123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212341234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123412345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212341234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123412345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212341234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123412345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212341234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123412345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212341234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123412345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212341234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123412345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212341234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123412345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212341234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123412345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212341234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123412345678901234567890123456789012123456789012345678901234567890121234

„ÉÏǨχ «fi =∂Å «fi=∂...?=∂#= «fi JOÉË Œ ~° «fi=∂...?

~å[ºO „ѨK«∞~°Å∞

BRAHMANATVA MALATVAMA...?MANAVATVA AMBEDKARATVAMA...?

(VARGIKARANA SAMASYA PAI CHARCHA)- Sambaiah Gundimeda

First Edition : April, 2006

C Author

Copies : 1000

Price : 50/-

For Copies :

1. Mr. Koteswara Rao, MannamH.No. 362, Gulmohar Park Colony,Serilingampalli, Hyderabad - 500 019.E-mail :koti_jr@yahoo.co.ukMobile : 9985369180

2. Sahachara Book MarkA.P.H.B. HIG (OG) Block No. 5,Shop No. 29, Near Sudaraiah Park,Bagh Lingampally, Hyderabad - 500 044.Ph. : 040-27679998

3. Vishalandra Book House (All Branches)

4. Disha Pustaka KendramNear : Triveni Super Market, Chikkadpally, Hyd.

5. Telugu Book HouseOpp. Arya Samaj Street,Kachiguda X Road, Hyderabad.

6. Samantara Book HouseOpp. Ayodhya Hotel, Lakdi-ka-pool, Hyderabad.

D.T.P. & Cover Design :T. Rajendra Prasad

Composed & Printed at :

Apollo Printers Pvt. Ltd.,H.No. 3-6-195/A, Street No. 17,Himayatnagar, Hyderabad - 500 029.Ph. : 040-55616768

™êO|Ü«∞º QÆ∞O_ç"≥∞_»

=sæHõ~° ã=∞ãºÃÑ· K«~°Û

..

.

i

What is a democratic society? This is one of the mostpressing questions for those who reflect historically about Indianpolitics, beyond its everyday excitements. Sambaiah Gundimeda’sshort book deals with this unavoidable question, and thereforeaddresses everybody who is interested in a serious discussionabout the past, present and future of our collective political life.Obviously, the idea of a democratic society can be read in twodifferent ways – in terms of a governmental form, or in terms of aprinciple. If we view democracy simply as a form of government inwhich elections are held regularly and freely, governments areelected by the ordinary voters, they abide generally by publiclydeclared principles, the judiciary protects the rights of citizens, afree press can reach an unrestricted audience – we can contentedlyconclude that India is a successful, and in some ways even flourishingdemocratic society. Without being quite incorrect, this however is ashallow view. After all, these institutional mechanisms are simplemeans to secure an end. A second view of democracy would see itmore broadly as a society in which its citizens are reliably treatedwith dignity and respect. This dignity should be a dignity of everydayrelations, not just in the dramatic arena of a court. The politicalinstitutions of democracy are meant to realise a society of this kind.Independence, as people like Ambedkar realised, could mean twodifferent beginnings: the transfer of power from unelected Britishrulers to elected Indians, and also the much subtler, deeper,fundamental beginnings of a change in the ‘habits of the heart’ of asociety historically scarred by hierarchy. If we apply the secondcriterion of judgement, despite its secure governmental democracy,Indian society still has to realise the democratic principle of equal

Faculty of Law & Social Sciences

A POWERFUL

INTELLECTUAL CASE

q+¨Ü«∞ã¨∂zHõ

A POWERFUL INTELLECTUAL CASE i

- Sudipta Kaviraj

PK«~°Ï «‡Hõ PÖ’K«#Å∞ v

– ã∞nÑÎ Hõq~å*ò

=sæHõ~° "å^•xH âߢã‘ÎÜ«∞ Œ$HõÊ äŒO ix

– ^•~°¡

Hõ$`«[˝`«Å∞ xvii

Ö’xH "≥àı§ =ÚO Œ∞ xxii

– ™êO|Ü«∞º QÆ∞O_ç"≥∞_»

Œo « JO «ó ãOѶ∞~°¬–„Ñ™êÎ=# 1

„ÉÏǨχ`«fiO 2

=∂Å`«fiO 2

ã=∞HÍb# Œo « ã≤÷uQÆ «∞Å∞ 3

=∂Å «fi"å ŒO–`˘q∞‡k JOâßÅ∞ : qâı¡+ 5

=∞#q∞ÑC_Õq∞ KÕÜ«∂e? 43

=ÚyOѨ٠46

P è•~° „QÆO ä•Å∞ 48

dignity in everyday life.

Following Gandhi, it can be asserted that the real test of asociety is how it treats its most disadvantaged people. In Indiansociety, there are two kinds of obvious disadvantage – poverty andcaste indignity: and clearly, in case of the Dalit groups, these twodisadvantages coincide, making their uplift the most important singleagenda for Indian democracy. The framers of the Indian constitutionalsystem, on which our democratic life is based, realised the distinctionand the connection between these two aspects of democracy. Theirway of connecting them, and ensuring that democracy did notbecome a simple institutional form, but a force of deep social change,was to incorporate provisions for reservations into the constitutionalstructure – in legislatures, education and employment. Notably, theymade these reservations proportional to the numbers of these groupsin the whole population. Sixty years have passed since theseprovisions were devised; and we have also had a long period oftheir cumulative functioning. The results of this experience are clearlytwofold. On the one side, they have resulted in some amelioration ofconditions of those individuals and families who have been able tobenefit from reservations. It is equally clear, on the other that a vastnumber of people belonging to these groups have fallen outside thescope of these improvements. Since the purpose of democracy asa principle, and of the institutional mechanisms of reservation, wasto address the question of backwardness of disadvantaged groups,it would be unforgivable complacency to leave the situation as it is,and not to think critically about them. After all, the purpose ofinstitutions is to realise certain principles; and these principles haveto be realised in historical conditions that keep changing. Thus therecan be case of rethinking the institutions themselves either becausethe historical context of the institutions have changed; or becausethere were faults in the designs of institutions that were revealedthrough their functioning; or the institutions themselves change theenvirons. In all of these cases, we require a new critical debateabout the purposes of our public political life, and the institutionaldesign established to realise them. Sambaiah Gundimeda’s book inmy view invites us to a reconsideration of some of these basic issuesof the structure of the society and the design of our public institutions.It must be realised that the historical significance of Ambedkar wasthat he was not merely an intellectual who merely enunciated highideals, but had the much rarer capacity to translate these ideals into

institutions to affect daily practice. Without that critical translation,high ideals tend to remain practically ineffectual.

To reopen this debate it is necessary to assess the historicalrecord of these provisions. As academic researchers have shownfor a long time, two processes occurred through the operation ofIndian democracy. First, the reservation provisions affected the livesof a segment of the Dalit communities and offered them prospectsof education, employment and representation. But this wasnumerically a small group relative to the size of the entire Dalitpopulation; and secondly, some of these benefits tend to gopersistently towards some specific sections among them, becausethese groups enjoy some prior advantages like better access toeducation. The serious question that arises here, as SambiahGundimeda asserts forcefully, is whether we should not modify thedistribution of these benefits. The original principle behindreservations was to protect groups who were disadvantaged whowill inevitably lose out in an entirely open system of competitiveness,because the market prefers those with initial advantage. Should theseprinciples, which originally justified the corralling of opportunities forthe Dalits, against competition from upper caste groups, not be appliedto the case of competition among the Dalit communities themselves?This is an eminently reasonable argument, and has considerableemotive power. Sambiah Gundimeda makes these arguments withgreat moral conviction, and considerable intellectual force.

It will be pointed out, quite rightly, that there was a secondfront of democratic politics through which there has been a moresubtle, but probably more substantial change in the position of Dalitsin Indian society. This is through electoral politics. By declaring themas Scheduled Castes, the constitution, in a sense invited them toview themselves as a single social group, ignoring internal sub-casteboundaries. As electoral politics unfolded, this gave the Dalit groupsa new power of aggregation. Democracy is a politics of numbers.The creation of this new bloc of Dalit groups which transcendedtheir earlier sub-caste separations, and began to operate in electoralpolitics as a single caste identity had immensely significant results.It first affected large political parties and forced them to attend to thequestion of reform of social practice. Subsequently, this consolidationled to the creation of political formations and parties based on Dalitidentities. No one can deny that this has led to a huge transformation

iiiii

¢Ñ*Ï™êfiq∞Hõ ã=∂[O JO>Ë Uq∞\? ÉèÏ~° « ~å[H©Ü«∂Å ~ÀA"ås HÀÖÏÇÏÖÏxfl

^•\˜ Kåi¢ «OQÍ PÖ’zOKÕ"åà◊√§ "≥O@<Õ ÕÅ∞ÛHÀ"åeû# J «ºO « =ÚYº"≥∞ÿ# ¢Ñ¨â◊flÅÖ’

Wk XHõ\˜. «Ñ≤ÊOK«∞HÀÖËx D ¢Ñ¨âıfl ™êO|Ü«∞º QÆ∞O_ç"≥∞_» z#fl ѨÙãÎHõOÖ’x q+¨Ü«∞O.

JO Œ∞=Å¡, =∞# ã¨q∞+≤ì ~å[H©Ü«∞ rq «O ZÖÏ LO_Õk ZÖÏ LOk ZÖÏ LO_»É’ «∞Ok,

J<Õ ¢Ñ¨â◊flÅ QÆ∞iOz ã‘iÜ«∞ãπ K«~°Û#∞ HÀ~°∞‰õΩ<Õ"å~°O Œih L ÕútOz# ѨÙãÎHõO. ¢Ñ¨*Ï™êfiq∞Hõ

ã¨=∂[O J<Õ ÉèÏ=#H˜ Ô~O_»∞ ѨÓiÎQÍ aè#fl"≥∞ÿ# J~å÷Å#∞ fã¨∞HÀ=K«∞Û J<Õk ã¨Ê+ì"Õ∞. XHõ

¢Ñ¨Éèí∞ «fi ~°∂ѨOQÍ QÍh ÖË • XHõ qÅ∞=QÍ QÍh.

¢Ñ¨*Ï™êfi=∂xfl XHõ¢Ñ¨Éèí∞ «fi ~°∂ѨOQÍ J~°úOKÕã¨∞‰õΩO>Ë ¢Hõ=∞ =º= èŒ∞ÅÖ’ ¿ãfiK«ÛQÍ

ZxflHõÅ [~°QÆ_»=¸ ¢ÑÉèí∞`åfiÅx ™ê=∂#º ¢Ñ[ÖË Z#∞flHÀ=_»=¸ ÉÏÇ@OQÍ ¢ÑHõ\Oz#

q^è•<åÅH˜ ¢Ñ¨Éèí∞`åfiÅ∞ Hõ@∞ì|_çLO_»@O, áœ~°∞ŠǨωõΩ¯Åx <åºÜ«∞=º=ã¨÷ HÍáê_»@=¸

¿ãfiKåÛùÜ«Ú « Ѩ¢uHÍ~°OQÆO, ¢Ñ¨™ê~° ™ê èŒ<åÅ∞, "å\˜x K«k"Õ K«∂¿ã áê~î°‰õΩÅ∂ ¢¿ÑHõ∆‰õΩÅH˜

¿ãfiKåÛù WÖÏO\˜ q+¨Ü«∂Åx K«∂ã≤ =∞#O ÉèÏ~°`«^Õâßxfl ã¨O`«$Ñ≤ÎQÍ q[Ü«∞=O`«"≥∞ÿ#

„Ѩ*Ï™êfi=∞º=∞h PY~°∞‰õΩ =iúÅ∞¡`«∞#fl „Ѩ*Ï™êfi=∞º=∞x ‰õÄ_® f~å‡xOK«∞HÀ=K«∞Û. Wk

=∞s JO « á⁄~°áê@∞ PÖ’K«# Ug∞ HÍ Œ∞. HÍHõáÈ Õ Wk Ö’ «∞ÖËx PÖ’K«#. D ~°HõO

ã¨O™ê÷QÆ « Ü«∞O„`åOQÆ=∞O`å XHõ ÅHõ∆ ºO ™êkèOKÕ ™ê èŒ<åÅ∞ =∂„ «"Õ∞. WHõ, Ô~O_À ~°HõO

PÖ’K«# „Ѩ*Ï™êfi=∂ºxfl =∞iO « qãÎ $`å~°úOÖ’ fã¨∞‰õΩO@∞Ok. „Ѩ*Ï™êfi=∞º=∞O>Ë áœ~°∞ÅH˜

Q“~°=O, P`«‡Q“~°=O WKÕÛkQÍ K«∂ã¨∞ÎOk. D Q“~°=O ^≥·#Ok# rq`«OÖ’ ^˘iˆH

Q“~°=O. <å@H©Ü«∞"≥∞ÿ# HÀ~°∞ì QÆkH˜ Ѩiq∞ «=∞ÜÕ∞º Q“~°=O HÍ Œ∞. WÖÏO\˜ ã¨=∂*Ïxfl

~°∂á⁄OkOKÕO Œ∞ˆH „Ѩ*Ï™êfi=∞ºÑ¨Ù ã¨Oã÷Åx U~°ÊiKå~°∞. ™êfi «O„ «ºO JO>Ë Ô~O_»∞ "Õ~fi~°∞

~°HÍÅ =ÚO Œ_»∞QÆ∞Åx JOÉË Œ ~üÖÏO\˜ =º‰õΩÎÅ∞ „QÆÇ≤ÏOKå~°∞. Z#∞flHÀ|_»x „a\˜+π áêʼnõΩÅ

#∞Oz JkèHÍ~åxfl Z#∞flHÀ|_Õ ÉèÏ~°fÜ«ÚÅH˜ =∂iÊ_ç KÕÜ«∞_»O XHõ ~°HõO. Kåi„ «HõOQÍ

ÃÇÏK«∞Û`«QÆ∞æÅ =º=ã¨÷`À QÍÜ«∞Ѩ_»¤ ã¨=∂[Ѩ٠ǨÏ$^ŒÜ«∂xfl #Ü«∞O KÕÜ«∞_»O Ô~O_À~°HõO.

Wk =∞iO « Ö’ ≥·#k. =∞øeHõ"≥∞ÿ#k. xt «"≥∞ÿ#k. D Ô~O_À „Ѩ=∂O fã¨∞‰õΩx =∞#O

f~°∞Ê W"åfiÅO>Ë „ѨÉèí∞ «fiѨ~°"≥∞ÿ# „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO xˆH∆ѨOQÍ L#flѨÊ\˜H© ~ÀA"ås rq «OÖ’

ã¨=∂# Q“~°=q∞=fi_»O J<Õ „Ѩ*Ï™êfiq∞Hõ ã¨∂„ «O ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’ WOHÍ "åãÎ=O

HÍÖË^Œ∞.

QÍOnè K≥Ñ≤Ê#@∞ìQÍ J`«ºO`« |ÅÇ‘Ï#∞Åx ZÖÏ K«∂ã¨∞ÎO^Œ#fl q+¨Ü«∞"Õ∞ XHõ

ã¨=∂*ÏxH˜ x["≥∞ÿ# w@∞~å~Ú. ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’ Ô~O_»∞ ã¨Ê+¨ì"≥∞ÿ# |ÅÇ‘Ï#`«Å∞

v

in Indian political life, and made Dalit groups and their demands morevisible, insistent and effective.

The controversies in Andhra among the Dalit groups centresaround some of these essential issues for the growth of Indiandemocracy. Would a modification of reservations, by either suggestingan exit of those who have been beneficiaries or subdivision ofbenefits proportional to their numbers affect the capacity of the Dalitgroups to mobilize as a single bloc for electoral power? That seemsto be a central and difficult question: but it is also an unavoidablequestion of the relation between democracy and equity. I cannotread Sambaiah’s writing in Telugu; but I am very familiar with his lineof argument through his English writing. He makes a powerful casein both senses – it is driven by a passionate moral conviction, butmore significantly, it puts forward a powerful intellectual case. He isable to present his case with emotion without compromising lucidity.By this book, he may not persuade everyone to agree with him; buthe will certainly force those who oppose his case to be reflexive;that is, to be clear about their own arguments and their premises.This will, hopefully, start a serious discussion in the political publicsphere on the fundamental principles of democratic equity. I hopehis book shows to all his readers that there are deep and seriousquestions underlying the sordid chaos of everyday political practice;and it will invite all who are interested in politics to act and live lifemore thoughtfully.

Sudipta KavirajChairman

Department of Politics and International StudiesSchool of Oriental and African Studies

University of London, UK.

