Vi. ARATIRMA SONUÇLARI
Not : Bildiriler aratrmaclardangeldii elk1iyle ve sun sarasna göre
baslmtr.
çNDEKLER
Sencer AHN Nemrud Da'a Yaplan Bir !KeifSeyahati ve Sonuçlar
11
Harry RUSSELL Researoh On Assyrian Rock MonuJmenl1Js 17
Necmi ÜLKER zmir-Ali Aa Cami Haziresi Mezar Kitalbeleri (XVIII. ve
XX. Yüzyl) 19
Ayda AREL Bedrum YarmadasnnOntakent (Eski Müsgeibi) Köyünde Bu-
lunan «MstafaPaa-Kulesi Hakknda 35
Rüçhan ARK
Yusuf OGUZOGLU Konya Mevlana Müzesi'ndeki er'iyye Sicillerine Göre
117. yüz- ylda \K;onya ehir Dokusunun Özellikleri 99
Adnan DLER
Olympos ve Hephaistion'da Kül:t [Kalntlar Üzerine Bir Ön Aratrma
107
Mükerren (Usman) ANABOLU Bat Anadolu'da (Bulunan Demeter !\Ae
Khirtonien Tanrlar Tap-
naklar .. ... . . . . .. . . . . .. . . .. . . . .. . .. . .. . .
121
Jean Yves EMPEREUR Producteurs D'amphores Dans Les Artelies De
Readiye
(Peninsule De Datça) 159-
Koruma ve Onarm Çalmalar 165
Wa1ter VOIGTLANDER Teichiussa 1987 183
Martin HARRSON
Marc WAELKENS Stephen MTCHELL
Nuin ASGAR
Sencer AHN
Jobames NOLLE Forschungen In Selge und Ostpanhylien.... .. .. .. ..
257
WoHgang BLtlMEL Epigraphische Forschungen In Der Region Von
iMyla:sa ......... 261
Ender VARNLo(}LU Bölünmü Yaztlar
,............................................................
265
Eckart OLSHAUSEN Zwei Unedierte nschriftenAus Dem Musenn Von Samsun
2711
David H. FRENCH 1987 Yl Roma Yollar ve Milttalar Çalmas. 273
Elmar SCHWERTHEM
Bin DekrefragmentAs Dem 5. Jh. V. Chr. Aus Hamaxtus ... 283
Mehmet ÖZSAT 1987 Yl Amasya -Suluova Tarihöncesi Aratrmalar
287
Mehmet ÖZSAT 1987 Yl arknkaraaaç - Yalvaç Çevresi Tarihöncesi
Ara-
trmalar . . .. ...... ...... ... . .. . ........ ... ... ... . .. .
.. . .... . .. . .. . . .. . .. . .. . .. .. 301
mas 313
Oktay BELL
trlmas " . .. . .. . . .. . . . . .. . 333
Recep MERç
K. Levent ZOROGLU Dou Dalk Kilikya 1987 Yl Aratrmas , 393
Alain DAVESNE Le Tresor ne Monnaies D'or Ptolemaiques D'Aydnck
407
Ömer ÖZYGT Avrupa Koleksiyonlarndaki Bat Anadolu Üretimi Sahte
Terraoottalar 411
Veli SEvN Elaz - Bingöl Yüzey !Aratrmas, 1987 451
Hasan BAHAR Elaz - Bingöl ve Tunceli llerinde Prehistorik
Aratrmalar,
1987 501
Sachihiro OMURA 1987 Krehir li Snrlan çinde Yaplan yüzey
Aratrmalar... 555
Mehmet ÖZDOGAN 1987 Yl Edirne ve Balkesir lleri Yüzey Aratrmas
571
Angela Minzoni DEROCHE Gaziantep'te Prehistorik Aratrma 1987
Misyonunun Hazrlk
Sonuçlar 591
malar 14-30 Eylül tarihleri arasnda Mula ili kylarnda
yaplmtr.
<;.
Gökova. Datça Yarmadasçevresi,Sömbeki Körfezi ve Serçe Lima n
çevresinde gerçekletirilençalmalar srasnda bölgedeki eski ve yeni
ihbarlarn deerlendirilmesininyansra, antik gemiler i..çin tehlike
olutu
racak slk, burun ve liman az vs. gibi yerler de inceleme
kapsamna
alnmtr. Aratrma sonucunda M.S. 7. yüzyla ait bir batk, 1973 sualt
aratrmalar srasnda tespit edilen M.S. 3. yüzyla ait bir batn daiha
de rinde bulunan dier bir bölümü ve M.Ö. 3. - . yüzyllar arasna
tarihle nebilen ancak shkta batmas nedeniyle tamamen parçalanarak
dal
m bir batk tespit edilmitir (Resim: 1). Dallar srasnda bulunan
kurundan üç adet çapa aksam da çkarlarak Bodrum Sualt Arkeoloji
Müzesi'ne Iteslim edilmitir.
Alakla Bükü M.Ö. 3.- . Yüzyl Rodos Bat (Gökova)
Bölgedeki slk üzerinde evvelce tespit edilen krk Ikeramik parça
larn incelemek amacyla yaplan dallar sonucunda 10 metre derinlik
ten balayaralk 15 metre derinliekadar uzanan ve takriben 7 x 25
metre lik bir alana yaylm çok miktarda kark ,keramik malzerneye
rastlan mtr. Çeitli devidere ait olan bu !malzemenin arasnda salam
eser gö rülmemi, ancak incelemeler parçalarn çounlukla Rodos
arnphorala nna ait olduunugöstermitir (Resim: 2). ncelenen amphora
kulplar
arasndaokunabilir bir mühre rastlanmamasve amphoralarn tamamen
parçalanm olmasndan buluntularn detayl bir 'tipolojik
deerlendir
mesi yaplamamtr.Kulplarn ve tutaman yapsmdanbu amphoralar
ve dolays ile bat, M.Ö. 3. yüzyln ikinci yars ile M.Ö. . yüzyln ilk
çeyrei arasna koyabilmekteyiz. Bu süre içinde yaplanRodos
amphorala-
,> Cemal PULAK, Sualt Arkeoloji Enstitüsü P.K. 41. BODRUM
1
r ekilolarerk pek az 'bir deime g'östeI'<iindenAlakla Bükü
ibatna
daha kesin bir tarih veremernekteyiz .
Alakla Bükü slmdaki dier kalntlarn baka batklara ait olup
olmadklarn anlayabilmek için daha geni kapsaml bir çalma
yapmak gerekmektedir.
Karaca Liman (Gökova)
Karaca Adasr'nr çevresinde 25 - 28 metre derinlikte olduu rapor
edilen ve önceki çalmalarmzdada aranan 'kiremt yüklü bir
ibatn
tespiti için tekrargiriimdebulunulmutur.Adann güney kesiminde ve 40
metre derinlikte bir miktar krk keramik parçasna rastlanmsada,
parçalarn çeitli devirlere ait deiik eserlerden olumas, alann «dö
küntü» bölgesi olduunu belirtmektedir.
Karaca Söüt Koyu'nda yaplan dalarda 3 metreden balayarak
10 metre derinlie ,kadar 'dalm çeitli devirlere ait bol miktarda
krk
kcramic rastlanmtr. Yine bu bölgede biribirine kaynam keranik
parçalarndanoluan iki ayr yn tespit edilmitir,Bu ynlarn antik
devirde youn faaliyete 'sahne olan koydaki «döküntü» malzemeden
olu
tuu tahmin edilmekteyse de, niteliklerinin kesinlik kazanabilmesi
için kalntlarn daha etraflca .incelermesi gerekmektedir.
nce Burun M. S. 7. Yüzyl Bizans Bat (Datça Yarmadas)
Önceki sualt aratrmalarnnkapsamna alnan ancak yeri tespit
edilemeyen bir batn aranmas 1987 çalmalarnda tekrar ele alnm
tr. nce Burun'un su altndaki uzants olan srtn çevresinde yaplan da
llarda çeith amphora parçalar görülmü, bu parçalarn youn
olduu
ksmlardan balayarak geniletilen dip taramas, batn ana bölümü nün
49 metre derinlikte 'kum - mil karm bir zeminde bulunmasyla so
nuçlanmtr.
(l) Rodos amphoralarnn özellikleri için baknz: G. Davidson, et al.,
The An tikythera Shipwrech Reconsidered Transactions of the
American Philoscophica
.Society 55, pt. 3 (1965) 6-7; V.R. Grace ve M.
Savvatianou.Petropoulakou, -Les timbres arnphoriques grecs,»
Exploration archeoloçique de Delos XXVII, L'llot de la Maison de
Comediens (Paris 1970) 298; V.R. Grace, -Notes on the Amp horas
from the Koroni Peninsula,» Hesperia 32 (l963) 323-25; P.M.W.
Matheson ve M.B. Wallace, «Some Rhodian Amphora Capacities,»
Hesperia 51 [1982) 294. 1980 aratrmasnda Alakla Bükü'nden deiik
tipteki Rodos amphoralarna
ait biri mühürlü kulp olmak üzere toplam dört parça toplanmtr.
Genellik le M.Ö. 3. ve 2. yüzyl amphoralarnda görülen düme
biçimindeki bu mühür, fazla andndan okunamamtr. Aratrmada toplanan
etüdlük malzeme için bakn;z : M.M. Cowin. Artifacts Recovered of!
the Southwestem Turkish Coast by Institute of Nautical Archaeology
Shipwreck Surveys in 1973 and 1980 (Texas A&M Üniversitesi
Master Tezi 1986) 80-86.
2
çalmalarlakum altnda baka amphoralarnda 'bulunduusaptanmtr.
Slk üzerindeki krk amphoralardan bir ksmmr batkta'ki amphora lar
dleayn tipte olmas, geminin sla çarparak yara aldktan 'sonra (le
nin suya gömüldüünübelirtmektedir.
Batktakiamphoralarnbüyük çounluunuküresel gövdeli ampho ralar
oluturmaktadr (Resim: 3, sol ve sa). Yassada Bizans b atn
daki küresel amphoralara benzerlik gösteren bu tipin armu~
'biçimine benzer 'bir profili olmas 2, nce Burun amphoralarmnbiraz
dalha geç bir döneme ait olabileceini 'belirtmektedir.
Batn 10 anetre kadar açndaki'ikinci ufak fbir kümede görülen farkl
bir amphora tipi (Resim: 3, orta), yine YassadaIbatndakisdlin
dirik gövdeli amphoralara benzemektedir", Ege, GüneybatAnadolu, Ku
zey Suriye ve Kbrs' .!çine alan bir bölgeden kaynakland sanlan bu
amphora tipinin M.S. 6. yüzyln ilk yarsndan7. yüzyln ortalarna ka
dar yapld sanlmaktadr4. Batktan üç amphora ve .iki de keramik kap
olmak üzere toplam be eser çkarlmtr (Resim: 4). nce Burun batn
küresel amphoralar nedeniyle Yassada batndan daha sonra ki bir
döneme tarihlernek gerekmektedir, ancak silindirik
'amploramlZ
geminin bat tarihinin 7. yüzyln ortalarndan daha geç olmamas ge
rektiini belirtmektedir.
Bu dalarda srt 'çevresinde bulunan 1.80 uzunluundaki kurun
bir çipo ile çiponun 'çevresinde biri salam biri de krk olmak üzere
Iki adet! ,kurun 'çapa kelepçesi bulunmutur (Resim: 5). Çapann ,kol
-göv
de balantsm takviyede kullanlanbu iki kelepçe farkl boydadr.
Çev
rede ikinci Ibir !kurun çipo bulunmadndan:kelepçelerden
hangisinin
çipoya ait olduu anlalamamtr.Çiponun kollar birer ak kemii
di
zisiyle (astragalus) bezenmitir. Her bir dizide ak kemiinin dört
dei
k yüzünün ilenmesi, elde edilebilecek en yüksek kemik at olan
uur
lu «Venüs» atn simgelemektedir. Dizinin çapa denize
salndnda«Ve
nüs» at gJbi uurlu bir biçimde düerek dilbi kavramasn
senlbolize
(2) Küresel Yassada, anphoralan <tip 2) : G.F. Bass ve F.R. van
Doornirrck, Jr.• Yassi Ada i (Texas A&M University Press,
College Station 1982) 157-60.
(3) Silindirik Yassada amphoralan (tip il : Bass ve van Doorninck
(supra n. 2) 155-57.
