'Sunar, a.g.e., 166~67; !E. IB. sJpolyo, a;g.e.,
302.
3
Bektai mezar kitabeleri üzerinde yaptmz çalmalar sonucu, bunlarn ta
süsleme sanat bakmndan sade olmakla birlikte; hat sa natn,aruz
vezninde yazlm tasavvuf iirlerini ve Bektailik anlayn
göstermesi bakmndanzengin olduunugözledik. Mezar kitabelerinin tek
kede çalm ve 'Saygnlk kazanm Bektai tarikat mensuplarna ait olduu
anlalmaktadr. Kitabelerin hemen hepsi de usta hattatlarn
elinden çkt anlalmakla birlikte bazlarnda ufak da olsa imla hata
larna rastlanmtr.
Ankara Vakflar Genel Müdürlüü'ndeKaradutlu Dergah adyla da anlan
emsiBaba Dergah'ylailgili yaptmz aratrmannmüsbet sonuç vermesi
bizler için gerçekten sevindirici olmutur. Ad geçen dergahn,
stefe muhaoirlerinden Yusuf emseddin Baba ibn Feyzul1ah
tarafndan
yaptrlm olduu ve Dergaha ait vakfn 3 aban 1299 H/20 Haziran 1882'de
hazrlanm olduu ortaya çkmtr12. 28 ubat 1331 (1916) ta rihli
Vakflar uras kararna dayanarak 6 Cemaziyelevvel 1334 H/ll Mart 1916
tarihli «irade-i aliye» mucibince vakf kaytlarna geçtii tes bit
'edilmitir. Bu vakf vesikasnda mütevelli olan Mehmed Ruhi Bey
ibr
Zeynelabidin'in ifadesi esas alnarak, zmir dnda Katipolu kulesi ci
varnda yaplm olan bu Dergahn çevresinde Kemnun olu, Hac Kosta olu
ve Yani oluna.ait ba ve bahçelerinin bulunduu ve Dergah'n iki
tarafndan da yol geçtii kayda geçmitir. Karadutlu Dergah adyla da
bilinen bu Bektai Tekkesi, onbe dönümlük bir arazi içinde ina edil
mi olup iki katl olduu anlalan binann alt ve üst katnda yedier oda,
bir kiler, bir mutfak, bir frn ve bir mescidden ibaret olan bir
bina idi 13.
Çevredeki 'hayrsever halkn zaman zaman gösterdikleri ilgisi
dn
da genelde sahipsiz ve bakmsz olan bu hazirenin içinde girie göre
sol tarafta eskiden kalma ve halen suyu kullanlan bir de kuyu vardr
(Re sim : 1). Ayrca, hazirenin yanndaki kereste dükkan müsteciri,
duvar la çevrilmi olan hazireye demir bir kap yaptrm ve serbest
giri ç
kn bir bakma önlenmesini 'Salamtr. Ancak, 1984 ylndaki çal
malarmzda fotorafn aldmz 1326/1912-13 tarihli silindirik. bir
a
hidenin 1985 ylnda yerinde olmadn,çalndn tesbit ettik. Hazire ve
mezarlklarmzn sahipsizliine ve ilgisizliimize ufak bir örnek
tekil
eden bu rastlant bu yöndeki kukularmzdorularmahiyettedir.
emsi
(12) Mücerred Anadolu, 22 Genel /Ilo : 608, s. 166. oDeI'gah'la
dlgiU vakfn tesbtnde
rve Ilro.rla;tim güçlüklerü yenJrnemde 'bana yardmlarn esiJgemeyen
!Kültür ve ITescil !Oadresi Bakanl, Kültür uJbe Müdürü Sayn 'Sad!
Bayram'a, sayn
Adnan Tüzen'e ve Sa;ym IHasan Yüksel'te derin
ükranLamn.sunarm.
(13) Dergiih vakfnm aslnn futorafi ,ve metninin yep.i harflere
çevri1mi ekli ça Imamzn sonuna eklenml.tir.
4
Baba veya Karadutlu Dergah olarak anlan bu Bektai Tekkesinin ve
Haziresindeki kitabeleri aada sunarken 14, görev kabul edip tesbit
etti imiz hazire kitabelerinin bu tür çalmamzla bizden sonraki
nesillere ulaacan bilmenin huzurunu duymaktayz.
r:
emsi Baba Dergah'nn inasyla ilgili 118 x 63 cm. ebadndaki
mermer kitabe, büyük ölçüde harap olmu ve imdi keresteci
diikkan
olarak kullanlan eski binann, Bektai ananalerine göre douya bakan
LS,
ancak sonradan kapatlp duvar haline getirilmi olan kapnn üzerinde
çimentoyla briket duvara rapt ettirilmi ve çok iyi bir
durumdadr.Dört sra halinde ve dört beyit olarak yazlm olan
kitabenin 'Satrlarbirbirin den siIrnelerle ayrlmtr. Sekiz ayna
veya pano 16 içinde kabartna ola rak yazlm olan kitabenin güzel
bir yaz stiline sahip olduu açktr.
Kitabenin tarihi son satrda düürüldüü gibi ayn zamanda 1281 H ta
rihi rakam olarak verilmitir. Kitabeye göre bu Bektai Dergah
(Tekke) 1864-65 tarihinde ina edilmitir. Aruz vezninde bir iir
olarak yazlm
olan bu anlamh kitabenin vezni.
MefailünjMefal1ünjMeffll1ünjMefailün' dür.
...,e\s.;I..... .J...-'-\ ,,~,. y. J J.)~ ir / ,}b.L ..r" JI -l. l
J,.r~ L?-"L.. ..S~
...,e~ )}I..,..,~I oJ~,\ JT ~,\ J.,. / ~ 0.,-J,\ o,);) wrf 4' j ..o
w\~.1"
...,el.) ~15) . ..;.,b o JL:.) s .J:*; -"""':"1.),,\ / ".i;.....
0\..". y. ..... J..;.. AJ,' r:'I...
~15.)J ~i ~~ tS---: J~ ..S.J; 0~ / ~.)l; ...1,;9,..: ..S~J ) .J'!
..,...,§ 4l;\.)~
(14) Dergahda bhman ;kitabe metinlert 'ÜZerinde yaptmz çalmalarda
yakn ilgi
ve yardrrlarngördüümdeerli dootum, amatör minyatürcü SaynAli
!Haydar Toprak'a 'buOOIda ükran ve takdideri. sunarm ayrca aldmn~
ölçülere daya narak iDerg8.h Haalresi'rtn konum krokJIsini'biiyük
biT' \titizlikle çizen Fa.. küDtemi:z;in Corafya Bölümü Ara. GOr.
sayn thsan 'Sezer'e 'burada teekkürU
bir borç bilirim. (15) Cavit iSunar, a.g.e., 71. !Yazar, Belktagi.
Dergüh 'kJapIanyla [ligili öyle .bilgi
vermektedr. «Ayin odas lcapsna veya Ma'bed kapsna )ark'tan glrUlr
ve odann dier üç yönü 'buna glöre ladhmr. GenellLkle, (Kap), z8.hir
ve 'OOtm lme :
Kapnn (ki Kanad), Hasan ve Hüseyn'e . Kapnn CEikH de Tarikatn bi
rin~basamama ~arettiT.»
(6) Azade Akar. Eski Türk Mezar Süslemelerine Dair, Sanat Dünyamz.
y,
say 12 (Eylül 1974), St;anJbul, ::tatlanibul TjfdrukMatJbaaclk
Sanayili, 1974. Yazar, mezar talan ve 'bektl.'l!k terdmleine '8Jl;t
genel Ibilgiler :verir.,
5
Seza gördü bu mevkide esasyle hankah
Müddan sdk ile gelsün erenlere olsun teslim
Kulolsun Al-evlada idüb ikrar ahenah
Müdevim ola hizmetle bu meydan- muhabbedde
riüb pir ü irada tuta erkaniyle rah
Zuhüratla gelüb bir er didi evkiyle tarihin
Yeniden kld bünyad emsi Baba ibu dergah
sene 11281
2 - Cemid (?) Baba'ya ait mezarta (Resim: 3 - Konum Kroki si No:
1, Ksaca K.K)
Ahlrnn dnda bir ekle sahip olan bu mermer bata kitabe
sinin ayaktana rastlanamamtr.61x65x8 cm. 'ölçüsünde olan bu
ahi
denin boyun ksmnnüzerindekitaçnda dört terkli 17 bir Bektai kavu u
vardr. Mezartann boynunda göse doru sarkan bir Teslim Ta 18
kabartmas vardr. Batan göüs ksmnda, Teslim Ta'nn her iki ya nndaki
her biri bir panoda olmak üzere sülüsle yazlm «Baki Hak» ibaresi
vardr. Dergahn girikapsndakikitabede olduu gibi silmeler le
çevrilmi pano içinde olmak üzere dört satr eklinde dört beyit
yazl
mtr. Kitabe metni talikle yazlmtr. Son beytin ilk msrasnda tarih
düürülmü olup \bir önceki rnsrada bulunan «bu» ilavesiyle 1297 Hi
1879-80 tarihi bulunmutur. air tarihi «ebced» ile yazlm olup
mevta-
(17) Bektai mezartalarnn (erkek). en 'Üst bölümünü tekil eden TaÇ'n
'kubbeslin· delel dlirnlere terk dentür.
(18) Teslim Ta geneJIiikle 1,5 cm. kalnlnda ön yüzü kabark olan ve
kenarlarnda
12 murtazam hilal eklinde çknts olan Ibir tatr. Boyuna takmak iç.in
Ikul lanlan 'krnap, tan yukardan aayaçapboyunoa açlan delikten
geçirilir ve altta dört halka ekLini alr. !Bu da iBekltail1kte
önemh olan dört kapy sem bolize eder. Teslim Ta, genellikle IHac
Bekta veya Balm ta da, denilen gü zel rencere sahip oniks (onyx)
tandan yaplrnam adettendi. Bektailer 'bu ta takmakla ptrlerine olan
ballik 'Ve teslimiyetlerini gösterm!i olurdu. Bedrl Noyan,
Bektailik Alevilik Nedir? Ankara, Dou Matbaachik ve iJtd. U.,
1985, 92; M. Zeki Pakaln. «Teslim Ta,» Osmanl Tarih Deyimleri ve
Terimleri Sözlüü, ni. OiDt, !Stanbul, Maarif Bastmevf, 1954,
1476.
6
nn adn son satra Cemid 19 olarak kaydetmiolduu kanaatindeyiz, Bu
ahide ça1ma:mzn sonuna eklediirniz «emsi Baba Bektai Haziresi Konum
Krokisisnde yeri 1 numara olarak iaretlenmitir. Bundan son ra
açklanacak olan mezar kitabeleri de krokideki numaralara göre ve
rilmitir. iirin vezni 3 Failatün/Failün'dür.
~ ..:~15 Jo~ -.$4' ~y oN / ~..:)I <s4 ...s.J.:j '';'J-! '-:',,~,
;\.,~ J ... tl"
~..:\,,~ '-:"',,~\ (;S'twD,. ü..c;->-.I\.; /tL!"":" ü ....i~?