PK«~°Ï «‡Hõ PÖ’K«#Å∞

iv

L<åfl~Ú. ¿Ñ ŒiHõO, ‰õΩÅ J==∂#O. Œo « |$O^•Å q+¨Ü«∞OÖ’ D Ô~O_»∞ |ÅÇ‘Ï# «Å∂

„Ѩã¨∞Êù@OQÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú. JO^Œ∞=Å¡ "åix ÃÑ·H˜ fã¨∞‰õΩ~å=_»"Õ∞ ÉèÏ~°`« „Ѩ*Ï™êfi=∞ºÑ¨Ù

J «ºO « =ÚYº"≥∞ÿ# Z*ˇO_® J=Ù «∞Ok.

=∞# „Ѩ*Ï™êfiq∞Hõ rq «O ÉèÏ~° « ~å*ϺOQÆ =º=ã÷ g∞ Œ P è•~°Ñ¨_ç LOk. ^•x

~°∂ѨHõ~°ÎÅH˜ „Ѩ*Ï™êfi=∂ºxH˜ L#fl D Ô~O_»∞ J~åúÅ =∞ 茺 Õ_® LO Œh P Ô~O_ç\˜ =∞ 茺

ã¨O|O èŒO ‰õÄ_® LO Œx QÆ∞iÎOKå~°∞. „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO ˆH=ÅO ã¨O™ê÷QÆ « ~°∂ѨO fã¨∞‰õΩO>Ë

ã¨iáÈ^Œh Ö’`≥·# ™ê=∂lHõ =∂~°∞ʉõΩ KÀ^ŒHõ â◊H˜Î HÍ"åÅx "å~°∞ i[ˆ~fi+¨#¡x ÃÑ\Ïì~°∞.

~å*ϺOQÆ =º=ã¨÷Ö’ JO>Ë âßã¨#ã¨ÉèíÖ’¡ K«^Œ∞=ÙÖ’ L^ÀºQÍÅÖ’ i[ˆ~fi+¨#¡x HõeÊOKå~°∞.

D ~°HõOQÍ „Ѩ*Ï™êfi=∞ºÑ¨Ù Ô~O_»∞ JOâßÅh *’_çOKå~°∞. P i[ˆ~fi+¨#¡x [<åÉèÏÖ’ Œo «∞Å

[<åÉèÏH ã=∂# x+ÊuÎÖ’ U~°ÊiKå~°#fl q+Ü«∂xfl QÆ∞iÎOKåe. D U~åÊ@¡x KÕã≤ WÑÊ\H

P~°"≥· ÜÕ∞à◊√¡ QÆ_çKå~Ú. "å\˜`À =∞#‰õΩ ã¨∞n~°…"≥∞ÿ# J#∞Éèí=O LOk. "å\˜ Ѷ¨e`åÅH˜

Ô~O_»∞ HÀÏÅ∞ L<åfl~Ú. XHõ "≥·Ñ¨Ù, i[ˆ~fi+¨#¡ =Å# „ѨÜ≥∂[#O á⁄Ok# =º‰õΩÎÅ ‰õΩ@∞OÉÏÅ

Ѩiã≤÷uÖ’ H˘O « "≥∞~°∞QÆ∞ ŒÅ ~å=@O ZO « ã¨Ê+ì"≥∂, =∞~À "≥·Ñ¨Ù J «ºkèHõ ã¨OMϺ‰õΩÖ·#

^Œo`« |$O^•Å∂ =º‰õΩÎÅ∂ D ã¨^Œ∞áêÜ«∂ÅH˜ "≥Å∞ѨÖË q∞yeáÈ~Ú# q+¨Ü«∞O ‰õÄ_®

JO Õ ã¨Ê+ìO. |ÅÇ‘Ï# |$O^•Å "≥#∞HõÉÏ@∞ J<Õ ã¨=∞㨺x Ѩi+¨ iOK«_»"Õ∞ „Ѩ*Ï™êfi=∞º

ã¨∂„`«Ñ¨Ù ^•x ã¨O™ê÷QÆ`« ™ê^è Œ<åŠѨ~°=∂~° úO HÍ|\ ˜ ì ^•xx q=∞~°≈<å`«‡HõOQÍ

ѨijeOK«HõáÈ=_»O, Ѩiã≤÷ux ZÖÏ L#fl ^•xfl JÖÏ =k֡ܫ∞º_»O Hõ∆=∂~°›O HÍx JÅ㨠«fi"Õ∞

J=Ù «∞Ok. ã¨Oã÷ŠѨ~°=∂~°úO H˘xfl qÅ∞=Åx "åãÎ=O KÕÜ«∞_»O. P Ѩx Kåi„ «HõOQÍ

~°∂á⁄Ok# Ѩiã≤÷`«∞Ö’¡<Õ [~°∞QÆ∞`«∞O^Œx P Ѩiã≤÷`«∞Å∂ =∂~°∞`«∂ LO\ÏÜ«∞h "Õˆ~

K≥ѨÊ#Hõ ~°ÖË Œ∞. Kåi„ «Hõ ã¨O Œ~°ƒùO =∂i LO_˘K«∞Û ÖË • J=∞Å∞ KÕ¿ã „Hõ=∞OÖ’ P ã¨Oã÷ÅÖ’

Ö’áêÅ∞ |Ü«∞@Ѩ_ç LO_ç LO_˘K«∞Û ÖË^• P ã¨Oã¨÷Å =Å<Õ Ñ¨iã≤÷`«∞Å∞ =∂~°∞ʉõΩÖ’<≥·

LO_˘K«∞Û. U HÍ~°"≥∞ÿ#ѨÊ\˜H© D ã¨Oã÷Å QÆ∞iOz ѨÙ#~åÖ’K«# J=ã¨~°O. =∞# Ѩa¡H±

~å[H©Ü«∞ r=#O QÆ∞iOp ^•xx ~°∂á⁄OkOKÕO Œ∞‰õΩ U~°Ê~°z# ã¨Oã÷Å QÆ∞iOz XHõ H˘ «Î

q=∞~°≈<å «‡Hõ K«~°Û =∞#H˜ HÍ"åe. =∞# ã¨=∂[ x~å‡O =∞# Ѩa¡H± ã¨Oã÷Å ã¨fi~°∂ѨO

QÆ∞iOz# D =∞øeHõ q+¨Ü«∂Å QÆ∞iOz ѨÙ#~åÖ’K«#x ™êO|Ü«∞º QÆ∞O_ç"≥∞_» ѨÙã¨ÎHõO

„¿Ñˆ~Ñ≤ã¨∞ÎO Œx J#∞‰õΩO@∞<åfl#∞. JOÉË Œ ~ü Kåi„ «Hõ „áê è•#º « U=∞O>Ë PÜ«∞# ˆH=ÅO

L#fl « P Œ~å≈Åx „ÑÉ’kèOz# "Õ∞ è•q HÍ~°∞. ~ÀA"ås rq`åxfl „ÑÉèÏq «O KÕ¿ã ãO™ê÷QÆ «

U~åÊ@∞¡QÍ P P^Œ~å≈Åx =∞ÅK«QÆey# J~°∞^≥·# "Õ∞^èŒ PÜ«∞#k. JÖÏO\˜ H©ÅHõ"≥∞ÿ#

PK«~°Ï`«‡Hõ`« ÖËHõáÈ`Õ L#fl`å^Œ~å≈Å∞ ~å[H©Ü«∞OQÍ x„+¨ÊÜ≥∂[#"Õ∞.

D K«~°Û#∞ uiy "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ@ì_®xH˜ Kåi„`«HõOQÍ D ã¨^Œ∞áêÜ«∂Å =Å# Uq∞

[iyO^À K«∂_®e. ÉèÏ~° « „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO J<Õ HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ Ô~O_»∞ „Ѩ„H˜Ü«∞Å∞ L<åflÜ«∞x

JHõ_»q∞H± Ѩiâ’^茉õΩÅ∞ KåÖÏHÍÅO „H˜`«"Õ∞ K«∂Ñ≤OKå~°∞. "≥Ú^Œ\˜k: ^Œo`« |$O^•ÅÖ’

H˘kÌ=∞Ok rq`åÅÖ’ =∂~°∞Ê =zÛOk. "åiH˜ K« Œ∞=Ù, Láêkè, „áêux 茺O =O\˜ J=HÍâßÅ∞

U~°Ê_®¤~Ú. J~Ú Õ, "≥Ú «ÎO Œo « [<åÉèÏÖ’ g~°∞ Ju H˘kÌ=∞Ok =∂„ «"Õ∞. Ô~O_»∞: D

㨠Œ∞áêÜ«∂ÅÖ’ H˘xfl ZѨC_»∂ P H˘kÌ=∞OkˆH áÈ «∞<åfl~Ú. ZO Œ∞HõO>Ë "åiH˜ q^•º=HÍâßÅ

=O\˜ =ÚO Œã¨∞Î J_®fiO>Ë*ò L#flk. ™êO|Ü«∞º QÆ∞O_ç"≥∞_» â◊HÎ=∞O «OQÍ "åkOz#@∞ìQÍ

WHõ _» XHõ ã‘iÜ«∞ãπ „Ѩâ◊fl ѨÙ_»∞ «∞Ok. Œo «∞ÅH˜ L#fl D 㨠Œ∞áêÜ«∂Åx "Õ~ Ѩ ŒúuÖ’

ѨOÑ≤© KÕÜ«∞~å^• J<Õ „Ѩâ◊fl. =∂Ô~¯\ò ZѨC_»∂ =ÚO^Œã¨∞Î Z_®fiO>Ë*ò L#fl"åiˆH

J#∞‰õÄÅOQÍ LO@∞Ok. JO^Œ∞=Å¡ ѨÓiÎ áÈ\© =º=ã¨÷Ö’ |ÅÇ‘Ï#∞Åx Ѩi~°H˜∆OK«_»"Õ∞

i[ˆ~fi+¨#¡ =¸Åã¨∂„ «O. =∞i Œo «∞Å HÀã¨O J=HÍâßÅÖ’ H˘O « ÉèÏQÍxfl J>ËìÃÑ@ì_»O

J<Õ q^è•<åxfl ^Œo`« |$O^•Å ֒Ѩe áÈ\©H˜ =∂„`«O =iÎOѨ*ËÜ«∞‰õÄ_»^•? Wk KåÖÏ

ã¨=∞O[ã¨"≥∞ÿ# "å Œ#. ÃÑ·QÍ B ÕfiyHõ â◊HÎ L#fl „Ѩâ◊fl. ™êO|Ü«∞º QÆ∞O_ç"≥∞_» Q˘Ñ¨Ê <≥·uHõ

|ÅO`À#∂ K≥ѨCHÀ ŒQÆæ "Õ∞ è•â◊HÎ À#∂ D "å^•xfl =ÚO Œ∞‰õΩ ÃÑ\Ïì~°∞.

ÉèÏ~°fÜ«∞ ã¨=∂[OÖ’ ^Œo`«∞Å |ÅÇ‘Ï# ã≤÷ux "≥∞~°∞QÆ∞ѨiKÕO^Œ∞‰õΩ „Ѩ*Ï™êfiq∞Hõ

~å[H©Ü«∂ÅÖ’ Ô~O_À =∂~°æO–ZxflHõÅ ~å[H©Ü«∂Å ^•fi~å–LO Œx Z=Ô~·<å <åºÜ«∞OQÍ<Õ

ZuÎ K«∂Ñ≤OK«=K«∞Û. Ã+_»∂ºÅ∞ ‰õΩÖÏÅ∞ Jx Ñ≤Å=_»O ^•fi~å ^Œo`«∞Å∞ `«=∞ LѨ‰õΩÅ

Õ_®Åx qã‡iOz XH XHõ ™êOѶ≤∞Hõ |$O ŒOQÍ «=∞x å=Ú K«∂ã∞‰õΩ<ÕÖÏ ÉèÏ~° « ~å*ϺOQÆO

"åix „¿Ñˆ~Ñ≤ã¨∞ÎOk. ZxflHõÅ ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ Œo «∞ÅH˜ nx=Å# ã¨OMϺ|ÅO ã¨=∞‰õÄiOk.

„Ѩ*Ï™êfi=∞ºO JOÔHÅ P@. JO`«‰õΩ =ÚO^Œ\ ˜ LѨ‰õΩÅ `Õ_®Åx JkèQÆq∞Oz ZxflHõÅ

~å[H©Ü«∂ÅÖ’ L=∞‡_ç Œo «ÉÏ¡‰õΩ U~åÊ@∞ KÕÜ«∞_»O =Å# ÃÑ ŒÌ Z «∞Î# K≥ѨCHÀ ŒQÆæ =∂~°∞ÊÅ∞

=KåÛ~Ú. ÃÑ^ŒÌ ~å[H©Ü«∞ áêsìÅ g∞^Œ nx „ѨÉèÏ=O Ѩ_çOk. ™êOѶ≤∞Hõ =º=Ǩ~°OÖ’

ã¨O㨠~° J<Õ „Ѩâ◊flx Jq Ѩ\ìOK«∞‰õΩ<ÕÖÏ =uÎ_ç KÕã≤Ok. P «~åfi « Œo « QÆ∞iÎOѨÙÅ g∞ Œ

P è•~°Ñ¨_ç# ~å[H©Ü«∞ áêsìÅ, W «~° ~å[H©Ü«∞ HÍ~åºK«~°ÅH˜ Jk ^•ifã≤Ok. WO Œ∞=Å¡

ÉèÏ~°fÜ«∞ ~å[H©Ü«∞ rq «OÖ’ „Ѩ è•#"≥∞ÿ# =∂~°∞ÊÅH˜ HÍ~°=∞~ÚºO Œ<Õ q+¨Ü«∂hfl Œo «

|$O^•ÅH˜ =∞iO « â◊H©Î, ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO, „ѨÉèÏ=O =zÛO Œ<Õ x*Ïhfl Z=~°∂ HÍ Œ#ÖË~°∞.

PO„ 茄Ѩ ÕâòÖ’ Œo « |$O^•Å =∞ 茺 q"å ŒO ÉèÏ~° « „Ѩ*Ï™êfi=∞ºÑ¨Ù Jaè=$kúH˜

H©ÅHõ"≥∞ÿ# D JOâßÅg∞ Œ<Õ [~°∞QÆ∞ «∞#flk. 㨠Œ∞áêÜ«∂Åx á⁄Ok# "å~°∞ WHõ «Ñ¨CHÀ"åÅx

ã¨∂zOK«_»O QÍh [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ „ѨHÍ~°O =sæHõ~° KÕÜ«∞_»O QÍh ~å[H©Ü«∞ JkèHÍ~°O

HÀã¨O ^Œo`« |$O^•Åx XHõ¯ ã¨=¸Ç¨ÏOQÍ ã¨OѶ¨∞\ ˜`«=∞ÜÕ∞º â◊H˜Îx ^≥|ƒf™êÎÜ«∂? D

q"å ŒOÖ’ W Õ Jã¨Ö·#, H¡+ì"≥∞ÿ# ã¨=∞㨺 Jx JxÑ≤ã¨∞Î#flk. HÍh Wk „Ѩ*Ï™êfi=∂ºxH©

ã¨=∂#`åfixH© L#fl ã¨O|O^èŒO QÆ∞iOz# `«Ñ≤ÊOK«∞HÀÖËx „Ѩâ◊fl. ™êO|Ü«∞º `≥Å∞QÆ∞Ö’

~åã≤#^•xx <Õ#∞ K« Œ=ÖË#∞. HÍh J «_ç WOw¡+¨µ ~°K«#Å ^•fi~å PÜ«∞# "å Œ# Uq∞\’

viivi

ã¨fiÜ«∞OQÍ Œo « ‰õΩÅO (=∂kQÆ)Ö’ ѨÙ\ì, ÃÑiy, J<ÕHõ P@∞áÈ@¡‰õΩ QÆ∞Ô~· L#fl «

q^•ºÉèϺ™êxfl H˘#™êyã¨∂Î<Õ, `«# *Ïu "≥#∞HõÉÏ@∞ `«<åxH˜ QÆÅ HÍ~°ÏÅ#∞

J<Õfi+≤OKåÅ#∞H˘x Ѩiâ’ èŒ#‰õΩ Ñ¨Ó#∞‰õΩ#fl "åiÖ’ ™êO|Ü«∞º QÆ∞O_ç"≥∞_» XHõ_»∞. ѨÙ\ìOn,

ÃÑiyOn Ñ¨Öˇ¡ „áêO`«OÖ’<Õ. <Õ\˜H© QÆ∞O_≥ xO_® Ñ¨Öˇ¡ "å`å=~°Ïhfl, ^Œo`«∞Å ÉÏ^èŒÅ

QÍ äŒbfl •K«∞‰õΩ#fl"å_»∞. Z#∞fl‰õΩ#fl Ñiâ’ èŒ# JOâ◊OÖ’, ~å¿ã JHõ∆~°OÖ’, =∂\Ï¡_Õ PÖ’K«#Ö’

J=hfl „ѨuѶeã¨∂Î<Õ L<åfl~Ú. ™êO|Ü«∞º QÆ∞O_ç"≥∞_»#∞, <Õ#∞ 'J<åfl— Jx Ñ≤Å∞ã¨∞ÎO\Ï#∞.