(4) Bu tip ile ilgili genel deerlendirme için baknz : S.J. Keay,
Late Roman Amphorae in the Westem M editerranean (BAR International
Series 196, . Oxford 1984) 271-72, 278
3
ettii düünülebilir". Bu 'tipteki kurun çipolar ,genelolarak M.Ö. 2.
yüz yln bandan M.s. . yüzyln ortasna kadar görülmektedir".
skandil Burnu M.S. 3. Yüzyl Roma Devri Bat
(Datça Yarmadas)
1973 sualt aratrmalar srasnda Datça Yarmadas'nnbatsnda
ki skandil Burnu çevresinde 3 metreden 15 rnetre derinlie kadar
ulaan geniçe bir alana yaylmbir batk tespit edilmiti. Batk s ve
kayalk
bir zemin üzerinde bulunduundantamamen tahrip olmu, ancak
yaplan
çalmalar sonucunda yn halindeki parçalarn çounluklaM.S. 3. yüz
ylda yaygn olan iki deiik tip amphoraya ait olduu anlalmt7.
1987 aratrmalar srasnda, sözü geçen batn hemen kuzeyinde ve 37
!metre derinlikte kum üzerinde 5 - 6 arnphoradan oluanufak bir kü
meye rastlanmtr. Bu kümede bulunan üç deiik tipteki amphoradan
birerörnek (Resim: 6), iki kap ve kiremir biçiminde bir parça
(Resim: 7) etüdlük malzeme olarak Bodrum Sualt Arkeolojisi
Müzesi'ne götürül mütür.
Batktaki en ufak hacimli amphora (Resim: 6, sol) ngiltere'den
Irak, Güney Rusya'dan Nubya'yakadar çok geni bir sahaya
yaylm
tr. Amphorann biçiminden ve dalm alannn Dou Akdeniz arlkl
olmasndan tipin Egeadalarndanbirinde yaplarak arap tamacln
da kullanld ileri sürülmütür9. Hamurunun özellii bakmndan bu tipin
Kos kökenli olabilecei ileri sürülmüse de 10, petrolüjik inceleme
ler kilin belirli bir bölgeye mal edilebilecek nitelikte
olmadngöstermek tedir 11. lk örneklerine M.S. 2. yüzyln sonlarna
doru rastlanan bu
(5) D. D. Haldane, The Wooden Anehor (Texas A&M Üniversitesi,
Master Tezi, 1984) 28
(6) Haldane (supra n. 5) 7-8; tip IllB.
(7) G. F. Bass, -Underwater Survey - 1973" Turi: Arheoloi Dergisi
XXII. 2 (1975) 34 batk J. Bu batktan 1973 aratrmasnda çkanlan
etüdlük malzeme için ba knz : Cowin (supra i. II 15-19.
(8) C. Panella, -Oriente ed occidente : considerazioni su alcune
anfore -Egee-di eta imperiale a Ostia,» J.-Y. Empereur ve Y. Garlan
eds., Recherches sur les amp hores Grecques (Bulletin de
correspon(;~:nce Hellenioue Supplm. XIII, 1986) 616-17, 626-28; J.
A. Riley, «The Coarse Pottery from Berghazi,» J. A. Lloyd ed., Sidi
Khrebish Excavations, Benghazi (Berenice) II, (Tripol 1979) 91 fig.
35.
(9) C. Panella, «Anfore,» A. Carandini ve C. Panella ects., Ostia
lll, Studi Miscellani 21 (Roma 1973) 599.
(to) Keay (supra n. 4) 137.
(11) D.P.S. Peacock, D.F. Williams, Amphorae and the Roman Economy
(London and New York 1986) 195.
4
amphorann en [Yaygn olduu dönem 3. yüzyln ikinci 've üçüncü
çeyrei
olup, üretiminin 4. yüzyl balarna kadar devam ettii
sanlmaktadr12.
Baz geçdönem örneklerinin uzun sürekullanmgörmü eski amphora la!'
olduu da düünülebilir. Ampihoramz yaynlanan birçok örnekten
özellikle 'kulp kvrmlarnn daha yuvarlanmolmas, boyuna hemen rlu
dak altnda dikçe bir açyla birlemesi ve .boyun ksmnn gövdeye oran
la dahaksa olmas bakmndan ayrlmaktadr.
'skandil Burnu batndan çkarlan ikinci amphora (Resim: 6, sol),
omuzunun daha yuvarlak ve kaadesinin ince 'Ve uzun olmas dnda
Atina Ageras'ndaM.S. 3. yüzyln ilk yarsna ait bir araphoraya
yakn
'benzerlik göstermektedir", Kuzey talya kökenli olduu bildirilen
ben zer amphoralara Girit'te de rastlanmaktaysa da sözü geçen
malzemenin .Mina Agoras'ndaki örneklerden farkl 'bir ikille yapld
belirtilmitir 14.
skandil Burnu batmdan çkarlan üçüncü amphora ile karla
trlacak bir örnek bulmakta güçlük çekmekteyiz (Resim: 8). Atina
A:go ras'nda M.S. 3. yüzyln ortasna ait ufak ve düz tabanl bir
amphora, batktaki yuvarlak dipli ve silindirik tutamakl iri
amphoradan farkl bir görünümdeyse de huni biçimindeki az, yay
eklindeki kulplar ve göv de üzerindeki belirgin yiv ve set
Izleriyle batmzdaki arrphoraya benze mektedir.
Batktan çkarlan dier iki kap M.S. 2. ve 3. yüzyllarda yaygn bi
çimde kullanlm olduklarndan 'bat tarihlernede fazla yardmc ola
mamaktadrlar, Bu nedenle skandil Burnu batn amphoralara daya narak
M.S. 3. yüzyla ve tercihen bu yüzyln ilk yarsna koymaktayz.
1973 ylnda bulunan batk dle yeni tespit edilen ufak kümede
ayn
tipten amphoralarnbulunmas,her iki kalntnn da ayn bata ait oldu
unu göstermektedir. Geminin meltem rüzgarnn etkisiyle kydaki ka
yalara çarpp parçalardktan sonra büyük bir bölümününbatt, ikinci ve
daha ufak bir bölümünün ise hemen batmayarak daha derin 'suya sü
rüklendii sanrlmalctadr.
ra Peacock ve Williams (supra n. LL) 94-95, Keay (supra n. 4) 137,
140. M.S. 2. yüzyl örnei için baknz: J. W. Hayes, The Villa
Dionysos Excavations, Knos sos,- The Annual of the British School
at Athens -i"l (1983) 154-55; 163, tip 37, no. A87
(13) H.S. Robinson, The Athenian Agora V, Pottery of the Roman
Period : Chrono logy (Princeton 1959) 69 no. K1l4, pl. 13
K114.
(14) Hayes (supra n. 12) 145.
s
Q \
" • o
y u
s u a l t a r a t r m a l a r n d a
te sp
it ed
il en
II A l a k l a
B ü
k ü
R od
IM .
Ö .
3. •
2) n c e
B u
ru n
B iz
an s
D ev
(M .
3) s k a n d i l
B u
rn u
R o
m a
D ev
(M .
F E
T H
IY E
Resim , 2 - Alakla Bükü'ndeki M. Ö. 3. - . yüzyl Rodos batndan ..
toplanan etüdlük amphora parçalar
Resim: 3 - Ince Burun 7. yüzyl Bizans batndaki amphora
tipleri
7
8
dier buluntular
Resim : 5 - nce Burun çevresinde bulunan kurun çipo ve çapa.
kelepçeleri
Resim : 6 - skandiil Burnu M. S. 3. yüzym Roma bat~dan
çkarlan amphora örnekleri
Resim : 7 - skandil Burnu M. S. 3. yüzyl Roma batndan
dier bulunttlar
9
Resim : 8 - skandil Burnu M. S. 3. yüzyl Roma batndaki küresel
amphora
10
Sencer AHN'"
kültür ürünlerinden biridir. Anadolu'nun küçük bir Hellenistik ça
dev letinin kraliyet kültüne vakfedilmi bu tapmaksal mezar,
düünülü bi çimi bakmndan günümüz Türkiye'si için de sembolik bir
deer ta
maktadr.öyleki; bilindii üzere, Kommagene t.Ö. 2. -1. yüzyllarda,
Ba tda Roma mparatorluu'yla.Douda Part Kralh arasnda her iki ta
rafla da iyi geçinmek zorunda olan küçük bir devlet. Ülkesinin
gerek corafi ve politik konumu, gerekse etnik yaps nedeniyle, Dou
ile Bat
arasndaki rolünün bilincinde olan Kommagene Kral Antiochos i
r.o.
yak. 69 - 39), devrin Dou ve Bat kültürlerinin temsilcileri Pers-
Part ve Yunan-Roma düüncelerinin kaynat yeni bir kültür ve din
anlay
ortaya koymutur. Yani Antiochos, ülkesinde daha o devirde, Dou ve
Bat zihniyetinin bir sentezini yapm, böylece ülkesini .iki
zihniyetin ça tt deil, kaynat bir ortam haline geti:neye çalmtr.
Nem rud-Da'daki Hierothesion'da tanr heykellerinin tahtlarna kaztt
ya ztlarda Kral Antiochos bu arzu ve amacn bütün ciddiyet ve
kesinliiy
le dile getirmitir.
u halde, kökü Büyük skender'e dayanan ve Dou ile Bat kültürle
rinin sentezinden olumas düünülenbir toplum düzenine yönelik ideal,
Kommagene'de, küçük çapta da olsa, gerçekletirilmitir.
Ayn toprak ve ayn kültür mirasn paylaan günümüz Türkiye'sin de de
durum fazla deiik deildir: Gerek politik gerekse kültürel
açdan
Dou ile Bat arasnda bir orta yol aray içinele bulunulmaktadr. Or
tam, ikibin yl öncesine kyasla çok daha elverilidir. Tarih bilinci
içinde tutarl bir kültür politikas izlendii takdirde bu amaca
ulalacanda
kuku yoktur.
te bu nedenle, Nemrud-Da'a ve onunla ilgili yaplmas tasarla nan
bilimsel ya da turistik projelere bu açdan yaklalmas gerektii
inancndaym.
(*) Prof. Dr. Sencer AHN, Hermannstr. 35 D - 4400 Munster, BATI
ALMANYA.
11
Nitekim, 1987 yl Ekim aynda 12 kiiden oluan bir bilim heyeti nin
banda Nemrud-Da'a gelip devasa tanr heykellerinin Douya ve Batya
yönelmi baklan önünde durduumdabu inanc tamaktaydm.
Keif seyahatimizi her bakmdan destekleyen ve himayesine alan Eski
Eserler ve Müze1er Genel Müdürlüü ilgililerine, seyahatimizi fi
nanse eden Alman D likiler Dairesi'ne teekkürübir borç biliyorum.
Ankara Alman Büyük Elçi1ii Kültür Müstear Sayn Dr. Armin Kössler ve
yardmcs Bayan Sonsuz; Adana Rotary Kulübü ve BakanSayn Dr. Necat
Yaycolu keif seyahatimizin baarya ulamasnda canla bala
uratlar.Kendilerine burada birkez daha teekkürederim. Ayrca Adyaman
Valisi Sayn Selahattin Onur'a, Kültür ve Turizm
Müdürü Sayn Mustafa Sucu'ya ve Müze Müdürü Sayn Emin Yener'e ke if
seyahatimiz srasnda göstermi olduklar ya/kn ilgiden ötürü
teekkür
borçluyuz. Bir haftalk youn bir çalmadan oluan keif seyahatimizin,
iler
de uygulamaya konacak Nemrtd-Da Projesi çerçevesinde üç amac bu
lunmaktayd :
. so Metre yükseklikteki tümülüsün altnda olmas gereken Kra!
Antiochos'a ait mezar odasnn lokalizesinde uygulanacak en iyi
jeofizik metodun saptanmas
2. Tüm hiorothesion ve amtlarn rekonstruksiyonuna zemin hazr-
layacak jeolojik ve arkeolojik gözlemlerin yaplmas
3. Turistik amaca yönelik çevre aratrmalarnnyaplmas.
1. Tümülüs aratrmas : .
Tümülüs aratrmas çerçevesinde ele alnan çalmalar iki bölüm den
olumutur:
A) Kral mezar odasnn lokalizesinde uygulanacak metod içip. jeofizik
test ölçümlerinin yaplmas
B) Tümülüsün iç yapsna y'önelik jeofizik gözlemler.