~'~T ~ ...s..a~
~..:\ ....I ... ...; ...'bl..o o..S.l.c> ü"..JJ' ...~ L~.1
/r\:s..t....s..;,b o'" ~ .;.,~...s\.; ~L>
~..:\..".; .?J-! o~ 219 ,~L ..$ ....):!J / o»l> ...s...§ -J-!-
...s~ ri.; 6t.l1.; ~,)...;"
Murg- dil pervaz idüb bo koydu gitti laneyi
Kimlere terkeyledi gülendeki kaaneyi
Nar- hasretten hulasa azmidüb pervareyi
Hak-i pay-i Hazreti emsi'de tuttu bir makam
Ruhu ad olsun sedefte sakladk dürdaneyi
Ek-i riz tarih-i tam Fahri «bu» geldi hatra
Virdi saki-i felek Cernid'e bo peymaneyi
3 - Mir Sami'nin ei ve emsi Baba'nn torunu Fatma Zehra Han
mn mezarta (Resim: 4, K. K. no: 2).
Üzeri köeli ters U biçiminde olan bu mermer ahidenin ölçüleri
130x30x4 cm. dir. Mezartann taç vealnlk" bölümünde üç çi.çek ve iki
laleden oluan bir demet yer almaktadr. Oniki satr olarak rk'a ile
ya zlm kitabenin taa oyma biçiminde kazld görülmütür.Gayet sade
bir görünüme sahip olan bu ahidenin iiri aruz vezninde yazlm olup
Failatür/Failatün/Failatür/Failün'dür.
(19) Cemid, ayn zamanda arab icad edenin ad olduu bilindii için
isinde §Üp
heye dütük. Ancak, kitabelerde, orada yatanr isminin de son
satrlardaveril mesmn gerel 'bir adetalduunu dakaydetmemiz
gerekr.
(20) Azade Akar, a.g.m.
Suretinden kefelur erbab- razn
duhteri
Subh- nevrüza müsadif ki berat-ü' lleyli idi
Hangi ibir mü'min bulur fevtinde böyle devleti
Bu yeter i!hlasna ol kalb-i pak-i ezher
Rayegan olsun cenab- Fatma'nn
1342/1923-24
4 - Dergah hanisi emseddin'inbüyük olu Mir Riza'nn ta (Re sim: 5
KK. no: 3)
Dierleri gibi mermerden yaplm olan bu ahide 128x34x6cm. eba dnda
olup Dergah kurucusunun büyük oluolmasna ramen boynun da teslim
tann olmayile dikkatiçekmektedir. ahidenin Bektai
kavuu onikidilimlidir. Talik ile yazlm kitabe on
dörtsatrdanolu
mu olup, beyitler sdmelerle birbirinden ayrlmtr. K.itabe
aruzveznin~
de yazlm olup üç Feilatün/Feilün'dür.
8
din'in
Kerim-ü-ime her ne denilse uhra
Hangi milletten olursa sorunuz bu zat
yilik görmemi alemde bulunmaz asla
Bilerek herkese aldanmay zevk etmiti
Kimsenin kalmad hakk üzerinde haa
Kalem evsafn tahrirde aczin söyler
Az gelir böylesi dehre bu muhakkak tr ihfl
Terk idüp alem-i faniyi bakaya gitti
Ruhuna huld- berin ola rnakarr-
me've
Size de bir gün olur böyle merasim icra
ir--i ...J,,;J "';J'~I ,.,..; ,.,
LA. )-w-- ,., oJ'.J .,...-.LJ< ~ }
(Resim: 6 KK no: 4)
Tepesinde dilimlerin 'bir'let.ii noktada «mühür» veya «gül» 21
deni len yuvarlak bir parça bulunan bu on iki terkli Bektai
Hüseyni Taçl
ahidenin kitabesi talikle yazlm olup aralar silmelerle ayrlm on
satrdan meydana gelmitir. Mezarta 141x32x8 cm. ölçüsündedir. Aruz
vezniyle yazlm olan iir, Feilatün/Feilatün/Feilatün/Feilatün
kalbn
dadr.
9
Tarih-i vefat 1322/1906
JJl .:..>'\5 r '-'-J') ~
os""" .r';~ rJ.u.. .,.:....;: d.,S,.J
Salik-i rah- hakikat 'hem de !ho! lS..l:'~u:..,.>. oJ rJ' ~ 0'.1
djl__
sohbet idi
anna
Badema evea-i pir! göz diküb me matna
Elli be altm yanda za'af geldi kendine
Be sene sonra veda' itti ahir hayatna
Hu diyüb Hüsnü Efendi gitti tkbaya
o dem
6 - emsi Baba'nn olu Muharrem Baba Efendi'nin Mezarta
(Resim: 7 K. K. No : 5).
Oniki terkli bir Bektai Taç olan ibu mezartanda Teslim Ta boy na
asldr. Kitabe be satrdan oluup aralar silme ile ayrlmtr. Kita besi
talik ile yazlm olan ahidenin sade bir görünümü vardr.
Hu Dost
Rusumat ketebesinden
emsi Babazade
o..J';~~ ~
10
7 - Dergahn kurucusu Yusuf emseddin Baba'nn mezarta" (Resim: 8-9
K.K. no: 6)
Bektai tarikatinin kurucusu Hac Bekta Veli'nin halifelerinden
Karadutlu Dergah- kurucusu Eriboz stefesi muhacirlerinden olan Yu
suf emseddin Baba'nn mezar mermer sanduka biçimindedir. Bata
taçl ve kitabeli olup ayakta ise amdanlkta 'oturmu bir mum
eklin
de yaplmtr. Haziredeki dierlerinin arasnda en güzeli ve en
gösteri
lisi olan Taç' Hüseyni biçiminde, on iki terkli olup alt kenan
çepeçevre çiçek motifleriyle ilenmitir. Talik ile yazlm olan kitabe
dokuz mail satrdan olumu olup dikkat çekici özelliktcdir. Silindir
biçimindeki batan ölçüleri 170x75 (çevre) cm. dir. Taç'n ölçüleri
ise 20 (boy) x80 cm. çapldr. Ayakta, amdana konulmu muma
benzetilmitir.
Hüve'l Hayyü'llezi la yemut La ilahe illallah Muhammed
Resulullah Ali Veliyüllah tarikat- alliyye-
Hiinkar Hac Bekta Veli Hazretlerinin Hulefasndan ibu
Karadutlu
Dergah-
Yusuf emseddinBaba ruhuna fatiha 18 Fi evval sene 11302/12
Austos
1885 18 Fi Temmuz sene 1301/18185
..JU}-) ....... ..JI~1 OJI)
o 15> ~.,b oj .,.,..:1 u...;.....\iL;.
i i'" • r ~ JIp .j i lo.
(22) Bina kita:besdnde Dergah'm kurucusunun ad ern:~t BaJba olarak
verilmi ise de, bu mezar tarda ad em.seidddnol'amk (geçel' ve
Derg'ah 'bu zatn kurduu ya zhdr. emsi ismi emseddin'in ksaltlm
eklidir. Dier yandan, dostumuz ve zmir a, deerli aratrc - yazar
Yaar Aksoy'un yazd, «Eski zmir'de
Bektai airleri, «Ortaklaa, Mays 1982, nr, 2, is. ll'de em.seddin
Baba'nn
1795'de fznnr'de doduunu ve Karadutlu Dergüh'nr post - mim
olduunu
yazmtr. /Bunu üphe ile karlyoruz, Zwa somut bilgilerin yazld mezar
tasnda bu zatm Eriboz stefesi muhacirlerirdenolduu ve Karadutlu
Derga h'nn kurucusu olduu açkça yazldr. Kendisi doalolarakda
Dergahn
postniini'dir.
11
8 - emseddin Baba'nnei Ana Bac Fatma Zehra Hanm'n ta (Resim: 10
K.K. no: 7)
Silindir biçimindeki batanda talik ile yazlm bir kitabe vardr.
Silmelerle birbirinden ayrlm olan sekiz satrdan oluan kitabenin üst
ksmnda Hicri ve Rumi tarihler verilmitir. Bu ahidede sadelik ve gü
zelliin bir araya getirildiiniaçkça görmekteyiz. Belki de bu husus
em seddin Baba'nn einin sadelik, alçakgönüllülük vegüzelliinin taa
yan stlmas biçiminde ifade edilmek istenmitir. Beyaz mermerden
yapl m olan üstüvani ahidenin yükseklii 141 cm. çevresi 60 cm.,
çap da 20 cm. dir. Ba ve ayak talar ortas delik olmayan bir pehle
ta'nn uç larndakj deliklere oturtulmutur.
26 Receb Sene 1309/26 ubat 1892
16 ubat Sene 1307/1892
Hac Bekta Veli Hazretleri
~':>').J ~ J.r:r
mn Mezarta (Resim: II K~K. no: 8)
Hazirede bulunan hanm mezartalararasndaen gösteriliolan bu memer
ahide 142x24 CIL~ ölçüsündedir. Sekiz mail satrdan oluan ki
ta.benin metniaruzla yazlm olup, vezni Feilatün/Feilattln/Feilatün/
Fellün
piesini
Alem-i lahütu tercih ile tebdil mahal Lane- faniyede terk
iderek
yavrularn
Merhum emsi Baba hafidesi ve Dergah-rertf post-niini
Fuad Bey Baba zevcesi kbal Ana Hac ruhiçün lillahi'l fatiha Tarih-i
tevellüdü 1287/1865 - 66 .g Haziran 1332/1916
JWI ,.>
Jl- J,,...:; 4 1 ~.Y cO',.>)i ,.l..
V'....JJ.JJ~ ~JO ~I ~,; o J ~Ü -.,,; )l
JWI A" J4.1 0""'1 wl"..:T
J .r.~.>. ~~ r..: r~~
....-,W1 ..l W~J .,..l,
r r r wl..,,";"',, / 'lTAY J..u.,.; t~ol;
t'"'-' 15.., .,' o.....;;. ) J
1",;1 .l.: v..'~1 ......
i.» .:.4- "",,,I "J.-.5 <i"..r
10 - Asitaneli Süleyman Efendi'nin olu Mir Riza'nn mezarta
(Resim: 12 K.K. no: 9)
Hazire'de bulunan ahidelerin içinde tek fesli olandr. Teslim
ta
bulunmayan batann kitabesi on iki mail satrdan olumu olup ara lan
silmelerle ayrlmtr. Kitabenin banda «Hu Dost» ibaresi yerine
«Hüve'l Hayyü'l Baki» kahbrtn kullanlm olmas bu zatn Bektai ol
madm açkça göstermekle beraber, kitabede Uakiyye2.l tarikatine
mensup olduu yazldr. Kitabe beyaz merrier üzerine yazlm olup öl
çüleri 13Ox31 cm. dir. Kitabe Talik stilinde yazlmtr.