J «_»∞ ÃãO„@Öò Ü« x=iû\©Ö’ Ñ≤.l. KÕã¨∞Î#flѨC_»∞ <å‰õΩ =ºHÎQÆ «OQÍ ≥Å∞ã¨∞. Œo «∞Å∞

J#∞ÉèíqOKÕ ™ê~°∂Ѩº ÅHõ∆ÏÅ=ÖË¡ J`«x`À <å‰õΩ Ñ¨iK«Ü«∞O U~°Ê_çOk. |Ǩïâß „Ѩu

^Œo`«∞_ç ÉÏ^è ŒÖ’ ¡#∂, ã¨=∞㨺֒ ¡#∂ D ™ê~°∂Ѩº`« J<Õk Q˘Ñ¨Ê J#∞|O^è•xfl

Hõeyã¨∞ÎO@∞O Õ"≥∂! D J#∞|O èŒ Ñ¨\˜+ª Õ UHõ=K«# ã¨OÉ’ èŒ#‰õΩ J=HÍâ◊O HõeÊOzOk.

x*ÏxH˜ Pf‡Ü«ÚÅ =∞ 茺 UHõ=K«# ã¨OÉ’ èŒ# =∞iO « KÕ~°∞=HÍ=_®xH˜ =∂~åæ<Õfl~°Ê~°∞ã¨∞ÎOk.

J#fl ™êO|Ü«∞º Ñ≤.l. KÕ¿ã@ѨC_»∞ Œo «∞Å QÆ∞iOz Ö’ ≥·# PÖ’K«# KÕã¨∞Î#fl@∞¡

QÆ∞iÎOK«ÖËHõáÈÜ«∂#∞. J`«#∂ <Õ#∂ "Õ~°∞ "Õ~°∞ ã¨Éˇ˚‰õΩìÖ’¡ Ñ≤.l. KÕÜ«∞_»O, J`«#∞ KÕ¿ã,

áêÖÁæ<Õ K«~°ÛÖ’¡ qiqQÍ áêÖÁæ<Õ J=HÍâ◊O <å‰õΩ HõÅQÆHõáÈ=_»O =O\˜=hfl nxH˜

HÍ~°ÏÅ#∞‰õΩO@∞<åfl#∞. JѨÊ\˜H Ü« x=sû\© HͺOѨãπÖ’ '=∂kQÆ ™êÇ≤Ï «º "ÕkHõ— ^•fi~å

<åQÆѨÊQÍi ã¨∞O^Œ~ü~åA, HõuÎ HõÖϺüK«O„^Œ, H˘eHõѨÓ_ç Nx"åã¨~å=Ù =O\˜ "åà◊§`À

Hõeã≤ =∂kQÆ ™êÇ≤Ï`åºxfl ~åÜ«∞_»O „áê~°OaèOKåO. DÖ’QÍ ''™êO|Ü«∞ºH˜ á¶È~ü¤ ÃѶ֒+≤Ñπ

=zÛOk—— J<Õ "å~°Î HͺOѨãπÖ’ QÆ∞ѨC=∞Ok. <å =∂kQÆ ™È Œ~°∞_çH˜ D ÃѶ֒+≤Ñπ =zÛ#ѨC_»∞

<Õ#∞ á⁄Ok# P#O^•xfl JHõ∆~åÖ’¡ =i‚OK«ÖË#∞! ^•xfl <Õ<Õ ™êkèOz#O «QÍ Ñ¶‘ÅÜ«∂º#∞.

=∂kQÆ q^•ºi÷ Q˘Ñ¨Ê q^•º=O «∞_»∞ HÍÉ’ «∞#flO Œ∞ á⁄OyáÈÜ«∂#∞. q=∂#O ZH˜ ÅO_»<£

"≥o§áÈÜ«∂_»∞. Ǩ~ÚQÍ Ãã\˜Öò HÍÉ’`«∞<åfl_»#∞‰õΩ<åfl#∞. HÍh, JHõ¯_» ‰õÄ_® ^Œo`«∞Å

ã¨=∞㨺Å`À<Õ ‰õΩã‘ΠѨ_»∞ «∞<åfl_»x ≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl#∞.

XHõ ~ÀA ÅO_»<£ #∞O_ç á¶È<£ KÕâß_»∞. ÃãO„@Öò Ü« x=iû\©Ö’ L^ÀºQÆO á⁄O^•#x

Dr. Darla Venkateswara RaoM.A., (Telugu), M.A., (Sociology),PGDLTT, Dip. in Sanskrit,M.Phil., Ph.D., (Telugu)Lecturer,Dept. of Telugu,

UNIVERSITY OF HYDERABAD(Central University),Gachibowli, Hyderabad - 46.E-mail : darlash@uohyd.ernet.inPh. : 9247837735Dt 16-03-2006

=sæHõ~° "å^•xH âߢã‘ÎÜ«∞ Œ$HõÊ äŒO

<å‰õΩ Ñ¨iK«Ü«∞"Õ∞. J «x "å Œ# Ô~O_»∞ J~åúÅÖ’ â◊HÎ=∞O «"≥∞ÿ#k. L ÕfiQÆÉèíi «"≥∞ÿ# <≥·uHõ

qâßfiã¨O #∞Oz ѨÙ\ì# |ÅO JO Œ∞Ö’ LOk. JO «HõO>Ë =ÚYºOQÍ |Å"≥∞ÿ# "Õ∞ èÀѨ\˜=∞

L#flk. ã¨Ê+ì «x HÀ֒ʉõΩO_®<Õ «# "å^•xfl L ÕfiQÆÉèíi «OQÍ =ÚO Œ∞ÃÑ_» å~°∞. D ѨÙãÎHõO`À

PÜ«∞# «# „Ѩ «º~°∞úÅx XÑ≤ÊOK«ÖËHõáÈ=K«∞Û. HÍh "åix PÖ’zOѨ*ËÜ«∞QÆÅ~°∞. „Ѩ «º~°∞úÅH˜

«=∞ "å Œ# =∞iO « ã¨Ê+ìO HÍQÆÅ Œ∞. „Ѩ*Ï™êfiq∞Hõ ã¨=∂# «fiO J<Õ JOâ◊O g∞ Œ Ѩa¡H±

~°OQÆOÖ’ ã‘iÜ«∞ãπ K«~°Û#∞ D ѨÙãÎHõO "≥Ú ŒÅ∞ÃÑ@ìQÆÅ Œx <å Pâ◊. ~ÀA"ås ~å[H©Ü«∞

=º=Ǩ~°Ñ¨Ù HõOQÍm`«#OÖ’ Ö’`≥·# ã‘iÜ«∞ãπ q+¨Ü«∂Å∞ Wq∞_ç L<åflÜ«∞#fl q+¨Ü«∂xfl

áê~î °‰ õΩÅH˜ D ѨÙ㨠ÎH õO K«∂ѨÙ`«∞O^Œh ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ Pã¨H˜ Î L#fl"å~°∞ =∞iO`«

PÖ’K«<å «‡HõOQÍ „Ѩ=iÎOKÕÖÏ rqOKÕÖÏ D ѨÙãÎHõO „¿Ñ~° Wã¨∞ÎO Œh Ptã¨∞Î<åfl#∞.

– ã∞nÑÎ Hõq~å*ò

K≥·~°‡<£

_çáê~üì"≥∞O\ò PѶπ áêe\˜H±û JO_£ WO@ˆ~fl+¨#Öò ãì_ôãπ

ã¨∂¯Öò PѶπ FiÜ«∞O@Öò JO_£ P„Ѷ≤Hõ<£ ãì_ôãπ

Ü« x=iû\˜ PѶπ ÅO_»<£, Ü«Ú<≥·>ˇ_£ H˜OQ∑_»"£∞.

ixviii

`≥Å∞QÆ∞ J#∞"å^ŒO:z\˜ìÉÏ|∞ Ѩ_»=Å

≥Å∞ã¨∞H˘x á¶È<£ KÕâß_»∞. KåÖÏ ¿ãѨ٠QÆ∞O_≥‰õΩ Ç¨Ï «∞ΉõΩ#flO « P#O ŒO`À =∂\Ï¡_®_»∞. P

ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ J`«_»∞ =∂\Ï¡_ç# =∂@Å∞, <å rq`«OÖ’ ZѨÊ\˜H© =∞~°záÈÖË#∞. JѨC_Õ

J «xÖ’ XHõ Œo « "Õ∞ è•q =∂@Å∞ q<åfl#∞. J «x Ñiâ’ èŒ# QÆ∞iOz qx ãO`À+≤OKå#∞.

Œo « *Ïu *ÏQÆ$uH˜ J «_»∞ Ѩ_Õ «Ñ¨##∞ QÆ=∞xOKå#∞. JѨÊ\˜ #∞O_ç Ô~QÆ∞ºÅ~üQÍ á¶È<£,

"≥∞~ÚÖòû ^•fi~å K«~°ÛÅ∞ [~°∞QÆ∞`«∞O_Õq. XHõ ~ÀA "≥∞~ÚÖòÖ’ XHõ "åºã¨O ѨOÑ≤Oz,

Jaè„áêÜ«∞O K≥ѨÊ=∞<åfl_»∞. „Ѩã¨∞Î`«O ^Œo`«∞Ö’¡ [~°QÆ=Åã≤# =sæHõ~° P=â◊ºHõ`«#∞ XHõ

âߢã‘ÎÜ«∞ Œ$HõÊ äŒO`À P "åºã¨OÖ’ qâı¡+≤OKå_»xÑ≤OzOk. Œo « ã¨"≥∞ÿHõº « ™êkèOKåÅO>Ë

`«Hõ∆O [~°QÆ=Åã≤# =sæHõ~°#∞ JO^Œ~°∂ JOwHõiOK«=Åã≤ LO@∞O^Œx P "åºã¨OÖ’

„ѨuáêkOKå_»∞. "庙êxfl „áê~°OaèOzOk =∂„ «O =sæHõ~°#∞ =ºuˆ~H˜ã¨∂Î KÕã≤# "å Œ##∞

YO_çOK«_®xˆH! HÍh XHõ =ºHÎ ~åã≤# "庙êxH˜ YO_»#QÍ<Õ ^•xfl ~åÜ«∞_®xH˜ ѨÓ#∞‰õΩ<åfl,

=º‰õΩÎÅHõO>Ë =º=ã¨÷<Õ ÅHõ∆ ºO KÕã¨∞HÀQÆeˆQ ã¨OÜ«∞=∞<åxfl, ã¨=∞#fiÜ«∂xfl P ~°K«#Ö’

™êkèOK«QÆeQÍ_»∞, XHõ Ѩiâ’ èŒ# Ѩ„ «OÖÏ ~°∂á⁄OkOKå_»∞. =∞O ŒHõ$+‚ =∂kQÆ, Hõ$áêHõ~ü

=∂kQÆÅ∞ =∂kQÆ *ÏuH˜ ÅaèOz# Q˘Ñ¨Ê =~°O. J~Ú Õ, gi „Ѩã¨OQÍÅ∞, 'iHÍ~°∞¤— J~Ú Õ

=~°Î=∂# ^Œo`« L^Œº=∂xH˜ ZO`À "Õ∞Å∞ KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`å~Ú. '=sæHõ~° "å^•xfl— „Ѩu

Œo «∞_ç KÕ « JOwHõiOѨ*ËÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞`å~Ú. Éèíq+¨º «∞Î «~åʼnõΩ =∂~°æ Œ~°≈ ã¨∂„`åÅ=Ù`å~Ú.

Œo «∞Å∞ – JO Œ∞Ö’#∂ =$uÎ KÕ « Ç‘Ï#OQÍ K«∂_»|_»∞ «∞#fl =∂kQÆÅ QÆ∞iOz Ѩiâ’ èŒ#

KÕã≤# ™êO|Ü«∞º, D ~°Hõ"≥∞ÿ# Ö’áêxfl ѨÓiOKÕ „Ѩܫ∞ «flO KÕÜ«∞_®xH˜ ѨÓ#∞‰õΩ<åfl_»∞. P

"åºã¨OÖ’ „Ѩu =∂kQƉõÄ, „Ѩu Œo « "Õ∞ è•qH©, Œo «, Œo Õ «~°∞ÅO ŒiH© =sæHõ~°"å ŒO

Ö’x ™ê=∞O[™êºÅ#∞ âߢã‘ÎÜ«∞ Œ$HõÊ äŒO`À qâı¡+≤Oz K«∂ѨQÆeQÍ_»∞. P "庙êxfl ѨÙãÎHõ

~°∂ѨOÖ’ „ѨHõ\˜¿ãÎ ÉÏQÆ∞O@∞O Œ<åfl#∞. ^•xH˜ HÍ~°º~°∂Ѩ"Õ∞ D „QÆO äŒO!

=sæHõ~°#∞ =ºuˆ~H˜OKÕk Œo «∞Ö’¡x XHõ =~°æO =∂ÅÖË „Ѩ è•#OQÍ HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~°∞.

Jã¨=∂#`«#∞ áÈQ˘@∞ìH˘<Õ kâ◊Ö’ J=HÍâßÅ JO^Œ∞ÉÏ@∞x ™êkèOK«∞HÀ"åÅ<Õk

JOÉË Œ i[OÖ’ XHõ „Ѩ è•# Pâ◊Ü«∞O. P Pâ◊Ü«∂xH˜ „H˜Ü«∂~°∂Ѩ"Õ∞ i[ˆ~fi+¨#¡ á⁄_çyOѨÙ

‰õÄ_®! JO>Ë ™ê=∂lHõ "åã¨ÎqHõ`« #∞O_ç i[ˆ~fi+¨#¡ á⁄_çyOѨ٠H˘#™êQÆ∞`«∞Ok. nxfl

=ºuˆ~H˜OKÕk ^Œo`«∞Ö’¡x XHõ „Ѩ^è•# =~°æO. ™ê=∂lHõ "åã¨ÎqHõ`«Ö’ ã¨Ê+¨ìOQÍ QÆÏOHõ

q=~åÅ`À ã¨Ç¨ HõxÑ≤ã¨∞Î#fl Ö’áêefl ѨÓiOKÕ kâ◊QÍ Zãπ.ã≤. =sæHõ~° [~°QÍÅ#_®xfl P

=~°æO f„=OQÍ =ºuˆ~H˜ã¨∞ÎOk. WÖÏ JOÉË Œ i*ÏxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ, „ÉÏǨχ «fi ÉèÏ=*ÏÅO`À

=sæHõ~°#∞ =ºuˆ~H˜OKÕ PÖ’K«###∞ =∂Å «fiQÍ "åºã¨Hõ~°Î „ѨÜ≥∂yã¨∞Î<åfl_»∞. „ÉÏǨχ «fi,

=∂Å «fi J<Õ áêiÉèÏ+≤Hõ Ѩ •Å∞ "≥·Ü«∞HÎHõ QÆ∞iÎOѨÙ`À H͉õΩO_® ÉèÏ=*ÏÅO (Idealogy)

P^è•~°OQÍ, ã¨Ê+¨ì"≥∞ÿ# q=~°`À ~°K«# H˘#™êQÆ_»O =Å¡ ã¨Ê+¨ì`«‰õΩ |Å"≥∞ÿ# =∂~åæxfl

U~°Êiz#@¡~ÚºOk. '„|Ǩ‡GO— |^Œ∞Å∞ 'J„QÍGO— J#_»OÖ’QÍx, '~å*ϺkèHÍ~°O—

'JOÉË Œ i["£∞— J<Õ „ѨÜ≥∂QÍÅ#∞ Ö’ ≥·# J=QÍǨÏ#`À LѨÜ≥∂yOKå_»∞.

