4. Jugoslovensko-albanski odnosi i pitanje Kosova u svetlu politike KPJ prema KPA 1939-1948.

Pitanje Kosova i Metohije odnosno ukupan problem položaja albanske manjine u Jugoslaviji i njenih perspektiva na širem planu mora ce posmatrati i u sklopu balkanske politike Kominterne [bar do ukidanja ove organizacije 1943], i u svetlu politike i dejstva KPJ na internacionalnom planu.

Nema nikakve sumnje u to da je KPJ pružila suštinsku pomoć u stvaranju KP Albanije.[1] Frakcijski razjedinjene grupe i ćelije albanskih komunista raspustila je Kominterna 1937, ali do reorganizacije i sređivanja prilika nije došlo ni posle toga. Inicijativu za nov pokušaj organizovanja partije u Albaniji ima CK KPJ 1939. godine, koji uspostavlja vezu sa albanskim komunistima preko sekretara Oblasnog komiteta za Kosovo i Metohiju, Miladina Popovića. Veza je prekinuta hapšenjem Popovića, ali je obnovljena 1941. inicijativom jedne skadarske grupe [Fadilj Hodža]. U Albaniji potom rade zajedno Dušan Mugoša i Miladin Popović, sa ovlašćenjima delegata KPJ. Albanska partija je formirana na konferenciji u Tirani 8. novembra 1941. U rezoluciji je istaknut zadatak KPA "da razvijemo ljubav i borbenu saradnju sa svim narodima Balkana, a pogotovu s narodima: srpskim, grčkim, crnogorskim i makedonskim, koji ce herojski bore za svoje nacionalno oslobođenje".[2] Partijska organizacija ce konsoliduje u toku zime 1941/42, a priprema ce i započinje oružana borba protiv italijanskog okupatora. Delegati KPJ uspostavljaju vezu sa Centralnim komitetom tek avgusta 1942, kada ce Dušan Mugoša probio do slobodne teritorije u Glamoču. Tada je od Kominterne zatraženo i dobijeno priznanje KPA i odobrenje za saziv Prve zemaljske konferencije KPA. Ta konferencija je održana u selu Labinot kraj Elbasana 17-22. marta 1943. Delegacija KPJ na toj konferenciji donela je albanskom rukovodstvu Titovo pismo [22. septembra 1942] sa instrukcijama Kominterne i drugim savetima za organizovanje i čišćenje partijskih redova. Odlučeno je da ce stvori HOB Albanije, a kao instruktor je u Albaniju radi toga upućen Svetozar Vukmanović Tempo u leto 1943.

To je, inače, vreme velikih raspri o nacionalnom programu i karakteru narodnooslobodilačke borbe i politike KPA u tome. Jedan od problema sa kojima su ce posebno jugoslovenski delegati i politički i vojni instruktori u Albaniji morali nositi bio je i stav albanskih komunista prema ideji "etničke Albanije". Kako veli Dedijer, pojedina su rukovodstva komunističkih grupa u neku ruku čak i odobravala okupaciju Jugoslavije i Grčke, nadajući ce da će im Hitler i Musolini stvoriti "Veliku Albaniju", u koju treba da uđu Kosovo i Metohija i Ćamerija.[3] Na prvoj konferenciji KPA [1941] taj stav je osuđen kao šovinistički, ali time problem generalne linije KPA u nacionalnom pitanju uopšte nije skinut s dnevnog reda. Štaviše, Glavni NOO Albanije, formiran na konferenciji u Pezi septembra 1942. po modelu narodne vlasti

koja je nastajala u jugoslovenskoj revoluciji, u nastojanju da postigne opšti front nacionalnih snaga za borbu protiv okupatora, ulazi u pregovore sa nacionalističkim i uglavnom prozapadnim [anglofilskim] "Bali Kombtarom" [Nacionalnim frontom]. Na konferenciji u Muki 1-2. avgusta 1943, znači u jeku organizovanja narodne vlasti i HOB Albanije, takoreći na oči jugoslovenskih delegata, postignut je sporazum sa balistima: formiran je zajednički "Odbor nacionalnog spasa", kome ce daju sve kompetencije za rukovođenje narodnooslobodilačkim pokretom, usvajaju ce nacionalističke parole i simboli, a što je najvažnije - prihvata ce parola "etničke Albanije", u koju ulazi i Kosovo.[4] Važno je naglasiti da su na konferenciji u Muki učestvovali i članovi CK KPA i delegati odnosno članovi Glavnog NOO Albanije, čime je došla do izražaja nesumnjivo nacionalistička struja u albanskoj partiji, spremnost da ce narodni front borbe protiv okupatora gradi na klasičnim ciljevima i parolama nacionalističkog programa velikoalbanskog hegemonizma. Na oštru i tada efikasnu reakciju delegata KPJ nije trebalo dugo čekati: neposredno posle Muke sazvana je druga konferencija Glavnog NOO, u Labinotu, na kojoj je zauzet negativan stav prema "Bali Kombtaru".

Sva ova zbivanja u albanskoj partiji odražavala su ce i na situaciji Kosova i Metohije, u radu partijskih organizacija i čitavog NOP-a među Albancima na teritoriji Jugoslavije. Odjek toga kolebanja, ali i prikrivene dominacije velikoalbanskog nacionalizma u KPA i rukovodstvu NOVA, može ce, a kako nama izgleda, i mora videti u političkoj platformi osnivačke konferencije Oblasnog [Pokrajinskog] NOO Kosova i "Dukađina" u Bujanu oko Nove 1944. godine, o kojoj je već bilo reči. Još više od toga: predlozi da ce albanske [šiptarske] partizanske jedinice na Kosovu i Metohiji podrede komandi Glavnog štaba NOVA, o čemu ce raspravljalo sve do leta 1944, pokazuju da ce albanska partija u stvari nikada nije odrekla izvesnih pretenzija prema Kosovu i drugim teritorijama sa albanskom nacionalnom manjinom u Jugoslaviji, te da je parola "etničke Albanije" samo privremeno i prividno, a očigledno i pod pritiskom saradnje sa KPJ i NOVJ, potisnuta u zadnji plan.[5]

Uporedo s tim su u toku 1944. godine tekle i organizacione mere radi konstituisanja nove vlasti i države u Albaniji, po modelu ostvarenom pre toga u Jugoslaviji. Prvi Antifašistički kongres u Permetu 24. maja 1944, na kome su ce skupili delegati iz cele zemlje, formirao je Antifašističko veće narodnog oslobođenja Albanije [AVNOA], kao vrhovno zakonodavno i izvršno telo zemlje, a pored toga odlučio da ce kralju Zogu zabrani povratak u Albaniju, da ce ponište ugovori i sporazumi albanskih vlada pre 1939, te da ce ne prizna vlada koja bi eventualno bila formirana van Albanije ili na teritoriji Albanije. AVNOA i HO odbori proglašeni su za jedinu vlast u zemlji. Sve su te odluke potvrđene na prvom zasedanju AVNOA odmah u nastavku kongresa. AVNOA ce obratio i Titu, telegramom u kome je rečeno da je borba naroda Jugoslavije "garantira bratstva balkanskih naroda i ostvarenja ideje balkanske

konfederacije".[6] Drugo zasedanje AVNOA u Beratu, 20. oktobra 1944, proglasilo je Nacionalni komitet privremenom demokratskom vladom Albanije, na sugestiju Josipa Broza Tita.

Očigledno je da je KPJ odigrala važnu ulogu u stvaranju KPA, u organizovanju NOP-a Albanije, u formiranju i konstituisanju organa nove vlasti i državnopravnog lika nove države. U završnim operacijama na teritoriji Jugoslavije, potom, uglavnom na inicijativu Vrhovnog štaba NOVJ, učestvovale su i dve divizije NOVA [Peta i Šesta]. Operisale su u dolini Lima i u Sandžaku, u borbama za Višegrad i Dobrun, odnosno na Kosovu i Metohiji - u borbama za oslobođenje Prizrena i Đakovice.[7]

Još krajem 1943, verovatno u novembru, CK KPJ uputio je pismo albanskoj partiji kao odgovor na pitanja koja su ce ticala budućnosti Kosova i Metohije. Tu je izrečena oštra ocena da "postavljati danas pitanje prisajedinjenja" ide na ruku reakciji i okupatoru. "Samo oružana borba protiv okupatora može jasno pokazati što ko hoće i iskovati stvarnu demokratiju i bratstvo naroda, a nije ni potrebno naglašavati da između nas i demokratske antiimperijalističke Albanije to pitanje ne može biti problem... Nova Jugoslavija koja nastaje biće zemlja slobodnih naroda, pa prema tome u njoj neće biti mesta nacionalnom ugnjetavanju ni albanskih manjina".[8] Pada u oči da pismo CK KPJ govori o albanskim manjinama, za koje neće biti nacionalnog ugnjetavanja, ali u novoj Jugoslaviji, što implicitno znači odbijanje svakog razgovora o promeni teritorijalnog statusa oblasti nastanjenih Albancima u Jugoslaviji i dovođenje u pitanje teritorijalnog integriteta buduće, socijalističke Jugoslavije. Taj stav, sa kojim smo ce upoznali i u nizu drugih dokumenata kojima ce reaguje na kolebljivo držanje kosovskih komunista u toku 1943. i 1944, nalazi ce na liniji konstituisanja Jugoslavije kao države koja čuva svoj državnopravni kontinuitet, pored ostalog, i čuvanjem svoga teritorijalnog integriteta. Pitanje albanske manjine je, znači, i u ovom dokumentu postavljeno kao unutrašnje pitanje Jugoslavije.

Iz nekih navedenih dokumenata KPA i AVNOA, međutim može ce na strani KPA naslutiti i jedna suprotna linija: iščekivanje da će albansko-jugoslovenski odnosi biti razrešeni u sklopu jedne socijalističke balkanske konfederacije. Tako ce, na primer, i u poruci Vrhovnog štaba NOVA [sa potpisom Envera Hodže] vrhovnom komandantu NOVJ, Josipu Brozu Titu, aprila 1944, upućenoj po Miladinu Popoviću, podseća na jedinstvo albanskog i jugoslovenskih naroda u borbi "za stvaranje novog, demokratskog i federativnog Balkana", a Titu ce želi dug život "na sreću i čast naroda Jugoslavije i svih naroda Balkana".[9] Zanimljivo je, ipak, da ce u odgovoru od 10. septembra 1944. Tito ograničava na konstataciju da su zajedničkom borbom "udareni čvrsti temelji budućem uzajamnom životu naših naroda", što je bez sumnje daleko manje određena formula. To ce sasvim dobro objašnjava Titovom negativnom reakcijom na formiranje Balkanskog štaba, o čemu je već bilo reči, gde je izričito

rečeno da ce Balkanskom federacijom operiše samo kao propagandnom i agitacionom parolom. Sve kombinacije oko Balkanske federacije, videće ce to ubrzo posle rata, i tako će ce razbiti na različitom pristupu balkanskih komunista tom pitanju, a najviše na Staljinovim pogledima, rezervama, pa i protivljenju takvom ujedinjenju balkanskih naroda u kome bi dominirala jugoslovenska Partija, već dovoljno emancipovana i otuđena od autoriteta staljinske političke volje.