Hüve'l Hayyü'l Baki sene 1300/ 1882-3
Asitaneli Süleyman Efendi'nin Mahdum-uzianydMirRza
Tarlk-i Uakiyye rnensub idi Hüsameddin Pir'e klm' iktida Ak ve evk
ile bu yolda (hash
Ömrünü geçirdi etti can feda Dar- ukbada ola buna efi'
Seyyid Ü'L kevneyn...iah-. enbiya Lafz-i tarihini hatif didi Eyledi
üçyiizde fevt Mir Rza
Ruhuna fatiha
(23) U§§8klyye, JHa;)vetlyi}"e ta.omm.tnm bir u'beBl<tir.
1415'00 lBubara'da dotmw
olan Hasan Hüsanettin tarafndan kurulmutur. Erzincan'da tand Semer
llr.a:ndh 'ey!h .Ahmed'e ,i-ast:Jayp ondan feyz aJmt ve .Anadolu'ya
geçm1Itir.U'" ta uzun' bir süre kalnca 4UpkI~
1alkaJbyJa.IlIIretIOJmU§tur.U592de KOnya'da ölen !bu zat
tstUlbulKasmpaai'dalk:IiTe!kke'ye defl1ecJ11m4l1"r. !rf. Z.
LPakaJm. a.g.e.• m. MG.
11 - emsi Baba'nn damad Veli Sami Bey'in mezarta (Re sim : 13 K.
K. no : 10)
Taç ve boyun ksm bulunmayan bu erkek ahidesi ilgi çekici olup,
yalnz on iki 'terkli Bektai taç kitabenin en üst ksmna
kazlmtr.
Kitabesinde ve beyaz mermere aruz vezniyle kazlarak yazlm olan bir
iir vardr. Bu manzumenin vezni dört mefailün'den oluur. Kitabenin
ölçüleri 14Sx3;lx3,5 cm. dir.
;Baki Hak
Veli Sami Bey'in fevti bir da- nihan oldu
Erenler serveri emsi Baba'nn
Duyunca canib-i hakdan kula
oldu Tarikatte sulükun hatmedüber-i
oldu
Erenler himmetiyle vasl- dar ü'I aman oldu
Bi ism-i kudret-i .mevla gelüb batn
diyarndan
oldu ki er çkt tarih-i vefatn soyledi
Hüsni
aiyan oldu 1302/1884 - 85
12 - Hanc Hüsameddin Beyolu Gazi Orhan Bey'in mezar ta
(Resim: 14 K.K. no: 11) Beyaz mermerden yaplm bu ahideninboyun
ksmndan yukars
krlm ve parças da Hazire'de bulunamamtr.ahidenin nesih ile ya zlm
kitabesi alt satrdan olumutur. Kitabenin .ölçüleri 66x21x6 k::m.
dir.
Ah min el mevt 1331/1912 - 23 Agu-u maderde bülbül idim ben Alt
aylk fidan gül idim ben Hanc Hüsameddin Bey Mahdumu Or han Gazi Bey
Ruhuna fatiha
L"T' 1 ...... .:.,.J' va "T
vi r..l:l l .M. "oJ.)'J\" J.,ff vi r..l:l' .§ ü'..i ~T"-.;oJI
d lft..J1 rL... L~"'" d 01..>...." IS;~ ~,...;..
....:;\; ~...
,-,-,<I o ~~i '"'...,.+.1 J" LJI' ~
r~~ ~ ~li.o ,.,..- ,.,..-
;t; <s..c.:..J,1 ;, ~ o.:.:.l, i.;.~
rj\; ""I:;., ~ <s .J,1 .....,,~
r,,); ..:.., <s.>"P. -...;y:., ~
rj1S .fi'J.J o~l~.JJ ~ JJ~-J 0'-:---
13 - Dervi Kazm/n mezarta (Resim: 15 K.K. no: 12) Mermerden yaplm
olan ahidede göüs, boyun ve taç ksmlar
vardr. Bir erkek Bektai kitabesi olarak boyunda «Teslim Ta» eksik
tir. Batannüstünde Bektai'leremahsus bir Hüseyri Taç 24 vardr. Bu
Taç'n üstü on iki terkli (dilimli) olup alt kenar dört parçadan
(kap)
olumaktadr. On satrdan meydana gelmi olan ve talik stili ile
yazl
m oian kitabenin üstünde Bektailere mahsus «Hu Dost» ibaresi ve
tarih vardr. Kitabenin ölçüleri 9Ox32x7,5 cm. dir.
Hu Dost Sene 1292/1875 Kirve-i abdalandan olub Dervi
Kazm
Beste idi sdk ile dergahda hadirn La/y nefi eyleyüb illa'da idi"
Halim selim sfat tab' mekarim Eyvallah ile geçirdi müddet-i ömrün
Riza banda daim olmudu kaim Helalleüb ihvan ile eyledi vefat
Böylece oldu bu bakaya azim Düünce Cevheri himmetle tarih Can verdi
bu dergahmza Dervi
Kazm
(24) Bedri Noyan, a.g.e., 146.
(2.5) Burada k1taJbenin yazar ilginç )bir tasavvuf örnei
vermektedir. Ksaca «La:. ve «Ua»nn kullamld yerler hemen hemen
bellidlr. 1 - La Ilahe mallah Mu hammed Resululla'h.Temelde anlam
«Allahnyokluundanvazgeçip, Allahnvar ,lna inanmak»tr. 2 - La feta
ma Ali, seyfe illa ;Zülfikar. Esas anlam «All'den 'baka yiit,
Zülfikardan baka da klç yoktur». 3 - La rahate fiddünyalil mü'
minin illa Iika'a rabbihi. öz anlam«Müminler için Allanna
kavumadkça
Dünya'da rahat yoktur.s Bu örnekler Derv KaUID'n iyi bir mürnin
olduunu
ve Allah'n çok sevdiini ve ona kavutuunu aç-klar.
15
14 - Avni Baba'nn olu Ahmed'in mezarta (Resim: 16 K. K. no:
13)
Dergal'ta sevilen bir Baba'nn olunaait olan bu ahide küçük çap
tadr. Taç' ve boynundaki teslim ta ile güzel bir mezar batadr. Mer
merden yaplm olan bu ahide 71x2fu6 cm. ölçüsündedir. Sekiz
satrdan
oluan bu kitabe Talik ile yazlmtr. Ahmed dergahta sevilen bir
Bektai
çocuu idi.
Hu Dost sene 129'8/1878-79 'Beendik Baba'nn gülü idi 'bu Derviane
rnuhibb-i tfl() idi bu Avni Baba'nn mahdurnu Ahmed Gözlerinin nuru
dili idi bu Lafzen tarihi doksan sekizde Yürüdü Hakka veli idi bu
Ruhiçün fatiha
I~'A .... "'-J-' ~
• -,;L ,;,L.ö.b ........)b LkI
..,,;;Ü ~)
15 - Dergahn Açs Dervi Yusuf'un mezarta (Resim: 17 K. K. no:
14)
~~),; r~..i ~, ~~
e:-..o.; t.:-, <oJ-')h ."l;~
r,} u,J~J o..:'J...lt1 ~
~
yilli deil düzdür. Kitabenin ölçüleri 77x27x7 cm. dir.
Hu Dost sene 1292/1875 Riza-i Hak içün Dervi Yusuf A evinde eyledi
sdk ile hizmet Suzi-i ak ile yand yakld
Canlara piürdi daima ri'met
Tay idüb Dünya'dan ervah- kutsa Olsun makam gülizar- cennet
Düvazdeh-i eimme-i çar deb-i masum" Ola efi'-i cevval-i (?) hi mmet
Cevher-i ekimle didim tarihin Riyaz- raiminde yarab vir ana
vuslat
(26) Genelde «çar - deh ma'süm- ~ak» olarak rrullanlan bir
tabirdir. Bektai tarikat er-babra göre on ,iki mam ile \Hz.
Peygamber ve Hz. Fatma'y kasdeder. F. DevelHolu, Osmanlca- Türkçe
Ansiklopedik liagat, Ankara, iDoll§ Ltd. t.
Matbaas, 1970. WS.'
16
16 - Riza Efendi'nin olu Haydar'n mezarta (Resim: 18 K. K.. no:
15)
Devirme tatan yapld izlenimini veren bu çocuk ahidesi mer merden
olup ölçüleri 43x20x7 cm. dir. Bata kitabesi dört düz satrdan
olumu olup aralar sllmelerle ayrlmtr. ahidenin taç ksmn
olutu
ran ve Bektailikle ilgisini anlayamadrnz kavuun büyüklüü dikkati
çekmektedir.
Hu Dost 1293/1876 1 ~ H '-'- ~J.) y"
Halkal'dan tarik-i hazret-i Uakiin CL;;L:.<. "'-.rA>- ..;,.)0
0..".J.:U.>.
Göçdü Riza Efendi mahdumu r'l,; J+->- 1'J...;.. ".",.;1
\...;J<.>...,;/
Haydar nam Yakd suz-i frkatiyle valideyni G-w 1 ~...Jl, ....".;;;
:,,,.... P-'L.
elemden Gök nev nihal iken ömrüne erdi (\.;,;. C,S.)} ~~ G~i Jlr; ~
.:./
hitam
17 - Eribozlu Zülfikar Baba'nn mezarta (Resim: 19 K. K. no:
16)
Bu Baba'nn ahidesinde teslim tann olmay dikkat çekicidir.
ahide'nindört terkli.olan Bektai taç sade bir görünüme sahiptir.
Kita be, mermerin dikdörtgen biçiminde olan ana ksmna 'sülüsle
yazlm
olup, ölçüleri 128x32x7 cm. dir. On iki satrdan oluan ahide
kitabesinin satrlar, dierlerinde olduu gibi, silrnelerle. ayrlm,
her bir satr bir pano içinde kalmtr.
Hu Dost sene 1311/1!893-94 Erfbozlu Zülfikar Baba bu yl
Canib-i tkbaya oldu reh revan Cezbe-i ak- ilahi eyleyü:b Künc-i
inzivada Csnin natuvan Ehl-i Beyt Hazret-i Peygamberi Yad edüb
eyledi imrar- zaman Er idi bab- tarikatte o pir rtihalindenmükedder
silikan Üç yüz on birdir vefat- tari!hi Tekye-i ukbada ola
aduman
Rahmetullahu aleyh
.,.",, .,.,JI &" "..,;.,
~)...A.:. ...l,l " ...l;is:.~
18 - Belgradl Süleyman Sami Efendi'ninkzAdile Hanm'n me zarta
(Resim: .20 K. K. no: 17)
Ege Bölgesinde sk rastlanan 'bir kadn ahidesi ekline sahiptir. Be
yaz mermerden yaplm olan bata aayadoru daralan ters U !biçi minde
olup, tepesi sivridir. Kitabenin ölçüleri 125x37x4 cm. dir. Dokuz
satrdan oluan ve aralar silmelerleayrlm olan kitabe Talik ile
yazl
mtr. Vezni aruzolup kalb 3 Failatün 1 Failün'dür. Bu ahidenin
aln
lnda çiçek ve yaprak motiflerinden oluan bir demet vardr. Kitabe
bölümünün etraf tümüyle silme ile çevrilmitir.
Bak ne faoi' mazhariyettir düün .;;""1 ~i .;;"':'J oJ )4...--.1..