=sæHõ~° =∂Å «fi =ºuˆ~Hõ "å ŒOÖ’ QÆÅ qq èŒ q+¨Ü«∂Å#∞ `˘q∞‡k JOâßÅ∞QÍ

=sæHõiOz, Kåi„`«Hõ, Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞, q^•º, L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ [~°∞QÆ∞`«∞#fl "åã¨ÎqHõ

ã¨OѶ¨∞@#Å#∞ ™È^•Ç¨Ï~°OQÍ x~°∂Ñ≤OK«QÆÅQÆ_»OÖ’ ™êO|Ü«∞º ^Œo`« "Õ∞^è•q áê„`«#∞

x~°fiÇ≤Ïã¨∞Î<åfl_»∞. „QÍg∞ Œo «∞Ö’¡ POQÆ¡ q^•ºÖ’ѨO, Jk "≥O@ɡ@∞ìH˘KÕÛ P «‡#∂º# «Å#∞

J#∞ãiOz „ÑuÉèÏáê@"åefl x~°fizOK«∞HÀ=Åã≤ LO@∞O Œx JO@∞<åfl_»∞. XHõ ™ê=∂lHõ

âßG"Õ «Î áê„ « áÈ+≤ã¨∞Î#fl@∞¡ D qâı¡+¨Ö’ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.

ѨÅ∞=Ùi "Õ∞ è•=ÙÅ PÖ’K«#Å#∞ Ãã· •úOuHõ Ö’ «∞Ö’¡H˜ "≥o§, =sæHõ~° "å ŒOÖ’

QÆÅ ™ê=∞O[™êºxfl x~°∂Ñ≤OK«_®xH˜ "å\˜x LѨÜ≥∂yOz XHõ =∞Oz „Ѩܫ∞ «flO KÕâß_»∞.

W=hfl =sæHõ~° "å^•xfl JO ŒiKÕ « JOwHõiOѨ*ËÜ«∞_®xH˜ „QÆO äŒHõ~°Î áê\˜Oz# âߢã‘ÎÜ«∞

^Œ$HõÊ^ä•xfl Ѩ\˜ì K«∂Ñ≤ã¨∞Î<åfl~Ú. =ºHÍÎ=ºHõÎOQÍ L#fl Jã¨Ê+¨ì`«#∞ ã¨Ê+¨ì`« "≥·Ñ¨ÙH˜ fã¨∞H˘x

áÈ=_»OÖ’<Õ D âߢã‘ÎÜ«∞ « "≥Å¡_»=Ù «∞Ok. ã¨=∂[OÖ’ ' Œo «∞Å∞— JO>Ë JO ŒiH© =ºHõÎ=∞ÜÕ∞º

Jaè„áêÜ«∞O XHõ\˜ LOk. «~° «~åÅ ™êOѶ≤∞Hõ, ™êO㨠$uHõ, Pi÷Hõ Ñ‘_»#ʼnõΩ QÆ∞Ô~· ã¨=∂*ÏxH˜

Œ∂~°O KÕÜ«∞|_ç# "åà◊§<Õ Õ Jaè„áêÜ«∞O. Œo «∞Ö’¡#∂ JO «~°OQÆ Ñ‘_»#‰õÄ QÆ∞~°ÜÕ∞º "åà◊√§

L<åfl~°<Õk J=ºHõÎO, Jã¨Ê+¨ìO. WѨC_çѨC_Õ ã¨Ê+¨ìO Kտ㠄Ѩܫ∞`«flO HõxÑ≤OK«_»O =Å¡<Õ

=ºHÍÎ=ºHõÎ, ã¨Êëêìã¨Ê+¨ì "≥·~°∞^茺O QÀK«~°=∞=Ù`«∞Ok. JÖψQ ^Œo`«∞ÅO^Œ~°∂ Hõeã≤ LO>Ë<Õ

ǨωõΩ¯Å ™ê èŒ# ÖË • x["≥∞ÿ# ã¨"≥∞ÿHõº « J<Õk =ºHõÎO. ǨωõΩ¯Å∞ ™êkèOK«∞H˘<Õ ≥=~°∞? x["≥∞ÿ#

ã¨"≥∞ÿHõº « LO^•? J<Õk J=ºHõÎO, Jã¨Ê+ìO. D Jaè„áêÜ«∂Å#∞ Œo Õ «~°∞ÖË HÍ Œ∞, Œo «∞Ö’¡x

LѨ‰õΩÖÏʼnõÄ HõeˆQ"Õ. JO^Œ∞Hõ<Õ, '=∂Å`åfixfl XHõ ÉèÏ=# (Concept)QÍ „QÆÇ≤ÏOz

=ºHÍÎ=ºHÍÎÅ#∞, ã¨Êëêìã¨ÊëêìÅ#∞ `åi¯HõOQÍ x~°∂Ñ≤ã¨∞Î<åfl_»∞.`«^•fi~å =Úã¨∞ˆQã¨∞‰õΩ#fl

„ÉÏǨχ «fi, QÍOnè ã¨∂z « ã¨"≥∞ÿHõº « HõO>Ë, JOÉË Œ i[OÖ’x ã¨=∂# «fi ÉèÏ=##∞ ZÅ∞ÔQuÎ

Kå@∞`«∞<åfl_»∞.

=∞O ŒHõ$+‚ =∂kQÆ, Hõ$áêHõ~ü =∂kQÆ «k «~°∞Å∞ =∂kQÆ Ç¨Ï‰õΩ¯Å áÈ~å@ ã¨q∞uQÍ,

=∂kQÆ ^ŒO_À~åQÍ U~°Ê_ç L^Œº=∞~°∂áêxfl ™êkèOK«_®xH˜ |Ç≤Ï~°æ`«O J~Ú#ѨÊ\˜ #∞O_ç

K«∂ã≤<å ã¨∞=∂~°∞ ^Œâß|Ì HÍÅOQÍ Zãπ.ã≤. =sæHõ~° HÀã¨O „Ѩܫ∞`åflÅ∞ =Ú=∞‡~°OQÍ

K«~°ÛÖ’¡H˜ =zÛ, "å_çQÍ, "Õ_çQÍ H˘#™êQÆ∞`«∞<åfl~Ú. Hõ$+¨‚=∂kQÆ, Hõ$áêHõ~ü =∂kQÆ

L Œº=∞~°∂ѨOÖ’, ~åROÖ’x =∂kQÆÅ#∞ JO Œih ã¨"≥∞ÿHõºOQÍ áÈ~å\ÏxH˜ ÖË • ǨωõΩ¯Å

™ê èŒ#H˜ „¿Ñˆ~Ñ≤OK«_»OÖ’ Hõ$ «Hõ$ «∞ºÅ∞ HÍQÆeQÍ~°∞. HÍh, JO «‰õΩ =ÚO Œ∞ #∞OKÕ Zãπ.ã≤.

=sæHõ~° [~°QÍÅ<Õ "å Œ#Å∞ [~°QÆHõáÈÖË Œ∞. JѨC_»∞ Zãπ.ã≤. =sæHõ~° QÆ∞iOz =∂\Ï¡_Õ

ÖË • áÈ~å_Õ "åiH˜ WѨC_»∞#flO «QÍ =∂kQÆÅ ã¨Ç¨Ü«∞ ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ ÅaèOK«HõáÈ=_»O, P

x xi

=∂~åæÅ∞ J<Õfi+≤OK«HõáÈ=_»O, ≥eã≤<å H˘O «=∞Ok "≥·Ü«∞HÎHõ „ѨÜ≥∂[<åʼnõΩ "å_»∞HÀ=_»O

=O\˜ "å\ =Å¡ Jq <Õ\ =sæHõ~° "å^•x‰õΩ#flO « Ñ\+ª «#∞ ™êkèOK«ÖËHõáÈÜ«∂~Ú.

WO «‰õΩ =ÚO^Œ∞ ÖË#O « ã¨Ç¨ÏHÍ~°O W «~° áêsìÅ∞ ‰õÄ_® WѨC_»∞ =∂kQÆʼnõΩ

JOkOK«_»OÖ’ QÆÅ Ç≤ÏO^Œ∞`«fi ~å[H©Ü«∂Å#∞ QÆ=∞xOK«=∞O@∞#fl ^Œo`«`«fi ÉèÏ"åÅ#∞

‰õÄ_® YzÛ`«OQÍ Ñ¨iQÆ#Ö’H˜ fã¨∞HÀ=Åã≤O^Õ. ~å*ϺOQÆO HõeÊOz# J=HÍâßÅ =Å¡,

~åROÖ’ [iy# HÍ~°OKÕ_»∞, K«∞O_»∂~°∞, Ѩki ‰õΩѨÊO =O\˜ „áêO`åÖ’¡ [iy# Œo Õ «~°

=~å‚Å ^•_»∞Å`À Œo «∞Ö’¡ =zÛ# K≥· «#ºO ™ê=∂#º"≥∞ÿOk HÍ Œ∞. |Ǩï[# ã¨=∂*ò áêsì

ã≤ •úO «Hõ~°Î, =º=™ê÷ÑHõ J 茺‰õ∆Ω_»∞ HÍh¬~å"£∞`À JÑÊ\ ~åR =ÚYº=∞O„u Ü«∞<£.\. ~å=∂~å=Ù

á⁄ «∞Î ÃÑ@∞ìHÀ"åÅ#∞‰õΩ<åfl~°∞. Jk XHõ ~°HõOQÍ Œo «∞Ö’¡ =zÛ# K≥· «<åºxfl QÆ∞iÎOK«_»"Õ∞.

=∞i JÖÏO\˜ K≥· «#ºO «~åfi « ZO Œ∞‰õΩ H˘#™êQÆÖË Œ∞? ZxflHõÅ =∂ºxÃѶ™ÈìÅÖ’ Œo «∞Å#∞

PHõi¬OKÕ Ñ¨^䌌HÍÅ∞ ÖˉõΩO_® LO_Õ"Õ HÍ^Œ∞. =∞iѨC_»∞ "å\˜<≥O^Œ∞‰õΩ q㨇iã¨∞Î<åfl~°∞?

^Œo`«∞Å#∞ qÉèílOKåÅx Z^Œ∞~°∞ K«∂¿ã Ç≤ÏO^Œ∞`«fi „ÉÏǨχ`«fi ÉèÏ=*ÏÅO H˘O`« Ѩx

KÕ¿ã, <Õ\˜ =sæHõ~° "å^•xH˜ ѨÓiÎ =∞ ŒÌ «∞ H˘#™êQÆ∞ «∞O Œ#_»OÖ’ H˘O « Kåi„ «Hõ 㨠«ºO

LOk. HÍh, J Õ Ñ¨ÓiΠ㨠«ºO HÍ Œ∞.

^Œo`«∞Å#∞ qÉèílOz áêeOK«_®xH˜ ÖË^• ^Œo`«∞Å<Õ HÍ^Œ∞ Z=i<≥·<å q_»Q˘\˜ì

«=∞ PkèѨ «ºO K≥ÖÏ~ÚOK«∞HÀ=_®xH˜ J<ÕHõ =∂~åæÅ∞<åfl~Ú. "å\˜x JxflO\˜h HÍ^Œx,

=sæHõ~° "å^•<Õfl ã¨=∞i÷OK«_»OÖ’ Jxfl áêsìʼnõΩ UHÍaè„áêÜ«∞O U~°Ê_çOk. z=iH˜ Jxfl

áêsìÅ∞ ~åR JÃãOc¡Ö’ UHõ„w=OQÍ P"≥∂ ŒO ≥eáê~Ú. W=hfl Ç≤ÏO Œ∂ «fi „ÉÏǨχ «fi

ÉèÏ=*ÏÖÏÖË J#_»O ¿ÇÏ «∞| Œú"≥∞ÿ# PÖ’K«# JxÑ≤OK«∞HÀ Œ∞! g\˜x D „QÆO äŒHõ~°Î ™êO|Ü«∞º

QÆ∞O_ç"≥∞_» âߢã‘ÎÜ«∞OQÍ<Õ QÆÏOHÍÅ∞, Kåi„ «Hõ 㨠åºÅ#∞ K«∂Ѩ٠«∂<Õ =sæHõ~° "å^•xfl

ã¨=∞i÷OK«_»OÖ’ Jxfl áêsìÅ PÖ’K«#Åh ã¨=∞#fiÜ«∞O KÕÜ«∞QÆeQÍ_»∞. ã¨=∞HÍb# Ѩiã≤÷ «∞Åx

K«∂ѨQÆeQÍ_»∞.

âßã¨#, HÍ~°ºx~åfiǨÏHõ, <åºÜ«∞=º=ã÷Å =∞ 茺 ã¨=∞#fiÜ«∞O ™êkèOK«#O « =~°‰õÄ

'<åºÜ«∞O / èŒ~°‡O— JO ŒiH© JO Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ ~å=_»O JO « ã¨∞ÅÉèí"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O HÍ Œ∞.

D ã¨=∞#fiÜ«∞O ™êkèOK«_»OÖ’ ^˘ˆ~¡ á⁄~°áê@¡ =Å¡<Õ ã¨=∂[OÖ’ H˘O`«=∞Ok „Ѩ[Å∞

WHõ @¡ áêÅ=fi=Åã≤ =ã¨∞ÎOk. g\˜x LѨÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<Õ H˘O «=∞Ok, =∞i H˘O « =∞OkÃÑ·

PkèѨ`åºxfl K≥ÖÏ~Úã¨∂Î, JO^Œ=Åã≤# ǨωõΩ¯efl JO^Œ‰õΩO_® PѨQÆÅ∞QÆ∞`«∂, `å=Ú

J#∞ÉèíqOK«QÆÅ∞QÆ∞ «∂, «=∞H˜ P@OHõO Hõey#ѨC_»∞ ''J<åºÜ«∞O—— [iyáÈ «∞O Œx QÆQÀæÅ∞

ÃÑ@ì_»O [~°∞QÆ∞`«∞O@∞Ok. JѨC_»∞ "åà◊√§ Zxfl "å^Œ#Öˇ·<å qxÑ≤OK«_®xH˜ =ÚO^Œ∞H˜

=™êÎ~°∞. "å Œ##∞ ã¨=∞~°ú=O «OQÍ qxÑ≤OK«QÆey#, x~°∂Ñ≤OK«QÆey# "åàı¡ q*Ë «Å∞! q*Ë «Å∞

JO`å <åºÜ«∞O „ѨHÍ~°"≥∂, èŒ~°‡O „ѨHÍ~°"≥∂ «=∞ ǨωõΩ¯efl á⁄O ŒQÆÅ∞QÆ∞ «∞<åfl~°#∞HÀ=_®xH˜

gÅ∞ ÖË^Œ∞. ã¨∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì Zãπ.ã≤. =sæHõ~° K«\Ïìxfl H˘xfl ™êOˆHuHõ HÍ~°Ïefl K«∂Ñ≤

`å`å¯eHõOQÍ H˘>Ëìã≤Ok. ^•xH˜ H˘xfl ~å*ϺOQÆ P@OHÍÅ#∞ K«∂Ñ≤Ok. Zãπ.ã≤. =sæHõ~°

ã¨=∞㨺#∞ PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fiO âßã¨#ã¨Éèí ^•fi~å P"≥∂kOz# f~å‡<åxfl ѨOÑ≤<å,

áê~°¡"≥∞O@∞ P"≥∂ ŒO ^•fi~å =∂„ «"Õ∞ K«@ìO HÍ=Åã≤ LOk. W=hfl ™êOˆHuHõ JOâßÖË!