Danas je još vrlo teško tvrditi, ako ce na stvari gleda sa odgovornošću istoričara, sa kakvom je konačnom koncepcijom KPJ gradila međusobne odnose sa KPA i novom albanskom državom, kako u ratnom tako i u posleratnom razdoblju. Organizacija albanske države, političke i ekonomske veze koje su ce posle rata uspostavljale, njihov tip i obim i izuzetno tesna saradnja dveju armija [pri čemu je albanska armija usvojila čak i formaciju JNA] - stvarali su načelnu i praktičnu mogućnost političke integracije dveju država. Da li je ta mogućnost, kako je vidimo sada, sa razmakom od skoro četiri decenije, bila ujedno stvarni politički kurs jedne ili obeju partija - otvoreno je pitanje, na koje, u nedostatku arhivskih dokumenata, mi ne umemo i ne možemo da odgovorimo. Situacija građanskog rata u Grčkoj [1946-1949] i neposredne pretnje Albaniji sa te strane, pri čemu ne treba zaboraviti ni otvorene teritorijalne aspiracije Grčke prema severnom Epiru na Pariskoj mirovnoj konferenciji [1946] i posle toga, stvarali su i posebnu pogodnost za razne kombinacije o približavanju ili možda čak i ujedinjavanju dveju zemalja. Ne može ce isključiti ni predviđanje eventualnog neprijateljskog držanja Albanije u predstojećoj konfrontaciji sa Kominformom odnosno SSSR-om, pa ni ideja da ce podržavanjem integracionih procesa osujeti pretvaranje Albanije u izvor smutnji i terorističke aktivnosti u Jugoslaviji. U svakom slučaju, 1. jula 1946. godine zaključen je Ugovor o prijateljstvu i saradnji između FNRJ i Albanije, koji je raskinut 1948 jednostranim aktom Albanije, posle Rezolucije Inform-biroa i zauzimanja neprijateljskog, agresivnog i iredentističkog kursa od strane HP Albanije prema Jugoslaviji.

Povodom toga ugovora postoji i jedna priča Envera Hodže, u njegovim Uspomenama, objavljenim u Tirani 1979, o navodnom razgovoru sa Titom o budućnosti Albanaca u Jugoslaviji. Hodža je prilikom svoje posete Beogradu i potpisivanja Ugovora 1946. godine postavio Titu pitanje o Kosovu, formulišući albanski stav na sledeći način: "Kosovo i druge oblasti albanskog stanovništva u Jugoslaviji su albanske teritorije koje su velike sile nepravedno otrgle [arrachés]. Sada, kada su naše dve zemlje socijalističke, stvoreni su uslovi da ce ovaj problem pravedno reši". Na ovaj zahtev Envera Hodže Tito je, kako Hodža tvrdi, odgovorio: "Slažem ce, to je i naša želja [souhait], ali u ovom trenutku mi ne možemo ništa da učinimo u tom smislu, jer to Srbi ne bi shvatili [car les Serbes ne le comprendraient pas]". Hodža je na to zaključio: "Ako to ne shvataju danas, shvatiće sutra".[10] Veoma je teško usvojiti ovo pozno kazivanje o jednom razgovoru u četiri oka, kao dokaz o

stvarnom Titovom mišljenju i izjavi koju bi on dao kao državnik i predsednik Vlade FNRJ i generalni sekretar KPJ, pogotovu što je Titov navodni odgovor formulisan kao "želja" koja ce ne može sprovesti "u ovom trenutku" zbog toga što to srpski narod ne bi mogao da shvati. Čak i kada bi to sve bilo tačno, značilo bi samo da je Hodžina "inicijativa" u stvari na diplomatski način odbijena. Međutim, ako su Titove reči pod znakom pitanja, jer ne možemo biti sigurni da li ih je uopšte izgovorio, nije pod znakom pitanja Hodžin politički stav povodom Kosova, i nije bez značaja što taj stav korespondira, kako ce moglo videti iz brojnih ranijih navoda, sa nekim od glavnih dokumenata KPJ o nacionalnom pitanju i konkretno o pitanju albanskih manjina u Jugoslaviji - doduše svagda iz razdoblja kominternovskog kursa pre 1935; KPA je očigledno računala na stare političke obaveze. Posebno je pitanje koliko je u tome mogla da ima odziva u KPJ, koja je u razdoblju od 1941. do 1945. prošla prvu i presudnu etapu svog osamostaljenja. Faktor koji je davao nekog osnova za velikoalbanske nade i kombinacije mogao je da bude samo neizmenjeni negativan odnos KPJ prema srpskom nacionalizmu, odnos koji je došao do izražaja, pored ostalog, i u konstituisanju kosovsko-metohijske autonomije.

1 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, za prikaz istorijata odnosa dveju partija koristimo ce ovom Dedijerovom knjigom.

2 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 17.

3 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 52.

4 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 80-89, 106-107.

5 Uz taj predlog išli su i predlozi da ce Metohija organizaciono pripoji KP Albanije a te predloge kao i onaj o proširenju kompetencija albanskog Glavnog štaba, podržavao je čak i dele gat KPJ u Albaniji Miladin Popović ZbornikII /10, 154-155 (br. 65).

6 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 94.

7 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 78-79.

8 V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 126-127.

9 V. Dedijer, Jugosl - alb. odnosi, 71.

10 Enver Hoxha, Avec Staline Souvenirs, Tirana 1979, 146-147.

5. Postanak i razvoj kosovske autonomije

Na Drugom zasedanju AVNOJ-a pitanje autonomije u budućem jugoslovenskom federalizmu nije uopšte ni pomenuto. U odluci o izgradnji Jugoslavije na

federativnom principu naznačuju ce federalne jedinice koje bezuslovno treba da postoje: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina; tom načelnom odlukom, ipak, nije prejudiciran budući ustav. Tu ce ništa ne govori o autonomnim jedinicama, iz čega pravni istoričari zaključuju da ce ovo pitanje htelo rešiti tek posle rata.[1] Za nacionalne manjine Odluka ustanovljava i "sva nacionalna prava", pod kojim ce podrazumevaju i sva politička, a ne samo kulturna prava manjine. No u svakom slučaju, već samim izrazom "nacionalna manjina" Odluka je utvrđivala da ce može govoriti samo o pravima manjine, te da ce ova prava bitno razlikuje, i po vrsti i po obimu, od prava većinskih nacija koje čine jugoslovensku državu i koje su pobrojane u t. 2. Odluke Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci. Glavno ograničenje je u tome da "manjina ne može da ce izdvoje, da izgrađuje sama svoju državu i društveni sistem, jer bi time onemogućila prava većinskih nacija" [2] Drugim rečima, manjina nema, niti u duhu generalnih političkih i pravnih odluka AVNOJ-a može da ima atribute državnosti - iz čega bi ce, dalje, mogao izvući zaključak da ona ne može konstituisati ni jugoslovensku državnost, jugoslovensku federaciju. Odluka AVNOJ-a u svakom slučaju ne konstituiše niti pravo manjine [prema tome - ni albanske nacionalne manjine] na otcepljenje i prisajedinjenje svojoj nacionalnoj državi [u slučaju Albanaca - Albaniji], niti govori o autonomiji kao ustavno pravnom obliku ostvarivanja zajedničkih nacionalnih prava.

Postanak autonomnih jedinica u Srbiji, kao jednoj od republika jugoslovenske federacije, mora ce posmatrati u svetlu politike KPJ prema nacionalnom pitanju kako ce ova izgrađivala i formulisala pre i za vreme rata, u perspektivi osvajanja vlasti i u situaciji kada ce ta perspektiva počela pretvarati u stvarnost. Nije, međutim, izvesno da je čak ni u vreme Drugog zasedanja AVNOJ-a 1943. godine bilo do kraja razrađeno rešenje nacionalnog pitanja u svome državnopravnom aspektu. Govori ce, uglavnom, o dva aspekta nacionalnog pitanja na planu državnog prava: jedan ce tiče međusobnog odnosa i državnopravnog položaja "glavnih" naroda, koji i konstituišu novu državu, a drugi ce odnosi na položaj nacionalnih manjina. U prvom slučaju, polazeći od načela suverenosti svakoga naroda posebno, državna je zajednica stvorena kada ce na to gleda sa stanovišta ustavnog prava putem dobrovoljnog ujedinjenja suverenih i ravnopravnih naroda, sa svim atributima državnosti, pri čemu su ce uzele u obzir i neke istorijske specifičnosti prilikom formiranja jedne "višenacionalne" federalne jedinice - Bosne i Hercegovini. Što ce tiče nacionalnih manjina, stvar je daleko složenija, jer ce u načelu moglo postupiti dvojako: njihov status ce mogao regulisati ustavom i posebnim zakonima u okviru koncepta suverenosti građanskih prava, bez teritorijalnog artikulisanja političkih prava manjine, a mogao ce zamisliti i kao teritorijalno konstituisanje u autonomijama bilo kog stupnja i tipa, no svagda - s obzirom na generalnu, načelnu odluku AVNOJ-a - sa svojom punom političkom sadržinom. U tom slučaju ce moglo razmišljati o tome koje manjine i na kojim teritorijama ulaze u obzir za autonomno formiranje, što je već stvar prevashodno

političkih pogleda i odluka. Sudbina nemačke manjine, do rata najbrojnije, rešena je njenim razvlašćenjem i iseljenjem u Nemačku po završenom drugom svetskom ratu, pri čemu ce pošlo od konstatacije da ce ta manjina, uključena u antijugoslovensku delatnost pre rata i u okupatorski aparat za vreme rata, ponela prema ovoj državi nelojalno; istu sudbinu doživeli su Nemci i u nekim drugim zemljama Evrope [Poljska, Čehoslovačka], a te su mere i međunarodnopravno sankcionisane.[3] Sudbina mađarske i albanske manjine rešavala ce na sasvim drugi način. Pre svega, imala ce u vidu perspektiva političkog zbližavanja sa matičnim državama ovih narodnosti - Mađarskom i Albanijom, u okviru nove porodice socijalističkih zemalja, pa stvarni odnos ovih manjina prema jugoslovenskoj državi u ratu 1941-1945. i njihovo određeno angažovanje u sistemu okupacije i dezintegracije države jugoslovenskih naroda, nisu uzeti u obzir prilikom uređivanja njihovog pravnog položaja u novoj Jugoslaviji. Tako su za ostvarivanje svih prava ovih nacionalnih manjina odabrane političko-teritorijalne autonomije: Vojvodina - uglavnom s obzirom na mađarsku manjinu u Bačkoj [mada je to područje veoma heterogena zajednica mnogih narodnosti] i s pozivom na neke istorijske okolnosti, a Kosovo i Metohija - zbog albanske manjine.