~\.; .,,; J\.,
insan içün Genç iken olmak kazaen dahil-i w~ J;.loJ .L,;..joJJI ~i
"s hak-i fena Gördüüm kabr-i hazin ey zair-i )1....;.,1 J.i ); Ji
<:r.,r;. ~ ~OJ;
zi-ibtisar Oldu böyle bu zavall genç kza bir 'J;":'.1'I .;.;s "s
,;IJ) s« .J,,~ J ..uJ'
inziva
Güller açsun nur- gufran- ezelden J'».)" .;;..u) .;;I..... )~ .;;~T
...,LLS'
merkad
Rühu olsun tahir-i firdevs-i bala-y tt., J)\" ..rJoJ'; x lh
.;;,,-lJ' ~)
beka Merhum BelgradlSüleyman Sami J.o.;; ",'- .;;\.".1- JoJA
rpo.)"1
Efendi Kerimesi Adile Hanm ruhuna fatiha .....:;\.;~) ,..:1..>.
...oJ~ cr...,;
19 - Erkrili (?) Kadri Efendizade ahin Aa'nn ei Kanlle Ha nm'n
mezarta (Resim: K K. no: 18)
Silindir biçiminde olan bu hanm ahidesininatmlk ksmna teslim ta
ilenmi .olup dokuz satrdan oluan kitabenin her bir satr silme
lerle ayrld için dokuz ayr pano ortaya çkmtr. Kitabenin iiri aruz
vezniyle yazlm olup vezni 3 Feilatün/l Feilün'dür. Mermerden
yaplan
ahidenin ölçüleri Boy 156 cm., çevre 60 cm., çap. 9 cm. dir.
18
Hüvel Baki 3 ubat sene 1325/1909 Kabz- ervaha söz anlatmas
mümkün deil
feryadma
«Küll-i ey'in halik» emrine çün oldum muti' Hal-i nez'imde yetiti
imanm
imdadma
Erkrili Kadri Efendi zade ahin Aa'nn zevcesi Kamile Hanm'n ruhiçün
Fatiha
o .. i) tS..4:il tSJ";; J,,}')
r~) d;~i voL:
-...;[; Ü~J 4;1..... ...s
J4< ....:; ....; JJX vbJ ü~JJ Li.I .....I.b <ft ~
20 - Kandiyeli Cafer bin Tahir Aa'nnmezarta (Resim : 22 K. K. no:
19)
Bu haziredeki sade ve tipik mezar kitabelerinden biridir. Taç'!
dört terkli olup boynunda adet olduu üzre teslim ta-vardr. Alt mail
satr
dan oluan kitabe Talik ile yazlmtr. Bata me:merden yaplm olup
ölçüleri 134x33x6 cm. dir.
Hu Dost 13'3'5/1916-17 Der-i Ihsarna geldim meded ya Hazret-i Allah
Günelkarm ümidyann afaat ya Resuluilah Tarik-i nazenin"
bendeganndan Vatanperver Girid Kandiyeli Cafer bin Tahir Aa ruhiçün
Rizaen Iillah fatiha
Sinni 7Q
21 - simksm knk mezarta (Resim: 23 K. K. no :20)
Alt ksm knld için kime ait olduu belli olmayan bu hanm a
hidesinin allUJk ksm yaprak figürleriyle ilenmi ve kavisli bir
silmeyle kitabeden aynl:ntr. Dört 'Sras belli olan kitabede Ege
Bölgesinde çok kullanlanbir iir yer almaktadr.Memerolan kitabenin
ölçüleri 72x36x5 cm. dir.
Ah min el mevt sene 1331/1912-13 Müyesser oldu bana ehadet
lahi sen nasib eyle .saadet Bulam ta 'ki resulundan efaat
i 1" 1"i ..,;.... "",... 0" or """i;-:- ~ .s ...lJ ' J""""
"" ..L.- 4.' ~ v- srl'
19
22 - Emiraki Ali Efendi'nin Ei Afet Hanm'n mezarta (Resim: 24 K. K.
no : 21)
Hazire'de bulunan ikinci lahit mezardr. Beyaz mermerden yaplm
olan lahidin dört yan çeitli figürlerle güzel bir biçimde
ilenmitir. Süs unsuru olarak geometrik ekiller, çiçek ve yaprak
figürleri ve meyva kul lanlmtr. Silindir biçiminde yaplan, tepesi
yuvarlak ve ilemeli bir bi çime konulmu olan batanda on üç satrdan
oluan Ta1ikile yazlms
bir 'kitabesi vardr. Aruz vezriyle yazlm olan kitabenin kalb 3
Feila tün/1 Feilün'dür. Sandukann ölçüleri uzunluk 186 cm.,
genilik W cm.. yükseklik 88 cm . dir, Kitabenin ölçüsü ise 116x60
cm. dir.
20
Varmdrdar ü'l melami eyleyen darü'sselam
Yirmi üç yandaben al- abaya can atub
Rüz- maherhemdemim olsun benim fahr-ül-enam
Kald bir yavrum cihanda sanki bir durr-i yetim
Rahmi yok bu dehr-i dünun kimseye hasl kelam
imdi buldum benhayat-cavidan
Eyledi Afet Hanm çün cay- alay
makam
..::..-,.J ,..
23 - GiridliAhmed Aa'nn mezar ta (Resim; 25 K.K. no; 22)
Dört terkli taç ve teslim tayla birlikte tipik bir Bektai mezar ki
tabesidir. On bir mail satrdan oluan ve dierlerinde olduu gibi,
ara lar silmelerler ayrlp pano ekline sokulan bu kitabede arzla
yazlm
güzel bir iir var olup vezni 3 Failatün/Lfailür'dür. Mermer
ahidenin
ölçüleri 129x29x7 cm. dir. Bu zatn ölüm tarihi olan 1334 yl,
kitabenir
son satrndaki «sal-i raimi Ahmed Aa» dan ebced hesab ile
bulunmu
tur.
Ahmed Aa
Müridi emsi Baba merd-i rfan
idiçün Çok sadakatlar idüp gönlün alrd
dilima Peyrevoldu azim-i ukibil olunca
rnüridi
Ruhu ad oldukça bezm-i ehl-i beytde merhürnun
Destigir ola bütün evladna ill-i aba Çak olub didi kalem bu
Cevher
tarihin Kendüye kld vatan bu sal-i naimi
Ahmed Aa
1334/;1918
24 - Bursa köyünden Abidin Salih'in ei Sabire'nin mezarta (Re sim:
26 K.K. no: 23)
Aaya doru hafif daralan bir mermerden yaplm olan kadn
batannölçüleri 102x32x6 cm. dir. Bu ahidenin almhmda stilize edil
mi bir vazo içinden iki yana sarkan sarmak dallar figürü vardr.
Ara lan silme ile aynlm ve bütün sath oyulmu dokuz satrlk kitabe
bö lümünün etraf tümüyle silme ile çevrilmitir.
21
~ illI ........J r r Rahmetullalu aley ha 28 Temmuz sene 1326/1910
Salik-i Tah tarikat hadirn-Lehl-I aba Talib-i didar- hak nur-
hidayet ho
kelam ,)15 ,r,> ~i......, .J'; ..;..-. -" -'t.. ......lk
Tahir-i batn- tark-i nazenine pek muhib
Maksad- allsi hasl oldu andan ald kam r15 c5...lT 0...;1 c5...l,1
~\.,.. ,....,..~ ..........
Bursa karyesinden Abidin
Bragub irtihal-i dar-u azm
c..;., o....,l.c ,r ~,j d,J\..., \
,,,,..,' (~).5", ....;..;1" oT ~l....1
.J......:...LI ~s ).. JL,..;) ":-~i....,
25 - Eriklili (?) ahin Efendi'nin olu Hasan Riza'nn ta (Re sim: 27
K.K. no: 24)
XX. yy. balarnaait olan bu silindirik ahidenin üst ksm (taç)
krlmtr. Be mail satrdan oluan ve bepano'ya yazlm olan kita
beninölçüleri elimizde yoktur. Zira 1984 maysnda fotorafn
çektiimiz
ahideyi 19815 ylnda yerinde bulamadk, Çalnm olduu
kanaatndayz.
Bu irin ahide ülkemizde binlereesi kaybolmuve hala kaybolmakta olan
kültür deerlerimizden yalnzca bir tanesidir.
Ah min el mevt sene 13128/1912-13 Eriklili (?) ahin
Efendinin mahdumu Hasan Riza Ruhuna fatiha
Sonuç:
rnize daha fazla zaman ayrmamza sebep olmaktadr.Bu
çabalarmzn,
mezar kitabeleri konusu ile ilgilenenlerin artmasna ve kültür
deerleri
mizin korunmasna 'katkda bulunacana inanmaktayz.
22
Yahaneler'deki Baktai mezar kitabeleri üzerine yaptmzbuara
trmamz sonucu Dergah (Tekke) ile ilgili" deerliahideleri ortaya
koy makla kalmyor ayn zamanda buraya ait bir vakfiyeyi yaynlyor,
Der-' gah haziresinin bu günkü haliyle konumkrokisini gerçek
ölçülerine uy gun bir biçimde çiziyor ve buray ilgilenenlere tantm
bulunuyoruz. Bundan da onemli olan, imdiye kadar hakkndahiç bir
çalma yapl
mam olan, irin zmir'in bu küçücük tarih hazinesini, gelecek
kuaklara
yazl olarak aktaran orijinal bir çalma sunmu olmamzdr.
Kökeni ve .mahiyeti ne olursa olsun kültürel tarihimize
malolmu
deerlerimizdenolan bu tür yazl tarih belgeleri üzerinde
çalmak,on
lar tesbit etmek ve gelecek kuaklarmza aktarmak, öncelikle Tarih,
Sanat Tarihive Türkologlarmzn.önernleüzerinde durduklarbir görev
olmaldr. Ayrca, kaybolmakta ve yenilerinin yaplmas, hemen imkan sz
olan yazl ve yazsz tarihi mezar kitabelerine sahipçklmashusu sunun
ciddi bir biçimde Kültür ve Turizm Bakanl'ncave üniversitele
rimizdeki ilgili bilim adamlarmzcaele alnmas ve bu konuda
halkm
zn aydnlatlmas kaçnlmaz ve zorunlu görevhaline geldii bir gerçek
tir. Dier yandan, Bat Dünyas'ndaki hemen her ülkeküçük veya bü-.
yük ölçülerdeki bu tür kültürel deerlerini korumakta ve bu yolla da
geçmi nesillerinesayg göstermenin ulvi bir görevolduunuortaya koy
maktadrlar.Batllama konusunda bir hayli yol alm olan toplumu
muzun, medeni Bat Dünyasn bu konuda da örnek almasnn yararl
olacana inanyoruz.
dr.