HÍh, ã¨=∂[ "åãÎqHõ «#∞ [ã‘ìãπ ~å=∞K«O„ Œ~åA Hõg∞+¨<£ ã¨Ê+ìOQÍ K«∂ѨQÆeyOk. =∞m§

WѨC_»∞ ˆHO„ ŒO xÜ«∞q∞Oz# Œo « =sæHõ~° J 茺ܫ∞# Hõq∞\© ^•fi~å x~°‚Ü«∞O HÍ=Åã≤

LO^Œx JO@∞#fl "åà◊√§ L<åfl~°∞. nxfl =ºuˆ~H˜OKÕ "åà◊¥§ L<åfl~°∞. ^•xH˜

_®II a.P~ü. JOÉË Œ ~ü PÖ’K«# „ѨHÍ~°"Õ∞ K«∂ã≤<å 1935 ÉèÏ~° « „ѨÉèí∞ «fi K«@ìO „ѨHÍ~°O

JѨÊ\˜ „a\©+π „ѨÉèí∞ «fiO ǨÏÜ«∂OÖ’<Õ XHõ L «Î~°∞fi *Ïs KÕâß~°∞. nx „ѨHÍ~°O XHõ ~åROÖ’

XHÀ¯ q èŒOQÍ Jã¨Ê $â◊º « LO@∞O Œx, ^•x „ѨHÍ~°O JѨC_»∞ 9 ÉèÏQÍÅ∞QÍ P L «Î~°∞fiÖ’

qq^èŒ ~å¢ëêìÖ’¡x Jã¨Êâ◊º ‰õΩÖÏÅ, *Ï`«∞Å, `≥QÆÅ#∞ q=iOKå~°∞. ^•xfl JOÉË^Œ¯~ü

ã¨q=~°"≥∞ÿ#kQÍ#∞, "åã¨ÎqHõ"≥∞ÿ#kQÍ#∞ QÆ∞iÎOK«=eã≤O^Œx „ѨHõ\ ˜OKå~°∞.(ÉÏÉÏ ™êÃÇÏÉò

JOÉË Œ ~ü ~°K«#Å∞ – „Ѩã¨OQÍÅ∞ (ã¨OѨÙ@O–7) – PO„ 茄Ѩ Õâò „ѨÉèí∞ «fiO „ѨK«∞~°Å∞ :

1992–246) Hõ#∞Hõ, ˆHO„ ŒO xÜ«∞q∞Oz# Œo «∞Å =sæHõ~° J 茺ܫ∞# Hõq∞\© ZÖÏO\˜

„Ѩuáê Œ#Å∞ KÕã≤<å, XHÀ¯ ~åROÖ’ XHÀ¯ ~°Hõ"≥∞ÿ# ¿Ñ~°¡ À ‰õΩÅq=Hõ∆, Pi÷Hõ ã≤÷uQÆ «∞Å∞

J<Õq H˘#™êQÆ∞`«∞<åflÜ«∞x QÆ∞iÎOz, PÜ«∂ ~å¢ëêìÅ "åsQÍ „Ѩ`ÕºHõ U~åÊ@∞ „ѨHÍ~°O

i[ˆ~fi+¨#¡#∞ „ѨHõ\˜OK«_»"Õ∞ âߢã‘ÎÜ«∞=∞=Ù «∞Ok. nxfl D „QÆO 䌌Hõ~°Î =∂kQÆ =$ «∞ÎÅ∞ ZÖÏ

Ѩ~ånè#"≥∞ÿáÈÜ«∂Ü≥∂, JHõ¯_» ‰õÄ_® =∂kQÆÅ∞ HÍi‡‰õΩÅ∞QÍ<Õ K«∂_»|_»∞`«∞<åfl~À KÕã≤#

qâı¡+¨Ö’ Ѩ@∞ìHÀQÆeQÍ_»∞. WÖÏO\˜ Ö’ ≥·# qâı¡+¨Å∞ Œo « ã¨=∞㨺 Ѩiëê¯~åʼnõΩ H˘ «Î

HÀÏxfl JOkOK«QÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok. e_£HͺÑπ ^•fi~å<À, `ÀÅ∞ Ѩi„â◊=∞Å ™ê÷Ѩ# ^•fi~å<À

=∂kQÆʼnõΩ Pi÷Hõ ã¨Ç¨Ü«∞O JOk¿ãÎ, Jq =∂kQÆÅ ¿Ñ~°∞`À =∞~˘Hõ~°∞ á⁄O Œ∞`å~°∞ «Ñ¨Ê,

x["≥∞ÿ# =∂kQÆ =$uÎ^•~°∞ʼnõΩ JO^Œ=<Õk „QÆO^äŒHõ~°Î Ѩiâ’^èŒ#Ö’ `Õe# XHõ JOâ◊O!

`ÀÅ∞ Ѩi„â◊=∞Å∞ ™ê÷Ñ≤Oz# "å~°∞, ÖË • e_£HͺÑπ ^•fi~å K≥ѨCÅ Œ∞HÍÏÅ∞ ÃÑ@∞ì‰õΩ#fl

"åà◊§#∞ ˆHO„ ŒO xÜ«∞q∞Oz# =sæHõ~° J 茺ܫ∞# Hõq∞\© „ѨtflOK«_®xH˜ Z#∞flH˘<Õ Ñ¨ Œúu

Uq∞\˜? Z#∞fl‰õΩ<Õ „Ѩâßfl=o ZÖÏ LO@∞Ok? nxH˜ JO «\˜H˜ Ѩ>Ëì HÍÅ"≥∞O «? W=hfl

Œo «∞Ö’¡ H˘xfl =~åæÅ J=HÍâßÅ#∞ =∞~˘Hõ =~°æO '™êfiǨ— KÕÜ«∞_®xH˜ HõeyOKÕ U~åÊ@∞QÍ

‰õÄ_® ÉèÏqOKÕ gÅ∞Ok. ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fiO F Hõg∞+¨<£ "Õã≤, âߢã‘ÎÜ«∞ Ѩ^ŒúuÖ’ x"ÕkHõ

ã¨=∞iÊOz, XHÀ¯ ~åROÖ’ XHÀ¯ Ѩiã≤÷ux q=iOz, PÜ«∂ ~å¢ëêìÅ∞, ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi

=∂~°æxˆ~ÌâßÅ#∞ J#∞ã¨iOz H˘xfl J=HÍâßÅ#∞ W=fi_®xH˜ PÜ«∂ âßã¨#ã¨ÉèíňH JkèHÍ~°O

Hõ@ìɡ@ì=K«∞Û ÖË • L=∞‡_çQÍ<Õ XHõ =∂~åæxfl ã¨∂zOK«=K«∞Û. JѨÊ\˜ =~°‰õΩ H˘xfl =~åæÅ∞

xii xiii

#+ìáÈ «∞<åflÜ«∞<Õ "åãÎ"åxfl QÆ∞iÎOz, «Hõ∆O ~åR âßã¨#ã¨Éèí P"≥∂kOz# f~å‡#O „ѨHÍ~°O

J=ã¨~°"≥∞ÿ`Õ Jaè=$kúÖ’H˜ =zÛ# ^Œo`«∞Å∞ `«=∞ ã¨Ç¨Ï ^Œo`«∞Å HÀã¨O H˘xfl `åºQÍʼnõΩ

ã≤ ŒúO HÍ=Åã≤# ã¨=∞Ü«∞O Pã¨#fl=∞~ÚºO Œx K≥ѨÊ_»OÖ’ ~°K«~Ú « Œo « ã¨=∞㨺‰õΩ x+¨ Ň+¨

Œ$+≤ìHÀÏxfl K«∂Ѩ٠«∞<åfl_»∞. W «~°∞Å #∞O_ç á⁄O Œ_®xH˜ ã≤ ŒúOQÍ L#fl"åà◊√§, W «~°∞ʼnõΩ

x*Ï~ÚfQÍ `«=∞ J=ã¨~åÅ∞ f~åÜ«∞x XѨCH˘x, J=HÍâßÅ#∞ '`åºQÆO— KÕÜ«∞_®xH˜

Œo «∞Å∞ ZO « =∞Ok ã≤ ŒúOQÍ L<åfl~°x J_»QÆ_»O J<Õk H=ÅO =∂ÅÅ<À, P LѨ‰õΩÖÏÅ<À

=∂„ «"Õ∞ HÍ Œ∞. JÖÏO\˜ Jaè=$kúH˜ KÕ~°∞"≥·# =∂kQÆ, LѨ‰õΩÖÏÅ "åiH˜ ‰õÄ_® D ã¨∂„ «O

J#fi~Úã¨∞ÎOk.

D „QÆO äŒOÖ’ ™êO|Ü«∞º „Ѩuáê Œ#Å#∞ H˜Ok JOâßÅ∞QÍ qOQÆ_çOKÕ J=HÍâ◊O

LOk.

i) =sæHõ~°`À<Õ Œo « ã¨=∞㨺Åhfl Ѩiëê¯~°"≥∞ÿáÈ`åÜ«∞<Õ ^•x`À „QÆO äŒHõ~°Î ‰õÄ_®

qÉèËkã¨∞Î<åfl_»∞. HÍh Œo « ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~°OÖ’ "≥Ú Œ\˜ "≥∞@∞ìQÍ, ÖË • XHÀ¯ "≥∞@∞ìQÍ

ã¨=∞㨺 Ѩiëê¯~°=∞<Õk ™êkèOK«@OÖ’ '=sæHõ~°— XHõ\ ˜QÍ QÆ∞iÎOK«=∞O@∞<åfl_»∞. nxH˜

J=ã¨~°"≥∞ÿ Õ „H˜g∞ÖËÜ«∞~ü q è•<åxfl ‰õÄ_® áê\˜OK«_»O =Å¡ x["≥∞ÿ# Œo «∞ňH J=HÍâßÅ∞

JO^Œ∞ÉÏ@∞Ö’H˜ ~åQÆey, i[ˆ~fi+¨#¡ ÅHõ∆ ºO <≥~°"Õ~°∞`«∞O^ŒO@∞<åfl_»∞.

ii) =sæHõ~° "å^•xH˜ „ÉÏǨχ`«fi Éèí∂q∞Hõ#∞ ~°K«~Ú`« JOwHõiOK«_»O ÖË^Œ∞.

„ÉÏǨχ`«fi/ Ç≤ÏO^Œ∂`«fi ÉèÏ"åÅ`À =sæHõ~°#∞ ã¨=∞i÷OKÕ áêsìÅ∞ L<åfl, J^Õ „ѨÉèÏ=O

ѨÓiÎQÍ =sæHõ~° ã¨=∞~°÷#‰õΩ LO Œ#_»O ã¨=∞O[ã¨O HÍ ŒO@∞<åfl_»∞. ^•xfl ™ÈѨѨuÎHõOQÍ

x~°∂Ñ≤OKå_»∞.

iii) ¿Ñ~°¡ "≥#∞Hõ LO_Õ ‰õΩÅ ã¨∂zHõŠѨ@¡ ‰õÄ_® ~°K«~Ú « Œ$+≤ì ˆHO„nHõiOK«_»O

HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. '‰õΩÅ Jã≤Î «fiO— ã¨=∂[OÖ’ =ºHÎ Jã≤ÎÎ åfixfl x~°‚~ÚOzOk. ''Jã¨Ê $â◊√ºÅ∞——QÍ

L#fl "åàı§ JO «~° qÉèí[#ʼnõΩ QÆ∞Ô~· "åi ‰õΩÅ ã¨∂zHõÅ#∞ Q“~°= „Ѩ ŒOQÍ ÉèÏqOK«∞HÀ=_»O

=Å¡<Õ Q“~°"åxfl á⁄O ŒQÆeQÍ~°∞. HÍh, =∂Å–=∂kQÆÅ ‰õΩÅ ã¨∂zHõÅ∞ |Å=O «Ñ¨Ù P~ÀÑ≤ «

‰õΩÅ ã¨∂zHõÅ∞. xO^•~°÷OÖ’, hKå~°÷OÖ’ JOwHõiOѨ*Ëã≤#q. J~Ú<å "å\˜ À<Õ 'u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞

`«`«fiO—`À Q“~°=„Ѩ^ŒOQÍ =∂~°∞ÛHÀQÆÅQÍÅO@∞<åfl_»∞ „QÆO^ä ŒHõ~° Î. D q+¨Ü«∞OÖ’

JOÉË Œ i["£∞`À H˘OK≥O Ö’ «∞QÍ PÖ’zOK«=Åã≤# J=ã~°O LOk. HÍh, „Ñ`åº=∂flÜ«∂xfl

PÖ’zOz, Jk JO ŒiH© „ÑãiOÑ*ËÜ«∞_»O HõO>Ë, L#fl •xÖ’<Õ B#fl`åºxfl ™êkèOK«∞HÀ=_»O

J<Õ Ñ¨ Œúf LOk. P Ѩ ŒúuÖ’<Õ Páêk « Q“~°=O ‰õΩÅã¨∂zHõʼnõΩ U~°Ê_»∞ «∞Ok. nxflOHÍ

Ö’`«∞QÍ K«iÛOK«=Åã≤# J=ã¨~°O LOk! D q+¨Ü«∞OÖ’ =∂kQÆ ^ŒO_À~å ™êkèOz#

™êO㨠$uHõ B#fl`åºxfl ã≤ •úOfHõiOKÕ „Ѩܫ∞ «flO HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.

xiv xv

iv) „ѨÉèí∞ «fi ~°OQÆOÖ’ Láêkè J=HÍâßÅ∞ HÀÖ’Ê~Ú# «~åfi « „Ѩ~Ú"Õ\ò ~°OQÆOÖ’

i[ˆ~fi+¨#¡ HÀã¨O Œo «∞Å∞ L=∞‡_çQÍ áÈ~å_»=Åã≤# «~°∞OÖ’, =sæHõ~° KÕ@∞ ≥ã¨∞ÎO Œ<Õ

^•xfl ã¨∞xt`«OQÍ<Õ Ñ¨ijeOK«QÆeQÍ_»∞. „ѨÉèí∞`«fi Láêkè J=HÍâßÖ’¡ L#fl H˘kÌáê\˜

J=HÍâßÅ<Õ =∂kQÆ, «k «~° LѨ‰õΩÖÏÅ "åiH˜ ÅaèOK«x=fix"åà◊√§, ~Ѩ٠L=∞‡_çQÍ „Ѩ~Ú"Õ\ò

~°OQÆOÖ’ i[ˆ~fi+¨#∞¡ ™êkè¿ãÎ JѨC_»∞ P J=HÍâßefl á⁄O^Œx™êÎ~°x ZÖÏ #=∞‡QÆÅ=∞x

㨿ÇÏ`«∞HõOQÍ<Õ „Ѩtflã¨∞Î<åfl_»∞. Ô~O_À HÀOÖ’ „ѨÉèí∞`«fi Láêkè J=HÍâßÅ∞ WѨÊ\ ˜ˆH

HÀÖ’Ê~Ú<å, WHõÃÑ· ~åÉ’ÜÕ∞ „Ѩ~Ú"Õ\ò ~°OQÆOÖ’ i[ˆ~fi+¨#¡#~Ú<å HÍáê_»∞HÀ"åÅO>Ë

=sæHõ~° LO_»=Åã≤O Õ J<Õk =∞~À "å Œ#QÍ =ÚO Œ∞H˜ fã¨∞H˘ã¨∞Î<åfl_»∞.

v) ~å*ϺkèHÍ~° ÉèÏ=# QÆ∞iOz PK«~°Ï`«‡Hõ ã≤^•úO`åxfl D „QÆO^äŒOÖ’

„ѨuáêkOz, ' Œo « ~å*ϺkèHÍ~°O— J<Õ ^•xH˜ H˘ «Î x~°fiK«<åx=fiQÆÅ∞QÆ∞ «∞<åfl_»∞ ~°K«~Ú «.

JOÉË Œ i[O ѨÙ<åkQÍ<Õ nxfl qãÎ $ «Ñ¨iKÕ „Ѩܫ∞ «flO KÕâß_»∞. ~å*ϺkèHÍ~°O ~å=_®xH˜

=ÚO Œ∞QÍ =sæHõ~° "å^•xfl JOwHõiOK«=Åã≤ LO@∞O ŒO@∞<åfl_»∞. JÖÏ HÍ#O « =~°‰õÄ

^Œo`«∞Å ¿Ñ~°∞`À =∂ÅÅ∞ =∂„`«"Õ∞ i[ˆ~fi+¨<£ J=HÍâßÅ#∞ J#∞Éèíqã¨∞Î<åfl~°<Õk ^Œo`«

ã¨"≥∞ÿHõº`« ¿Ñ~°∞`À [iˆQ H“\˜ÖϺxfl =∂kQÆÅ∞ QÆ∞iÎOK«QÆeQÍ~°<Õk „QÆO^äŒHõ~°Î qâı¡+¨.

nx`Àáê@∞ „ѨÉèí∞ «fi q ŒºÖ’ ã¨O㨠~°Å∞ ~å"åÅ<Õk ‰õÄ_® ~°K«~Ú « PHÍOHõ∆QÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.

JÖÏ HÍHõáÈ Õ i[ˆ~fi+¨#¡ ÅHõ∆ ºO ≥|ƒu<Õ „Ѩ=∂ ŒO LO ŒO@∞<åfl_»∞. Wk H=ÅO Œo «∞Ö’¡x

XHõ =~° æ „Ñ¨Ü≥∂[<åxfl =∂„`«"Õ∞ PHÍOH˜ ∆OKÕkHÍ^Œ∞. =sæHõ~°Ï#O`«~°O ^Œo`«∞Å

âßâ◊fi`åaè=$kúH˜ ã¨O|OkèOz# `åuÎ fiHõ PÖ’K«#. Hõ#∞Hõ, D „QÆO èŒO ˆH=ÅO Œo «∞Ö’¡ XHõ

=~åæxfl QÆ∞_ç¤QÍ ã¨=∞i÷ã¨∞Î<åfl_»#∞HÀ=_®xH˜ gÅ∞ÖË Œ∞.

WÖÏ Œo « ã¨=∞㨺‰õΩ =sæHõ~° "å ŒO`À 'ѨOK«ã¨∂„ « ã≤ •úO`åxfl— D „QÆO äŒOÖ’

„ѨuáêkOz, XHõ Kåi„`«Hõ Ѩ„`«O (Historical Document)QÍ nxfl ~°∂á⁄OkOKå_»∞.