A) Jeofizik test ölçümleri srasnda üç metodun denenmesi ön gö
rülmütür:
Sismik metod, rnagnetik metod, geeelektrik metod. Bir hafta süreyle
yaplan jeofizik deneme ölçümleri srasnda4 adet
tümülüs tabanndan4 adet de türnülüs yamacrrdanolmak üzere
tamam
8 ayr noktadan balyoz darbesiyle verilen sismik titreimierin
tümülüs içinde ve yerli kayada uradklar hz deidrnleri sismograf
araclyla
grafik olarak saptanmtr. Bu deneme ölçümleri sonucunda, sismik mc
tod ile gelecekte sistematik ve youn bir ölçüm yapld takdirde,
tümü lüsün iç yapsndaki jeolojik anomalilerin salkl bir biçimde
saptana-
12.
bilecei ve magnetik metod ile bunu tamamlayc bilgiler elde
edilebile cei anlalmtr.
Buradan da anlalaca üzere, Nemrud-Da Projesiçerçevesinde yaplacak
tümü:lüs aratrmasnda birçok çalma safhas söz konusudur:
a) Birinci safhada sismik ve magnetik aratrmayla tümülüsün iç
yapsndaki jeofizik deiiklikler saptanacak;
b) ikinci safhada, sordaj yoluyla 'bu deiikliklerin karakteri, yani
doal m yoksa yapay m olduklar saptanacak;
c) Eer yapay bir jeofizik yap söz 'konusu ise, yine sondaj ve re
simleme yoluyla bu yapay deiiklikte 'bir mezar odasnn söz konusu
olup olmad aratrlacak;
d) Bu da pozitif sonuç verdii takdirde, mezar odasnn arkeolojik bir
çalmay gerektirip gerektirmedii aratrlacak ve ancak ondan sonra,
mezar odasnn açlp açlmamas sorunu tartlabilecek.
Görüldüügibi, her safha kendi içinde bir bütün oluturmakta,
ayr
bir çalma programn ve teknik yöntemi gerektirmektedir. Bu uzun va
deli, kademeli çalma metodunu seçmemizdeki neden, tümülüse müm kün
olduu kadar zarar vermeden mezar odasna ulamak. Çünkü; tümü lüsün
bizzat kendisinin de tarihi bir ant vasf tad unutulmamaldr.
B) Tümülüste Jeafizik gözlemler: Dou ve bat teraslarndaki antlarda
olduu gibi, türnülüsün bizzat
kendisinde de insan eliyle gerek definecilik gerekse bilim uruna
yapl
m baz tahribatlar mevcuttur. 'Bilindii üzere, 50 metre
yüksekliindeki
bu tümülüs, mcr ynndanmeydana getirilmi olup, bu yn, yukarda
da belirtildii üzere, oldukça iri bir yedi kaya çekirdei üzerine
kon mutur.
Dou terasndakiZeus heykelinin arkasnda tahana yakn bir nokta da
tümülüse oldukça büyük bir oyuk açlmtr. Bu oyuk ile birlikte, tü
mülüsün iç yapsn oluturan bir tabaka tahrip olmutur. En dtaki
mcr ynn 50 -60 cm. kadar altnda balayan bu tabaka dört köe an cak
ilenmemitalardanyanlara ve yukarya doru uzayan merdiven ba
samaklar eklinde örülmütür. Bunun altnda toprak ile kark olduk
çakaln bir rncr tabakas görülmektedir. Bu durum, tümülüsün ilk ya
pldnda kalnca bir toprak tabakasyla örtülmü olabileceine
iaret
etmektedir. Söz konusu bu toprak örtüsü zamanla, yamur ve kar sula
ryla içe szm olsa gerektir. Tümülüste bu tarz, deiik özellikler
göste ren tabakalarn kullanlm olmasn, mcr ynn erozyona kar daya
nkl klmak ve mümkün bir kazy olanakszlatrmakamacna balaya
biliriz. Gerçekten de tümülüs, iki bin yllk bir doa tahribine göüs
ger mi ve her türlü kaz denemesini sahip olduu bu yap tarz
sayesinde baarszlauratmtr.
13
heykelleri ve kabartma stelleri üzerinde, doa tahribinin yansra,
antik devirden balyarak günümüze kadar süregelen insan elinin yol
açt bir tahribat izlenmektedir. Kappadokya'nnNazianzkentinden ünlü
hrsti
yan air ve yazar Gregor (t.s. 4. yy.) Anthologia Palatina (VIII
176-179) araclyla günümüze ulam olan bir dizi iirinde, «sekizinci
dünya ha rikas» diye tanmlad bu antn, insan eliyle nasl gaddarca
tahrip edil diini terennüm etmektedir. Antlar üzerinde son büyük
tahribat 1950'li yllarda yaplmtr. O yllara kadar sapasalam gelmi
olan tanrça
Kommagene'nin heykeli, her nekadar kabahat yldrm dümesine bulun mu
ise de, büyük bir olaslkla insan eliyle parçalanmtr.
Antlar üzerinde, ar iklim artlarndankaynaklanan bir doa tah ribi
izlenmektedir. Özellikle yeilimsi kum tandan yaplm olan ka bartma
resimli levhaiar doa artlarndan büyük ölçüde etkilenmiler
dir. Bu levhalarn büyük çounluu hiçbir koruma tedbiri almmam
olarak hala çevreye dalm vaziyette durmaktadrlar. Evvelki
yllarda
yaplm olan çalmalar srasnda toplanan söz konusu kabartma levha
lara ait küçük parçalar ise, Adyaman, Ankara ve stanbul müzelerine
dalm vaziyettedir. Nemrud-Da'dahüküm süren ar iklim artlarna
kar dayanklk gücü zayf olan bu kabartma resimlerin daha fazla za
man kaybetmeden kapal bir yerde korunma altna alnmasnda zorun luk
görmekteyim. Bu kabartmalara ait parçalar da keza biraraya getiril
meli ve rekonstruksiyon çalmalarna balanlmaldr.
Beyaz .kireç tandan yaplm tanr heykelleri de sert iklim
artla
rndan büyük ölçüde etkilenmitir.Bu eserler üzerinde meydana gelen
derin çatlaklarn tamiri ve d yüzeylerinin konserve edilmesi
günümüz de her nekadar çeitli kimyevi maddelerle mümkün ise de,
halihazrdaki
bu kimyevi maddelerin uzun sürede ta eserler üzerinde ne gibi bir
etki yapaca henüz açkla kavuturulmamtr. Bu nedenle, söz konusu
eserler üzerinde bir minerolojik aratrma yaplmasn zorunlu bulmak
taym. Ancak böyle 'bir aratrma sonucunda,
a) klim artlarnn yol açt ypranmann, kimyevi madde kulla nlmasn
gerektirecek kadar ar ve tehdid edici- olup oLmad,
b) Eserlerin yederinde koruma altna alnp almamyaca gibi sorular
açkla kavuturulabilecekrir.
14
3. Çevre aratrmas
Nernrud-Da'daki çalmalarmzn son bölümünü, Milli Park uz manlaryla
birlikte yürüttüümüz, turistik amaca ve bununla bantl
olarak hierothesion sahasnm tümünün korunmasna ilikin çevre sorun
larnn saptanmas ve bunlar için önlem düünülmesincyönelik gözlem
ler oluturmutur. Çünkü, son yllarda giderek artma eilimi gösteren.
kitle turizminin antlar üzerinde mcnf i etkileri olmutur. öyle ki:
Her ylonbinlerce kii ören yerine girmekte, rastgele dolamakta,
tümülüsc çkp inmektcdir. Bu durum gerek tümülüs gerekse eserler
üzerinde da ha hzl bir erozyona sebebiyet vermektedir. Ayrca
zirveye yakn bir yer de srhhi ve medeni gereksinimlere cevap
verecek tesislerin bulunmay,
ant çevresinin giderek çöplük ve [osept ik manzarasna dönümesineyol
açmaktadr. Bu kötü durum, derhal alnacak tedbirlerle
giderilmedii
takdirde, Nemrud-Da'n ksa bir zamanda kitle turizmine kurban gide
bilecei göz önünde tutulmaldr.
Derhal alnacak tedbirler arasnda örnein unlar sayabiliriz :
a) Malatya ve Adyaman yönlerinden gelen da yollarnn, zirvenin 1 km.
kadar güneyindekl tatl eilimli srt üzerinde birletirilerek,
ayn
yollarn bugün neredeyse tapmak sahasna kadar ulaan ksmlarnn ge nel
trafie kapatlmas,
b) Bu noktada yaplacak turistik tesislerden balyarak, turist
gruplarnn özel otobüs ve milmandar eliinde zirveye götürülerek gez
dirilmesi,
e) Ziyaretçilerin rastgele ören yerine girip çkmalarn ve tümülü se
trmanmalarn önleyecek ekilde bir düzenleme getirilmesi v.b.
önerilebilir.
Sonuç olarak : Nemrud-Da Projesinin ana amac, tümülüsün arke
olojik srrnn antn tarihsel yapsn bozmadan çözülmesi ve tüm kült
sahasnn buna uygun biçimde rekonstruksiyonu ve koruma altna
aln
mas olmaldr. Ancak bu ekilde, insanln ender rastlanr kültür mi
raslarndan birini, gelecek kuaklara gurur içinde
devredebileceimize
inanyorum.
15
RESEARCH ON ASSYRIAN ROCK MONUM:eNTS Harry RUSSEJ~L*
A team fromthe Brirish Institute df Arehacology at Ankara has been
working on the Assyrian rock monuments of Turkey since 1984. it has
been our intention to study the monuments afresh using modem
scientific techniques in order to prepare 31 detailed and enduring
record of the monuments which would meet the needs of today's
scholarship, We have regarded this as 31 matter of urgency and
importance as we are dealing with monuments which are in the open
air and are unprotected from destruction by the elements and by
vandals. Few of these moruments
have ever been fuIly published. There are six known groups of rock
reliefs in Turkey. We have now
worked our way through five of these: the Tigris Tunnel and Eil
near Diyarbakr, the Kenk Gorge near Gaziantep, Karabor near
Antakya, Uzunolantepenear Kadirli. The Cudi Da reliefs of
Sennacherib only remain.
Theree years ago a paper was presented to this symposium which
deseribed the work which we had done at the Tigris Tunne1 and at
EiL.
I would now like to give a progress report on tlhe W10rk af our
last two seasons.
There is a group of four reliefs in 31 remote valley to the south
of Antakya at Karabor. The reliefs are found on outcrops of rock
near the village of Çatbas. The most important relief of the four
is clearly Karabor 2. On the left-hand side of the panel stands 31
male deity, clearly recognizable by his homed helmet. Facing him on
the right-hand side stands the smaIler figure of 31 bare-headed
worshipper. Above this pair are arrarrged symbols of the gods
:
i) the horned helmet of Assur ii) the crescent maan of Sin
iii) the winged disc of Samas iv) the star of Istar v) the spade of
Marduk
vi) the stylus of -Nabu vii) and the seven points of the Sibitti.
The monument is uninseribed and so there is no obvious
indication
of its date or authorship. Who may the author be? Our attention
rests on the figure of the human worshipper. He is beardless and
this must, in the eonventions of Neo-Assyrian art imply that he was
31 eunuch and an Imperial officiaL. He is certainly not a king, it
has been suggested that this figure is the important Assyrian
general and governar of
(*) Dr. Harry RUSSEL, 3, Elfort Road Hghbury London N 5/ AX,
NGLTERE.
17
Til-Barsip, Samsi-ilu. This is however unlikely as this area was at
that time an independent Hittite state (Unqi, also known as Pattin)
and so beyond the influence of Samsi-ilu. The area was conquered
some years after the demise of Samsi-ilu, in 738 B.C. hy
Tiglath-pileser III. Tiglath-pileser deported the native population
and settled people from other parts of the empire there; her
rebuilt cities and appointed a governor to the province which he
had created and called Kinalua. Could this figure be then, one of
the governors of the Assyrian province? This is a fascinating
possibility since we know of no other large-scale sculptural works
attempted by the provincial governors of the Iate empire, that is,
af ter the accession of Tiglath-pileser III.
Here, tantalisingly, i must halt these speculations until we have
had further opportunity to sutdy the relief and weigh up the
eviderice of contemporary suculpture.
i will pass briefly over reliefs , 3 and 4 at Karabor which
evidently show the same male divine figure as relief 2.
At Uzunolantepe,to the north-east of Kozan, there is a single,
badly eroded relief of an Assyrian king.