U našoj pravnoj literaturi ponuđeno je objašnjenje da su "unutrašnja nacionalna složenost i naročito postojanje nacionalnih manjina pretstavljali osnovne uzroke za formiranje autonomnih jedinica", a da pored toga "izvesni istoriski razlozi i ekonomsko-kulturne osobenosti [naročito u pogledu Vojvodine] i dosledna internacionalistička ideologija društvenih snaga koje su nosile socijalističku revoluciju i gradile Jugoslaviju kao saveznu državu, pretstavljaju druge faktore koji su opredelili autonomni položaj Pokrajine Vojvodine i Kosovsko metohiske oblasti".[4] Tome ce objašnjenju može mnogo štošta prigovoriti. Na primer, ako ce za albansku manjinu već htela teritorijalno-politička autonomija, zašto je ta autonomija organizovana samo na području Kosova i Metohije, a ne i na području Makedonije ili Crne Gore, gde ova manjina takođe nastanjuje određene oblasti kao kompaktna etnička masa? Zašto su ove dve autonomije uspostavljene samo na području republike Srbije, i da li ce objašnjenje ovoga pravnog i političkog fenomena može svesti samo na tvrdnju da autonomne jedinice postoje u jugoslovenskoj federaciji samo tamo gde je za to bilo "objektivnih političko-nacionalnih osnova, a to je samo na teritoriji Narodne Republike Srbije"?[5] I koje su to "objektivne političko-nacionalne osnove"? Očigledno je da za potpuno istorijsko objašnjenje postanka vojvođanske i kosovske autonomije nije dovoljno nekoliko opštih pravno-političkih formulacija, već ce moraju uzeti u obzir mnogi činioci politike KPJ prema nacionalnom pitanju i posebno prema Srbiji, njenom dotadašnjem istorijskom razvoju i državnopravnom statusu. U rešavanju nacionalnog pitanja Jugoslavije imala je ključno mesto teza o "velikosrpskom hegemonizmu", pa je glavni politički napor KPJ bio usmeren ka tome da ce otklone sve pretpostavke na kojima je počivala ili bi mogla počivati vodeća

uloga Srbije u jugoslovenskoj državnoj zajednici. Može ce, dakle, postanak autonomija u Jugoslaviji posmatrati i u tom aspektu: ne s obzirom na potrebu da ce ostvari pravo nacionalnih manjina na političku egzistenciju u novoj državi, već s obzirom na potrebu da ce eliminiše svaka mogućnost vaspostavljanja Srbije u njenom ranijem političkom konceptu. Autonomijama ce rešavalo, na neki način, "srpsko pitanje", a ne pitanje nacionalnih manjina. Uostalom, bez obzira na pojedinosti pravne procedure, autonomije nisu isključivo "unutrašnje" ustavnopravno i političko pitanje republike Srbije, već su one stvorene i razvijene na opštem jugoslovenskom planu. One "nisu kreacija Narodne Republike Srbije i njenog autonomnog ustavnog prava", već su od samog početka predstavljale kategoriju opšteg ustavnog prava Jugoslavije, jer ih predviđa i garantuje savezni ustav.[6]

Proceduralni put da ce dođe do autonomnih jedinica u našem ustavnom poretku vodio je, razumljivo, preko najviših organa Srbije: prve, mada privremene odluke donete su u tom smislu na Prvom vanrednom zasedanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije [ASNOS], 7. aprila 1945, pred sam kraj rata. Tada je rešavano pitanje Sandžaka, Vojvodine i Kosova i Metohije. Privremeni autonomni status Sandžaka u smislu odluke AVNO Sandžaka od 29. marta 1945. imao je da ce reši podelom ove teritorije između Srbije i Crne Gore. Prihvaćeni su i predlozi Glavnog NOO Vojvodine da ce Vojvodina kao autonomna jedinica priključi Srbiji, i Oblasnog NOO Kosova i Metohije - za priključenje Kosmeta takođe kao autonomne jedinice. Konačno rešenje imao je da donese AVNOJ.[7] To je učinjeno na Trećem zasedanju AVNOJ-a, 7. avgusta 1945. Ha tom zasedanju je AVNOJ nastavio rad kao Privremena narodna skupština [10-26. avgusta 1945].[8] Tome je neposredno prethodila odluka Oblasne narodne skupštine Kosova i Metohije od 9. jula 1945. Ta odluka, koja ce u pravnom i političkom pogledu mora posmatrati kao primarni akt konstituisanja Kosova i Metohije kao oblasti federalne jedinice Srbije, glasi: "Oblasna narodna skupština Kosova i Metohije jednodušno izjavljuje da stanovništvo ove oblasti, isto kao i svi narodi Jugoslavije, nije nikada priznalo raskomadanje svoje oblasti izvršeno od okupatora, niti raskomadanje Jugoslavije, te daje izraza želji celokupnog stanovništva oblasti da ova bude priključena federalnoj Srbiji kao njen sastavni deo. Narod ove oblasti uveren je da će u narodnoj vladi Srbije naći punu zaštitu, te da će od narodne vlasti cele Jugoslavije biti svesrdno pomognut u svom političkom, nacionalnom, eKOhtoMCKOM i kulturnom podizanju, a pretstavnici oblasti u Narodnoj skupštini Srbije i AVNOJ-a doprineće svim svojim silama izgradnji demokratske Srbije i Demokratske Federativne Republike Jugoslavije".[9]

Pravni, a možda još više politički istoričari moraće da razjasne izvesnu protivrečnost ovog akta sa stanovišta državnog prava - kada ce ima u vidu osnovni stav o kontinuitetu Jugoslavije kao države i kao međunarodnog subjekta čiji integritet nije mogao biti doveden u pitanje. Temelji unutrašnjeg uređenja nove Jugoslavije

postavljeni su u Odluci AVNOJ-a iz 1943, kojom je, pored ostalih federalnih jedinica, predviđena i Srbija. Prema tome,'samoopredeljenje naroda Jugoslavije i njihova volja da ce udruže izražena je u Jajcu na veoma karakterističan način: ne kao odluka ovih naroda da ce udruže, već kao odluka da ne priznaju svoje razdruživanje u vidu "raskomadanja Jugoslavije sa strane fašističkih imperijalista" te da "ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji".[10] Prema tome, nije bilo mesta nikakvim odlukama o "priključenju", pogotovu ako ce nepriznavanje "raskomadanja" stavlja u njihov temelj - kako je to i učinjeno u odluci Oblasne narodne skupštine Kosova i Metohije. Nije ta oblast nikada legalno bila odvojena od Srbije [odnosno u državno-pravnom kontinuitetu - od Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, i potom Države SHS i Kraljevine Jugoslavije] da bi uopšte mogla sada da ce "priključuje". Ova protivrečna formulacija, po našem mišljenju, bremenita je mnogim i dalekosežnim pravno-političkim komplikacijama u tumačenju statusa autonomne jedinice upravo u odnosu na Srbiju kao federalnu jedinicu; ne može ce sporiti da ce bar u izvesnoj interpretaciji tog dokumenta ne mogu istaći elementi sopstvene državnosti Kosova i Metohije, makar jednoga zametka sopstvenog suvereniteta. To celom odnosu daje obeležje pravne "dvosmislenosti".

Prvi Ustav FNRJ od 31. januara 1946. odredio je status kosovske autonomne jedinice kao autonomne oblasti HP Srbije, imajući u vidu sve prethodne odluke. Odlukama Trećeg zasedanja AVNOJ-a usledio je Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Kosovsko-metohijske oblasti [AKMO], septembra 1945. Ha osnovu saveznog Ustava, kao i zaključaka Ustavotvorne skupštine Srbije [izabrane novembra 1946], status autonomne oblasti je podrobno regulisan i Ustavom HP Srbije od 17. januara 1947. godine.

U odnosu na prvi posleratni jugoslovenski ustav iz 1946. i republički ustav iz 1947. godine status autonomnih jedinica je danas na znatno višem stupnju. Sa državnopravnom evolucijom toga statusa počelo ce još 1953, u sistemu novih ustavnih zakona i odgovarajućih statuta samih autonomnih jedinica. Glavna promena ce sastojala u tome da su već tada obe jedinice po svome položaju u republici i u tipu svoje organizacione strukture potpuno izjednačene, mada ce ta izjednačenost još nije ogledala u nazivu autonomne jedinice: Vojvodina je još uvek pokrajina, a Kosovo i Metohija - Kosovskometohijska oblast. Obe jedinice "pripadaju istom tipu i obliku političko-teritorijalne autonomije. Iako ce jedna naziva ,autonomna pokrajina' a druga ,autonomna oblast' njihov status i njihova autonomna prava su istovetna; razlika je bila samo u tome što je pokrajina po ustavnim zakonima od 1953. imala i sudsku autonomiju istog obima kao i republika".[11] Tada su utvrđena tri ustavna principa o autonomnim jedinicama: njima ce "obezbeđuju samoupravna prava"; utvrđuju ce samo najviši organi vlasti autonomnih jedinica i njihova struktura; jedinici je obezbeđeno pravo da donosi samostalno svoje statute, kojima, u saglasnosti sa

Ustavom HP Srbije, utvrđuje organizaciju i nadležnost svojih organa vlasti.[12] Važno je napomenuti da je odnos između autonomne jedinice i republike bio lišen hijerarhijskih prava pa i samog sistema dvostruke odgovornosti: svi organi vlasti autonomnih jedinica izvršavali su samostalno svoja prava i u krajnjoj liniji odgovarali za svoj rad biračima koji su ih izabrali odnosno Pokrajinskoj skupštini i Oblasnom odboru. Nije bilo neposredne odgovornosti ni Pokrajinskog odnosno Oblasnog Veća republičkom veću i oblasnih odnosno pokrajinskih organa uprave republičkim organima uprave. U stvari, međusobni odnosi autonomije i republike zasnivali su ce, kako to precizira Jovan Đorđević, na sledećim principima: a] republički organi vlasti imaju samo ona prava koja su utvrđena Ustavom i zakonima i koja ce uglavnom svode na nadzor nad zakonitošću akata; b] pokrajinski i oblasni organi vlasti su dužni da ostvaruju propise i mere republičkih organa vlasti ukoliko ti akti i mere ne diraju u autonomna prava; v] pokrajinski i oblasni organi vlasti imaju pravna sredstva za zaštitu autonomnih prava i uopšte za zaštitu svojih ovlašćenja ako su ona izvršena u saglasnosti sa zakonom i određenim pravima.[13]

Do dalje emancipacije autonomnih jedinica, posebno Kosova i Metohije, dolazi sa Ustavom od 1963: autonomna oblast je uzdignuta i po nazivu na stupanj pokrajine i u svemu izjednačena sa Vojvodinom. Istina, vidan je kompromisan karakter Ustava iz 1963. u definiciji statusa autonomnih pokrajina, u vezi s kojima ce sve više osećala težnja da ce one konstituišu kao poseban, nezavisan faktor jugoslovenske državne zajednice. Stoga ce, (jemah posle Brionskog plenuma CK SKJ 1966, pristupa reviziji određenih ustavnih odredaba i pokrajinama priznaje status "konstitutivnog elementa federacije". Tendencije ovih promena značile su, u stvari, veliko osamostaljivanje pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, njihovo faktičko uzdizanje na stupanj republike sa obeležjima samostalne i, što je još važnije, originerne, izvorne i suverene državnosti. To je pogotovu došlo do izražaja u ustavnim amandmanima od 1971. Rešenja koja su prihvaćena u Amandmanima bila su osnov i za nov Ustav SFRJ, donet 21. februara 1974. godine, a potom i za Ustav SR Srbije, donet 25. februara 1974, i Ustav SAP Kosova, donet 27. februara 1974.