Vakfiyenin Metni:
bu vakfiye ura-y evkafn28 ubat 13311 tarihli karanna müste niden 6
Cemaziyel- ahir sene 1334 tarihinde sudur eden rade-i Aliyye
mucibince kaydolundu.
zmir Naibi
bu vakfye-i celil ü'-an ceride-i bedi ü'l-ünvann tahnir ve
Ina
sna badi ve tastir ve imlasna sebeb-i adi oldur ki Medine-i zmir
hari-
23
cinde Katip/olu Kulesi civarnda vaki zikr-i ati Bektai Dergah post
niinian'asl stefe muhacirlerinden Yusuf emseddin Baba fbn Feyzul
lah meclis-i er'/amihü'l imad ve mahfel-i din-i rninüfe rashü'I
evtadda zikr-i ati vakfma liecli't-tescil ve Ii-itmam emri'! vakfa
ve'l tekmil müte velli nasb ve ta'yin eyledii faziletli/ Mehmed
Ruhi Bey ibn Zeynelabidin mahzarmda ikrar- sahih-i er'i ve itiraf-
sarih-i mer'i idüp zikr olunan Ka tipolu Kulesi civarnda vaki bir
taraf Kemmun (?) veledi/ Hac Kosta veled-iatam ve bir taraf Yani
veled (bo) veled atam ba ve baçesi
ve tarafeyni tarikoi am ile rnahdud Karadutlu denilen 'On
bedönüm
mikdar/ ba-tapu taht-i tasarrufunda olan arz- miri üzerine bare-yi
sa hilb-i arz malnla bina eylediim fevkani ve tahtani yedi bab oda
ve bir kiIar ve bir matbah ve bir frn ve Mescid-i/erifi amil
dergah- müni fiyle kezalik bare-yi sahip arz gars idüp müstakiler
mülkün olan kürum ve eear- müsmireyi ve mescid-i erifte kraat
olunmak üzre/iki adet yazma kelam- kadim ve Dergah'da bulunan on
alt kubbeden mamul kanuni çera tabir olunur bir kebir amdan ve yalm
(?) tamdan ma mulsimkari/bir amdan ve tunçtan mamul ma'tabla bir
çift kebir am
dan ve mermerden jnamul bir çift amdan ve defa kanuni çera denilür
üç fitilli bir amdan ve be adet sair tunç amdan ve dört fitilli bir
tunç kardil ve üç adet kebir elifi teber ve 'bir sair elifi teber
ve iki adet çifte teber ve dört adet mütteka/ve on adet nefir ve
otuz üç adet levha ve iki adet sancak ve yirmi sekiz adet post ve
bir sahtiyan .sofra ve bir keskül ve birçift halile ve birIkebir
tas ve bir buhurdan ve çera dolab ve oda larda bulunan bir
müsta'mel Kula kaliçesi ve üç adet Kula seecadesi ve dört adet
kanepeve sekiz adet/saman memlu kanaviçe minder ve yirmi dört adet
saman memlu kanaviçe ve basma yastk ve alt adet yeil san daliye ve
alt memlu billur bir avize ve Ibir 'büyük/ayna ve Girid-karl
agaçtan mamul be mumlu bir çift amdan ve üç adet .ustruma ilte ve
on yedi adet cedid yorgan ve dört/rnüsta'mel yorgan ve sekiz adet
ba
yast ve yünden ma'mul iki adet keçe ve bir Msr hasr ve saman mem
lu alt adet beledi yastk ve iki/adet post ve on iki adet levha ve
kilar ve matbalnda mevcut üç adet rugan- zeyd küpü ve alt adet ya
destisi ve ya dökmek için/iki adet timur (demir) burgu ve yedi adet
aure
kürei ve bir kebir zahire anbar ve krk be kyye muhasdan mamul ke
bir bir aure kazgan ve on alt kyye/dier bir aure kazgan on
dkier
kyye üç adet nuhas kazgan ve üç adet kebir ve evsat ve sair sini üç
adet kebir ruhas Ienger ve dokuz adet/kebir kapakl sahan ve bir
tunç sefer tas ve bir nuhas kahve yedeive bir muhas cameuy leeni ve
bir muhas güüm ve nuhas leen ibrik ve bir kebir nuhas ibrik ve yedi
adet/nuhas karavana ve bir nuhas kebir güüm ve bir nuhas kulplu tas
ve üç nulhas kupa ve bir marapa 'Ve bir kebir nuhas tas 'bir nuhas
süzgü, dört kapak sz sahan/ve dört tencere ma' kapak ve iki kadayf
tepsisi ve bir kebir
24
bekmez tabesi ve sair eya-y mevcude ve bir re's bargir ve bir re's
mer kebimi hasbeten lillahi teala ve/raleben li-merdati fi küllü'l
ahval vakf-
sahih-i er'iyyi müebbed ve habs- sarih mer'i muhalled vakf ve habs
ey ledim ve dergah- mezkure muhibbann vakf eyledii iki yüz
adet/a
namki ebniye ve ecar ve kürum-u mezbure ve hayvanat- merkume bi
cümleten vakf olunuh öyle art ve ta'yir eyledim ki ben libas-
hayat/
labis oldukça vakf- mezkure mütevelli ve dergah- mezkurede
post-niin
olup dilediim gibi tasarruf eyleyen vakf- mezkurun tebdil ve
tagyiri ve taklll/ve teksiri merreten ba'de uhra yeddimde ola ve
nakd-i kiranmaye-i ömr-ü azizi hazinedar- ervaha teslim eyledikde
evladm ve evlad- evl ad- evladm ve evlad- evlad- evlad- evladmn
ekber ve eredi mütevelli ola ve evlad- zükürumun evlad- zükürumdan
aslihi post-niin ola ve kürum ve ecar ve aram- mezbure
haslatndan/badelmasarf ü'l-lazme evve len mescid ve dergah- mezkur
... muhtac- tamir oldukda tamir olunup ve aya-y mezkure
fersudelendikde tecdid oluna ve senede bir kere/vak tinde-aure
tabh olunup fukaraya it'am oluna ve fazlasyla dergah- mez kureye
iyab ve zehab eden fukara it'am oluna evlad- zükürumunevlad-/
zükürundan post-niinlie ehl bulunmaz ise Suluca Karaöyük karyesin
den defin-i hak-i trnak olan Hazret-i Hac Bekta Veli kuddise
srruh
u'l celi /hazretlerinin dergah- erifelerinepost-niin bulunan zat
tarafn
dan post niin olunup ber veeh-i meruta amel eyleye deyü tayin-i
u
rüt ve kuyüt vetebyin-i/uküt birle vakf- mezküru farigen en
e-evagil
rnütevelli-i rnumaileyhe teslim eylediimde ve dahi vakfiyet üzre
Ibade't teslim ve'l kabz sair evkaf mütevellileri/gibi tasarruf
eyledi dedikte gb
el-tasdik ü-er'i vakf-rnumaileyhYusuf emseddinBaba
kelamnsemt-i
ahire sarif olub eimme-i selase-i Hanefiyye rahimehumullahu/teala
aley him ecmain hazeratndan vakf- menkulu tecviz etmeyen imarnn
kavline itimaden vakf- mezkurdanrücu' ve kelevvel mülküne
istirdadndava ve mütevelli-i mumaileyh dahi eimrne-i müarileyhimden
vakf- menkulu tecviz eden imarnn kavline istinaden vakf- mezkurun
shhatine 'binaen teslimden imtina birle huzur-u er'i erifde
muterafian ve herbiri müb tegasnca fasl u hasme taliban
olduklarndan hakim-i muvakk-i sadr- ki tab ref'i kadrehu mevlahu'l
Vehhab Efendi hazretleri/dahi tarafeynin ifadelerine nazar ve
mubtili hayr olmaktan hazer idüp vakf- mezkurun shhat ve lüzumuna
hükm-ü sahih-i er'i etmein min ba'ad vakf- mez kur/lazm ve
mütehattin oldu. Fi'l yevm ü'l salis min aban ü'I muazzam li-sene
tis'a ve ts'in ve mieteyn ve alf.
(3 aban 1299 H/2D Haziran 1875)
25
26
Genel No 60a. Sra 195. S. 166
Keresleci
27
28
Resim: 28 - Ayaktandaki muntazam ve simetrik olmayan hayat aac
figürü
Resim: 29 - Ayaktamdaki üç uclu bir servi figürü
Resim: 30 - Ayaktandaki çiçek ve yaprak figürü
37
HAKKINDA BR ÖN ARATIRMA e> AydaAREL*
1950'lerden sonra yaplar belge aratrmalan, Osmanl toprak reji
minin çözülmeye balamasyla' birlikte Anadolu ve Balkanlar'da ortaya
çkan iletme tarz büyük çiftlikler olguunak tutmutur. Bu dönem de,
çou eraftan olan' ayanlar, daha önce çift- hane sistemine göre
ileti
len ya da mezraa olarak duran mirl topraklann önemli bir ksmmmuk
taa ya da malikane usullerine göre devralmlarve büyük çiftlikler
kura rak köklemeye balayan bat ticaretinin gereksinimleri
dorultusunda bunlan ekonomik amaçl tanm iletmelerine
dönütürmülerdir2. Böy lece büyük servet biriktirerek bulunduklan
bölgenin idari ve ekonomik kontrolünü ellerinde tutabilmilerdir.
Çou silahl adamlar besleyen bu yerel güç sahiplerinin yaam düzeni
savunmaya öncelik veren bir fiziksel ortam içinde
sürdürülmü,gözetleme, savunma ilevlerinin yansra için de
oturabilme amacyla dakullamlan kuleler ina ettirilmi, baz du
rumlarda ayan konaklan kale duvarlanyla çevrilmitir. Aydn ve
Koçarl
bölgesini tutmu olan CihanoullarnnCincin. köyündekikaleleri bu uy
gulamann bir örneidir (Resim: 1, 2).
Balkan ülkelerinin bir çounda hala· ayakta duran hu kulelerin yur
dumuzdaki örnekleri bugüne kadar nedense Ilgi uyandrmam ve bunlar
hakknda herhangi bir yayn yaplmamtr. 1985 ylnda, Kültür ve Tu rizm
Bakanl Eski. Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüü'nün izinleri ve
Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik - Mimarlk Fakültesi'nin
olanakla-
(*) Doç; Dr. Ayda AREL Do/kuz Eylül Üniversitesi Mühendislik -
Mimarlk Fakültesi Mimarlk Bölümü Mimarlk 'I'arlhi Anabilim Dal
Bakan. Alsancak/tZMtR
<l Bu aratrmanin ilk sonuçlar, büyük ölçüde Dokuz Eylül
Üniversitesi Mü hendiisl1k -~lik Famltesi iMimarlJk 'i1arihi
Anabil!im Dal Aratrma Gö rev1:lsl. Y. !M1m. ,Seda.t ·Eml1"'Jn
özverili katrnan ille lö"rencUeTllm DHeIk Bur
hano"lu, Adnan Turan, Sibel Güvenç, Zeynep Taç, Bahar Berksun,
Demir Hassemerciolu,-Erdal Aslan, Benal Kalbakl, Özkan Cokun, Suna
Pehlivan ve Emsal Sank'm youn ve sabrlçalmatarnnürünüdür.
Kendilerine te ekkür borçluyum.
(2) Bkz. Halil nalck. The Emergence of Big Farms, Çiftliks : State
Landlords and Tenants, Constrtbutions c Z'historie economique et
sociale de Z'Empire Qttoman, 1FEA I, Ed. Peeters, Louvain. Paris
1983.