The setting of the relief is spectacular. The relief is on an
outerop of rock on a hill which overlooks the Ciliciar plain to the
south and tv the north appears to offer a view over the whole of
the Taurus. This Assyrian king -whoever he his - could hardly say
more clearly that he has eonquered all the land that can be seen in
choosing this position for his portrait.
The area in which the relief Hes, Oue, fell to the Assyrians in the
reign of Tiglath-pileser III or his successor Shalmaneser V. The
relief eould be the work of one of those kings, a Iater king, or
even one of the earlier kings who campaigned through the area. As
the relief is so worn. i dcubt t ha t we sha!l ever 'be able to
da:te this work very closely.
Finally, i would !ike to turn to the relief in the Kenk Gorge which
overlooks the Euphrates ncar Yavuzeli. The relief is the work of
Shalmaneser III. The figure of the king is exccptionally
well-preserved in the upper parts. From the careful working of the
details of the face and beard, it can be seen that this is a work
of the very highest quality. As we have so l'ittle sculpturc from
the reign of Shalmaneser III and as most of what we have eomes from
the end of his rcign, this early monument is clearly of exeeptional
irnportance.
The inseription summarises the events of the years 857-855 B.C.,
namely the seige and capure of Ahuni, the Aramear ruler of
Til-Barsip, an importan t tOWI1 sornc 50 km. down stream from here.
The inseription is perhaps the earliest yetknown of Shalmaneser
III. The original published eopy was made from photographs and we
have now bccn able to correct same dctails in this eopy and verify
the text.
IS
Necml ÜLKER*
müstesna bir bölgesi olarak kabul edilen, Asya ve Avrupa'y
'kavuturan
bir köprü durumunda'ki Anadolu, sinesinde 'barndrd eski ve yeni
ça
lara ait çeitli kültür mira's ve eserleriyle yerli- yabanc bilim
adamlar
nn daima dikkatini çeken bir bölge olmutur. Toprak anann sinesinde
barndrd ilkçalara ait Anadolu kültür miraslar. XVIII.
yüzyldan
itibaren zamanmza kadar artan 'bir biçimde ilgi görmü, arkeolog ve
antrepologlara youn çalma malzemesi olmutur. Dier yandan, XI.
yüzyldan XX. yüzyln ilk çeyreine .kadar olan yaklak dokuz
yüzyl
gibi, uzun bir sürede Anadolu'ya derin kültür damgasn vuran
Selçuklu ve Osmanl medeniyet eserleri ancak XX. yüzyln ilk
çeyreinden itiba ren türkolog, tarihçi, sanat tarihçi ve ilgili
bilim adamlarnn az da olsa ilgisini çekmee balamtr.
Anadolu'daki zengin Türk-slam geleneinin ve kültürünün ancak bir
ksmn oluturan Osmanl devri mezar kirabeleri üzerinde çalma
lar yaplm olmakla birlikte bu konuya bilimsel bir yaklamla
eilenle
rin says yok denecek kadar az olduu bir gerçektir. Türklerin
1071'den sonraki dönemde, Anadolu'yu yurt edinip yerle
ik hayata geçmeye baladktan sonra yerleim merkezlerinde öncelikle,
dini ve 'Sosyal bir ihtiyacn sonucu olarak camiler ina edip onun
etrafn
da mahalleler tekil etmilerdir. Baka bir deyile, camiler slam hayat
tarznn odak noktasn oluturmutur.Küçük veya büyük yerleim mer
kezlerinde camilerin yanndaki arsa genellikle orann ileri
gelenlerinin vefatlarndadefr edildikleri yer olmutur. Böylece
hazire 1 denilen küçük ölçüde cami kabristanlar meydana gelmitir.
Hazirelere gömülenlerin i) beldenin ileri gelen eraf veya sosyal ve
ekonomik durumlar iyi kim seler olmalar dolaysyla mezarlarna Türk
ta oyma ve yaz sanatnn
küçük fakat müstesna örnekleri olan ahideler konulmutur.
(*) Doç. Dr. Necmi ÜLKER. Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi,
Yeniça Tarihi Ana Bilim Dal Bakan. Bornova/ZMR.
(1) Hazire, cami, tekke ve türbe bahçeleri yannda cenaze defnedilen
küçük me zarlk olup etraf duvarla çevrilerek korunmutur. M.Z.
Pakaln, Osmanl
Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözüü, I, stanbul, 1946, s. 794.
19
Osmanl döneminde Bat Anadolu'nun vXv'lIl. yüzyln ikinci yan sndan
itibaren bir liman ve ticaret merkezi olarak önem kazanan zmir'de 2
dier büyük Anadolu ehirlerinde olduu gibi bir kaç hazire
bulunmaktadr. Geçen ylki sempozyumda sunduum «zmir-Hac Mah mud
Camii Haziresi Mezar Kitabeleri» balkl tebliimizden sonra
yapt
mz bu çalmamzIa zmir-Ali Aa Camii haziresinde bulunan kitabele rin
tümünü okuyup, hazirenin gerçek ölçülerine uygun konum krokisi ha
zrladk. Bu çalmamzlaXVIII. ve Xl.X. yüzylda zmir'de yaam eh
ri baz saygn aile ve ahsiyetlerine ait ahide kitabelerini ortaya
koya rak, ilgili konularda aratrma yapanlara birinci elden
belgeler sunmak esas amacmzdr.
Hazire ve Caminin Genel Durumu
Bütün kitabelerini eksiksiz okuduumuz cami haziresi, Konak'taki
Memleket Hastanesi'nin güney tarafnda bulunan Ali Aa Camisi'nin bat
yönünde bitiiindedir. Eski zmir'in bu ksmna camiyi yaptrann
adna izafeten Ali Aa Mahallesi denilmektedir. Camiye giri
kapsnn
sa tarafndan duvara konulmu kirabeden anlaldna göre bina 1083
H/1672-3 ylmda ina edilmi, 1314 H/1896-7 ve 1958 yllarnda tamir
gör mütür", Ayrca hazirede youn çaltmz 1987 yl yaz aylarnda da bu
caminin mihrap taraf duvarnn ve:rmi olduu belin düzeltildiine ve
caminin tümünün elden geçirilip boyandna ahit olduk. Bu
tamiratn
tüm masraflarnnda civar hayrsever vatandalar tarafndan
karland
n, zmir Vakflar Müdürlüü'nün'bu konuda ancak tamirata izin ver
mekle yetindiini kaydetmek gereklidir. Cami haziresinin de yine
hayr
sever cami cemaatnn yardmlaryla 'bugünkü iyi haline getirildii, çok
miktarda curuf çkt tarafma ifade edilrritir (Resim: 1).
Cami avlusunda nereden geldii bilinmeyen suyun bololmas, cami ile
hazire arasnda küçük bir mermer adrvann bulunmas, hazirenin ulu
servi aaçlaryla bezenmi olmas camiye ayr bir özellik kazandr
mtr. zmir'in irin, baknl ve en güzeli olarak nitelendirdiimizbu
haziresinde knk olanlarla birlikte -bazlar oyrna-süslemeli, bazlar
da eski ça sütunlarndanbozarak yapld açk olan 67 adet kitabe
vardr.
Bunlardan 43'ü erkek, 23'ü kadn ve birisi de cami kitabesidir. Bu
mezar kirabelerinin bazlar zmir'in tannm ailelerinden
Cebbanzadeler'e, ba zlar Gedusizadeler'e, bazlar Alaybeyiler'e
aittir. Ayrca haziredeharap
(2) The Rise of zmir, 1688-1740, The University of Michigan, 1974.
baslmam
doktora tezi. (3) M. Münir Aktepe, «Osmanl Devri zmir Cami ve
Mescidleri Hakknda Ön
Bilgi, II» Tarih Enstitüsü Dergisi, Say 4-5 (1973-74), stanbul, Ed.
Fak. Mat baas, 1974, s. 94-5
20
olmu durumda üstü açk lahit biçiminde bir mezarn ve baz
ilemeli
ayak-ucu talarnnda olduunu kaydetmeliyiz, Hazirede bulduumuz en
eski tarihli ahideSabiha'ya ait olup 1110 H/1698-9 tarihini
tamakta, en yeni tarihlisi ise Manisal Hafz Hüseyin kz Cemile
Hanm'a ait olup tarih 1295 H/18+8.
Hazire kitabelerinin tümünü okumakla birlikte burada baz örnek ler
vermekle yetineceiz. Hazireninkitabelerini geni kapsaml olarak
ileride bir dergide yaynlamay düünüyoruz.
1 - Sabiha Hanm'n(?)mezarta (Resim: 2) Antik devre ait rnermer bir
sütun parçasnn bir yüzünün yortula
rak düzlenmi yüzü üzerinde kitabesi vardr. Üç satrdan oluan kitabe
nin yazs anmtr.
Merhum ve mafurunlehu Sabihaf P)
Ruhiyçün elfatiha
Sene 1110/1698-9 .
Dikdörtgen biçiminde mermerden yaplm olan ahidenin ölçüleri
l8Ox33x13 cm. dir. Kalnca olup yukarya gittikçe daralan boyun
ksm
nn üzerinde katibi kavuk vardr. Tek ayna üzerine krk bir sülüsle
ya zlm On mail satrdan oluan kitabenin alt ve üst ksmnda kabartma
süsler vardr. Boyun ksmnn altnda ksa bir palmet -lotüs frizi
ahide
ye ayr bir estetik güzellik verir 4. Bu duruma erkek ahidelerinde
az rastlanr.
Etfatiha Alaybeyi Ahmed Aa ecel-i cam nü idüp
Kld bu dar- fenadan azm-i firdevs yerin Güuna ta ki güzar idüp
seda-y ircii
Murg- ruhu lane-i ar üzre oldu hak niin
Yerde yattkça huzur ile ol zat- pür-kerem Ola damad saadetle
makamatta rnekin Fevtine Ahmed Aann Hafza tarihini Cennet-i alada
ola sefa ile hür u in
Sene 1169/1755-6
~} si.;." ,-:,,-\<I)L.s\.; ~...:.j
v:.. .~t;.. ..1;.J\...- s.J\"I.J 'l,1
~};; Ib\..,. i.;\.<1 .......,..1 .:.::,;
:.r-", ,.)~ 4 1 ...., ),1 • .J).-"I ~
(4) Semra Ögel, Anadolu Selçuklular'nn Ta Tezyinat, 2. Bask,
Ankara, T.T.K. Basmevi, 1987, s. 82.
21
Üzeri ters V biçiminde aaya doru hafifçe daralan mermer ahi
de 164x53x8 cm. ölçüsündedir. zmir ve civarnda rastlanan klasik bir
hi çim ve süslemesi olan bit hanm mezar kitabesidir. Aralar
silmelerle ay rlm sekiz mail satrdan oluan kitabe iyi bir sülüs
eelisi ile yazlmtr.
Taç ksm, stilize edilmi akantus yaprak motifleriyle uyumlu bir
biçim de süslenmitir. Taç ksmnn altnda düz bir kuaa ilenmi kabartma
süs motifleri vardr. Tan köeliklerine birer çiçek ve yaprak
motifleri ilenmitir.Kitabe kelime-i ahadet ile balar.
1 1AA
~L..LJ 4.,:..., ~\; ..y. 4.1..;9J i
~i LfG.. ,j 4J.,1 ~ j-1.J,k>
4 ~I d.Jj-;'" J ~Y'".J"
u.,;k ~\s. s" ~J)
Okuya bir fatiha rahmeten Ii'lalemin
Dura cennet ola fi makam emin
Merhume ve mafure Alaybeyin
Sene 1188 Cernaziyelevvel fi 27 / ' 27 Austos 1774
4 - Miralay Ahmed Aa'nn kz Hatice Kadn'n mezarta (Re sim: 5)
Bir kadn mezar ta olarak klasik ölçülerin üstünde bir
büyüklüe
sahip olan bu mermer ahidenin ölçüleri 21Ox44x12 cm, dir. Mermere
oyulmu bir pano içinde aralarnda silme olmayan ve be satrdan olu
an kitabenin yazs tan güzelliine uygun dümemektedir. Kitabenin
üzerindeki taç ksmnda, barak stilinde oyma olarak ilenmi geometrik
bir süsleme bulunmaktadr. Tan göüs ksmndan taç ksmna mukar nasla
geçilir hissi verilmek istenmitir. ahidenin göüs ksmndaki
gülbezek'te dokuz su damlas vardr. Kitabe pano'su üzerinde ise
stilize edilmi üç karanfil motifi yer almaktadr.
d;~, ..t...>-I .s)" ~
~WI U.J-:~.,.J
5 - Gedüsizade Süleyman Aa'nn mezarta (Resim: 6)
Ege bölgesinde skça rastlanan bir biçimde olan bu mermer
ahide
zmir'in erafndan ve sözü geçen bir zat olan Süleyman Aa'ya ait olup
tan ölçüleri 180x34x16 cm. dir. Aralar silmelerle ayrlm yedi
pano
22
ve sekiz mail satrdan oluan kirabenin yazs sülüstür, Köeliklere
be
çanak yaprakl birer çiçek ilenmitir. Kitabenin üst ksmnda taa este
tik bir görünü veren stilize edilmi akantüs yapraklar ilenmitir.