Bitna osobenost novog statusa autonomnih jedinica po ovom sistemu ustavnih akata je u tome što ce ove jedinice javljaju u punoj meri kao "konstitutivni elemenat federacije", doduše "u sastavu" SR Srbije, ali u istom redu sa svim drugim republikama, sa kojima "sačinjavaju" Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju [čl. 2. Ustava SFRJ]. U autonomnoj pokrajini ce ostvaruju "suverena prava" radnih ljudi i građana, naroda i narodnosti; samo kada je to u zajedničkom interesu Republike - i u Republici [čl. Z]. Istina, teritoriju SFRJ sačinjavaju samo "teritorije socijalističkih republika", ali je za promenu granice SFRJ potrebna saglasnost ne samo svih republika nego i autonomnih pokrajina; ta saglasnost je potrebna i za promenu granice između republika ako ce radi o granici autonomne

pokrajine [čl. 5]. Polazeći od tih odredaba, i Ustav SR Srbije konstatuje da su autonomne pokrajine "u sastavu" SR Srbije - kao što je SR Srbija "u sastavu" SFRJ [čl. 1]. Savezni i republički ustav sprovode inače dosledno kao jedno od osnovnih ustavnih načela princip dogovaranja svih faktora federacije u šta su ravnopravno uključena i odgovarajuća tela autonomnih pokrajina pored, a ne preko republike. Time je pogotovu naglašen originerni karakter vlasti i prava, pa i državnosti autonomnih pokrajina. To ce i kao istorijsko objašnjenje ugrađuje u Ustav SAP Kosova kao jedno od osnovnih načela: "Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo nastala je u zajedničkoj borbi naroda i narodnosti u narodnooslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji Jugoslavije, i na osnovu slobodno izražene volje stanovništva - naroda i narodnosti Kosova i slobodno izražene volje naroda Srbije, udružila ce u Socijalističku Republiku Srbiju u okviru Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije" [I, st. 2]. To je takođe razrađen stav o ostvarivanju "suverenih prava" radnih ljudi, naroda i narodnosti Kosova, izražen naročito u primeni načela sporazumevanja: "U ostvarivanju zajedničkih interesa, radni ljudi, narodi i narodnosti Kosova odlučuju u federaciji na načelima međusobnog sporazumevanja republika i autonomnih pokrajina, solidarnosti i uzajamnosti, ravnopravnog učešća republika i autonomnih pokrajina u organima federacije... kao i na načelu odgovornosti republika i autonomnih pokrajina za sopstveni razvoj i za razvoj jugoslovenske socijalističke zajednice kao celine" [I, st. Z].

Sa veoma razrađenim načelnim odredbama i stavovima, pozitivno ustavno pravo Jugoslavije, Srbije i Kosova ipak nije razrešilo neka krupna pitanja funkcionisanja i pravnog sistema i položaja same SR Srbije; njen položaj nije u dovoljnoj meri razjašnjen - između autonomnih jedinica, koje su u njenom sastavu, i federacije, koju samostalno i suvereno konstituišu autonomne jedinice zajedno sa republikama. Pitanje ustavnog konstituisanja republike Srbije je, stoga, postavljeno vrlo brzo posle donošenja Ustava od 1974: već sredinom januara 1975, ali rasprave o tome na osnovu materijala radne grupe, koju je tada formiralo Predsedništvo SR Srbije, nisu uopšte okončane. U kosovsku krizu 1981. ušlo ce sa nerazrešenim pitanjima odnosa između pokrajina i republike, što je otvorilo nove sporove i rasprave u političkim telima. Štaviše, pokazalo ce da problem Kosova i nije na prvom mestu pitanje neprijateljske delatnosti i kontrarevolucije već mnogo više od toga - problem konstituisanja Pokrajine kao oblika albanske državnosti sa težnjom ka formiranju samostalne republike u jugoslovenskoj federaciji, time ce, pak, otvaraju pitanja za koja ce moglo smatrati da su konačno rešena i zatvorena odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a.

Pri svemu tome, ne sme ce zanemariti pitanje stvarnog položaja Kosova u Srbiji i Jugoslaviji. Uporedo sa razvojem kosovske autonomije tekli su i ogromni napori republike Srbije i cele federacije da ce Kosovo i Metohija oslobode teškog nasleđa zaostalosti, naročito na privrednom području. Albanska narodnost je od rata naovamo

postigla ogroman napredak na kulturnom planu, uz veliku pomoć Republike formiran je univerzitet u Prištini, po broju studenata jedan od najbrojnijih u Jugoslaviji, a brz razvoj nauke u Pokrajini omogućio je i formiranje Akademije nauka i umetnosti Kosova. Kosovo je pogotovu u ekonomskom pogledu radikalno izmenilo cbo) lik. Kao najzaostalije područje u federaciji, Kosovo je oblast najvećeg ulaganja saveznog Fonda za nerazvijena područja. Sasvim suprotno od neprijateljskih parola o "brutalnoj eksploataciji" Kosova od strane Srbije i Jugoslavije, mora ce konstatovati da je Kosovo najveći potrošač srpskih i jugoslovenskih sredstava namenjenih razvoju nerazvijenih, posebno do 1957, kada je uveden sistem "garantovanih investicija", a pogotovu od 1965, kada je formiran Fond federacije za kreditiranje bržeg razvoja privredno nedovoljno razvijenih republika i autonomnih pokrajina. Tada su u nerazvijene oblasti svrstane. SR Bosna i Hercegovina, SR Crna Gora, SR Makedonija i SAP Kosovo; one su taj status zadržale do danas. Kosovo je najviše dobijalo: u razdoblju od 1966. do 1970. godine - 30% sredstava [Bosna i Hercegovina tada samo malo više -30,7%, ali Makedonija 26,2% i Crna Gora 13,1%]; u sledećem razdoblju, 1971-1975, Kosovo je na prvom mestu sa 33,3% prema 32,4% Bosni i Hercegovini, 22,9% Makedoniji, 11,4% Crnoj Gori; od 1976. do 1980. dato je Kosovu još više: 37% prema 30,6% Bosni i Hercegovini, 21,6% Makedoniji i 10,8% Crnoj Gori. Najzad, od 1981. do 1983. Kosovo dobija oko 42,62% prema 27,87% za Bosnu i Hercegovinu, 19,67% za Makedoniju i 9,84% za Crnu Goru. Ukupni iznos od 1966. do 1980. godine zaključno, samo iz ovog fonda federacije, iznosi za Kosovo [bez preračunavanja po ključu inflacije] 39.319,7 miliona dinara, a sa sredstvima predviđenim za period 1981-1983. godine - 184.919,7 miliona dinara [skoro 185 milijardi novih dinara]. Veliki je problem Kosova što i pored ovih ulaganja, ogromnih dopunskih sredstava i prioriteta u zajmovima kod Međunarodne banke za obnovu i razvoj, nisu ostvareni očekivani rezultati. Razvoj Pokrajine ne nalazi ce u srazmeri sa investiranim sredstvima. Postavljeno je i pitanje da li je investiciona politika, usmerena dobrim delom na tešku industrije sa visokorazvijenom tehnologijom, bila na Kosovu opravdana, jer je zapostavljena poljoprivredna proizvodnja i rad koji može brzo da zaposli ogroman priliv radne snage u Pokrajini. Ekonomske prilike na Kosovu, obeležene inače i svim drugim osobenostima jugoslovenske ekonomike, nisu usklađene sa prirodnim i ljudskim potencijalom ove oblasti, ali ni sa mogućnostima jugoslovenske privrede u celini.

1 L. Geršković Hist. nar. vlasti 223-224.

2 L. Geršković Hist. nar. vlasti 225.

3 M. Bartoš Međun. javno. pravo l 432.

4 J. Đorđević, Ustavno pravo. 372-373.

5 J. Đorđević, Ustavno pravo. 373.

6 J. Đorđević, Ustavno pravo. 57, 373.

7 L. Geršković, Hist. nar. vlasti. 271-272.

8 L. Geršković, Hist. nar. vlasti, 294

9 C. Nešović - B. Petranović, AVNOJ, 736-738.

10 C. Nešović - B. Petranović, AVNOJ. 452-453.

11 J. Đordević, Ustavno pravo, 376.

12 J. Đorđević, Ustavno pravo, 373.

13 J. Đorđević, Ustavno pravo, 384.

III VELIKOALBANSKI NACIONALIZAM U NOVIM USLOVIMA

Širokom potvrdom nacionalnih prava albanske narodnosti u organizaciji i političkoj, ekonomskoj i kulturnoj stvarnosti kosovske autonomije, nisu, na žalost, oslabljeni koreni velikoalbanskog nacionalizma. Naprotiv: od 1945. do danas nacionalistički pokret među jugoslovenskim Albancima, kako na Kosovu tako i van ove pokrajine, nalazi ce u porastu. Od 1968. godine - u izvesnom pogledu i pre toga - mora ce već govoriti o pravoj eskalaciji tog nacionalizma, sa njegovom jasnom tendencijom da ce "problem Kosova" internacionalizuje.