„Ѩu Ñ¨Öˇ¡ =¸Å=¸ÅH© D ÉèÏ=*ÏÅO „ѨKå~°O HÍ=Åã≤ LOk. ~å=∂Ü«∞, ÉèÏ~°`«,

ÉèÏQÆ=`åÅ∞ K«kqOK«∞‰õΩx P#OkOz#@∞¡, D Kåi„`«HõѨ„`«O „Ѩu ^Œo`«∞_»∂ K«kq/

K«kqOK«∞H˘x PÖ’zOK«=∞O@∞<åfl_»∞. =sæHõ~° áÈ~å@OÖ’ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO HõeÊOK«∞H˘x,

=sæHõ~°#∞ ™êkèOK«∞H˘<Õ kâ◊QÍ „¿Ñˆ~Ñ≤ã¨∞Î<åfl_»∞.

PO„ 茄Ѩ Õâò ~åR âßã¨#ã¨Éèí P"≥∂kOz# f~å‡<åxfl J#∞ã¨iOz, ~åRѨu q_»∞ ŒÅ

KÕã≤# XHõѨÊ\ ˜ „Ѩ`ÕºHõ K«@ìO =ÖË QÍh, „Ѩ`ÕºHõ L`«Î~°∞fi`À QÍh =∂kQÆ, J#∞|O^èŒ

LѨ‰õΩÖÏÅ∞ "åi ǨωõΩ¯Å#∞ `«Hõ∆O Ѩi~°H˜∆OKåÅ<Õ^Õ „QÆO^䌌Hõ~°Î "å^ŒOÖ’x ™ê~åOâ◊O.

J Õ „Ѩ è•#OQÍ =∂kQÆ ŒO_À~å <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ‰õÄ_® HÀ~°∞‰õΩ<Õk. =∂kQÆ, «k «~° LѨ‰õΩÖÏÅ∞

PtOKÕk! JO «=~°‰õΩ H=Å „H˜g∞ÖËÜ«∞~ü, „áêO`åÅ"ås i[ˆ~fi+¨#∞¡, „QÍg∞, Ѩ@ì Œo «∞Å

qÉèí[#, ~å*ϺkèHÍ~°O =O\=hfl «~åfi « PÖ’zOK«=Åã≤# q+Ü«∂Å~Ú<å „áê è•#º„Hõ=∂xfl

áê\˜OK«=Åã≤ LO@∞O^Œx qâı¡+≤ã¨∞Î<åfl_»∞.

„QÆO ä•xfl K«Hõ x â‹·eÖ’ ~åâß_»∞. "åHͺ֒¡ JHõ _»Hõ _® ÇÏ$ ŒÜ«∞O #∞O_ç á⁄Oyá⁄~°ÖË

Hõq`«fi ^è•~° ‰õÄ_® LOk. ã¨Ê+¨ì`«#∞, Pf‡Ü«∞`«#∞ =∞iO`« J~°÷=O`«OQÍ K≥áêÊÅ#∞‰õΩ<Õ

JHõ∆~° "Õ Œ#QÍ ^•xfl J~°÷O KÕã¨∞HÀ"åe. ™ê=∂#∞º_çH˜ JO Õ q èŒOQÍ «# ÉèÏ"åefl ÉÏQÍ

ѨOK«∞HÀQÆeQÍ_»∞. „Ѩã¨∞Î`«O ^Œo`«∞Ö’¡ ™êOѶ≤∞Hõ âߢ™êÎÅ J^茺ܫ∞#O =Å¡ ~å@∞^Õe#

Social Scientists ~å=Åã≤# J=ã¨~°O LOk. JÖÏO\˜ Social Scientists "≥·Ü«∞H˜ÎHõ

Jaè=$kú HõO>Ë, =º=ã÷ Jaè=$kúH˜ `À_»Ê_»QÆÅ∞QÆ∞`å~°∞. P ÅHõ∆ÏÅ∞ ™êO|Ü«∞º QÆ∞O_ç"≥∞_»Ö’

HõxÑ≤ã¨∞Î<åflÜ«∞x D ѨÙãÎHõO K«kq# "åi JO ŒiH© JxÑ≤ã¨∞ÎOk. WOHÍ J<ÕHõ H˘ «Î PÖ’K«#Å∞

„QÆO^äŒOÖ’ L<åfl~Ú. „QÆO^äŒOÖ’xH˜ "≥à◊§O_ç. |Ü«∞@ ã¨=∂[OÖ’x "åã¨ÎqHõ`«#∞ J~°÷O

KÕã¨∞HÀO_ç. x["≥∞ÿ# <åºÜ«∂xfl |ÅѨ~°K«O_ç.

Œo «∞Å JÉèí∞º#fluH˜ Hõ$+≤ KÕ¿ã "åiÖ’ ™êO|Ü«∞º QÆ∞O_ç"≥∞_» ‰õÄ_® XHõ =~°∞ã¨Ö’

xÅ=QÆeQ =∞Oz PÖ’K«#Å#∞ JOkOKÕ WÖÏO\ =∞ixfl ~°K«#Å#∞ KÕÜ«∂Åx Ptã∂Î......

g∞

^•~°¡

xvi

Hõ$`«[˝`åO[e

`å*ò=∞ǨÏÖò xi‡OzOk ëê[Ǩ<£ J~Ú<å P ™œ^èŒ x~å‡ÏxH˜ ~åà‹§uÎ#

‰õÄbÖˇ=~°x NN P~å fã≤#>Ë¡ D "åºã¨O "≥#∞Hõ ǨϙêÎÅ QÆ∞iOz P~å fã≤#@¡~Ú Õ D

zxfl ~ÚO\x xi‡OzOk <Õ#~Ú#ÑÊ\H© ZO Œ~À ãÇÏ$ ŒÜ«ÚÅ∞ KÕÜ« «xzÛ <å QÆ$ÇxH

JÅOHÍ~åÅ^•Ì~°∞. JO^ŒiH© ¿Ñ~°∞¿Ñ~°∞<å Hõ$`«[˝`«Å∞ `≥eÜ«∞*ËÜ«∂Åx L<åfl ã¨÷ÖÏÉèÏ=O

=Å# JO Œix „Ѩ™êÎqOK«ÖËHõáÈ «∞#flO Œ∞‰õΩ =∞xflã¨∂Î Pj~°fikOK« „áê~°÷#.

q^•º~°∞÷Å∞ ™êOѶ≤∞Hõ ¿ã"å HÍ~°º„Hõ=∂ÅÖ’ áêÖÁæ<åÅx, =ÚYºOQÍ K«^Œ∞=Ù‰õΩ<Õ

J=HÍâ◊O Hõey# Œo « q^•º~°∞÷Å∞ `å=Ú <Õ~°∞Û‰õΩ#flk «=∞ "åiH˜ <Õ~°Ê_»"Õ∞QÍHõ

™êOѶ≤∞Hõ ^Œ∞~åKå~åʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ „Ѩ[ÅÖ’ K≥·`«#ºO fã¨∞‰õΩ~å"åeû# ÉÏ^茺`«

LO Œx K≥|∞ «∂ á¶ê Œ~ü W=∂‡#∞ÜÕ∞Å∞ '™È™ê—H˜ „áêO áÈâß~°∞. D ã¨Oã÷ «~°Ñ¶Ù#

q[Ü«∞"å_», =∞OQÆà◊yi, q#∞H˘O_», ~å=∞<å èŒÑ¨Ù~°O ( «q∞à◊<å_»∞), =∞„^•ã¨∞ÅÖ’

Z<Àfl HͺOѨÙÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOz Œo « ã¨=∂[ ã≤÷uQÆ «∞ŠѨ@¡ XHõ J=QÍǨÏ# HõÅQÆ_®xH˜

^ÀǨÏ^ŒÑ¨_®¤~°∞. ™È™ê ^•fi~å q[Ü«∞"å_», =∞zbѨ@flO, QÆ∞O@∂~°∞, kO_çQÆÖò

~ÚOHÍ Z<Àfl „áêO`åÅÖ’ ‰õΩÅ ã¨=∞㨺, ÉÏeHõÅ K«^Œ∞=Ù „áê=ÚYº`«, Z~Ú_£û,

=~°Hõ@fl ã¨=∞㨺 ÖÏO\˜ JOâßÅÃÑ· gkè <å\ ˜HõÅ ^•fi~å, K≥·`«#º `«~°QÆ`«∞Å∞

x~°fiÇ≤ÏOK«_»O ^•fi~å „Ñ¨[ÅÖ’ K≥·`«<åºxH˜ áê@∞Ѩ_»@O <å K≥·`«<åºxH˜ <åOk.

JO Œ∞‰õΩ á¶ê Œ~ü W=∂‡#∞ÜÕ∞Å∞ QÍiH˜ 㨠• Hõ$ «A˝_»#∞.

ã≤.P~ü. âıY~ü, ' Œo « â◊HÎx JO «"≥ÚOkOKÕ ~å[H©Ü«∞ ‰õΩ„>Ë =sæHõ~° : áê=ÙÅ∞QÍ

=∂i# =∂kQÆ ^ŒO_À~å <åÜ«∞‰õΩÅ∞,— ѨÙã¨ÎHÍxfl „ѨK«∞iOz =sæHõ~°#∞ =∂ÅÅ∞

ZO^Œ∞‰õΩ =ºuˆ~H˜ã¨∞Î<åfl~À `≥eÜ«∞*ËÜ«∞Hõ áÈ~Ú#@¡~Ú`Õ <å PÖ’K«#ʼnõΩ JHõ∆~°

~°∂ѨO HõeÊOK«∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O Hõey LO_Õk HÍ^Œ∞. P J=HÍâßxfl HõeÊOz#

âıY~ü‰õΩ =ÚO^Œã¨∞Î Hõ$`«[˝`«Å∞.

`«# \©zOQ∑`À, Ããq∞<å~°¡`À, ~°K«#Å`À Hõ∆O fiHõ ÖˉõΩ<åfl <Õ#∞ J_çQÍ#x

HÍ^Œ#‰õΩO_® D "庙êxH˜ =ÚO^Œ∞=∂@ '=sæHõ~° "å^•xH˜ âߢã‘ÎÜ«∞ ^Œ$HõÊ^èŒO—

„"åÜ«∞_»"Õ∞QÍHõ, <å `≥Å∞QÆ∞ ÉèÏëê ^ÀëêÅ ã¨=~°‰õΩ ã¨ÅǨezÛ# ¿ãflǨÏje

_®II ^•~°¡ "≥OHõ>Ëâ◊fi~°~å=ÙH˜ <å „Ñ¨ ÕºHõ Hõ$ «[˝ «Å∞.

ÉÏÉÏ™ê¿ÇÏÉò JOÉË Œ ~ü, HÍ~°Öò =∂~ü û, W\ÏeÜ«∞<£ ™ê=∂lHõ ^•i≈x‰õΩ_»∞ „QÍOã‘ ,

¢ã‘Î"å Œ – „Ѩ*Ï™êfi=∞º"å Œ∞Å∞ P# Ѷ≤eÑπ, Si+π =∂iÜ«∞<£ Ü«∞OQ∑, <åhû „ÃѶ[~üÅ

~°K«#Å∞ pHõ\˜ Hõq∞‡# <å J*Ï˝# rq «OÖ’ *Ï˝#HÍO «∞Å∞ „Ѩã¨iOK«QÍ, '#Å∞Ѩٗ֒

„ѨK«∞i «=∞~Úº# ÉÏÅQÀáêÖò, ÉÁ*Ï˚ `å~°HõO, HõOK≥ SÅÜ«∞ºÅ "庙êÅ∞, 'Z Œ∞s «—Ö’

JK«Û~Ú# L. ™êO|t=~å=Ù "庙êÅ∞, ' Œo « ~å[ºO— ^•fi~å =Ú„kOK«|_ç# HõuÎ

Ѩ •‡~å=Ù, Õ=~°Ñ¨e¡ =∞™êÎ#~å=Ù QÍ~°¡ "庙êÅ∞, '‰õΩÅ x~°∂‡Å#— H. 㨠«º<å~åÜ«∞

"庙êÅ∞, Hõ$áêHõ~ü =∂kQÆ 'U_»∞ "庙êÅ∞—, 'Kè«O_®Å Kå\˜OѨٗ`À '=∂kQÆÅÖ’

K≥·`«#ºO— ~°yeÛ# '=∂kQÀ_»∞— _®Hõì~ü <åQÆѨÊQÍi ã¨∞O^Œ~° ~åA, '=sæHõ~°©Ü«∞O

(^Œo`« n~°…HÍ=ºO)— ZO_»∂¡i ã¨∞^è•Hõ~ü, |Ǩï[# `åufi‰õΩ_»∞ a.Zãπ. ~å=ÚÅ∞

~°K«#Å∞ PO„ èŒ ~åR ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü«∂OâßÅ#∞ PHõoOѨ٠KÕã¨∞HÀ=_®xH˜ <å‰õΩ

ZO`À ^ÀÇ¨Ï ŒÑ¨_®¤~Ú. D<å\˜ <å D ~°K«#`À gÔ~=iH˜ „Ѩ «ºHõ∆ ã¨O|O 茌O ÖˉõΩ<åfl

Ѩ~ÀHõ∆ ã¨O|O è•xfl q㨇iOK«ÖË#∞. <åÖ’ HõeæOz# L ÕÎ*ÏxH˜, *Ï˝# «$+‚‰õΩ "å~°O ŒiH©

D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ Hõ$ «[˝ «Å∞ ≥eÜ«∞*Ëã¨∞HÀ=_®xH˜ P#O ŒÑ¨_»∞ «∞<åfl#∞.

ã¨∂~庿Ñ@ Ãã~ÚO\ò *ËqÜ«∞~üû ÃÇ·Ïã¨∂¯Öò #∞O_ç PO„ èŒ ÖÁÜ≥∂ÖÏ HÍÖËrÖ’ a.Z.

=~°‰õΩ Lz`« q^Œº‰õΩ J=HÍâ◊O HõeÊOz <Õh ~ÀA# ÅO_»<£ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O,

ÅO_»<£Ö’ Œo «∞ÅÃÑ· Ñ≤ÃÇÏKü_ç KÕÜ«∞_®xH˜ ÉÏ@Å∞ Ѩ~°z# *Ëã¨∞ ã¨Éèí ã¨Oã÷‰õΩ, P

ã¨Éèí QÆ∞~°∞=ÙʼnõΩ =ÚYºOQÍ á¶ê Œ~ü ™êìh¡, á¶ê Œ~ü *ËqÜ«∞~ü É’™È¯, á¶ê Œ~ü ‰õΩoO £

~å*ò, á¶ê^Œ~ü PO^äÀx, á¶ê^Œ~ü *Ï˝#âıY~°<£, á¶ê^Œ~ü *Ï<£ *’ã¨Ñ¶πʼnõΩ Hõ$`«[˝`«Å∞

`≥eÜ«∞*Ëã¨∞‰õΩO@∞<åfl#∞.

WO@s‡_çÜ«∞\ò #∞O_ç _ç„w =~°‰õΩ S^Œ∞ ã¨O=`«û~åÅ∞ <å‰õΩ K«^Œ∞=Ù K≥Ñ≤Ê Jxfl

q+¨Ü«∂ÅÖ’ ##∞fl „áÈ`«ûÇ≤ÏOz# QÆ∞~°∞=ÙÅ∞ g~° „|ǨχOQÍ~°∞, Zãπ.Ñ≤.

~å=∞~åAQÍ~°∞, q[Ü«∞ ÉÏ|∞QÍ~°¡‰õΩ Hõ$`«[˝`«Å∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞Î<åfl#∞.

<≥ʼnõΩ S^Œ∞ =O^ŒÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞ ™ê¯Å~ü+≤Ñπ Ô~O_»∞ ã¨O=`«û~åÅáê@∞ WzÛ

ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^Œ∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ ZO.Z. ѨÓiÎ K≥Ü«∞º_®xH˜ J=HÍâ◊O HõeÊOz#

Ѩ~°fi «<Õx „ѨÉèÏãπ QÍi¯ =Ú‰õΩo « ǨϙêÎÅ`À Hõ$ «[˝ «Å∞ ≥eÜ«∞*Ëã¨∞Î<åfl#∞.