Ka ln olan boyun ksmnn üzerindekatibi'ye benzer bir kavuk
vardr.
)is ...rj ..} J,,))
,jlJI ..;)L;JI~
LS"'J J.:, J""'" J r».J"
ul.e-L rW' o.l,j
':">'JJ ,'fLoJ \.Or llYo ~ .....:;W'
LS 4:\ ~ rr 0..l;; r'\.;.. ~~ J 4:\ ws- J:;.o '-:"~\ ü
.JI.,-\..
Hüve'l haHakü'l baki Bu merkade her kim eylerse dua ide maherde
afaat mücteba Merhum ve mafur Gedüsi Zade elhac Süleyman Aa
rizaenlillah ruhuna El fatiha sene 1175 Fi Zilhicce 27/19 Temmuz
1762
6 - Gedüsizade Süleyman Aa'nn ei Sabiha Hanm'n ta (Re- sim:
7)
Tepesi ters V biçiminde, aaya doru hafifçe daralan beyaz mer
merden yaplm bu kadn ahidesi orta büyüklüktedir. Tan taç ks
mndaki cami motifi ve akantus yapraklarndanoluan kompozisyon
e
ne az rastlanan ve dikkat çekici güzelliktedir. Burada bir minareli
cami ve yan taraflarnda türbeye benzer yap yer almaktadr. Ayrca bir
dal üzerinde iki çiçek, bir lale ve karanfil vardr. Cami motifi,
barak stilinde ilenmi estetik görünümü fevkalade olan akantüs
yapraklaryla çevre lenmitir. Bu tür süsleme taa zenginlik
getirmektedir. Aralar silmelerle ayrlm on satrdan oluan kitabe
sülüsle yazlm, tataki süslemelerle uyumlu bir güzellik oluturmutur.
ahidenin ölçüleri 186x52x6 cm. dir,
Hüve'l hallakü'l baki Sabiha Hanm fenadan azm-i
beka eyledi Masvadan elçeküb menzil-i
ukba eyledi Bu cihanda bulmad derdine
asla bir deva Emr-i Hakka taaten ol nezl-i
dünya eyledi Saki-i dest-i ecelden nü idüb
peymaneyi Arzu-y firdevs-i a'la eyledi Gedüsizade Süleyman
Aann
Zevcesi merhume Sabiha Hanm
7 ubat 1809
XiX. yüzyl balarna tarihlenmi, dikdörtgen biçimindeki mermer den
yaplm olan bu mezarta 200x42xll cm. ölçülerindedir. ahidenin
kirabesi on satr olup on ayr ayna içine tam kabartma olarak
ilenmi
tir. Tan göüs bölümündeki kitabenin üzerinde yay biçimindeki silme
nin üst ksmnda bir sra stilize edilmi nebati yapraklar vardr.
Kitabe nin yazs sülüs olup uyumlu bir biçimde istiflenmitir.
< d' <L .:ü.1 ..Ls<- ,.,I...;I.;.. J.i.rr: ~ v• .r~ ...,
~
ü"...J; i )~ c,rb';" c~ d:!~
JLr: ~ LJ'""~ J.,5" -.;1
Layk-i mafiret-i Gaffar olsun
Rahmet-i namütenahiye sezavar olsun
Ruh- pakine gda Iezzet-i didar olsun
Merhum Cebbanzade Muhammed Sadk
,Q.'" L__ i' i'-' I.OD __ ".J .J ü~ r~.J"
~1..9 ~.J LS...;,;1
8 - Cebbarzade Muhammed Efendi kz Fatma Hanm'n mezar ta (Resim:
9)
Belki de hazirendn en güzeli olan bu kadn ahidesi bal bana ta
oyma ve süslernecilik sanatnn bir aheseridir. Oyma-kabartma
açsn
dan barok üslubunun etkisi bu ahidede açkça bellidir. 200x60xlO cm
ölçülerindeki ibeyaz mermerden yaphn, sanatkar meçhul bu ta iki
bölümden oluur. Birinci ksm üzeri ters V biçimindeki bu
ahidenin
taç veya alnlk ksmnn etrafnda barak stilinde oyulmu hayali, stiIize
edilmi nebati yapraklar vardr. XiX. yüzyln bana tarihlenen ve barak
süsleme sanatnn tüm özelliklerini kapsayan bu süslemede bir vazo
içine konulmu bir çiçek demeti ve ortasnda bir karanfil dikkati
çeker. Yekpare olan tan ikinci ksmna düz kuak biçiminde bir mu
karnas ile geçilir hissi verilmitir. ahidenin köeliklerinde bir
çiçek,
24
ian silmelerle biribirinden ayrlmtr. yi bir sülüs ile yazlm
kitabenin ifadesi de güzeldir. Süsleme unsurlar ve yazsyla
hazirenin hanm ahi
deleri içinde en güzeli olduunu ifade edebiliriz.
Hüve'l Hallakü'I baki A'hla zar klarm gençliime
doymadm
Frkata takdir bu imi ta ezelden bilmedim
Valideyn hem karndalarma
murada ermedim
1801
.. ...J~ ~)ts. ~ r""',}" "\..J.J "''''",,''''
•",,\. . L.. . ...l.o\..6.. 1\V)U .. U 15,r
.SJ:, \.; '-rJ)~ J rJo>'.)"
~Wi ~) "li.r TL l ü~ \ T 11 ...:.-
9 - Manisa1 Hafz Hüseyin kz Cemile Hanm'n mezarta (Re sim:
10)
Hazirenin en yeni tarihini tayan bu ta Ege Bölgesi'nde XIX. yüz
yla ait yaygn bir hanm ahidesi türüdür. Bu mezar ta çan biçiminde
olup üzeri bir vazo ve iki tarafa dökülen yapraklarla ilenmi, güzel
bir kompozisyon oluturulmutur. Mermerden yaplm ahidenin ölçüleri
11sx43x6 cm. dir. Mailolan kitabesi on satrdan olumu olup
aralarnda
sihneler vardr. Dönemin kadnlarnn durumunu yar alayla ifade eden ev
geçiminin zorluklarm, yiyecek maddelerinin fiatn, kocasndan çile
çeken dört çocuklu bir kadnn durumunu, ba parmanda çkan bir
ç
ban sebebiyle öldüünü anlatan eine ender rastlanan bir mezar
tadr.
25
On para domat altm para lahm bir etmek yirmi kömür
Ve bamye idi am onüç sabun bu hal-i yevmiye tamam ükür
düb dört 'evlat ile müdam Urlal Mustafa Efendi-i birahm
Tahammül idüb sabr ile büküldü belim ayam ba parmamda
Mercimek danesi iim ömr vefa itmedi otuz yam
arab- mevt-i nü ile daro ukba iim ibret-i çemle
Nazar eyle tan oku bir fatiha karndam aml
Sokanda 'Sakin Magnisal merhum Hafz Hüseyin kerimesi
Cemile Hanm ruhuna fatiha
.J,s <S'.At ~i ~ rJ C.J~ u:-:oJI c..o,b ".J~ y,1
.f...:, ri..; ~~ JI.> ~ 0}-!L- C'I 0,1 r s ~i ~~ J
rl..... 4 1 .~, ..:...,)J. I-;-'J..l!\
.s ....6'}-! 4 i .J"t'OO 1-;-''' ~ i j...:..;
. . s: .,.;1 . • !
~\t ).,;,,1 s ~i Ü, ,rS
.~ ..:...r:- ~i ~ ).
r~.? 0::'-"'" J:..jl.> rY'",;o Ji~ ..:r<;'L ,
..cit9,....
~Ü e.:...:..J,) ,.:'.;.. ~
Ortaçalardanberidir kozmopolit bir yapya sahip ve çeitli kültür
lerin kaynat bir ehir durumunda olan zmir, özellikle XVII.
yüzyl
dan itibaren youn bir ekilde ina edilen dini ve ticari binalarla
bir slam ehri hüviyetine kavumaya balamtr. Camilerle birlikte
hazire lerin de varl bilinmektedir. zmir'deki cami hazirelerinde
bulunan me zar kitabelerini Incelemekle. Ibu ehrin ileri gelen
aile ve ahsiyetleriyle
ilgili biyorafik bilgileri ortaya koymay ümit ediyoruz. zmir ehir
do-
26
Biyorafik bilgileri sunmann yansra, zmir'in kültür hazinelerin
denbirini daha ana hatlaryla tesbit. edip sunmu bulunuyoruz. Daha
önceki çalmalarmzda olduu gibi Ali Aa Camii haziresinde bulunan
yazl ve süslemeli ta belgelerin gün na çkarlmasnn. Ege bölge sinde
veya yurdumuzun dier 'bölgelerinde bu tür çalma yapacak olan lara
bir örnek tekil edeceinide ummaktayz.Ayrca, zmir ehri ve ya kn
çevres mezar kitabeleriyle ilgili bu çalmalarmz yurdumuzun di er
ehir ve bölgelerinde de yaplmas ve üniversitelerimizin Tarih,
SanatTarihi ve Türkoloji bilim dallaryla uraan bölümlerin de bu
ko-
i
na karmancakbir ksm her naslsa zamanmza kadar gelebilmi mezar
kitabeleri üzerindeçalarakonlarn ebediyete yazl olarak bra
klmas Türk kültür eserlerinin küçük bir bölümünün aydnla
kavu
masn salayacaktr.
28
KULES HAKKINDAl Ayda AREL (*)
Bodrun yanmadasmda,doudanMandra batdan Baldran tepe lerinin kuatt
ve Pazar dann güneyinde kalan Ortakent buca, ha len merkez ilçeyi
Turgut Reis iskelesine balayan ose 'Üzerinde yer al maktadr
(Resim: 1 - 2). Philippson haritasnda ad Eplskopi olarak ge çen 2,
yakn zamanlara kadar ise Müsgebi olarak anlan bu bucak, kaz
lardan çkan Miken dönemi bulgularndananlald gibi 3, oldukça eski
bir yerleme olmaldr. Bununla birlikte, hakknda bilinenler yok dene
cek kadar azdr: söz gelirni, Piri Reis, 1521 tarihli Kitab-
Bahriye'sinde MÜSlgelbi'den söz etmez 4. Ayn ekilde, 1671 yhnda
Bodrum'a gelen Ev liya Çelebi de köyü görmemitir5. Buna !karlk,
16.' yüzyla ait Tapu Tahrir defterlerinde 6, Sravalos 7 kazasna bal
iki Müsgebi köyünün kayd geçer. Bunlardan' Müsgebi-i Sair olarak
anlan, bugünkü Müsge bi Yals olarak bilinen yer olmaldr. Bu iki
köy, kazann en kalabalk
yerlemeleridir ". Köyün giriinde bulunan ve en eskisi 1049 Hj1639
M. tarihini tayan, yüz otuzun üstünde kitabeli mezartann
saptanabildii
köy mezarl, Müsgebi'nin Osmanl dönemindeki önemini vurgular
9.
Özgünkarakterini hzla yitiren köyün içinde (Resim: 3-5), arala
rnda hsm olan ailelerin ikametgaholarak kullanlm bulunan üç ku
ie-ev bulunmaktadr (Resim: 6-9) l0. Bunlarn arasnda, ilk yapma ait
görünümünü en çok 'korumu olan Mimar Sn. Behruz Çinici'rinmülkiye
tine geçmeden önce Hac shak Aalar ailesinin konutu olarak «Mustafa
Paa» kulesi adyla tescil edilen yapdr (Resim: 11) LL.