Prvi ozbiljan, masovan i upozoravajući sudar sa albanskim nacionalizmom na Kosovu odigrao ce pred sam kraj rata na širem terenu Metohije. Kosovska operacija za uništenje nemačke grupe E u njenom povlačenju iz Grčke [15. X - 20. XI 1944] samo je delimično uspela. Oslobođena od nemačkog okupatora, oblast je dobrim delom bila i dalje pod kontrolom albanske nacionalističke organizacije "Bali Kombtar": po terenu su operisale naoružane grupe balista, pri kojima su ce nalazili engleski vojni predstavnici, a cela je oblast bila pokrivena mrežom ilegalnih revolucionarnih komiteta, koje je, kao centralno telo, objedinjavao komitet u Prizrenu. Početkom novembra, još u toku druge faze kosovske operacije, došlo je do sastanka Druge prizrenske lige i balističkog vojnog rukovodstva za Kosovo, na kome je donesena odluka da ce na Kosovu i Metohiji formiraju četiri grupe otpora, koji će delovati na područjima Skopske Crne gore, Šare, Drenice i Kopaonika. Komiteti koji ce organizuju posle oslobođenja Kosova i Metohije [Prizren, Orahovac, Suva Reka i dr.] predstavljaju ilegalne organizacije na nacionalno-klasnoj osnovi. U njima su pretežno trgovci, intelektualci, hodže, bogatiji seljaci, a bilo je čak i pojedinih narodnih

odbornika koji su bili birani neposredno po oslobođenju iz njihovih redova. Nacionalistička organizacija je, dakle, infiltrirala organizaciju nove vlasti na Kosovu i Metohiji. Komiteti su održavali vezu sa balističkim grupama, slali nove odmetnike u šumu, snabdevali baliste oružjem i drugim materijalom. Oni takođe šire propagandu o nacionalno-političkoj potlačenosti Albanaca u komunističkoj Jugoslaviji, prodiru u redove NOVJ odnosno Jugoslovenske armije i šire dezerterstvo, razvijaju parolu o "Velikoj Albaniji", koju podržavaju i saveznički oficiri pri balističkim grupama. Karakteristično je da su balisti širili propagandu da ce Srbija nalazi pred pobunom, a da će u Albaniji doći do engleskog iskrcavanja.[1]

Oružane akcije balista u Metohiji dobile su mestimično karakter i razmere ustanka. Glavno žarište toga ustanka bilo je u Drenici, a operacije protiv balista, u kojima su učestvovale i dve brigade HOB Albanije, započete su metodičnom ofanzivom početkom decembra 1944. Objavljene su neke važnije zapovesti Operativnog štaba HOB i PO Kosmeta štabovima potčinjenih jedinica za čišćenje balističkih bandi u Drenici. Komandant operacije bio je Fadil Hodža.[2] Ocena političke i vojne situacije, prilikom preduzimanja ove operacije, bila je veoma realistična: "neprijatelj je uspio", kaže ce u zapovesti od 2. decembra 1944, "da na pojedinim delovima te oblasti čvrsto ce poveže sa masama da bi eventualno organizovao sela na otpor protivu nas". Zahteva ce najveća obazrivost i obzir prema običajima i radu šiptarskog naroda i najstrože zabranjuje pljačka, nasilje i samovoljno zlostavljanje stanovništva, jer ove operacije imaju veliki značaj "za dalji razvoj bratstva i jedinstva naroda Kosova i Metohije", ali je postupak pri izvođenju operacija zbog toga ne manje strog i odlučan: "Neprijatelja koji bude davao otpor treba žestoko i odlučno napasti i uništiti. Zarobljene vojnike i oficire ne smijete ubijati nego ih sprovoditi Operativnom štabu Kosmeta. Pošto ce ovlada terenom razoružanje izvršiti samo nad neprijateljski raspoloženim elementima a mobilizaciju poštenih seljaka sprovoditi na principu dobrovoljnosti. One koji .ne žele da priđu HO vojsci takođe razoružati. U toku borbe kuću ili kuće iz kojih ce puca i daje žestok otpor smatrati bunkerom i kao takve uništiti. Paljevinu sela vršiti samo onda, i to po odobrenju Štaba brigade, ako ce selo utvrdi i čitavo selo daje otpor. O ovome strogo voditi računa. Imovinu zlikovaca odbeglih konfiskovati ostavljajući najnužnije za potrebe preostalih članova porodice. Ulazeći na teritoriju naseljenu šiptarskim življem pronaći način za uspostavu kontakta sa selima da bi im ce stavilo do znanja da ono selo koje bude utočište šiptarskim bandama biće strogo kažnjeno".[3]

Vrhovni štab HOB i POJ zaveo je 8. februara 1945. Vojnu oblast i Vojnu upravu na Kosmetu i imenovao štab Kosovske divizije. Naime, tek u toku januara i februara 1945. u teškim, skoro jednomesečnim borbama, umirena su žarišta balističkog ustanka u predelu Drenice. No ilegalni nacionalistički pokret održavao ce neko vreme i posle toga: zahvaljujući delovanju kontrarevolucionarnog komiteta u nekim krajevima

Metohije [Orahovac] marta i aprila 1945. mere narodne vlasti su teško sprovođene u život. Vojna uprava ce zato zadržala na Kosovu i Metohiji sve do jula 1945. godine.[4]

Prvi direktni sudar nove Jugoslavije sa albanskim nacionalizmom na Kosovu, decembra 1944. do februara 1945. godine, prema tome, bio je veoma žestok. Ustanak i oružana formacija balista ugušeni su energičnom akcijom trupa, a nekoliko meseci posle toga razbijena je i ilegalna mreža balista na teritoriji Jugoslavije. Tek tada su stvoreni uslovi za punu političku i državnopravnu integraciju Kosova i Metohije u novoj Jugoslaviji, za konstituisanje kosovsko-metohijske autonomije. Odluka o "prisajedinjenju", doneta u Prizrenu 9. jula 1945, dobija u svetlu tek ugušene pobune i kontrarevolucije naročiti prizvuk.

Prisustvo albanskog nacionalizma, međutim, osećalo ce i dalje na Kosovu i Metohiji. Treća prizrenska liga, osnovana u Americi 1946. sa istovetnim programom kao prethodne dve - a to je stvaranje "Velike Albanije", obara ce svim propagandnim sredstvima protiv Jugoslavije, naročito posle 1948. i sukoba sa Albanijom u sklopu opšte konfrontacije sa Kominformom i SSSR-om. Sukob Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom 1948. omogućio je Albaniji da povede protiv Jugoslavije kombinovanu propagandno-diverzantsku borbu, sa nacionalističkim parolama, pod plaštom "marksizma-lenjinizma". Od tada ce u kosovskom zbivanju javlja i taj elemenat, koji velikoalbanskom nacionalizmu i hegemonizmu daje vid "leve" revolucionarnosti i radikalizma, pogotovu posle sukoba Tirane sa Moskvom i vezivanja Albanije za Kinu [1961]. Pored te političke i propagandne aktivnosti sračunate na dugi rok, ubacivane su iz Albanije diverzantsko-terorističke grupe, kao nekada kačačke bande između dva rata, koje su ubijale naše graničare i pripadnike snaga bezbednosti, političke aktiviste, i zavodile teror nad srpskim stanovništvom. Ubacivano je oružje, koje je, uz ono zaostalo od balista, predstavljalo opasnost od novih pobuna. Akcija nasilnog prikupljanja oružja i sistematskog pretresanja terena radi toga, koju je na Kosovu i Metohiji sprovodila Služba državne bezbednosti od kraja 1954. sve do sredine 1957. godine, sa oštrinom koja je prelazila svaku meru i pretvarala ce u teror nad stanovništvom, nije bitno izmenila situaciju u oblasti. Za sve to vreme nije prestajalo plansko dejstvo albanskog nacionalizma, koje ce ogledalo u trajnom, takoreći hroničnom pritisku na Srbe da ce iseljavaju iz oblasti, u podsticanju demografskog potiska i eksplozije albanskog stanovništva, i u njegovom vanrednom i neprirodnom pojačavanju velikim, do sada još neizbrojanim prilivom albanske narodnosti, pod vidom političke emigracije iz Albanije.

Na Četvrtom plenumu CK SKJ na Brionima 1966. diskvalifikovano je dotadašnje ponašanje Službe bezbednosti i njenoga rukovodioca Aleksandra Rankovića, ali je tom prilikom osuđena i tzv. "unitaristička" orijentacija u nacionalnoj politici. Među mnogim gresima ove službe navodio ce posebno teror nad Albancima na Kosovu i

Metohiji, a to je ujedno trebalo da bude drastičan primer jedne velikodržavne, unitarističke i opet velikosrpske politike, koju je, prema oceni Brionskog plenuma, sprovodio Aleksandar Ranković. Istorija Brionskog plenuma nije još poznata u svim pojedinostima neophodnim za nepristrastan sud istoričara, ali je nesumnjivo da je bez obzira na obrazloženja, tada sproveden zaokret u nacionalnom pitanju, u položaju i odnosima republika i autonomnih jedinica. Tada su otvoreni putevi ka ustavno pravnoj reviziji jugoslovenske federacije, sa nesumnjivim jačanjem samostalnosti pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, kao jednim od glavnih obeležja te revizije. Isto tako, na Kosovu dolazi do prave bujice nacionalističkih raspoloženja, stvara ce klima revanšizma i progona Srba i Crnogoraca. Udarna je parola - iseljavanje: "Šta čekate, što ne idete, hoćete li da vas mi izbacujemo!" Ističu ce zastave, istovetne sa državnom zastavom HP Albanije, i drugi albanski nacionalni simboli. Pojačava ce teror nad srpskim i crnogorskim stanovništvom. Nastavlja ce sa većim intenzitetom i punom slobodom ono što ce krišom ili polulegalno radilo u prethodnom periodu. Primećuje ce široka nacionalistička solidarnost raznih slojeva, a pogotovu sve izraženija infiltracija partijskih redova. Insistira ce na nacionalnom ključu, koji ce primenjuje ne samo rigorozno nego i neosnovano, čak i na štetu ekonomskih interesa pokrajine. Sistematski ce sprovodi nacionalna smena kadrova i preuzimanje odgovornih funkcija u političkim telima, upravi i radnim organizacijama. Albanska omladina izložena je pravoj plimi nacionalističke indoktrinacije, a izvesni jubileji - kao pet vekova Skenderbega - dovode izvesne sredine do stupnja histerije. U propagandi protiv "velikosrpskog hegemonizma" prelazi ce na otvoreno antisrpski kurs. Započinje kampanja protiv službe zaštite spomenika srpske kulture, uporedo sa pokušajima podmetanja požara ili oštećivanja tih spomenika. Školovanju srpske dece stvaraju ce nepremostive prepreke, stručnjaci srpske narodnosti fizički ce napadaju, i u toj pogromaškoj atmosferi iseljavanje Srba i Crnogoraca počinje da dobija karakter masovnog bekstva. Uporedo s tim, u diskusijama o reorganizaciji jugoslovenske federacije prvi put ce tada izlazi sa zahtevom da Kosovo dobije status republike, s pozivom na nacionalno načelo. tj, na načelo samoopredeljenja naroda, i sa argumentom brojnosti; isto tako, prvi put ce zahtev za republikom Kosovo pretvara i u zahtev da ce u toj novoj republici ujedine svi Albanci Jugoslavije, što je otvaralo veoma složen problem položaja u federaciji i integriteta ne samo Srbije nego i Makedonije i Crne Gore.