39
ryla gerçekletirdiimiz inceleme program srasnda Ege bölgesinde sap
tadmz be kuleden ikisi üzerinde aynntl çalmalar yapabildik", Bu
kulelerden birincisi, Nazilli'ye bal Arpaz (bugünkü Esenköy) köyün
de ve daha yukarda deindiimiz konulara k tutacak nitelikteki bü
yük bir yap grubunun içinde yer alr. Beyler Ko~ olarak bilinen bu
külliye 4, eski bir Karya kenti olan Harpaza kalesinin bulunduu
Hisar tepesinin eteinde kuruludur ve Arpaz köyü ile Akçay'a 'kadar
uzanan geni -ekili araziye hakim bir konumdadr (Resim: 3). Büyük
bir ilet
menin binalarn barndran Konak, duvarlarla çevrili ve üç ayr kota
dalm bulunan birimleriyle geni bir külliye durumundadr (Resim: 4,
S). 0.00 kot olarak belirlediimizdüzeydeki merkez yaplar grubu,
kül liyedeki en eski inaat birimlerinin yer ald çekirdek ksmdr.
Burada, iri payandalarla desteklenmi 'bir kalenin etek duvarlar
durmaktadr.
Üst kat yklm olan bu .kalenin üst düzeyinde iki tonozlu gözden
ba
ka, krsmen toprak altnda kalm durumda duvar parçalarna ve tonoz
balangçlarna rasladk. Konan bu ksmnda yaplacak noktasal son daj
çalmalar önemli sonuçlar verebilir (Resim 6, 7).
Kule, S, 66 kotu olarak belirlediimiz konan dou kesiminde yer
almaktadr. Kulenin tam karsnda, bugün mütemilat ksm ve divan
hanesi yenilenmi ve deimi bulunan Beyler Evi durmaktadr.Gelenek
selolarak ailenin ba saylan büyük olun konutu olarak kullanlan bu
evin yapsal özellikleri ve tezyinat, 19. yüzyln bana
tarihlendirilebile ceini düündürmektedir. Evin zemin katndaki
talrktan, bugün orta dan kalkm olan bir iner- kalkar tahta
köprüyle kuleye geçilebiliyordu (Resim: 9-12).
(3) Ege Bölgesinde saptadmzbe kule unlardr; Arpaz, Beyler kulesi;
Koçarl,
Cihanoullarkulesi; Donduran köyü (eski Ortaz) Osman Bey kulesi;
Ortakent (eski Müsgebi.) Mustafa Paa kulesi ve Ezne
lyakn1arndia'k:i.Yer'kesig- mev kiinde bulunan, ilk kez Tübingen
Üniversitesinden Prof. Dr. Manfred Korfmann tarafndan tantlan (Bkz.
M. Korfmann, Beik - Y asstepe ve. Beik - Sivritepe 1983 ön
raporu, VI. KCUi: Sonuçlan Toplants (1ZmILr 1984), s 107, res. 1 -
3) ce zayirU Hasan Paa Ikulesi. Bunun dnda, Dedeköy'de saptadmz
Cihanolu
kulesi temelleri ve baka bir tipolojiye ait olduklar için sralamaya
almad
ma Ege yöremnin kule t!l>r evlerd (Foça, Ortakent vs.) ele
aJ.ogunz 'konu açsndan anlamldr. Anoak kule tipi evlerin, donton
tipi klelerle geleneksel konut arasnda bir ilikiye iaret
ettiklerini belirtelim.
(4) Rölöve çalmalarmz srasnda bizi Beyler evinde konuk eden, hiçbir
yardm ve destei esirgemeyen konan bugünkü sahibi Sayn Dr. Osman
Arpaz'a minnet borçluyum, Sn. Arpaz, Gedik Ahmet pa1la soyundan
Inen ailesinin, paasya t.ma' o1araJc verilenara2lly!
iIlett1lk!lerini, :ku:akJtan Iku~ aktar1an
bir bilgi olarak -antatmlardr. Konak hakknda ailenin elinde bulunan
bel gelerin de bir yangndalyokolduklarnbildirmilerdir.
40
Arpaz beylerinden Hac Hasan Bey'in, -II. Mahmut zamanmda Ro
dos'tan getirttii yaklak otuz kadar Rum-ustayayapnrldkonan
bugünkü sahibi Dr. Osman Arpaz tarafndan aktarlari bu kule,
Meruti
yet dönemine kadar hapishane olarak kullanlanbir bodrum kat, asl
gi riin yer ald fevkani 'bir zemin kat, alçdan oca, dolaplan ve
ebekeli
oturma yeriyle tipik bir Osmanl odas görünümünde bir oturma kat ve
gözetlerne mahali olarak kullanlan bir teras katndan oluur (Resim:
13-15). Sktrlm topraktan döemesi bugün durmayan teras kat
mazgall kalkan duvarlaryla çevrilidir. Köelerinde geni bir
perimetre yi silahla korumaya yarayan kulecikleri, giri kapsnn
Üstüne rastlayan ksmnda ise delikli bir mazgal çkmas bulunmaktadr.
Katlar ahap dö emeli olup aralarndaki balant dou köesindeki bir
ahap merdiven le salanmaktadr. Oturma katnn güney tarafndaki
kubbeli küçük kar gir hamam, giri katndaki hela ksmnn üzerinde yer
alr.
ç ksmlan oldukça bakmsz duran kulenin baz ksmlan dep remde yklmtr.
D pencerelerin hemen hepsi, ortalarna açlan dar menfez saylmayacak
olursa, sardr. Yalnz oturma odasnn ovaya ba kan kuzey ve bat
duvarlarndaki pencereler gerçektir. Bunlar büyük blok talardan
kasalar ve demir parmaklklar olan pencerelerdir (Re sim: 7). Bu
açklklarn dnda, kule duvarlarnn çeitli yerlerinde ve birbirinden
deiik yüksekliklerde, bazlar örülmü durumda mazgal ve menfezler
gö'Ülebilir.
Kuleyi konaa balamaya yarayan ve tehlike zamannda ev halk
nn en ksa yoldan güvenlie kavumasna yarayan ahap köprüyü kal
drmaya yarayan makaralarn yuvalar, barok profilli alç kaplamal
giri e sonradan açlmtr. Sövesi antik blok talardan yaplan giri
kaps
demirdendir. Bu saptamalars- kulenin yapmndan sonraki bir tarihte
Ca ha sk güvenlik önlemleri alndn gösterir".
Kule duvarlarnda kullanlan kaln harç derzli düzensiz ta örgünün
benzerine, -3.00 kotunda ve Mustafa Bey avlusu olarak bilinen geni
bah çenin kuzey ve kuzeybatsnda rastlanan çevre duvan
kalntlanndada rastlanr (Resim: 16). Burada, üç yanndaki
payandalardan destek alan bir burcun içinde, alt ksm tonozlu
fevkani bir hamam bulunur (Resim: 17- 20). Hamamn güneyine doru
devarn eden ve sonra dirsek veren duvarda sralanan kiri yuvalar.
ortadan kalkm bulunan bir döeme
nin varlmsergiler.Döeme düzeyinin üstünde duran duvar hücreleri
~
(5) Kule, lSlS,de ekiyaJa 'balayan ancak daha- önce Arpaz
beylerinin yannda
yetien Atçal Kel Mehmed'in saldrsna uramtr. Kulede alnan ek önlem
lerin ek1ya1k o~l:aryJa, ilgi11 oJlmas gereiklf'. (Bkz. A. Gök'bel.
H. ölen,
Aydm ili tarihi,, 1936, s. IM ve not 4.
41
ise, burada hamamn ait olduu bir baka yapnn durduunu düündü
rür. Hamamn bat cephesindeki duvar çkntlar ve bir tonoz
balangc
burada ufak bir hacim ile bir geçitin bulunduunu gösterir.
Hamamn kubbesi, burç duvarlarnn içinde kalmtr. Bu duvarlar
destekleyen payandalarIi sonradan eldenmi olduklarn düündüren
gözlemlerimiz olmutur: Payandalar burç duvarndanbir derzle
ayrlm
tr. Yani bu kesimde homojen bir duvar örgüsü söz konusu deildir.
Ba tdaki payanda ise, zemin kat düzeyinde yer alan 'bir mazgala
görü sa
layabilecek ekilde yuva eklinde oyulmutur. Bu durumda, hamamn
burcun içine sonradan yapld ve bu yapimn yaratt yan itmeleri kar
lamak için sonradan payandalarla destek yaratldn düünmek yan l
olmayabilir. leride yapacamz daha ayrntl incelemeler bu varsa ymn
doruluk derecesini ortaya koyacaktr. Beyler evi ile karsndaki
kule, doudakibir d avludan duvarla ayrlmtr. Bu avluda at damlar ve
baka mütemilat izlerine raslanr. Avlunun güneydou köesinde,
eskiden bulunduu söylenen gözetleme mahallinden bir iz
kalmamtr.
Ev ile kuleyi birletirenbir baka ek duvar, evin avlusunu doudaki
Ali Beyavlusundan ayrr. Yaklak yüz 'yl kadar önce, ailenin küçük
kar deinin konutuna ayrlan bu kesimde ykk durunda bir ev, bir frn,
bir sarnç ve bir çeme yer alr.
Beyler Kona'nn eski ve özgün giri kaps ortadan kalkm olmak
la birlikte bu kapnn kemerine ait baz kalntlar, kül1iyenin kuzey
duvar
larnn dnda kalan bir tümsei oluturur. Giriin gerisinde kalan
alan
da ve d avlu ile kale duvarlar arasndaki kesimde, bugünkü ev
sahibi
nin anmsayp betimleyebildiibir misaflrhane duruyormu. Binek
ta
ve bir duvar köesi hala duran bu misafirhanede ailenin yakn
olmayan
konuk ve yolcular üç gün süreyle karlksz barndrlyormu6.
Beyler Kona'nn onarmlar ve eklentiler saylmayacak olursa en
yeni yaps, batda ve Mustafa Beyavlusunun kuzeyinde duran
pamuk
deposudur. Balk bir alan durumundaki Mustafa bey avlusundaki
çe
meler ve bir potern, Süvezden gelen eski su yollarndan
yararlanldn
gösterir. Kuzeydeki çemenin önünde duran eski bir havuz, sularn
birik
tirilip tarlalara salndbir .su deposu ilevindeydi,
(6) Sn. Dr. Osman Arpaz bu misafirhanenin plan ve cephe krokisini
çizmitr.
:Bunagöre, oturmaya ayrlan üst kat, ik merdtverle çklan \galeri
§eklindelki hayatn gerisinde dizilen dört odad.an
oluuyormu,:Ortadaki odalan ayran
bir geçit gerideki helalara götürüyormu.Kargir olan zemin katta,
eksenden kaydrlmbir kemerli geçit bulunuyormu.
42
yaygnlaan iletme tarzndaki büyük ayan çiftliklerinin yerleim düzeni
ve yap tipolojisine k tutan ilginç bir örnektir.