Bat Anadolu"da dank olarak baz örneklerine rastladmz
(Resim: 60) ikamet kuleleri tipolojisine giren bu yap 12, yaklak 10
m. yüksekliindedir ve bir kayala oturmaktadr.Teras eklindeki çat
kat
saylmayacak olursa, bir bodrum, bir giri ve bir oturma katndan olu
ur. Her kat, 6,40 x 4, 40 m. boyutlarnda bir ana hacim ile ona
açlan
daha küçük iki odadan ibarettir. Planimetrik düzen, bir ana kitle
ile ona güneyden ve batdan bitien daha küçük iki kitleden oluan d
yapnn
biçimline yansr (Resim: 1'4-2'7).
(*) Prof. Dr. Ayda AREL, Ethem Efendi Caddesi Çim Ap. No 9/ D. 2,
Erenköy iSTANBUL
35
Bugün samanlk olarak kullanlan bodrum kab'na bat cephesindeki bir
açklktan giriliyorsa da (Resim: 11, 22), ilk yapmda bu katn bu tip
yaplarda olaan olan biçimde, kapsz ve penceresiz tutulmu
olmas
gerekir. 1979 tarihli Eyüpolu- Çakrhan raporunda birinci kat
döeme
sinde bodruma inmeye yaray.an bir merdiven deliinden söz edilmekte
ise de, halen bu döemenin tahtalar yokolduu için bodrum katnn ini
i tarafmzdan saptanamamtr. Bodrum katnda, ta dolgu ile düzel tilen
ana hacmin kuzey ve dou duvarlar boyunca, belki de çuval ta maya
yarayan alçak bir seki dolar. Bu ksmn öteki odalarla ba
lants 1979 ylnda helirlenememitir; bugün ise, yapnn daha da
an
m durumu, 1979'a göre daha ileri saptamalan elvermemektedir.
Zeminden yaklak 2 m. yükseklikte balayan birinci kat, yapnn
asl giri katdr. Duvarlara açlan mazgallardan hava ve k alan bu
kata, onarm giriimi srasnda iki de pencere açlmtr. Dou cephesin
deki bu pencereler bir ocan iki yannda bulunmaktadr (Resim: 18, 19,
22,23,24,). 1979 tarihli raporda, kuzey cepheside bulunan ve asl
giri
olan asma kapnn 1,5 m. kadar ilerisinde duran ve girii kapatan
çekme köprünun dayandrlmasnayarayan bir kargir platformun
varlndan
söz ediliyorsa da, bunu 1987 yaznda yerinde bulamadk. Ayn
ekilde
1979 tarihinde giriin önünde duran ve devirrne ta bloklarndan
yaplma
bir .merdiven de bugün ortadan kalkmtr (Resim: 15-17). Buna
kar
lk, girii kapatan köprünun mil yataklar ve çekme iplerinin geçtii
de likler kap çerçevesinde seçilebilmektedir. Giriin üzerinde ve
çat hiza snda bulunan ve 1979 öncesine ait fotoraflarda
görülebilen çkma maz gal, kzgn sv aktmak suretiyle girii korumaya
yarayan bir olua ait tir. Bu mazgal, bugün, onarm nedeniyle talar
sökülen kuzey cephenin çat katndaki kalkan duvar'la birlikte
ortadan kalkmtr (Resim: 17).
Giri kat ile, daha üstteki oturma katnn döemeleri ahaptan
yapl
mt. Bu döemeler onarm giriimi srasnda sökülmü ve giri katna
bugün hala yerinde duran yeni kiriler atlmtr (Resim: 25). Bu
kat
taki güneyodasnnbir hela, bat odasnn ise bir gusulhane
olduklar,
1979 rölöveleri srasnda anlalmtr. Giri katndan oturma katna
çkan kuzeydoudaki merdiven ise, bütün öteki ahap aksam gibi
orta
dan kalkmtr (Resim: 24).
Zeminden 5,56 m. yükseklikte balayan ikinci kat, asloturma ka tyd
(Resim: 26-28). Bu katta, dou duvar boyunca ahap dolaplar yer
alyordu. Dolaplarn üstü musandra eklinde düzenlenmiti (Resim : 27,
28- 32,39). Kuzeydou köesindeki merdiven boluunun yanndaki son
dolabn içinden bir tanr merdivenle kuzey duvarnda ve biraz
daha
36
yüksekte bulunan bir baka musandraya çklabildii1979 . raporunda
kaytldr. Burada, ikisi rnusandrahizasndabiri de çk merdiveni yiik
sekliinde sonradan kapatlm olan üç ni bulunuyordu. i979 raponin
daki görüe göre, alt ni lambalk, üsttekiler ise, kapakl dolapolarak
kullanlm olmaldrlar. Gene 1979 raporunda; musandra .penceresin den
daha bat kitlesin'in çatsna çkldr, oradan da küçük bir tanr
merdivenle orta çatya geçilebildii yazldr.
Orta rnektma güneyden ve batdan' açlar odalar birer seki olarak
düzenlenmiti (Resim: 29- 32). Deniz tarafna bakan pencereleri olan,
daha itinal ve daha süslü tutulduu .1979 raporundan anlalangüney
sekisi, Sayn Çakrhan'n tahminine göre .bir selamhk .sekisl, ,hir
baoda
olmaldr. Bu odann pencerelerinin üzerin!de,. daha 1979 yllarndabile
yerinde olmayan ancak daha önce, 1960'lar-da Bodrumilik:öre retim
Müdürü Sayn Osman Nuri Bilgin tarafndan aynen ,kopy~edilen
üç beyit halinde bir kitabe dolayordu (Resim: 41)
Tamamlattr~lan
ve temiz çizimi yaplan bu kitabenin rölövesi 1979 raporuna eklidir.
Ki tabenin metni aadaki gibidir 13.
· Bu eh-niin-i ney .. ~..... ahvalleri Mübarek itdi ...... medh
güy-i Ta'al
· Mah ahniinki yokdur cihanda ana nazir Ne kasr- dilke ve ziba ki
olmaz ana misal
· Gelüp bu ca-y ferahbada y eder ihvan Cihanda ola emin görmeye
ziyan zeval
Sene 1010
1601- 2 M. olarak beliren bu kitabe tarihi, tescil fiine kulenin
ya pm tarihi olarak ilenmitir. Bununla birlikte bu tarih
seIamlksekisi nin (ve muhtemelen oturma katnn) tefri tarihi olmas
gerekir. Yap
nn gerçek yapm tarihine ait baka verirniz olmadna göre; 1010 H.
tarihini biz, termlnus antequem bir tarih olarak
kabuletmekzorundayz.
1979 öncesinin fotoraflarnda görülen ve Eyübolu-Çakrhan r~
porunda ayrntlbiçimde betimlenen oturma katnn tezyinat da,
tpk
bu katn donatm olan ahapaksamgibi restorasyon srasnda
sökülmü,
artan parçalar ise köylü tarafndan alnp götürülmütür(Resim: 33-40)
Rapora göre, süslemeler ahap kapak ve pervazlar üzerindeki çiçek
motif li boyama' naklar, pencere pervazlar çevresinde ve ocan Iki
yanndaki
alç svaya bask suretiyle nakedilen çiçek motifleri ve geometrik
beze melerdir. Ayrca, selamlk sekisinde hala durmaktaolan ahap
parmak lktan daha eski halkalhireimli deiik türden bir parmakla
aitizler
. rapor müelliflerince saptanmtr. Ahap .donatmnbir ksm, bazr per
vazlar ve seki kemerlerinin balangcndaki oymalaaç ileri
1979'dan
37
önce alnp götürülmü olduu raporda yazldr. Nitekim, daha yukanda da
belirtildii gibi, 23.3.1965 tarihinde Osman Nuri Bilgin tarafndan
tu tanaa geçirilen kitabe, rölöve çalmalar srasnda yerinde
bulunama mtr. Bununla birlikte, 1979 raporuna ekli olan ve bazlarn
bu ma kalede sunduumuzeski fotoraflarla·1987 ylnda tarafmzdan
çekilen fotoraflar karlatrldnda, onarm projesi tasdik edilen ancak
ger çekletirilmeyen bu yapnn, on yldan ksa .bir süre içinde ne
derece bozulduu ve hzla yokolmaya yüz tuttuu açkça
görülebilmektedir.
Yaama katn alt katlardan ayran bir baka özellii bol pencereli
oluudur: Sekilerin her üç yüzünde birer, kuzey duvarnda iki,
ocan
güney yannda ise bir adet olmak üzere toplam dokuz pencereden
baka,
kuzey ve.dou duvarlarnda musandra düzeyinde birer pencere daha dr.
Teras çevreleyen kalkan duvarlar, Bedrum'da sk rastlanan türde üç
ta konsol, duvar içindeki tayc kirileri hala görülebilen bir d ga
leri ya daahap birbalkona ait olmaldr (Resim: 12).
çat, erite ve toprak karmyla kapl, düz bir teras durumunda dr.
Teras çevreleyen kalkan duvarlar. Bedrum'da sk rastlanan türde üç
gen mazgallarla bitiyordu. Ancak, onarm srasnda sökülen kuzey cep
hesinin kalkan duvarnn talar .ile çkma mazgal, onarm yarm
kald
ndan yeniden örülmemi ve yapnn bu ksm özgün görünümünü yitir mitir
(Resim: 16-17).
Kulenin duvarlar, kesme tatan olan yap köeleri ve kap· pence re
çerçeveleri dnda, kiremit dolgulu moloz ta örgüdür. Talar
bala
mak için kum, kireç ve ktk tulakarm bir sva kullan1mtr.Çakr
han'n yapt gözlemlere göre, çabuk dalan tortul kökenli bir
tan
bolca kullanld dou cephesinde 1979 öncesinde görülen çatlaklar, ku
le sahiplerince ördürülen yma tatan basit bir ihata duvaryla
destek lenmi, ancak 1979 sonras onarmçalmalarnda duvarn bu ksm ye
niden örülmü ve çimento sva ile pekitirilmitir. (Resim: 20).
Görüldüü gibi, 1979 ylna kadar, yp:r.anm olmakla birlikte kul
lanld dönemin özelliklerini koruyagelmi olan bu yap, aradan geçen
birkaç yil içinde mülkiyet deitirdii ve onarm projesi Antlar
Yül-sek Kurulunca tasdik edildii halde, onarm projesinin
gerçekletirilmeme
si ve yapnn korumaszbraklmas yüzünden, sonradan atlan birkaç döeme
kirii dnda, d duvarlarndan ibaret bo bir kutuya dön mütür.
Duvarlarn bugüne gelebilmesi ise, onarm giriiminde yaplan
birkaç ilem sayesindedir, BU: bakmdan, 1960'l yllardan bu yana,
kuleye gereken önernin verilmesi ve korunabilmesi için yaplan
çeitlibavurula
rn ksa tarihçesini vermenin aydnlatcolaca kansndayz:
38
- 8.7.1961 tarihinde, 732 -51/42769 sayl yazyla Milli Eitim Ba-
kanl, Mula Valiliinden yapnnfotoraflarn ister. ~
- Bedrum Kayrnakaml, istenen fotoraflar 4.4.1962 tarihinde 470.991
sayl yazsnn eki olarak gönderir ve yapnn «dorama, tekilat,
yaz sanat ve boya bakmndan...muhafaza altna alnmasnn,ve çürü meye
yüz tutan yerlerinin tamir ettirilmesinin elzem» olduunu Valili e
bildirir.
- Bakanlk, 6.5.1962 tarih 732.51/600 sayl yaz ile, kulenin zmir
Müzesi mimarna incelettirilmesini, ayrca Bodrum Müze
Memurluun
dan, rapor alnmasn ister. Bodrum ilköretimMüdürü Osman Nuri Bil
gin ayr bir yazyla zmir Müzesi mimar Cevat Sezer'den bir rapor dü-
zenlemesini Ister. \
- Mimar, iki paragraf geçmeyen raporunda,kulenin onarm içi:
20 000 TL tutarnda bir tahsisata gereksinim olduunu bildirir. -
Bodrum Kaymakaml, 20.3.63 tarihinde Mula Valiliine ba
vurur ve özel mülkiyette bulunankulenin istimlakini, onarmn ye bir
Etnorafya Müzesine dönütürülmesini önerir.
- Milli Eitim Bakanl, 25.5.63 tarih ve 732 - 51/01514 sayl ce
vaplaryla, 1963 ylnda ilem yaplmasna olanak bulunmadnbuna karlk
1964 bütçesinde kulenin onarm için ödenek ayrlmaya çalla
can bildirir.