Apsolutno ce ne može reći da ove "pojave" na Kosovu i van kosovske pokrajine nisu bile poznate. Upozorenja su dolazila sa raznih strana, ali su sve primedbe i sva strahovanja od pretvaranja toga talasa u masovni kontrarevolucionarni, antisrpski i antijugoslovenski pokret frontalno odbačeni i osuđeni kao izraz "velikosrpskog nacionalizma" i "unitarizma". Veoma je karakteristično da je tada, a videćemo i kasnije, glavna formula kojom je velikoalbanski nacionalizam uspešno paralisao sve pokušaje svoga efikasnijeg suzbijanja upravo stara kominternovska formula o

"velikosrpskom hegemonizmu". Posle 1966. godine obilato je korišćena i etiketa "prebrionskih snaga", "rankovićevštine" i slično, a jedan od metoda za obezbeđivanje prostora i stvaranja sigurnog "zaštitnog pojasa" oko Kosova bilo je ućutkivanje sredstava informisanja, kojim je sprečen normalni i neophodni protok informacija u javnost, pa čak i u državna i partijska tela.

Drastičan izraz dobila je odbranaška taktika albanskog nacionalizma u redovima SKJ povodom XIV plenuma CK SK Srbije, posvećenog temi "Savez komunista u borbi za nacionalnu ravnopravnost", 29. i 30. maja 1968. godine. Upozorenje članova CK Dobrice Ćosića i Jovana Marjanovića da ce na Kosovu radi o opasnoj eskalaciji albanskog nacionalizma, antisrpstva i antijugoslovenstva - odbačeno je u oštrom protivnapadu i potpunoj političkoj diskvalifikaciji Ćosića i Marjanovića kao "nacionalista", sa njihovim isključenjem iz Centralnog komiteta. [5] Nije ce moralo dugo čekati na dalju eskalaciju albanskog nacionalizma, pa i na obistinjavanje nekih zlih slutnji osuđenih članova CK SK Srbije: uoči albanskog nacionalnog praznika, 27. novembra 1968. dolazi do organizovanih masovnih demonstracija na Kosovu, sa težištem u Prištini; udarnu snagu činila je omladina - albanski studenti Prištinskog univerziteta, pre svega sa Filozofskog fakulteta.[6] Bitno je za ocenu tih zbivanja na Kosovu da su ona bila nacionalistički i šovinistički usmerena [parola "Smrt srpskim ugnjetačima!"], i da su demonstracije pretile da prerastu u pobunu protiv zakonitog poretka i jugoslovenske države. U Prištini ce pred kraj toga dana okupilo vrlo mnogo Albanaca iz drugih gradova i oblasti Kosova [Uroševac, Peć, Prizren, Drenica], ali je u zoru 28. novembra došlo do intervencije jedinica JNA, pred kojim ce okupljena masa rasturila, tako da nije došlo do upotrebe oružja. No, demonstracije su izbile istog dana i u Tetovu, sa zahtevom da ce "albanski" delovi SR Makedonije priključe Kosovu. Demonstrante je oštrim nastupom suzbila i rasturila makedonska milicija.

Nacionalistički neredi na Kosovu ispoljili su nekoliko važnih stvari: prisustvo i dejstvo antijugoslovenske Treće, prizrenske lige; sposobnost ilegalne organizacije da pokrene mase i da zapreti pobunom koja prelazi granice jedne republike; neobičnu solidarnost nacionalista i izvesnog broja zvaničnih funkcionera i albanskih komunista na Kosovu. Sem toga, ispoljila ce odmah i taktika nacionalističkog pokreta: da frontalnim odbijanjem istinitih optužbi, umanjivanjem značaja događaja, sistematskim zataškavanjem činjenica i njihovog pravog značenja ne samo u sredstvima informacija nego i u najvišim partijskim i državnim forumima, i najzad veoma agresivnim protivnapadom na tzv. "velikosrpski nacionalizam i revanšizam" - spreči preduzimanje efikasnijih političkih i bezbednosnih mera, kojima bi bila ugrožena matica i kadrovska baza pokreta. Štaviše, zahvaljujući tendencioznom i očito neistinitom tumačenju, po kome ce poricalo nacionalističko značenje očigledno nacionalističkih i šovinističkih pojava i dejstava, postizala ce izvesna vrsta legalizacije samog pokreta u svim njegovim slojevima, od onih u masama albanske narodnosti do

onih u najvišim partijskim forumima Pokrajine, Republike i Federacije. Tako ce može reći ne samo da nije izvučena nikakva pouka iz kosovskih događaja 1968. godine nego je, u stvari, tada bio osvojen nov prostor i formulisana platforma za dalju eskalaciju velikoalbanskog nacionalizma.

Razdoblje posle 1968. godine odlikuje ce krajnje brutalnom i drskom politikom pripreme za sledeći korak, koji će uslediti u pogodnom trenutku - 1981. Štite ce i konsoliduju kadrovi, čak i oni koji su eksponirani u demonstracijama; diskvalifikuju ce i politički likvidiraju srpski, pa i albanski kadrovi koji ce usude da ce suprotstave nacionalističkom kursu. Iseljavanje Srba dobija u ubrzanju i sve više liči na proterivanje; u radnim i partijskim organizacijama sprovodi ce čistka srpskih, crnogorskih i drugih nepoćudnih kadrova. Na udaru su srpski spomenici i groblja, čak i spomenici iz NOB-a. Pretnjama, ucenama, premlaćivanjima, paljevinama, silovanjem i ubistvima stvara ce kod Srba psihoza potpune pravne, lične i imovinske nesigurnosti, tako da su u ovom periodu, posle 1968, konačno raseljena mnoga srpska sela ili zaostale srpske kuće u albanizovanim naseljima širom Kosova i Metohije. Albanci na srpskim imanjima žanju žito, otimaju stoku, kose livade, odnose krstine požnjevenog žita, a žrtvu, pogotovu ako ce opire, pretuku. Vesti o tome, koje su ce isprva probijale u prištinsko "Jedinstvo", od 1972. godine nalaze ce pod zabranom [embargom], sa obrazloženjem da ce njihovim iznošenjem u javnost raspiruje nacionalna mržnja i otežava borba albanskih kadrova protiv albanskog nacionalizma, tvrdilo ce da je to uopšte "preuveličavanje" i nepotrebno dramatizovanje, iza kojeg stoje čak i namere prikrivenog neprijatelja da produbljuje jaz između naroda i narodnosti govoreći o onome što razjedinjuje umesto o onome što spaja. Tako ce i za iseljavanje Srba i Crnogoraca tvrdilo da je to prirodan, ekonomski motivisan proces, iza kojeg ne stoji nikakva prinuda. Za mnoge teške incidente, zlostavljanja i štete odgovornost ce prebacivala na dečji nestašluk ["Deca"]. No, sukobi su sve ozbiljniji: albanska studentska omladina sukobljava ce sa svojim srpskim i crnogorskim kolegama, koji su primorani da protestuju zbog očigledne diskriminacije u stipendiranju, dodeljivanju domova i tako dalje; brutalno ce napadaju čak i učenici srednjih škola [napad na srpsku decu u Klini, 15. maja 1972]; na udaru su i pripadnici turske narodnosti i Romi koji odbijaju da ce deklarišu kao Albanci. Prilikom popisa stanovništva 1971. godine izvršene su ne male zloupotrebe u pribrajanju Turaka, Roma i Muslimana [Gorana] albanskoj narodnosti. Naročito je karakteristično u ovom periodu otvoreno povezivanje kosovskih albanskih nacionalista sa HP Albanijom. širom su otvorena vrata propagandi indoktrinaciji omladine i uopšte albanskih masa na Kosovu velikoalbanskim pa čak i enverovskim idejama. Uz rigorozno odvajanje albanske narodnosti od drugih naroda i narodnosti Jugoslavije, a posebno Srbije, Makedonije i Crne Gore, uz zatvaranje u krug nacionalne i posebno jezičke i kulturne isključivosti, Albanci su u Jugoslaviji preplavljeni knjigama, štampom i naročito udžbenicima iz Albanije, često sa otvoreno antijugoslovenskim tezama i

koncepcijama. Kosovo ce kao autonomna pokrajina sve više ponaša secesionistički u prisvajanju prava da direktno opšti i uspostavlja raznovrsne odnose sa HP Albanijom, da ce javlja kao isključivi i obavezni posrednik u kontaktu svih drugih faktora i ustanova u republici i federaciji sa ovom susednom državom. Dogodiće ce čak i neshvatljive povrede ugleda i dostojanstva jugoslovenske države i njenog šefa, a da na to niko ne reaguje. Obrnuto, svaki ce ispad pokriva autoritetom pokrajinskog rukovodstva, ma čijem je čelu tada Mahmud Bakali. Na neki način je ova nacionalistička eskalacija došla do svog vrhunca glorifikacijom Prizrenske lige u proslavi, prihvaćenoj i na republičkom i na jugoslovenskom nivou, 5-11. juna 1978. Ta proslava, sa međunarodnim naučnim skupom, trebalo je da afirmiše ciljeve Prizrenske lige upravo u onome što je osnova svih njenih potonjih reinkarnacija [1943, 1946]: u velikoalbanskom i rasističkom konceptu "etničke Albanije", Albanije u kojoj ne bi više moglo da bude mesta ni za koju drugu narodnost.

Nova upozorenja na pravu prirodu i domet ovoga nacionalističkog kursa završavala su ce redovno loše po one koji su ta pitanja pokretali. Jovo Šotra, prvoborac i član Pokrajinskog komiteta, uz to i poslanik u Veću naroda Skupštine Jugoslavije, u čijim upozorenjima i kritikama 1971, 1973. i 1976. nije bilo ne samo neistina ili poluistina nego ni prizvuka neke opštije političke kritike, eliminisan je bez milosti iz političkog života: na sednici PK 20. juna 1973. isključen je iz PK kao jedan od "kontinuiranih nosilaca kontralinije koja je deo mračnih neprijateljskih snaga", i umro nerehabilitovan i onda kada su već svi mogli da shvate da je bio u pravu [novembra 1981].

Do nove i daleko opasnije eksplozije albanskog nacionalizma došlo je 1981. godine, nepunih godinu dana posle smrti predsednika Jugoslavije, Josipa Broza Tita. Studentske demonstracije su izbile najpre 11. marta, a 16. marta je došlo do paljevine konaka Pećke patrijaršije; 25. marta bilo je nereda u Prizrenu, 26. u Prištini, 30. u Obiliću; i pored toga, izbijanje novih masovnih demonstracija 1. aprila u Prištini i nizu drugih kosovskih gradova i naselja [Podujevo, Vučitrn, Lipljan, Glogovac, Gnjilane, Đakovica, Uroševac, Kosovska Mitrovica, Vitina] delovalo je kao iznenađenje; demonstracije su trajale tri dana, i po mnogo čemu su podsećale na one iz 1968, ali su ih obimom, žestinom, pripremljenošću i upornošću daleko prevazišle. Centralna parola "Kosovo-republika!"[7] izrazila je prvu etapu u programu velikoalbanskih nacionalista, iza koje je stajao iredentistički cilj izdvajanja iz Jugoslavije i pripajanja Albaniji svih teritorija koje su nastanjene Albancima. Za smirivanje demonstracija, čiji ce odjek već osećao i u nizu makedonskih gradova počev od Skoplja, morali su biti upotrebljeni armija, milicija i specijalne snage bezbednosti. Tako je uz velike napore i izvestan broj ljudskih žrtava na obe strane sprečeno prerastanje ovih nereda u oružani ustanak. Na Kosovu je moralo da bude zavedeno i vanredno stanje sa zabranom o ograničenom kretanju [2-8. aprila 1981].