~å[hu âßGOÖ’ <å‰õΩ `«sÊù^Œ∞ xzÛ# ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^Œ∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O ~å[hu

âßGqÉèÏQÆ QÆ∞~°∞=ÙÅ∞ „á⁄. âßO`«ã≤<å›, „á⁄. =∂˜HͺO|, „á⁄. ǨÏ~°QÀáêÖò,

„á⁄. ~å[<£ Ǩψ~¬, „á⁄. „ѨHÍâò K«O„^Œ™ê~°Oy, „á⁄. ã¨∞nè~ü *ÏHõÉò *Ï~ü ˚,

„á⁄. ~å=∞„|ǨχO, „á⁄. J~°∞ü‰õΩ=∂~ü Ѩ\ÏflÜ«∞H±, _®. ã¨O[Üü∞ Ѩb¬Hõ~ü,

_®. K«O„ ŒâıY~ü, _®. ~° «flO QÍ~°¡‰õΩ Ç¨Ï$ ŒÜ«∞ ѨÓ~°fiHõ Hõ$ «[˝ «Å∞ ≥eÜ«∞*Ëã¨∞Î<åfl#∞.

ZO.Z. ѨÓ~°Î~Ú# "≥O@<Õ ZÖÏO\˜ É’ èŒ<å#∞Éèí=O ÖˉõΩ<åfl q*Ï˝# _ç„w HõàÏâßÅÖ’

~å[hu ÖˇHõÛ~°~üQÍ J=HÍâ◊q∞zÛ ##∞fl „áÈ`«ûÇ≤ÏOz# ÖÏ=Ù ~°`«ÎÜ«∞º QÍiH˜

Hõ$`«[˝`«Å∞.xvii xviii

ã≤qÖòû "≥∞~Ú<£û ѨsHõ∆#∞ HÀÖ’Ê~Ú KÕuÖ’ ze¡QÆ=fiÖËHõ gkè#Ѩ_»¤ <å ã≤÷ux K«∂ã≤

ÃÑ·âßzHõ P#O^•xfl á⁄Ok# <å ãfiO « |O èŒ∞=Ù «# q∞„ «QÆO`À Ü« x=sû\©Ö’

J==∂xOz #=ÙfiÅáêÅ∞ KÕã≤#ÑÙ_»∞, P J==∂# ÉèÏ~°O`À Hõ$OyáÈ «∞#fl ##∞fl

J#flÖÏ T~°_çOz J=∞‡ÖÏ Hõ_»∞ѨÙÖ’ ^•K«∞‰õΩ#fl HõuÎ HõàϺü#∞ D ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ

QÆ∞~°∞ÎOK«∞H˘x Hõ$`«[˝`«Å∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞‰õΩO@∞<åfl#∞.

<Õ#∞ ZO.Ѷ≤Öò. KÕÜ«∞_®xH˜ XHõ ã¨O= «û~°O áê@∞ <≥ʼnõΩ 600 ~°∂áêÜ«∞Å K˘Ñ¨C#

™ê¯Å~ü+≤Ñπ ~ÚzÛ# ZO.q. ᶜO_Õ+¨<£ "åiH˜ ǨÏ$ ŒÜ«∞ѨÓ~°fiHõ Hõ$ «[˝ «Å∞.

=∂kQÆ ŒO_À~å L Œº=∞OÃÑ·# Ѩiâ’ èŒ# ã¨O Œ~°ƒùOQÍ Ñ¨iK«Ü«∞=∞~Úº <å ÅO_»<£

„Ѩܫ∂O =~°‰õΩ `À_»∞QÍ LO_ç <≥·uHõOQÍ, Pi÷HõOQÍ KÕÜ«¸`« xzÛ# _ç.ZO.

=~°„Ѩ™ê £, <Õ#∞ "åi ~ÚO\˜H˜ "≥o§# „Ѩu ã¨O Œ~°ƒùOÖ’ '=∂ =∞ik =KåÛ_»x— <å

HÀã¨O „Ѩ ÕºHõOQÍ QÆ∞O@∂~°∞ H˘O_» QÀOQÆ∂~° À =∂Oã¨O ‰õÄ~° =O_çÃÑ\ì ##∞fl

"åi ‰õΩ@∞O|OÖ’ HõÅ∞ѨÙH˘x P ŒiOz# Zq∞e =k#H˜ D ã¨O Œ~°ƒùOQÍ Hõ$ «[˝ «Å∞

`≥Å∞ѨىõΩO@∞<åfl#∞.

<å ÅO_»<£ „Ѩܫ∂ÏxH˜ Pi÷HõOQÍ, <≥·uHõOQÍ =∞^Œ∞ú`«∞xzÛ# ÃÑ^ŒÌÅ∞, q∞„`«∞Å∞

aÖÏ¡ Hõ$áê^•#O, |∞„i ~°[hHÍO`ü, ~å"£∞QÀáêÖò, J~°∞ QÆË+π, _®Hõì~ü âߺ"£∞,

Éèí~°`ü Éèí∂+¨üʼnõΩ Hõ$`«[˝`«Å∞.

„Ѩu =ºHÎH© F ¿ãflÇ≤Ï «∞_»∞, ^•~°≈x‰õΩ_»∞, =∂~°æ Œi≈ L#fl@¡~Ú Õ <å‰õΩ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £

qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O ™ê=∂lHõ âßG qÉèÏQÆOÖ’ s_»~üQÍ L#fl _®Hõì~ü â◊Å+‘*ò ÃÇψQ¤

L<åfl_»∞. D "åºã¨ ~°K«#Ö’ PÜ«∞# ã¨ÅǨÅ∞ ZO «QÍ<À LѨHõiOKå~Ú. PÜ«∞#‰õΩ

„Ѩ`ÕºHõ Hõ$`«[˝`«Å∞.

U ¿Ñ Œ „Ѩ[Å ã¨=∞㨺ŠQÆ∞iOz =∞#O Ѩiâ’ èŒ# KÕã¨∞Î<åfl"≥∂ "åiH˜ =∞# Ѩiâ’ èŒ#

Ѷe`åÅ∞ JO Œ_»O ÖË Œ∞. =∞# Ѩiâ’ èŒ#Å∞ "åiH˜ ≥eÜ«∂ÅO>Ë "åi ÉèÏ+¨Ö’<Õ

„"åÜ«∂e. =sæHõ~° ÃÑ·# D "庙êxfl `≥Å∞QÆ∞Ö’ „"åã≤#O^Œ∞‰õΩ <å‰õΩ KåÖÏ

ãO`À+OQÍ LO ŒO@∂ «# P#O^•xfl =ºHõÎÑ~°z D "庙êxH F =∂@ „"åã≤#

<å Ñ≤ÃÇÏKü_ç ã¨∂Ѩ~ü "≥·[~ü ã¨∞nÑÎ Hõq~å*òH˜ Hõ$ «[˝ «Å∞.

ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ <å q∞„ «∞Å∞, q∞„ «∞Å∞ÖÏO\˜ H˘O Œ~°∞ QÆ∞~°∞=ÙÅ∞

ÖˉõΩO>Ë P qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ <Õ#∞ ã¨=∞iÊOz# ZO.Ѷ≤Öò =∂„ «"Õ∞QÍHõ Ñ≤ÃÇÏKü_ç

K≥Ü«∞º_®xH˜ ÅO_»<£ #QÆ~°O =~°‰õΩ =K«∞ÛO_Õ "å_çx HÍ Œ∞. +¨i‡, aO Œ∞, ™œ=∞º,

+¨q∞‡, =~°∞, =∂^èŒq Å`«, =∂^èŒ∞i, ~å[N Ô~_ç¤, =∞OA, tÅÊ, |~å‡ e„|@,

t"åm, +¨á¶êe, ã¨∞ˆ~+¨#fl, "≥O‰õΩ, ã¨∞Éσ~å=Ù, N^èŒ~ü, #~°ûÜ«∞º, QÆ∞„~°O N##fl,

q[Ü«∞âıY~ü pe, H˘eHõѨÓ_ç Nx"åãπ, ã¨∞ Œ~°≈# áêѨ#fl, ã¨~å=, q[Üü∞ ‰õΩ=∂~ü

É’~°\ ˜, kQÆ∞=∞iÎ ã¨∞ˆ~+π, ã¨`«ºO, g„~åA, K«O^Œ∞, =∞Å¡Ü«∞#fl, J~°∞ü‰õΩ=∂~ü,

`å`«º~å=Ù, ~°"Õ∞+π–"≥∞ÿ„`Õ~Ú, ~åkèHõ–„ѨâßO`ü, Jq∞`ü–tÅÊO, xdÅ, â◊tHÍO`«†

_®Hõì~ü Ѩ_çHõ¯Öò, _®Hõì~ü u~°∞=∂àò, _®Hõì~ü z„`å Ѷ¨˜Hõ¯~ü, _®Hõì~ü ˆHâ◊"£‰õΩ=∂~ü

(áêO_çKÕÛi), _®Hõì~ü kbÑπ g∞#<£–pHõ\˜Ö’ „Ѩܫ∂˜ã¨∞Î#fl <å‰õΩ k"≥fiÖ· <å rq «OÖ’

"≥Å∞QÆ∞ xOÑ≤# g~°O^ŒiH© Hõ$`«[˝`«Å∞ `≥eÜ«∞*Ëã¨∞HÀ=_®xH˜ F z#fl J=HÍâ◊O

Hõey#O^Œ∞‰õΩ P#Okã¨∞Î<åfl#∞.

`˘q∞‡k ã¨O=`«û~åÅ =Ü«∞ã¨ûѨC_»∞ <å#fl H˘\Ïì_»x ~À+¨O`À ~ÚO\˜ #∞O_ç

"≥o§áÈ~Ú# ##∞fl "≥uH˜OK«=∞x =Úã≤Å=∞‡ (<åÜ«∞#=∞‡) U_»∞ã¨∞ÎO>Ë, 'laƒ<≥uÎ •<å,

P_»∞ ÑÙeÑ≤Å¡. ZHõ _»ÔHo§<å +O¿+~°∞QÍ uiQ˘™êÎ_»#fl— <å#fl (QÆ∞O_ç"≥∞_» ÃÑ Œáê=ÚÅ∞),

'<å =∞#=_»O>Ë U=∞#∞‰õΩ<åfl"Õ, P_»∞ JK«Û~°O. P JK«Û~°O`À ѨѨOKåxfl K«∞@∞ì

H˘™êÎ_»x— nè=∂ ѨeH˜# ÉÏ|∞ (`å`«–QÆ∞O_ç"≥∞_» ÃÑ^Œ"≥OHõÜ«∞º) D ~ÀA =∂

=∞ 茺ÖˉõΩ<åfl "åi #=∞‡HÍÅ∞, É’ èŒÅ∞ ZÅ¡"Õà◊ÖÏ =ÚO Œ∞‰õΩ #_çÑ≤ã¨∞ÎO\Ï~Ú.

«e¡ ŒO„_»∞Å#∞ HÀÖ’Ê~Ú# ##∞fl <å K≥e¡x KÕ~°nã≤ «# #Å∞QÆ∞i Ñ≤Å¡Å`À áê@∞

=∂ ~Ú^ŒÌix ÃÑOz ÃÑ^ŒÌKÕã≤# ÉÏÉÏ~Ú–z# áê=ÚÅ∞, z#fl=∞‡–ã¨∞jÅÅ

|∞∞Ï#∞|O è•xfl U<å\˜H© f~°∞ÛHÀÖË#∞.

Ѩ ŒH˘O_»∞ ã¨O= «û~åÅ =Ü«∞ã¨Ñ¨C_»∞ K« Œ∞=Ù =∂#∞H˘x QÆ∞O@∂~°∞ ÉÏ~ü ëêѨÙÖ’

Ѩx KÕã¨∞ÎO>Ë <å*Ï_» Hõ#∞H˘¯x «=∞ =¸_»∞ ~ÀAÅ a_»¤#∞ á⁄uÎà◊§Ö’ ÃÑ@∞ìH˘x

<å ŒQÆæ~°H˘zÛ ##∞fl "åiO\˜H˜ fã¨∞‰õΩ"≥o§ <Õ#∞ =∞~°ÖÏ K« Œ∞=Ù |O_≥H¯@@∞¡ KÕã≤#

ÉÏÉÏ~Ú HÍ~°∞=¸i ^•ã¨∞, z#fl=∞‡ #=fi=∞‡Å#∞ Hõ$ «[˝ «Å`À 㨇iOK«∞‰õΩO@∞<åfl#∞.

'ÅO_»<£ "≥à◊√Î<åfl=Ù. ÅO_»<£ ^˘~°ÖÏ LO_®Åx— Ѩk"ÕÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞ ÃÑ\˜ì <å‰õΩ

ã¨∂\ò H˘xzÛ Jk <Õ#∞ èŒi¿ãÎ <åÖ’ =∂ <å#fl#∞ K«∂ã¨∞H˘x HõO@ «_ç ÃÑ@∞ì‰õΩ#fl

=∂"Õ∞#`«Î HÍà◊ǨÏã≤Î ~å[=∞‡, =∂=∞Ü«∞º ÖÏÉÏ#∞ʼnõΩ D ã¨O^Œ~åƒù# Hõ$`«[˝`«Å∞

`≥eÜ«∞*Ëã¨∞‰õΩO@∞<åfl#∞.

HõuΠѨ •‡~å=Ù, ã¨fi~°‚‰õΩ=∂sÅ 'Å∞Oah =#O— <å r=# QÆ=∞#OÖ’ F =ã¨O «O.

<å Ñ≤ÃÇÏKü_ç Ѷ‘Å∞¤ =~°∞¯ xq∞ «ÎO "≥Ú@ì"≥Ú Œ\™êi PÜ«∞##∞, PÜ«∞# ~ÚO\e¡áêkx

HõÅ=_»O [iyOk. <Õ#∞ JHõ _»∞#fl <≥Å~ÀAÅáê@∞ <åHõO@∂ XHõ „Ñ ÕºHõ=∞~Ú#

QÆkx H\Ï~ÚOz Lz « Éè’[# 㨠Œ∞áêÜ«∂Å∞ KÕã≤, ''h H˘~°‰õΩ Å∞Oax =# •fi~åÅ∞

ZѨC_»∂ `≥~°∞K«∞‰õΩ<Õ LO\ÏÜ«∞x—— HõuÎ ‰õΩ@∞O| ã¨Éèíº`åfixflzÛ# "åi „¿Ñ=∂aèxix xx

=∂<åʼnõΩ U Hõ$`«[˝`«Å∞ ã¨i*ÏÅ=Ù. D ã¨O^Œ~åƒù# ã¨fi~°‚‰õΩ=∂i, L=∞Å#∞

QÆ∞~°∞ÎOK«∞HÀ=_»O =Ú^•=ǨÏO. HõuÎ ~ÚO\˜e¡áêk P ŒiOK«_»O XHõ Z ≥·Î Õ, Ѩ •‡~å=Ù

„áÈ`åûǨÏO =∞~À Z`«∞Î. ÅO_»<£ #∞O_ç <Õ#∞ „"åã≤# L`«Î~åÅ∞ K«kq, `«#

„Ѩ «∞º «Î~åÅÖ’ 'h „"å « |OQÍ~°O. h=Ù „"åÜ«∂e— JO@∂ ##∞fl „áÈ «ûÇ≤ÏOz, <å

≥Å∞QÆ∞ g∞ Œ <å‰õΩ #=∞‡HõO HõeˆQ@@∞¡ KÕã≤# '*Ïu~° «flO— Ѩ •‡~å=ÙH˜ <åq#„=∞

Hõ$`«[˝`«Å∞.

D "åºã¨O "≥Ú^Œ\ ˜ „_®Ñ¨Ùìx >ˇÿѨ٠KÕã≤ ÅO_»<£H˜ áÈã¨∞ì KÕã≤# q∞„`«∞~åÅ∞ \˜.

<åQÆ=∞©â◊fiiH, «=Ú‡_»∞ ÔH. Nx"åãπ‰õΩ, ä•=∞ãπ‰õΩ, ™êOHuHõ ãÇÏHÍ~åxfl JOkOz#

ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞ HõOѨӺ@~ü ÃãO@~ü ExÜ«∞~ü „á⁄„QÍ=∞~ü WxQÍÅ

~å*Ëâ◊fi~ü, PÜ«∞# ã¨Ç¨Ï L^Àºy âßO «Ü«∞º‰õΩ Hõ$ «[˝ «Å∞ ≥eÜ«∞*Ëã¨∞‰õΩO@∞<åfl#∞.