II - Kona oluturan yaplar kül1iyesi, 0.00 kotunun balad yer de
bulunan, payandal kale -benzeri yapnn çevresinde olumutur. Bu yapm
külliyenin en eski ksmdrve belki de çiftliin olumasndan önce, bu
yöredeki tmar sahibinin oturma yeriydi 7.
III - Konak birçok yapm ve geniletme aamasndan geçmi olma ldr.
Gerek hane sahibinin verdii bilgiler, gerek yaplarn yapm ve
SÜS"
leme özellikleri (söz gelimi evdeki ahapdonatm,direk balklar,
çark
felek kök tavan, kulenin giri kaps, oturma katndaki ocak, saçak dü
zeyindeki plastik ekillenmeler... ) ev ile kulenin 19. yüzyl
balarna ait olabileceinidüündürmektedir.Hamamn da bu
dönemesokulmasyan l olmayabilir. Bununla birlikte, kesin,
tarihler' önerebilmek için daha ayrntl incelemeler yapmak ve daha
bilimsel yöntemler kullanmak ge rekmektedir.
IV - Kule ileevin 19. yüzyl balar dolaylarnda yaplm olmas
dorubir varsaym olsa bile, ayn yerde dahaöncebakayaplarn bulun duu
da, bir olaslk olarak düünülmelidir,Ne var ki, kulenin kendi için
de tutarl yaps, duvar dokusunda-kalmhk ve örgü deimelerinin.sap
tanmarn olmas, bugünkü yapnn daha eski bir. kalenin deimi
ekli
olmadnortaya koymaktadr.Ancak kule, daha yukarda da
belirtildii
gibi, daha, muhkem duruma getirilmek için baz onarmlar ya da eken
tilerle ilem görmü olmaldr.
Yapsal tutarllk sav, Koçarl'dabulunan ve 1948 ylmda bir
yangn
da yok olan Cihanoullar Konana ait kule için geçerli olmasa gerek
(Resim: 21). Kule, ksmen eski konaa ait duvar ve setlerin
bulunduu
(7) Kule yapmnn avanlk dönemi öncesindeki geliimini aratrmak önem
tasr,
7. yüzyl lle 18. yüzyl 'balarma 'a[t 'kulelerün ,çou 'hmar sailüb'
ya da devlet
görevlisi konutu olarak kullanlyordu. Bu tip kuleleriri yanbanda
asl ko .. nut olan bir evin Ibulunduuna ilikin ipuçlar yoktur.
Sözgelimi Donduran .köyü ile Mü,sgelbi 'kulelert, ;içinde yaanan
kuleler IgörünÜlllüIJ'ded::·r. Ayn eyi
Balkanlardaki baz kuleler, örnein. Bulgaristan'daki Köstendil
Prgovata ku lesi. Vratsa, Kurt Bey ve Mescit Kulesi, Pazarck'a bal
Septemvri (eski Saran Bey/Saruhan Beyfi) kulesi iiçin söylemek
ola-nakl (Bkz.: Kratka storii na Bulçarshaia Arhitektura (Bulgar
Mimarisnin Ksa Tarihçesi.) Bulgar Bilim Akademisi, Kent Planlama ve
Mimarlk Tarihi Kuram Bölümü yayn, Sofya 1965, s'. 152 - 158, 289
..291, 334 - 335 ve Res. 150 - 155, 317·- 321 ve 375. Bu son yayn,
'baz açklamalarekleyerek bana ulatranDr. Machiel Kiel (Castricum,
Hollanda) e burada teekkür ederim.
43
bir bahçenin güney duvar üzerindedir (Resim: 22). Bahçenin içinde
ve kuzeyinde yer ala sahiplerinin yeni evleri ise, eski konakla ayn
konumda deildir".
Kue giriine bir sete çklarak ulalr. Setin altnda kalan bodrum kat,
kuzey/güney ekseninde arka arkaya iki tonoz, daha gerilerde kalan
ve sonradan örülen bir duvarla yaltlan dou/bat ekseninde bir
dehliz den oluur. kinci tonozun, bahçeye açlan ilk tonozdan daha
geni ve da ha yüksek olmas, her ikisinin duvarlar arasnda
derzlerin bulunmas,
bu ksmn anlalmasn zorlatrr (Resim: 23,24,27). Buradaki yapsal
oluumunözgüneklini ve amacn belirleyemediimiz gibi, bodrum ka tnn
kuleyle ayn zamanda yaplp yaplmadnda kestiremedik. Bu ko nuda daha
salkl sonuçlar, ilerde yapacamz ayrntl incelernelerin kazandracan
umuyoruz.
Kulenin girii, bodrum katnn üstündeki birinci düzeyde ve bat
cephesindedir. Bu düzeyde, kulenin hamam yer alr. Külhan bahçeye
aç
lan bu hamamn bugün yklm durumdaki soyunmalk ksm, kulenir. dou
cephesiyle güneydeki bahçe duvar arasnda kalyordu ve asl ko nakla
balanty salyordu. Külhan açklnn batsnda, kulenin kuzey duvarndaki
ahap duvar raflar, ayn duvarn dou köesindeki bir böl me duvar izi,
kulenin kuzey yönünde konakla balant durumunda oldu unu
düündürüyor.
Giri sahanlnda, güney duvarnda iptal edilerek stuk kaplamal
duvar hücrelerine dönütürülen mazgal ve menfez yerleri görülür.
Giri
sahanlndaki stuk kaplamalar deiik çift ve çapraz silrnelerle
süslen mitir. Bu süslemeler kadar bu ksmn aynal manastr tonozu, ka
ke merli açklklar, bu ksmn yeniden ele alndn, yapdaki baz önemli
plan ve yapm deiiklikleri srasnda kulenin iç dekorasyonuna da özen,
gösterildiini kantlar. Bu konuya yeniden döneceiz (Resim:
25).
Sahanln kuzey duvarnda, doldurularak üst ksm açk braklan
bir pencere ve gene örülü durumda bir kap görülür (Resim: 26).
Gerek bu kapnn düzey planndaki konumu, gerek bu kap yüzünden
bozulmu
gibi gözüken ve d duvarda birinci 'kat üst kattan ayran balk srt
kor niin durumu, örülen kapnn orijinalolmadn,sonradan açldn fa
kat gereksiz bulunarak battal duruma getirildiini gösterir.
Sahanlktan sonra, daha yüksek bir döeme kotuna geçilir. Burada
dou/bat ekseninde bir geçit, hamam' ile üst kata götüren
merdivenli
(8) Koçarl kulesinln. rölövesini yapmamza yardmc olan,
konukseverlii ve il gisiyle çalmamz kolaylatranSn. Vesile Cihanolu
ile ailesinin soyocana
ilikin bir belgeyi kUlanmanzaizin veren Sn. Orhan
Cihanolu'nateekkür
borcumu ifade etmek isterim.
44
dehlizi güney taraftaki iki hacimden ayrr. Bu geçit, ortadan kalkan
so yunma ksmna götürüyordu. Geçitin giineyindeki hacimlerden biri,
yük sekçe bir sekiyle-varlanve üst kata doru açlan bir bacas
bulunan de-
. rin bir hücre biçimindedir. Bacann üst katn döeme talaryla kapan
m olmas burada bir ilev deiikliinedikkati çeker. Bununla birlikte,
hücrenin gerçek ilevini belirleyecek verileri toplayamadk. Hücre
bir tepe açklyla gerisinde duran ve ayakyolu olarak kullanlan
ksmla
balantldr,
Kubbeli hamam, açk ve içinde scak su teknesi bulunan külhan
ks
myla, gerek Aydn'daki Cihanolu Camii'nin gerisinde duran hamam, ge
rek ArpazHamam'ylabenzer yapdadr. Külhan ksm, hamamla merdi ven
geçidi arasnda kalan duvardaki bir niin içinde battal kalan daha
eski bir merdivenin kovanna doru taar. Bu gözlem ve üçüncü düzey
odalarnda saptadmz baz uyumsuzluklar, hamamn kuleye sonradan
eklendiini düündürüyor. Hamam kapsnn üstünde ve dou/bat ge çidinin
tavanndakibirkaçkünklü hava delii, üst kattaki odann kuzey duvar
kesidinde kald için, bu duvarn bir yuvayla oyulduu görülüyor" sa
da, baca olarak ilev gören bu deliklerin aykr konumu
açklanama
mtr. Uyumsuzluk, hamamn eklenmesinden ve hatta, yapda daha önemli
deiiklerin yaplmolmasndan kaynaklanyorolmaldr. Bu deiiklikler,
güney duvarnn dier duvarlara göre çok kaln olmasnn
ve ikinci düzeydeki merdiven dehlizinin düzensizliininnedeni
olmaldr.
Bu dehlizin .balangcnda çok anm bir iki ta basamak bulunuyor. Ancak
bu basamaklar merdiven olarak gelimiyor, buna karlk birinci düzeyi
üst kata balayan merdiven kuzeybat köede yer alyor (Resim:
27,28).
Üçüncü düzey, ya da bodrum kattan sonraki ikinci kat, i:ki oda ile
bir terastan oluur (Resim: 29). Teras bir dolam alan olmaktan çok,
alt kattakihamamnkubbesinin menfezli bir kalkan duvaryla çevrilme
sinden oluan boluktur.Bu boluu, dördüncü düzey (bodrumdan son raki
3. kat) deki bir dolanseti batdankuatr(Resim: 30). Pratik be
timleme gerekçeleriyle birinci teras olarak nitelerneyi seçtiimiz
bu bo
luu batdan kuatan ve o:;ukoridordan ayran duvar, tamalar ve
eril
melerle çok düzensizdir. Koridorun kendisi de, daralmalar ve
krlmalar
la uzanmaktadr. Kanmzca, bugünkü boluu dolduran daha eski bir teras
ya da tavan, hamamn yapmyla ve hamarn kubbesinin açkta kal masn
salayacak biçimde yklm ve kulenin bu kesiminde'ki hacirnle rin
yükseklik ya da taban katlarndadeimelerolmutur.Dehlizde-gö rülen,
ilevsiz ve göz düzeyinin oldukça altnda kalan mazgal delikleri bu
deiikliin bir baka kant olarak deerlendirilmelidir.
45
Üçünoü düzeyin güney-kesiminde bulunan ocakl bir-oda, baz ilginç
özellikler sergiler: Odann güney duvar köeden köeye uzand halde,
kuzey duvar, batdaki koridor yüzünden daha dar kalmtr.'Aradaki ge-:
nilik fark, güneyduvarna sonradan eklenen bir hela ile
kapatlmtr.