Politička zbivanja u vezi sa demonstracijama od 1981. godine spadaju već u naše vreme, o kojem istoričar ne može još ništa da kaže. Štampa, televizija i druga sredstva informisanja omogućavaju - ne bez teškoća - da ce javnost upozna sa onim što ce na Kosovu događalo i što ce događa. Javnost je pogotovu upoznata sa nizom političkih akcija i dokumenata koji su od tada doneti u najvišim državnim i partijskim telima, tako da to ovde nije neophodno izlagati. Međutim, neke ce stvari ipak moraju istaći. Pre svega, 1981. je pokazala da albanski nacionalizam, sada već i kao otvoreni iredentizam, dobija zabrinjavajući rast. Drugo, da ce u metodima njegovog dejstvovanja primenjuju i mnogi davno poznati, takoreći klasični metodi: kako u političkom manevrisanju, pokrivanju i "čuvanju" kadrova te izbegavanju prave i dosledne diferencijacije tako i u merama političkog pritiska i nasilja u sprovođenju glavnih, dalekosežnih ciljeva. A glavni je cilj da ce stvori platforma za internacionalizaciju "kosovskog problema" u jednoj konačno izmenjenoj demografskoj i etničkoj situaciji Kosova, a potom i drugih oblasti u Jugoslaviji gde žive Albanci. Rasistička parola "etnički čistog Kosova" je jedna od glavnih operativnih parola, koja ce, na žalost, uprkos svim ocenama, analizama i proklamovanim merama efikasno sprovodi u život. Iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova, pa čak i iz onih opština "uže" Srbije gde Albanci imaju većinu [Preševo, Bujanovac, Medveđa], nastavlja ce nesmanjenim intenzitetom. Toj ključnoj pojavi celoga ovog istorijsko-političkog kompleksa moramo, zato, i ovde posvetiti posebnu pažnju.

Prema nekim delovima iz Izveštaja o iseljavanju Srba i Crnogoraca sa Kosova, koji je 1982. godine za Republičku i Saveznu skupštinu izradila zajednička komisija Republičkog i Saveznog izvršnog veća, koji su objavljeni u dnevnoj štampi, može ce dobiti sasvim jasna slika o obimu, karakteru i uzrocima iseljavanja Srba i Crnogoraca. S obzirom na značaj ovog pitanja, koristićemo ovde makar sumarno izvesne informacije iz tog izvora.[8]

Pre svega, u analizi ove demografske, ali i nacionalne situacije mora ce poći od statističkih podataka o nacionalnoj strukturi stanovništva SAP Kosova prema popisima od 1948, 1953, 1961, 1971. i 1981. Zabeležen je znatan porast ukupnog broja stanovnika Kosova, uz apsolutno smanjenje broja Srba i Crnogoraca u toj pokrajini. To jasno pokazuje sledeća tabela:

NACIONALNA STRUKTURA STANOVNIŠTVA SAP KOSOVA PREMA POPISIMA

1948. 1953. 1961. 1971. 1981. [a]

broj % broj % broj % broj % broj %

ukupno 727.820 100 808.141 100 963.988 100 1.243.693 100 1.584.558 100

Albanci 498.242 68,45 524.559 64,91 646.605 67,07 916.168 73,66 1.227.424 77,5

Srbi 171.911 23,62 189.869 23,49 227.016 23,55 228.264 18,35 209.792 13,2

Crnogorci 28.050 3,85 31.343 3,88 37.588 3,90 31.555 2,54 26.875 1,7

Turci 1.315 0,18 34.583 4,28 25.764 2,67 12.244 0,98 12.575 0,8

Muslimani 9.679 1,33 6.241 0,77 8.026 0,83 26.357 2,12 58.948 3,7

Ostali 18.623 2,56 21.546 2,66 18.989 1,97 19.105 2,34 48.946 3,1

[a] Prema prvim rezultatima popisa 1981.

Uz apsolutno smanjenje dolazi i proporcionalno umanjenje broja odn. relativnog učešća srpskog i crnogorskog stanovništva u ukupnom broju stanovnika Kosova. Najveće relativno učešće Srba zabeleženo je 1948: 23,62%, da bi već 1953. bilo smanjeno na 23,49%, godine 1961. skromno povećano na 23,55%, da bi 1971. opalo na 18,35%, a u 1981, čak na 13,2%. Te godine, 1981, zabeležen je i pad apsolutnog broja u odnosu na 1971: 209.792 prema 228.264, što znači apsolutni manjak za 18. 472. Ca Crnogorcima je slična situacija: njihovo relativno učešće je beležilo izvestan porast u periodu do 1961: 3,85% pa 3,88% i 3,90% [pri čemu treba imati u vidu i uslovnu vrednost statističkog opredeljivanja u ovoj nacionalnoj kategoriji popisa], ali od 1961. drastično opada: sa 3,90% na 2,54% u 1971. i 1,7% u 1981. Tome odgovara apsolutno smanjenje broja deklarisanih Crnogoraca na Kosovu: 1948. ih je bilo 28.050, 1961. godine 37.588, da bi ih 1971. godine bilo 31.555, a 1981. svega 26.875, znači 4680 manje za deset godina, odn. 1175 manje nego u prvom posleratnom popisu. Ako ce uzme u obzir prirodni priraštaj [kod Srba na Kosovu oko 1,5%, a kod Crnogoraca oko 1,2% godišnje], onda je obim stvarnog iseljavanja zapravo mnogo veći. Prema grubom proračunu Republičkog zavoda za statistiku Srbije iz SAP Kosova ce u periodu od 1961. do 1982. godine više iselilo nego doselilo Srba za 85.061, a Crnogoraca za 16.783 [zajedno -101.844]. Nije bez značaja ni podatak da je procenat iseljenih u odnosu na ukupan broj stanovnika Pokrajine, prema popisu iz 1971, kod Srba bio 9 puta, a kod Crnogoraca 13 puta veći nego kod Albanaca, čime ce rečito svodi na pravu meru argumenat o "podjednakom iseljavanju Albanaca sa Kosova". To pogotovu postaje jasno kada ce ima u vidu rast stanovništva albanske nacionalnosti u Pokrajini: od 498.242, koliko ih je bilo 1948 [68,45% relativnog učešća], preko 524.559 [64,91%] 1953, 646.605 [67,07%] 1961, od 916.168 [73,66%] u 1971. i 1,227.424 [77,5%] u 1981. godini Za sve to vreme i ukupni broj Albanaca u Jugoslaviji beleži ubrzani porast, posle izvesnog perioda stagnacije [između 1948. i 1953], ali sa neobično velikim brojem u prvom popisu - 1948: 750.431; 1953: 754.245;1961: 914.733; 1971: 1,309.523; 1981: 1,730.878. Isto tako, u razdoblju od 1961. do 1981. u 19 od ukupno 22 opštine u Pokrajini došlo je do apsolutnog smanjenja broja stanovnika srpske i crnogorske nacionalnosti, naročito drastično u opštinama Kačanik, Glogovac, Vučitrn, Podujevo, Srbica i Dečani, pa i u Kosovskoj Kamenici i Kosovskoj [Titovoj] Mitrovici. Prema podacima

do kojih su došle opštinske komisije na teritoriji SR Srbije bez teritorija pokrajina - u periodu od 1961. do 1981. doselilo ce sa Kosova najmanje 66.000 stanovnika. Veoma su indikativni i podaci o smanjenju broja srpskih i crnogorskih domaćinstava u pojedinim opštinama Kosova. Prema evidenciji iz 1975. godine [a od tada ce stanje veoma pogoršalo] u opštini Podujevo u selu Donje Ljupče od 35 srpskih porodica ostala je bila samo jedna, Srbovac - od 60 samo jedna, Revuće - od 40 broj srpskih porodica spao je na 8, Livadica - od 47 na 21, Velika Reka - od 40 na 4, Gornja Repa - od 20 na 1, Gornja i Donja Lepašica - od 200 na 20, Belo Polje - od 60 na 2, Dobri Do - od 40 na 2, Donja Dubica - od 450 na 10; ili u opštini Vitina, u selu Buzovik - od 50 srpskih kuća nije bilo više nijedne, Drobeš - od 80 ostalo je samo 10 itd. Većina iseljenih je, prema konstataciji u Izveštaju, prodala svoju imovinu [kuće, zemlju, šumu, voćnjake] prilikom iseljenja, ali relativno veliki broj lica [oko 20%] svoju imovinu nije stigao ni da proda.

U raspravi o uzrocima iseljavanja bilo je vrlo mnogo pokušaja da ce pažnja javnosti i političkih foruma skrene na tzv. "nepolitičke uzroke", da ce cela pojava shvati kao prirodan migracioni proces socijalno-ekonomskog karaktera; ka tome ce išlo naročito u izvesnim delovima analize koju je pripremila komisija same Pokrajine. Međutim, iz izveštaja zajedničke komisije Republičkog i Saveznog izvršnog veća veoma ce jasno vidi da je u pitanju dugoročna, smišljena, dobro organizovana i stalna neprijateljska aktivnost velikoalbanskog nacionalizma i iredentizma, te da ce uzroci iseljavanja svode na političke okolnosti u kojima srpskom narodu na Kosovu već decenijama nije više bilo opstanka.