- Bodrnm Kaymakamh, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürü Mehmet
Önder'e yolladklar 3.12.1964 tarih ve 470-1761 sayl yazlannda
«Teriflerinizde ...Mustafa Paa Kulesi (Osmanl Kulesi)nin feci
durumu nu aksettirmi ve eer bu ylda kule tedbir alnmazsa çok fena
duruma geleceini belirtmitik. u anda aldmz . bilgiye göre, verese
adgeçen
ata andac kuleyi yktrmay tasarlyorlarm. Bu 'durum (270) senelik tek
eserimizin yokolmasnaveya eski halinden birçok eyler kaybetme
sine, dejenere olmasna sebep olacaktr» bildiriminde bulunur.
"
39
kesit, resim ve yazkopyalari ekinde hazrlad tescil fiini Eski Eser
ler ve Müze1er Genel Müdürlüünegöndertir (23.3.65 gün ve 470-401
sa yl yaz).
-'- Bu aradakule sahiplerinin de Bakanlk nezdinde giriimleri ol
maldr ki, EskiEserler ve Müze1er Genel Müdürlüü, 24.8.65 tarih ve
732.51/04761 sayl cevab yazlaryla, kulenin o günkü sahibi Ylmaz De
niz'e kulenin korunmas yoluna gidilmesi gerektii bildirilir ve
«Kulenin bir ksmnn yklarak küçültülmesinin söz konusu olmad», ayrca
«istimlakinin düünülmedii»eklenir..
Bütün bu gelimelerin sonucunda, kuleyi koruyamayan ve onu ge
reksinimleri dorultusundadeitiremeyensahipleri,onu Mimar Behruz
Çinici'ye satarlar. Kulenin yeni sahibi, onarm konusunda Nail V.
Çakr
han ile anlar. Çakrhan, Yüksek naat Mühendisi Üner Eyübolu ile
kulerrin rölövesini gerçekletirirve restorasyon projesini hazrlar.
Proje, raporuylabirlikte, 3.5~1919 tarihli bavuru yazs ekinde
Anrtlar Yük sek Kurulunda incelenir 8.6.79 tarihli 306 sayl
toplantda alnan bir kararla benimsenir.
Daha önce, Bodrum ve çevresiyle ilgili genel bir kararla 1973
yln
da tesciledilen kulenin, onaylananyeni onarm projesi ise,
Bakanln
20.7.1979 gün ve 6624 sayl kapak yazlaryla Bodrum
Kaymakamlna,
Belediyesine ve Müzesine gönderilir. Ne var ki, balatlan onarm,
daha önce de belirtildii gibi, mal ve proje sahipleri arasndaki bir
ihtilaf yüzünden durur ve kule o tarihten beri kaderine
terkedilir.
Yukardaki yazmalarda ve Osman Nuri Bilgin tarafndan doldu rulan
tescil fiinde yap «Mustafa Paa Kulesi» olarak anlr. Osman Nu ri
Bilgin'in derledii bilgilere dayal olarak Bodrum Kaymakamlnca
EskiEserler ve Müzeler GenelMüdürlüünegönderilen 23.3.65 tarihli
ya zda ise, konuya açklkgetirilir ve «Adgeçen Mustafa Paa'nn
Osman l. donanmasnn yelkenden buharaileyen gemilere geçi srasnda
ku mandanlk yaptnn, Ortakent (Müsgebi) köyünü imdiki ilk yerinde
kuranlardan olduunun torunlarndan Esat Aa'nn kars Nefise Ha nmdan
naklen duyanlardan ôrenildii» bildirilmektedir. Ne var ki, ad
geçen Mustafa Paa, H. 1n6/M. 1729 tarihinde skele Camii'ni
yaptr
m olan (Resim: 42 - 43) Kzlhisarl Mustafa Paa'dr. Bu kii,
brakt
H. 1139/M. 1726 tarihli vakfiyede «Umera-i derya'dan Kzlhisari
Musta fa b. Ahmed» 'olarak zikredilir 14. Sonradan Paa ünvann alan
bu kiinin
kahyas Hasan Aa Tepecik Camii'ni yaptrm, camiin karsndaki med rese
ve dier mütemilat ise, Mustafa Paa'nn olu Kaptan-i Derya Cafer Paa,
tarafndan yaptrlm15. Baba ve oulun mezarlar ise, Bodrum'· un
Tersane Tepesi'nde bulunan açk tonozlu türbededir 16. Bu
bilgilerden anlalacagibi, 1602 tarihli bir kitalbe olan Müsgebi
Kulesi 18. yüzylda
40
bulunmamasve bu kiinin
Bodrum'dadefnolunmasbuvarayv;p.s,\k,~J
layar .hususlardr. Nahiye erafndan olan Hac shak Aalar.ailesiyle
17
Mustafa Paa arasnda kurulmak istenen balant ve aileleraras bir
hsrnlk söylentisinden türernektedir ya da erafailesinin
soyayncalw
pekitirmeye yarayan bir yaktrma,söz konusudur.".
Bununla birlikte; kirabesindeki tarihi hi~' tenninus ante qu~olarak
benimsediimizMüsgebi Kulesi'nin Hac shak ailesinin eseri olduu
say
ayn derecede dayamkszdr.Tescil fiinde ikinci olarak:verilen (Qsnüm
l Kalesi) ad, yapnn yörede anldad olmaldr. ~hilippsonharitasin d~,
köyadnnEpiskopi olarak. ilendiinigörmüiü~;taras~ut-gözetleme
anlamna gelen bu ad rastlantsal olmamaldr19. 1517 tarihli
Mentee
',' ' , - , " , ' '., : """ ",i:,' i:', 'o;.
ni yaptmz Bodrum'da erifMehmet Çkmazi: 12'riumandakiBeyza
YldzhanEvi bu gelertekten artaklilan
ilginçhirörnektir(~esifu:44-59).
Ancak,: ev karakteri ar basan b,ukule-evlede ayni zama'ndakonut
ola- rak da kullanlan ikamet -kuleleri karmzca bir t'itmamaJdr.
'.
Bat Anadolu'nun baz krsal yerlemelerindeve Balkanlarda tmar
ya da toprak sahipliiyle ilikili olarak karmza çkan21 ikamet kule
lerinin Bodrum yarmadasndaki ikinci örnei olarak Gündoan (eski
Farilya) dadr ve halen yazlk ev olarak özel mülkiyette bulunan bir
ba
ka kuleyi anabiliriz". Akdeniz bölgesinde antikiteden beri bilinen
23 daha sonra Ege ky ve adalarnda üslenen Venedikli ve
Cenevizlilerin kullan d 24, hatta Haçl Seferleri ertesinde bölgeye
yerleen Franklar tarafn
dan ina edilen örnekleri de bulunan 25 «donjon» tipi kulenin
Ortaçada
Romaniye olarak anlan bölgede oldukça yaygn bir kullanma
kavutu
u anlalmaktadr.Bölgenin korsan saldrlarna açk ve sürekli savun may
gerektiren özellii bu tipolojinin yerel konut mimarisini de etkile
dii ve Beyza Yldzhan ya da Foça civarndaki ba evleri örneklerinde
olduu gibi kuleyl andran bir köyevi tipinin gelimesine yol açm ola
oilir ".
41
Bununla birlikte, her tekil kuleyi ikamet kuleleri snfna sokmak
tan kaçnmak gerekir. 1421'de Cristoforo Buondelcc.. ti tarafndan
kale me alnan, sonralan defalarca kopye edilen ve içindeki harita
ve tasvir ler deiik eller tarafndanyeniden çizilen Liber InsuIarum
Archipelagi adl yazma eserde, Ege kylan ve adalan anlathr", Bu
yazmann Bod rum yanmadasntasvir eden resminde Bodrum Kalesi'nin
kuzeydousun
da tek bana duran ve turris turcborum (Türklerin kulesi) olarak
tanmlananbir yap gösterilir (Resim: 61r. 1489 tarihli yazmada bu
tasvi re ek bir açklama getirilmive durris turchonn distat ab
Castello Sancti Petri per tres leucas» eklindeki bir ibare
düülmütür". Anthony .Luttrell'in yonimuna göre, kaleden 3000 adm
uzaklktaki bu kule, ya Türklerin övalyelerigözetlernek için ina
ettikleri ve 1472tarihli Venedik saldrsndayklp yokolan bir kuledir
ya da Bodrurr'a Milas'tan ulaan
karayolunu dertetim altnda tutan Hellenistik kule idi ve Türkler
tara fnda'l kullamlmtr", 1847 tarihinde ngiliz Amirallik Dairesi
tara Indan Albay Spratt'a çizdirilen Bodrum ve çevresini gösterir
toporafik
hariraya (Resim :62) ilenen bu 15.00 x 12,30 m. boyutlanndaki kale
ka lnts bugün T.E.K. tesisleri içinde kalmtrYe gerek limana egemen
bir bak salamasi gerekse Buondelmonti haritasndaki konuma
uymas
açsndan Buondelmonti tasvirindeki kule olma olasln korumakta dr
30.
Bu açklamadan anlalaca gibi, Müsgebi kulesi, yapld ça
için bir istisna olmayan, ancak içinde bulunduu yerlemeye adn vere
cek kadar çevre yaplardan farkl bir nitelik tam olan bir
yapdr.
Bu aync nitelik ise, birkaç yldr ikamet kuleleri konusunda
sürdürdü ümüz çalmalannözündeki sorunsaldr.
42
NOTLAR:
(t) Ortakent çalmalar, Kültür ve Turizm Bakanl Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlüü'nünizinve ka~klan, Fransz An8d.olu
-Aratrmalar Ens titüsü'nün maddi destei ile gerçeklemitir;
Programn gerçeklemesinde
katks olan bütün kurum ve kiilere, bu arada Y. Mim. Sedat Emir'e,
ö
rencilerim Zeynep Taç, Benal Kabakl ve Adnan Turan'a, çalmalara
do
rudan katlarak bize yardmc olal' Bakanlk temsilcisi Sayn Füsun
Ersoy'a, Bodrum Sualt Müzesi Müdürü Sayn Ouz Alpözen'e teekkürü
borç bilirim. Fakat bu çalmay olanakl klan, Müsgeb kulesinin 1979
öncesine ait rapor, rölöve ve fotoraflarn tarafma kullanma ve
yararlanma izniyle birlikte teslimeden Sayn. Nail V. Çakrhan ile
Sayn Prof. Dr. Halet Çambel'in kat klardr. Kendilerine
minnettarm.
(2) Bkz.e: Alfred Philippson, Reisen und Forschungen 'im westliehe
Ktenasien,
Gotha 1913-1915, (Petermanns Mitteilungen V. Heftr. Levha 183{SL
Bodrum yarmadasnnkarsndakiadalardan biri olan Telosadasmnda
Episkopi ola rak anlmas ilginçtir. Ancak Paton ve Myres, Episkopi
adnn bu yerleme
nin bir piskoposluk merkezi olmasndan kaynaklandr görüünü
tsavunmu
lardr. Bkz. W.R. Paton veZ.L. Myres, Flesearches in Kara. The
Geôgraphical Journal, 18972, 21, s. 38-54.
(3) Bkz: Yusuf Boysal. -Müsgebi kazs-, BelletenXXXI, T.T.K. Ankara
1967. s. 67 ve ay. yaz., -Karya bölgesinde yeni aratrmalar-,
Am:dolu(AnatoliaJ, c; XI, T.T.K. Ankara 1969, s. 1-30.
(4) Piri Reis, Kitab- Bahriye, {yay. F. Kurdolu - H. Alpagut I,
Istanbul 1935, S.
213-228, Bkz. ayrca: Piri Re'is, Bahrije : das Turhische
Segelhandbuch tü, das Mittellaendische Meer vom Jahre 1521, (yay.
P. -Kahle, Berlin 1926. c. II, s. 69-71.
(5) Evliya Çelebi, Seyahatname, c. IX, s. 213-214. Bkz. ayrca, ay.
ca., ,(Yay. Zu. huri Danman). Istanbul 1971, Kitap 13, s.
140-142.
(6) BavekaJ.et Arivinde bulunar H. 923/M.1517 tarihli ve 61 no.lu
ve H. 97OIM. 1562_63 tarihli 337 no.Ir' Mentee Livas Tahrir
Defterlerindeki döküm için bkz. : Ekrem Kuyucu, Mula Tarihi,
Ist.anbul 1983, s. 7, 8,96. Aync:a, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüü
Arivinde bulunan H. 991/M. 1583 tarihli ve 110 no.Iu Mufassal
Mentee Defteri önemlidir. Bu defteri taramamza yar dmc olan Ariv
Dairesi Müdürü Sayn Yavuz enylmaz ile uzmanlar Ad nan Torun ile
Yusuf Kara'ya. bu vesileyle teekkür etmek isterim.