Koridorla odaarasnda kalan bat duvarnn sövesinde, koridora
açlan
alçak bir mazgal delii yer alr (Resim: 32). Bu mazgalnilevi
kalmam
tr. Odann güney duvarnn ortasnda, mazgallardan baka bir de pence
re eklinde dikdörtgen hücre yer alr. Hücrenin dip duvarna bir
mazgal deliiaçlmtr.Hücrenin yan duvarlaryla, mazgaln bulunduu dip
du var arasmda aytc bir derz yer alr. Ancak her iki duvar, hatl
görevinde yatay bir tahta tablayla balanmtr (Resim: 33); Kanmzca,
dip duva n, kuledeki önemli plandeiikliineyol açan yapm srasnda
eklenmi
olmaldr. Bu eklenti, kuleningüney kesimine dördüncü düzeydeki oda
nn eklenmesi nedeniyle ve duvarlarn tama gücünü arttran bir
kalnl
eldeetmek amacyla yaplmolmaldr. Nitekim, güney cephesinde görü len
duvar kalnlyapnn özellikle kuzey ve dou kesimlerinde görülmez. Ayn
biçimde, kuzey ve dou cephedeki geometrik yalnlk ve düzlemsel duvar
yapmna karlk güney ve bir dereceye kadar bat cephesinde ba rak
ekillenmelerinbulunmas, eilikler, konsollar ve tamalara yer ve
rilmi olmas,·bu yönlerdeki cephelerin yeniden ele alndn
gösteren
-ipuçlardr. Güney cephesinde ve bodrum katndakiduvar örgüsünde,
pro filli ve oymal silme parçalarnnkullanlm olmas ve bu
parçalarnCin cin Kalesi'nde bulduumuz ve eski Cihanoullar Kona'nn
süslemeleri olan silmelere benzem~si bir raslant olmasa
gerek.
K odas olarak nitelediimizbu adadaki alç ocak ve onun kartu
lu rokoko süslemesi, yapnn çeitli yerlerinde izleri kalan iç
süslemegi riimiyle ayni zamana ait olmal. Bu giriimin, yapdaki en
önemli plani metrik ve volumetrik deiimle ilgili olduunu sanyoruz.
Bu konuya ye niden deineceiz.
Üçüncü düzey (ikinci kat) in bat 'Odas, bir yaz odas görünümünde
dir. K odasndan daha yüksek bir tavan olan, manastr tonozuyla örtü
lü bulunan bu oda, üç büyük pencereyle kureye ve batya açlr.
Pencere lerin üstündeki hafifletme tonozlar pencere
büyüklüklerinin özgünüü
nü kantlar.Ne var ki, bu oday koridor geçidinden ayrandouduvarmda
farkl dokular, anlam veriIemeyen ve bir dile çevrili gerilek bir
alan, do u ve güney duvarlarnda kapatlarak ni haline getirilen
menfezler, ya pdaki deiikliin bu hacmi de etkilediini sergiler.
Etkilenme, üçüncü düzeyden üst kata çkan merdivenin yapmyla
Ilgilinlmaldr,çünkü da ha sonra da açklayacamzgibi, dördüncü
düzeydeki büyük odann, KU leye sonradan eklendii görüündeyiz,
Üçüncü düzeyin dou ve bat du varlarndaki tutarszlklar, bu düzeye
bir kat çklmas srasnda meyda-
46
na gelmiolabilir.Nitekim, üçüncü düzeye kadar merdivenlerhep kule
nin kuzeybat 'köesinde iken, üçüncü düzeyden dördüncüdüzeye merdi
ver çk güneybatya alnmtr. Bu merdivenin ilk basama ahaptr.
Bütün rnerdiven basamaklar kargir olan bir yapda bu ayrcalk, belki
de eski bir kiriin basamak olarak kullanldndüündürür. Nitekim
ikinci basamak, dou duvarndan içe doru sokulan köe eklindebir du
var parças yüzünden dar tutulmutur.
Dördüncü ldüzeyde, yani bodrumdan (sonraki üçüncükatta, güneyde
kuledeki hacimlerin en büyüü olan .geni ve yüksek bir oda, 'batda
ise, 1940'larda üstü bir ibetonarme .plakayla kapatlan bir savunma
mekan
yer alr. Üçüncü düzey terasnn bat duvar boyunca ve hamam
bacasna
kadar uzananset gene 'bu düzeydedir. Buodadaki çift 'Sra halindeki
pen cereler özgün 'deildir ve yakn 'bir tarihle, yapnn karakterini
bozmak pahasna açlmlardr (Resim: 34, 35). Bu pencereler, beton
hatllarla
korunmutur. Bir yaz odas, giderek bir cihannüma olarak
düünülmü
olmas gereken bu oda manastr tonozyla örtülüdür. Tonozu kaplayan
stukun altnda daha eski 'katmanlar yoktur. Tavarderzlerindeboyama
kartular, 1'8. yüzyl sonu ya da 19. yüzyl bana tarihlendirilen
dekoratif programa uygundur. Diyebiliriz ki, bu oda ve onun üstünde
yer alar gö zetleme teras sonradan yapya eklenmi ve bu «kat çkma»
olay, kule
nin güney ve bat cephelerinde görülen önemli yapsal ve dekoratif
dei
imin nedeni ve gerekçesi olmutur. Bu deiim srasnda kule tümüyle
elden geçmi ve iç dekorasyonda görülen tonoz ekller, stuk kaplama
lar, silme ve ocak süsleri gene o srada gerçeklemi olmaldr. Bu
girii
min, 18. yüzyl sonlarndaki bir çatmann yaratt hasara bal oldu unu
'bir varsaym 'olarak one sürelim. Gerçekten de, bu tarihlerde;
Cihan oullarndan Hüseyin bey, bir anlamazlk yüzünden Koçarl
Kona'nn
sahibi brahim Bey'le silahl çatmaya girmi, ,konaa saldrmtr. 'Bu
saldrnn konak ve kuleye ne dereceye kadar zarar verdiini
bilmiyoruz. Ancak, .genel dekoratif düzen 19. yüzyl balarna iaret
ettiine göre, sal dm olayyla kulenin geniletilmesive yeniden
düzenlenmesi arasnda bir balant görmemiz doaldr.
Dördüncü düzeyin bat odas, tümüyle bir savunma mahali olarak
ekillendirilmitir.,Oda, ilk' yapmda açk bir teras eklindemiydi?Kule
hacimlerinin tümüyle tonoz örtülü olmasna karlk bu adada'kemer
balangçizlerine rastlanmamas,bat duvarndakidalgalanma ve
krlma
larn düzgün bir çatya elvermernesi ve bunlarnoldukça a1çak
tutulmu
olmas, kulenin !bu kesiminde belki de yapnn'en üst düzeyini temsil
eden bir terasn bulunduuyolundaveriler sunmaktadr.Odann hareketli
du var çizgisi, duvarlarda 'her yükseklikte ve her açda mazgal
deliklerinin bulunmas, buradan geni
bir-perimetreningözetlenebildiini ve namlu
47
altnda tutulduunu gösterir. Koçarl'ya ve konaa gelen ana yolun bu
yanda olmas, terasnyönünü ve düzenini açklamayayeter. Odann zemi
ninde iki delik (Resim: 36, 37), bat cephesindeki savunma
bacalaryla
ilgilidir ve girie saldranlarn üzerine kzgnya ya da baka malzeme
dökmeye yarar. Bacalardan daha güneyde olan, giri kapsnn üzerinde
ki kat aynmna kadar uzar. Orijinalolan bu bacann bitiminde bir süs
motifi yer alr. Dahakuzeydeki baca bir tek kat yüksekliindedirve
son radan yaplm olmaldr. Nitekim bu bacay tayan konsollar daha
kaba olduu gibi, bu baca bat cephesindekiduvar örgüsünde
bozulmalara !Ve çarplmalara neden olmutur. Savunma odasn koridordan
ayran duvar daki dolaplar ve ocak, 1940 onarmna ait olmaldr.
Gerek üçüncü gerek dördüncü düzeyleriri dikkate deer bir baka
özellikleri de, oda döemelerinin ayn katta farkl kotta
olmasdr.
Dördüncü düzeyin güneydousundakibir merdivenle, yapnn en üst
'düzeyindeki gözetleme terasna çklr (Resim: 31, 38). Buras maz
gall ve menfezli 'kalkan duvarlaryla çevrili, köelerinde savunma
kule leri bulunan 'bir alandr. Kuzeybatdabulunmasgereken hücre
örülerek kapatlmtr..
Özetlersek:
i - Koçarl'daki Cihanoullar Kulesi, Arpaz'daki Beyler Kulesi'ne
göre farkl ve daha gelimibir yap tipini temsil eder. Arpaz'da:ki
kulenin tek bana duran bamsz bil' yap olmasna karn, Koçarl Kulesi
ko nakla balantlve belki ide ona bitiik 'konumdayd.Bu konum
farkll.
bir ölçüde Arpaz'daki kulenin bir çiftlik kulesi, buna karlk Koçarl
Ku lesi'nin daha youn bir kasaba yerlemesi dokusunda bulunan daha
«kentlemi» bir örnek olmasndan ileri geliyor.
II - Kout kat istifi, ahap döemeleri, basit geometrik kitlesiyle
Arpaz Beyler Kulesi göreceyle arkaik bir tipi temsil eder ve bu
bakmdan
Donduran köyündeki Osman Bey Kulesi'ni, Müsgebi'deki Mustafa
Paa
Kulesi'ni anmsatr. Koçarl, CihanoullarKulesi'nin tümüyle kargir
olan yaps, karmak hacim dalm, kat farkllamalar. deiik büyüklük
teki çok sayda odalar ve barak kitlesiyle 'daha ileri bir mimari
tasarmn ürünü, ksacas daha incelmi bir yapdr.
III - Ne var ki, Cihanoullar Kulesi ilk yapmndabugünkü eklin
den farkl olmalyd. KUle, bel'ki de eski tipolojiye uygun düen bir
yap
nn zaman içindebüyütÜmesi'Ve .deiik bir anlatmakavuturulmasso
nucunda bugünkü göriinüme 'girmitir. Yapdaki deiiklikleri kesin
ola rak ortaya koyacak verileri kesin olarak ortaya koyabilmek
Için gerekli çalmalar bundan 'sonra yapabileceimiziumuyoruz.
Bununla birlikte, birer varsaymolmaktan 'öteye gitmeyen u
gözlemleri sralayabiliyoruz:
48
• Yap, 19. yüzyl balarnda önemli bir plan deiikliine ura
mtr. Bu deiiklik hamam ksmnn yaplmas ve dördüncü düzeydeki odayla
üst terasn eklenmesiyle ilgili olmaldr, Bu eklentiler
srasnda,
iç mimari açsndan baz giriimlerde bulunulmu olmaldr : Stuk kap
lama, rokoko süsler bu giriimin sonucu olmaldr. Kuledeki bu önemli
deiimlerin yansra konan yeniden yaplmas, konak - kule
ilikileri
nin ele alnmas gibi baka ilemler söz konusu olabilir. Nitekim,
yanan konaa ait elimizde bulunan bir fotoraf, bu yapnn 19. yüzyl
balarn
dan daha gerilere gitmediini düündürüyor.
• Hamamn yapm ve hamam kubbesini açkta tutma zorunluu,
2. katta kubbenin üstüne rastlayan ksmlarn yktrlmasna 'Ve
buras
nn açk bir teras durumunda braklmasna neden olmutur.
• Hamamn yapm, daha 'Önceki bir merdivenin battal kalmasna
ve bir yeni merdivenin yaplmasna neden olmutur, Bu yeni merdiven ve
merdiven aralarndaki koridorlarn ere