Pritisci za iseljavanje, direktni ili indirektni, prema izveštaju zajedničke komisije, ispoljavali su ce naročito kao:- zauzeće zemlje; pričinjavanje materijalne štete ili uništavanje useva; seča šume, zasada voća i vinograda; ubijanje stoke; paljenje imovine; trovanje i zagađivanje bunara; sprečavanje korišćenja vode za navodnjavanje; eksproprijacije zemljišta itd.;- pretnje, maltretiranja, vređanja, napadi [posebno na žene i decu], silovanja, smišljeno izazivanje svađa, tuče, ubistva, krvna osveta i sl.;- skrnavljenje groblja i spomenika i ometanje svečanosti i verskih obreda;- stvaranje atmosfere izolovanosti i nesigurnosti, razni oblici psiholoških pritisaka, stvaranje psihoze iseljavanja, bojkot na razne načine itd.;- pričinjavanje teškoća u ostvarivanju svakodnevnih životnih potreba [korišćenje prodavnica, pijaca, prevoza i slično];- teškoće u ostvarivanju prava građana pred nadležnim organima [dugo čekanje, otezanje postupka, neizvršavanje presuda i rešenja, itd.];- nedostatak zaštite od strane nadležnih organa [pravosudni organi, organi unutrašnjih poslova i drugi organi uprave, inspekcije itd.];- odsustvo blagovremene i odgovarajuće društveno-političke i društvene aktivnosti na

suzbijanju pojave pritisaka, delovanje neprijatelja i rešavanju sporova i sukoba;- diskriminacija u ostvarivanju prava [izdavanje dozvola za izgradnju kuća; nepoštovanje ravnopravnosti jezika; nepoštovanje prava iz radnog odnosa i sl.];- pritisci za prodaju imovine i nenormalni uslovi prodaje [prodaja imovine unapred određenom licu albanske narodnosti; prodaja po nepovoljnoj ceni; delimično plaćanje prodate imovine; odugovlačenje sa izvršavanjem prenosa imovine], eksproprijacija imovine bez adekvatne naknade itd.

Naglašeno je u ovoj analizi da su ovakvi pritisci počeli da ce ispoljavaju još u vreme okupacije i drugog svetskog rata,[9] a da je to nastavljeno i u posleratnom periodu sa različitim intenzitetom [svakako i u predbrionskom periodu, do 1966], da bi ce naročito pojačalo u 1968. i 1981. godini, uprkos svih preduzetih mera neposredno posle rata za vraćanje lica iseljenih za vreme fašističke okupacije.[10]

Izveštaj navodi masu raznovrsnih primera koji ilustruju ove pritiske. Mučni su primeri razdvajanja i izolacije pa i maltretiranja srpske dece, a pogotovu huškanja albanske dece da napadaju srpsku i crnogorsku decu ili da čine štete susedima ili javnim dobrima. Pale ce i uništavaju usevi, pušta ce stoka u zasade i obrađene njive, uzurpira ce zemljište, zagrađuju izvori, pali letina, demoliraju kuće, napadaju deca dok čuvaju stoku; žene i ženska omladina iz straha od različitih maltretiranja ne smeju da odlaze na njive radi obrade zemlje niti da izlaze iz svojih dvorišta. U primere najgrublje rasne segregacije spadaju slučajevi kad Srbi i Crnogorci moraju da čekaju da u prodavnicama poslednji budu usluženi, a dešavalo ce da ne dobiju robu dok je ne zatraže na albanskom jeziku. Isto ce događalo i u drugim prilikama, npr. kod državnih i drugih organa [vađenje dokumenata kod organa uprave, kupovine putnih karata itd.].

Najteži su pritisci, razume ce, ubistva, raširenija u selima nego u gradovima. Na teritoriji opštine Vučitrn ubijen je Srbin zato što nije hteo da izvrši naređenje suseda Albanca da uništi svoje svinje; na teritoriji opštine Titova Mitrovica ubijen je Srbin koji je isterao sa svoje njive namerno puštena goveda jednog Albanca koja su uništavala njegove useve; na teritoriji opštine Podujevo ubijen je Srbin na pragu svoje kuće zato što nije hteo svoje imanje da proda u bescenje; na teritoriji opštine Priština ubijen je Srbin gvozdenom šipkom, naočigled žene i dece, zato što sa svoje strane puta nije sklonio zapregu po zahtevu Albanca, i drugi slučajevi. Tom spisku treba dodati i surovo ubistvo dvadeset dvogodišnjeg Danila Milinčića u naručju njegove majke Danice, koje je juna 1982. godine izvršio Albanac Musa Ferati, na Daničinoj njivi kod crkve Samodreže. Ubistvo, u kome su učestvovala i dvojica maloletnika, Ferati je propratio rečima: "Ovo ne može da bude srpska zemlja".[11] Samodreža ima samo osam srpskih kuća, od kojih je šest bez naslednika.

Zbog nanošenja štete na imanju, raznovrsnog maltretiranja i ubistva muža 1968. godine usred dvorišta, žena je morala da proda imovinu i da ce sa petoro maloletne

dece iseli sa Kosova; jednom doseljeniku koji živi na teritoriji opštine Zvezdara u Beogradu, dok je obrađivao zemlju maloletnici su kamenovali zeta, zatim ga ranili iz pištolja, da bi ga, u bekstvu, na kućnom pragu i na očigled trogodišnjeg deteta, ubio prosvetni radnik albanske narodnosti; žena ubijenog morala je da napusti kuću i imanje, koje posle toga obrađuju i koriste susedi albanske nacionalnosti, dok ona i dalje plaća porez na prihod od poljoprivrede. Žena iz Kline, čijeg je muža 1944. godine ubio komšija Albanac zbog imanja, morala je posle njegove smrti da proda zemlju tom istom licu, ubici svog muža, i da ce zatim sa porodicom iseli u Srbiju. Imovina je prodavana u bescenje, a cenu su određivali Albanci iz sela kolektivno, kao u slučaju jednog iseljenika iz opštine Đakovica.

Sve su to slučajevi koji pripadaju već davno poznatom repertoaru zločina u genocidu nad srpskim narodom, koji ce na ovom području izvodi već više stotina godina. Potpuno istovetni slučajevi naći će ce u bilo kom spisku zuluma, Rakićevom iz 1910, ili u zvaničnom spisku srpske vlade iz 1899, ili u spisku ruskih konzula iz 1875, austrijskih poverenika iz 1900, ili pećkih Srba iz 1864. itd.

Posebno mesto u stvaranju šovinističke klime i psihoze, ali i u direktnom nasrtaju na temelje srpskog nacionalnog opstanka na Kosovu imaju napadi na srpsku pravoslavnu crkvu i sveštenstvo, o čemu dokumentovano govori opširan izveštaj Svetog arhijerejskog sabora SPC, objavljen u "Glasniku" 7/82, u kome ce govori o napadima na srpske svetinje i pravoslavne vernike na Kosovu, koji kako tamo stoji, traju već decenijama. Veliki je spisak zločina, šteta, uvreda i zlostavljanja, a u celini ce objavljuje i tekst pisma koje je povodom toga Sabor uputio 19. maja 1969. predsedniku SFRJ, Josipu Brozu Titu, tražeći od njega zaštitu. U tome pismu Sabor konstatuje da ce povodom konkretnih slučajeva više puta obraćao nadležnim organima SR Srbije, kao i Saveznom izvršnom veću, ali ce stanje ne popravlja. "Donekle ovo nasilje popusti, da bi ce javilo na drugom kraju u još ozbiljnijem vidu. Za poslednju godinu dana ono uzima sve teže oblike. Ne samo da je u pitanju uništavanje useva u poljima, uništavanje šuma [man. Devič, Dečani, Gorioč kod Peći], rušenje nadgrobnih spomenika [Kos. Vitina i dr.], nego i fizički napadi, čak i na žene i monahinje [prošle godine u man. Binču kod Kos. Vitine, u Mušutištu kod Prizrena, tako i ovog proleća u man. Deviču, gde je naneta teška telesna povreda igumaniji istog manastira, sekirom ranjen jedan iskušenik man. Dečana, kamenom udaren u glavu jeromonah man. Gorioča, kamenjem napadani sveštenici u okolini Kosovske Mitrovice itd.], što je dovelo do iseljavanja naših vernika iz tih krajeva". U svom odgovoru od 23. maja 1969. godine Tito izražava žaljenje zbog postupaka koji su navedeni u pismu SPC, "a koji predstavljaju povredu Ustava SFRJ". Kao Predsednik SFRJ, on će učiniti sve "da ce spreče izgredi i nezakoniti postupci, te da ce obezbijedi slobodan život i integritet svih građana, kao i sigurnost njihove imovine". Radi toga je on dostavio pismo SPC, sa svojim gledištem "o potrebi preduzimanja odlučnih mera

za zaštitu zakonitosti", Izvršnom veću SR Srbije. Izveštaj Sabora SPC iz 1982, međutim, sadrži podatke i o nasiljima i napadima na crkvu i sveštenstvo sve do marta 1982, koji govore o neometanoj, pa čak i zaštićenoj eskalaciji velikoalbanskog šovinizma na Kosovu i Metohiji, odnosno na teritoriji raško-prizrenske eparhije.

1 S. Nešović - B. Petranović, AVNOJ, 736, nap. 7; upor. V. Dedijer, Jugosl.-alb. odnosi, 127-128. B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd 1980, 435.

2 Zbornik l/19, 746, nap. (br. 211).

3 Zbornik 1/19, 741, 744-745 4 (br. 211). U sledećim zapovestima, kako su ce borbe razvijale, ton postaje sve oštriji: br. 212, 213, 216.

4 S. Nešović - B. Petranović AVNOJ, 736. nap 7; upor Zbornik 1/19 759 nap 2 (br. 215).

5 Savez komunista u borbi za nacionalnu ravnopravnost 14 sednica CK SK Srbije. Maj 1968, Beograd 1968, 100-116 i 297-300 (Dobrica Ćosić), 89-100 (Jovan Marjanović).

6 Podroban opis demonstracija pojavio ce u štampi tek nedavno NIN br. 123 od 8. januara 1984, str. 54-56.

7 Neke parole koje su ce pojavile na demonstracijama "Hoćemo republiku", "Živela Republika Kosovo", "Dole buržoazija", "Trepča radi, Srbija koristi", "Živeo Adem Demaći" (u zatvoru), "Dole revizionizam", "Mi smo Albanci, a ne Jugosloveni", "Mi smo deca Skenderbega, vojska Enver Hodže", "Republiku milom ili silom" itd.

8 "Politika" 30. septembra do 4. oktobra 1982.

9 Mi bismo podsetili i na čitav stogodišnji period pre 1912, kada su Srbi trpeli upravo takve pritiske, što govori za primenu oprobanih i vekovnih iskustava u potiskivanju i proterivanju Srba sa njihovog ognjišta.

10 Razume ce, ne bi trebalo zaboraviti da je upravo na Kosovu bio zabranjen povratak iseljenih lica zbog predstojeće revizije agrarne reforme i kolonizacije, i da dve mešovite komisije za reviziju na Kosovu i Metohiji "nisu uspešno završile svoj posao zbog velikih poteškoća na koje su nailazile praktično u svome radu"; nadležnost je preneta na Oblasni NOO, tako da ce čitav posao naprosto izgubio u administraciji, delom i zbog sabotiranja sprovođenja revizije, a podaci s kojima ce raspolaže apsolutno su nepouzdani: S. Milošević, Izbeglice i preseljenici, 368-372.

11 Posle ovoga gnusnog zločina prema kući Feratija Albanci sela Samodreže proglasili su bojkot, po običajnom pravu najtežu društvenu kaznu. Vid. o tome: NIN br. 1641 od 13. VI 1982, 12-13.