(7) Piri Reis'te «Savaralos» olarak anlan bu idari bölge. Evliya
Çelebi'decSra
vala, Saravatas- imlalaryla karmza çkar. Ekrem Kuyucu ise
-Eseravolos, Seravalos- okunularn benimsemitir (ay. es., s. 96J.
Ankara Vakflar Ge nel Müdürlüü Arivindeki 2306 no.lu Mula
filristinde ise, kaza Serulus olarak kaydedilmitir. Ankara Tapu ve
Kadastro Müdürlüündeki çalma
larmz srasnda ise, -Isravlos- okunuu yelenmitir. Evliya Çelebi'nin
Pe çin ile Varvil Tuzlas arasnda gösterdii ~Sarava.las. 1517
tarihinde onüç köyü olan br :nahiye iken, 1562 ylna ait 337 no.lu
defterde, çogu padiah
hass olan sekiz müslüman ve dört hrrstiyar köyünden oluan bir kaza
ola rak kaydolmutur. 1517'de Müsgebi, Karaba, Karaoba, Bozan.
Erim.iye. Et rim ve Limoncu köylerini kapsayan nahiye, 1583
tarihli 110 no.lu defterde,
43
Varilya, Hendeme-i dier köylerini kapsar, Bu döküm, kazann bugünkü
Bodrum ilçesiyle büyük bir ksmn içine aldn göstermektedir. 2306
nolu Mula Vakflan Fihrist Defterinde .ise,· Serulus kazasna bal
Gürece, Müs gebi, Karatoprak, .Geri, Kadkalesi. Dere, Karakaya.
Dirmil (imdiki Gök çebell ve Bodrum'abal Müsgebi-i sar
köylerisralanmtr..
Paul Wittek,kaza adnn antik bir toponimy içerdii görüündedir: mas
Fürstentum Menteshe, Studie zur Geschichte Westkleinasiens im
13-15. Jhdts, Istanbuler Mitteilungen 2, Istanbul 1934, 3. 165>'
Tomaschek'in gön derme yapt kaynaklarda ise Zur hislorischen
Topographie von Kleinasien im Mittelalter 1, Sitzurgberichte d.
Kais. Akad. d. Wiss. in Wien, phil.-hist. Classe, CXXIV, Wien 1891,
s. 38-39) Kibiria yöresinde, Myrdos'un (Gümü
lük) ötesinde yer alan ve ortaça'da önem tayan Strobilos limanndan
söz edilir. Sekizinci yüzylda kurulmu olduu düünülen (Bkz. H.
Ahrweiler, L'histoire et la geographie de la region de Smyrne entre
les deux occupations Turques G081-1317) , particulierement ai XIII
siecle, I'I'ravaux et memoires -Centre de recherche d'histoire et
de civilisations byzantines) Paris 1965, s. 53), 11. ve 12.
yüzyllarda önemli bir Venedik liman olarak anlan, 14. yüzyl
bana ait ve Paris'te bulunan ünlü -Pisa haritas»nda Bodrum
yarmadasnn
batsnda gösterilen Strobilos limannn «Strovilos», «Strovolo»,
«Stroçoli», -Estraqol» eklirde.-yazhlar vardr. Pachymeres r,
220.310) Strobilos'u
Türklerin bir bastiyonu olarak zikreder, Idrisi ise m, 135)
tahkimatl küçük lsirôbilô kasabasndan söz eder (Bu kaynaklar için
bkz : Tomaschek, s. 38-39). Bu özellikler, Strobilos'u Bodrum
yanmadasnn güreybatsmdaki
Çft Kalesinin etendeki Aspast iskelesiyle bir tutma eiliminde olan
An thony LuttreH'in savna uygun dümektedir (Bkz. A. Luttrell, «The
later his tory of the Maussoleion and its utilization in the
Hospitaller Castle at Bod rum», in The Maussoleion at
Hcüiharnaesos, c. 2 - The Written Sources, IL ksm, Jutland Arch.
Sac. Publ. XV : 2, Aarhus 1986, s. 133, 139' n. 68, 158 n. 6,
190).
Ancak. bu sav da, Strobilos adnn, Sravalos, Isravlos, Serulus ve
baka yazllaryla Müsgebi köyünün bal olduu kaza adna yansrken,
Aspat'a nasl dönütüünü açklamaya yeterli deiL. Galante ise (Abraham
Galante, Bodrum Tarihi'ne Ek, 1946, s. 17) Aspat adnm v-ekilmemi
arazi» anlamna gelen Aspartos adndan geldiini öne sürer, ancak
görüünü hak l gösterecek kaynak zikretmez.
(8) Tp. Kd, On, Md.'deki 110 no.lu Tahrir Defterinde 245 hanelik
bir Müsgebi köyü (v. 236 a) ile 260 hanelik bir Müsgebi.i Sar' köyü
(v. 235 a) kayda geçmitir. Bu ikinci köy halen Müsgebi yals olarak
bilinen yer olmaldr.
Bugün bir bucak olan ve Ortakent olarak ad deien Müsgebi'ye bal
köy ler Dabeleri (Direlbeler), Geri, Gökçebel (eski Dirmil) ,
Gölköy. Gündoan (eski Fartlya) , Gürece, Türkbükü, Yahiköy ve
Ortakent merkez köyüdür.
(9) Bodrum-Turgut Reis ose yolunun 'yapm srasnda dou ksm ortadan
kal kan bu mezarlk; tonozlu bir türbe (?) nin etrafnda olumutur.
Mezarlk
taki en. eski talar, tarlalara yönelen bir patikann ikiyeayrd bir
alana dalmtr. Biraz daha batda, en eskisi 1217 H en yenish ise,
1927 M. tarihini tayan ve bir aile mezarl görünümündeki bir grup
mezar tan içermek tedir.
44
(10) Köydeki öteki kuleler, içinde hala oturulan, ancak baz ksmlar
ortadan kalkm olan ve deiiklie urayan amklar Kulesi (Resim 6) ile
kule ka rakteri vurgulannambüyükçe bir yap olan Ahmet Çavu evidir
(Resim 8). Köyde aktarlan bilgilere baklrsa bu üç kuleden en eskisi
Çamklar ku lesidir (Resim 7).
(lI) Ortakent (Müsgebi) de bulunan ve «Mustafa Paa Kulesi» olarak
tescil edi len yapyla ilgili betimlemelerimizde, Sayn Nail V.
Çakrhan ile Sayn Üner Eyübolu'nur hazrlayp Antlar Yüksek Kuruluna
sunduklar rapor ile ekin deki rölöveleri ve fotoraflar esas aldk.
Rapor 1.6.1979 tarihinde 572 no. ile kaydolmutur. Gerçekten de,
1979 ylncan bu yana, yapnn iç ksmlaryla
ahap donanmnn büyük ksm ortadar. kalkm, giri merdiveni, eski çek
me köprü platformunun talar sökülmütür. Ayrca, yaplan onarm
girii
mi srasnda, kuzey ve dou cephesinin çat ksmndaki talar ve mazgal
lar sökülmü sonra yeniden örülmemitir. Ayni ekilde, onarm için
kaldr,
lan dolap, korkuluk ve benzeri aksam, bugün yerinde durmamaktadr.
Bi zim 1987 çalmalarmz srasnda mevcut rapora ve ekindeki
rölövelere yap-o tmz eklemeler. kulenin vaziyet plann çkartmak,
görüntüye kuzeydou
daki hamam kalntsnn rölövesini eklemek ve eski durumla yeni durum
arasndaki farklar saptamaktan öte deildir. Döeme tahtalarnn
olmamas
yüzünden de, üst katlarda gerei gibi ayrntl incelemeler yapma
olana rmz kstl kalmtr.
(12) A. Arel, «Osmanl Mimarisinde karnet Kuleler-, X. Türk Tarih
Kongresine sunulan bildiri (yaynlanacak); ay. ya., «Ege bölgesi
Ayanlk Dönemi Mimarisi hakknda Bir Ön Aratrma»; IV'. Aratrma
Sonuçlar Toplants (Ank., 26-30 Mays 1986), Kültür ve Turizm Bakanl
Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüü, Ankara 1987, S.
39-77.
(L3) Osman Nuri Bilgin'in rölövesine göre Nail V. Çakrhan tarafndan
yeniden çizdirilen kitabe metninin çevrim yazs, Sn. skender Pala'ya
aittir. Ancak, baz msralarn okunuu Sayn Hamid Pilehvarian tarafndan
düzeltilmi
tir. Burada- aunduumuz metin çevrim yazsnn düzeltilmi
eklidir,
(L4) Vakflar Genel Müdürlüü Arivindeki Mula Defterine (V. 277, H.
1) kayt
numaras ile ilenef vakfiye 587 no.lu Mücedded Anadolu 3 Defterinin
278
sahifesine 345 sra numarasyla kaytldr. H. 1139 tarihli olan bu
vakfiye, Miri Frkateyn Kaptanlarndan Kzlhisari Mustafa bey b. Ahmed
adn ver mektedir. Vakfiye Abraham Galante tarafndan yaynlanmtr
(Bodrum Tarihi, 1945, s. 53-56) Ancak eksik olan okunuu, 1987 ylnda
Sayn Hayri Üçok tarafndan aadaki ekilde tamamlanmtr
. Hüda bir kulunu tergib edince böyle hayrata n, Ann meyli düer
daim nice dürlü ibadata
lll. Mücahid fi sebil-ül-lah o gaazi Mustafa bilkim v, düb ihya bu
beytullah talib oldu marazata v, Müyesser oldu itmak duhül iden
desin .Amin v. Duadr çün ann tarih dahil ola cennata
(cennanavl
fi sene 1136 U723_24)
Kitabeden anlalaca gibi, cami daha eski bir yapnn yerine
yaplmtr.
Bu yap, büyük bir olaslkla Kzlhisarl Mustafa Paa'nn ada ve Bodrum'u
ele geçiren komutan Polak Mustafa Paa'nn Bodrum kalesi kapsnda yap
trd bilinen cami olmaldr. Galante, bir yandan Mustafa Paa'nn karde
i soyundan inen A.. Tengir ile yapt konumalara bir yandan da
bibltvog-
4S
rafik kaynaklara atf yaparak, Mustafa Pna'rnn Moru'mn Egriboz
Imzas
nn KzIhisar köyünden olduunu, önce batardalar kumandan sonra
kr
langçlar babuu ve nihayet kaptan- derya olarak görev yap ~[(11",;,
Ili Mustafa zamannda bir yl kadar vezirli i oldugunu, Rodos
muhafzlgnda
bulunduunu ve 1170 H. ylnda Bedrum'da öldügünü bildiriyor. Og lu
Ca fer Paa ise. H. 1184/M. 1753 ylnda ölmü olmaldr. t Botirurn
Tarihi, s, 53-54)
115) Ümera-i Der'ya'dan olan Mustafa Paa'nn oglu Cafer Paa'nn H.
1179/M. 1753 tarihli vakfiyesi, Vakflar Genel Md. Arivinde Esas
8/1, Sn 2314, Def ter 626/2, s. 551-612'de kaytldr. Galante
tarafndan yaynlanan bu vakfiye (bkz: Bodrum Tarihine E/, 1946, s.
56, 58". 17:35 tarihinde Bod rum'un Tepecik mahallesine Kzlhi~ari
Mustafa Paa'nn kahyas tarafn
dan yaptrlan camiin karsna ina edilen bir medrese ve hamama aittir.
Medrese, 1962 ylnda yol yapm srasnda yktrlmtr. Hamam durmakta dr
(Mula Tarihi, s. 185). Ayrca, Tepecik Camii için bkz : (\. Galante,
Bodrum Tarihi, 52).
(16) Mustafa Paa ile olu Cafer Paa'nn türbeleri hakknda bkz. yuk.
es, s. 52 ve Mula Tari.hi, s, 186.
(17) Ortakent mezarlndaki talardan H. 1l55/M. 1712 tarihli bir
ahide, Hac
shak olu brahim Çelebi'nin adn ta r. Ahmed olu shak Aa'nn me zar
ise 1174 H. tarihlidir. Çelebi ünvan, ailenin ~raftan olduun