"åºã¨O ÃѶ·#Öò „_®Ñ¨Ùì «Ü«∂~°∞ K≥Ü«∞º_®xH˜ ÅO_»<£ #∞O_ç F Ô~O_»∞ ~ÀAÅ∞ ZHõ _çÔH·<å

"≥àϧÅx PÖ’zã∞Î#flO «<Õ «# ŒQÆæ~°‰õΩ =zÛ „_®ÑÙì ã≤ ŒúO KÕã∞HÀ=∞x ##∞fl PÇfixOz

Ô~O_»∞ ~ÀAÅ∞ "å~üqH± Ü« x=iû\©, "å~üqH± (H˘qO„\©)Ö’ ÅOÉÏ_Àà◊§ HÀ_ç‰õÄ~°,

ѨzÛ Ñ¨ÙÅ∞ã¨∞`À Pu^茺q∞zÛ z#fl<å\˜ <å ã¨∂~庿Ñ@ `«O_» (‰õΩ_» ‰õΩ_» ~À_»∞¤)

㨇 $ «∞Å#∞ QÆ∞~°∞ΉõΩ ≥zÛ# q∞„ «∞_»∞ ÉèϺOQͺ <åÜ«∞H±‰õΩ Hõ$ «[˝ «Å∞.

ã¨∞nÑÎ Hõq~å*ò =∂@#∞ ≥Å∞QÆ∞ KÕã≤# z\ìÉÏ|∞ Ѩ_»=ÅH˜ Hõ$ «[˝ «Å∞.

<å "庙êxfl JK«∞ÛÖ’ K«^Œ"åÅx <å HõO>Ë Z‰õΩ¯=QÍ `«Ñ¨#Ѩ_ç# "å_»∞ =∞#flO

HÀ>Ëâ◊fi~°~å=Ù. „_®Ñ¨Ùì >ÿѨ٠KÕ~ÚOKÕ ŒQÆæ~° #∞O_ç ѨÙãÎHõO JK«ÛÜÕ∞º=~°‰õΩ x„^•Ç¨~åÅ∞

=∂x, Uq∞ KÕã¨∞Î<åfl~À ZÖÏ KÕã¨∞Î<åfl~À Jx qǨÏÅ`åfixH˜ QÆ∞Ô~· P LkfiQÆfl « #∞O_ç

ѨÙ\ì# <å HÀáêxfl F~°∞ÊQÍ, <Õ~°∞ÊQÍ ÉèíiOz D ѨÙãÎHÍxfl |Ü«∞@‰õΩ ≥zÛ# 'HÀ\˜—H˜

HÀ\ ŒO_®Å∞.

D "庙êxfl „â◊^ŒúQÍ _ç.\ ˜.Ñ≤. KÕã≤, Hõ=~ü ¿Ñrx JO^ŒOQÍ =Ú™êÎ|∞ KÕã≤#

„Ѩ™ê^£QÍiH˜ ã¨Ç¨ÏHÍ~å#flOkOz# ''JáÈÖ’ „Ñ≤O@~üû „ÃÑ·"Õ\ò eq∞>ˇ_£—— "åiH˜

^èŒ#º"å^•Å∞.

D "åºã¨OÖ’ =ºHõÎѨ~°z# Jaè„áêÜ«∂Å`À ÃÑ·# ¿Ñ~˘¯#fl =º‰õΩÎʼnõΩ QÍx ŒO_À~å

L^Œº=∞ HÍ~°ºHõ~°ÎʼnõΩQÍh, "åi <åÜ«∞Hõ`åfixH˜ QÍx ã¨O|O^èŒO ÖË^Œ∞. WO^Œ∞Ö’

=ºHõÎѨ~°z# Jaè„áêÜ«∂Å∞ ˆH=ÅO "åºã¨Hõ~°Î =ºHÎQÆ « Jaè„áêÜ«∂Å∞.

Ö’xH "≥àı§ =ÚO Œ∞

H˘O^Œ~°∞ =º‰õΩÎÅ∞ D "åºã¨O K«kq Wk `«=∞‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ „"åÜ«∞|_çO^Œx

ÉèÏqOK«_®xH˜ J=HÍâ◊O LOk. D "åºã¨OÖ’ <å‰õΩ =º‰õΩÎÅ∞ „Ѩ è•#O HÍ Œ∞. P =º‰õΩÎÅ#∞

~°∂á⁄Okã¨∞Î#fl ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ ã≤÷uQÆ «∞Å`Àáê@∞, ™êO㨠$uHõ ÉèÏ=*ÏÖÏÅ#∞

ѨijeOz qâı¡+¨ KÕÜ«∞_»"Õ∞ „Ѩ è•#O. JO>Ë F =∂Å=ºHÎ Jaè„áêÜ«∞O F =∂kQÆ =ºHÎ

Jaè„áêÜ«∂xH˜ =ºuˆ~HõOQÍ LO^ŒO>Ë J\˜ì Jaè„áêÜ«∂xfl P =∂Å =ºH˜Î U ™ê=∂lHõ,

~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ ã≤÷uQÆ`«∞Å „Ѩ"Õ∞Ü«∂ŠѨi^èŒ∞ʼnõΩ Ö’|_ç, U ™êO㨯 $uHõ ÉèÏ=*ÏÅ

„ѨÉèÏ"åʼnõΩ QÆ∞~°~Úº =ºHõÎѨ~°∞ã¨∞Î<åfl_À J\ì ã≤÷uQÆ «∞Å#∞, P ÉèÏ=*ÏÖÏxfl qâı¡+¨ QÍqOz

=ºHõÎѨ~°K«_»"Õ∞ <å L ÕÌâ◊ºO. WOHÀ ~°HõOQÍ K≥áêÊÅO>Ë XHõ =ºHÎ PÖ’K«#Å∞, Jaè„áêÜ«∂Å∞

„áê^äŒq∞HõOQÍ P =ºH˜Î ѨÙ\ ˜ì ÃÑiy# Ѩiã¨~åÅ #∞O_ç, P ã¨=∂[O JO`«‰õΩ =Ú#∞¿Ñ

U~°Ê~°z# ÉèÏ=*ÏÅ =º=ã÷Å #∞O_ç ~°∂á⁄O Œ∞`å~Ú. D Œ$HÀ¯O #∞O_ç PÖ’zOz#ÑC_»∞

„ÉÏǨχ ‰õΩÅOÖ’ ѨÙ\ ˜ì# F =ºH˜Î `å#∞ ѨÙ@∞ìHõ`À<Õ Q˘Ñ¨Ê"å_ç#x J#∞HÀ=_»"Õ∞ QÍHõ

ã¨=∂[OÖ’ q∞ye# =~åæʼnõΩ, ‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# =º‰õΩÎÅ#∞ «‰õΩ¯= "å~°∞QÍ, J èŒ=ÚÅ∞QÍ

ÉèÏq¿ãÎ, Hõ=∞‡‰õΩÅOÖ’ ѨÙ\ì# =∞~À =ºHÎ ‰õÄ_® J Õ «~°Ç¨Ö’ PÖ’z¿ãÎ «Ñ¨C Ѩ@ì=Åã≤Ok

P W~°∞=Ùih HÍ Œ∞. U =º=ã÷ ÉèÏ=*ÏÅ „ѨÉèÏ"åxH˜ QÆ∞~°~Úº "å~°∞ JÖÏ #=∞‡QÆeQÍ~À P

=º=ã÷#∞, P ÉèÏ=*ÏÖÏxfl. WHõ _» XHõ JáÈǨÏ#∞ xsfi~°ºO KÕÜ«∂e. KåÖÏ =~°‰õΩ „ÉÏǨχ©Ü«∞

=~åæÅ∞ ÉèÏqã¨∞Î#fl@∞¡QÍ â◊¥„^Œ, ^Œo`«, Pk"åã≤ =~åæʼnõΩ K≥Ok# "åÔ~=~°∞ „ÉÏǨχ©Ü«∞

=~åæÅ`À áÈÅ∞Û‰õΩO>Ë «=∞k «‰õΩ¯= *Ï «x, `å=Ú ≥eq «‰õΩ¯= "å~°=∞x ÉèÏqOK«~°∞.

"å~°∞ ѨÙ\ì# *Ïu Ѩ@¡, "åi ѨÓ~°fi «~åÅ "å~°∞ JOkOz# *Ï˝#O Ѩ@¡ ZO`À QÆ~°fiѨ_» å~°∞.i

™ê=∂lHõ =º=ã÷ÅÃÑ·, q Œº – q*Ï˝# ~°OQÍÅÃÑ· „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ PkèѨ «ºO, ÉèÏ=*ÏÅO

H˘#™êQÆ∞ «∞#flO « HÍÅO JQÍi# =~åæÅ *Ï˝#O, *Ï˝#OQÍ QÆ∞iÎOK«|_» Œ∞. „ÉÏǨχ©Ü«∞

i Blunk, E.A.H. (1960), The Caste System of North India with Special Reference tothe United Province of Agra and Oudh, Delhi : S. Chand and Company.

xxi xxii

SAMBAIAH GUNDIMEDA

SOAS, University of London123 # Canterbury Hall12-18, Cartwright GardensLondon WCIH 9EE

E-mail : sam.gundimeda@soas.ac.uk samgundimeda@hotmial.com

Phone : 0044 (0) 20 7121 7354Mobile : 0044 (0) 7737461672

ÉèÏ=*ÏÖÏxfl «∞ «∞ÎxÜ«∞Å∞ KÕã≤ =∞#∞+¨µºÅO Œ~°∂ ã¨=∂#=∞#fl „Ѩ*Ï™êfi=∞º ÉèÏ=*ÏÖÏxfl

Ѩi_è»qÅ¡*Ëã≤#ѨC_Õ "åi *Ï˝#O QÆ∞iÎOK«|_»∞ «∞Ok.

F =ºHÎ PÖ’K«#ÅÃÑ· P =ºHÎ x=ã≤ã¨∞Î#fl ™ê=∂lHõ =º=ã÷, P =º=ã÷#∞ HÍáê_Õ

ÉèÏ=*ÏÅ „ѨÉèÏ"åÅ#∞ ÉÏÉÏ™êÃÇÏÉò JOÉË^Œ¯~ü `«# '‰õΩÅ x~°∂‡Å#— ã≤^•úO`«OÖ’ KåÖÏ

ã¨Ê+¨ìOQÍ ¿Ñ~˘¯<åfl_»∞.

''XHõ 㨠åºxfl =∞#O QÆ∞iÎOK«=Åã≤ LOk. Ç≤ÏO Œ∞=ÙÅ∞ ‰õΩÅO

Ѩ@¡ JO`« Ѩ@∞ì^ŒÅQÍ LO\Ï~°O>Ë JO^Œ∞‰õΩ HÍ~°O "åà◊√§

J=∂#∞+¨ „Ѩ=$uÎ HõÅ"å~À, «Å u~°∞QÆ∞_»∞ =∞#∞+¨µºÖ’ HÍ=_»O

HÍ Œ∞. "åà◊√§ ‰õΩÖÏxfl JO «QÍ ZO Œ∞‰õΩ Ñ¨@∞ì‰õΩ „"ÕÖÏ_»∞`å~°O>Ë

– "åà◊√§ ѨÓiÎQÍ =∞ «O JO>Ë Ñ≤zÛ #=∞‡HõO HõÅ"åà◊√§. Hõ#∞Hõ

Ç≤ÏO^Œ∂ „Ѩ[Å∞ ‰õΩÅ=∞O>Ë Ñ¨\˜ìOѨ٠Hõey LO_»_»O `«¿ÑÊq∞

HÍ Œ∞. x*ÏxH˜ <å L ÕÌâ◊ºOÖ’ Jã¨Å∞ «Ñ¨C U=∞O>Ë Jk "åà◊§

=∞`«O, ‰õΩÅO J<Õ Ñ≤zÛ #=∞‡HÍxfl "åà◊§ =∞#ã¨∞ûÖ’ <å\˜#

"åà◊§ =∞`«O. J@∞=O@ѨC_»∞ =∞#O Z^Œ∞~˘¯# â◊„`«∞=Ù ‰õΩÅ

=º=ã÷#∞ J#∞ã¨iã¨∞Î#fl „Ѩ[Å∞ HÍ Œ∞. J\ì ‰õΩÅ =º=ã÷ À ‰õÄ_ç#

=∞`åhfl, "åà◊§‰õΩ „Ѩɒkèã¨∞Î#fl âߢ™êÎÅ#∂. JO Œ∞=Å¡ =~å‚O «~°

Éè’[<åʼnõΩ, =~å‚O`«~° q"åǨʼnõΩ =ºuˆ~‰õΩÅx q=∞i≈OK«_»O

=Å¡HÍh, ¿ÇÏà◊# KÕÜ«∞_»O =Å# HÍh ÖËHõ JѨC_»Ñ¨C_»∞ =~å‚O «~°

Éè’[<åÅ∞, JHõ _»Hõ _» =~å‚O «~° q"åǨÅ∞ [~°Ñ¨_»O =Å# HÍh

Ug∞ „ѨÜ≥∂[#O LO_»^Œ∞. =∞#O J#∞ã¨iOK«=Åã≤# ã¨Ô~·#

=∂~°æO Uq∞@O>Ë – âߢ™êΊѨ@¡ "å\˜ Ѩq„ « « Ѩ@¡ „Ѩ[ʼnõΩ

QÆÅ qâßfi™êxfl `˘ÅyOK«_»O. ‰õΩÖÏxfl x~°∂‡eOKåÅO>Ë âߢ™êÎÅ

JkèHÍ~åxfl x~°∂‡eOKåe.——ii

J"≥∞iHÍ, WOQÍ¡O_»∞ ÕâßÅÖ’ K« Œ∞=ÙH˘x |~À_® ã¨O™ê÷#OÖ’ PѶ‘ã¨~°∞QÍ KÕi#

JOÉË Œ ~üH˜ „`åQÆ_®xH˜ =∞Ozhà◊√§ ~Ú=fi_®xH˜ PÜ«∞# „H˜O Œ QÆ∞=∂™êÎQÍ L#fl „ÉÏǨχ

‰õΩÅã¨∞÷_»∞ u~°ã¨ iOKå_»∞. P J==∂<åxH˜ P„QÆǨϟ„ Õ‰õΩ_≥·#ѨÊ\˜H© JOÉË Œ ~ü «# P„QÆǨxfl

P QÆ∞=∂™êÎÃÑ· K«∂ѨÖË^Œ∞. `«##∞ `å#∞ ã¨=∞#fi~ÚOK«∞H˘x, U ÉèÏ=*ÏÅ =∞`«∞ÎÖ’ P

„ÉÏǨχ∞_»∞ `«#‰õΩ ho§=fi_®xH˜ u~°ã¨¯iOKå_À P ÉèÏ=*ÏÅO ÃÑ·<Õ `«# P„QÆǨxfl

=ºHõÎѨ~°Kå_»∞. =∞~À q èŒOQÍ K≥áêÊÅO>Ë JOÉË Œ ~ü P„QÆǨÏO „ÉÏǨχ ‰õΩÅã¨∞÷_çÃÑ·#QÍHõ,

P =ºH˜Îx `«#‰õΩ ho§=fi‰õΩO_® x~åHõiOѨ*Ëã≤# „ÉÏǨχ ‰õΩÅ`«`«fi ÉèÏ=*ÏÅOÃÑ·#, P

ÉèÏ=*ÏÖÏxfl LQÆ∞æáêÅÖ’ ~°OQÆiOz `åÑ≤Oz# =∞#∞ èŒ~°‡ âßGOÃÑ·#. D q+¨Ü«∂<Õfl É·aÖò

„QÆO äŒOÖ’ F JOâßxfl ã‘fiHõiOz =∞iO « Ö’ «∞QÍ Ñ¨ijeOK«=K«∞Û.

ÜÕ∞ã¨∞ „H©ã¨∞Îx tÅ∞= "Õã≤# `«~°∞"å`« J`«x =¢™êÎÅ#∞ tÅ∞= "Õã≤# =ÚQÆ∞æ~°∞

Ãã·x‰õΩÅ∞ ѨOK«∞‰õΩO@∞O_»QÍ "åi#∞^ÕÌtOz „H©ã¨∞Î: 'F `«O„_ô gˆ~q∞ KÕã¨∞Î<åfl~À giH˜

`≥eÜ«∞^Œ∞. gix Hõ∆q∞OK«∞—iii JO\Ï_»∞. D "åHõºO P^è•~°OQÍ „ѨѨOK« <åQÆiHõ`«

Pq~åƒù"å#∞flO_ç, <å\˜ ' ≥Å¡"å_ç ÉèÏ~°=Ú— (White Man's Burden) #∞O_ç, <Õ\˜ W~åH±ÃÑ·

J"≥∞iHÍ, „a@<£Å ^Œ∞~å„Hõ=∞ =~°‰õΩ =∞x+≤ =∂#ã≤Hõ ã≤÷u, J\˜ì ã≤÷uÃÑ·# ã¨=∂[O

U~°Ê~°K«∞‰õΩ#fl =º=ã¨÷Å „ѨÉèÏ"åxfl qâı¡+≤ã¨∂Î H˘xfl "ÕÅ „QÆO^ä•Å∞ „"åÜ«∞=K«∞Û. „H©ã¨∞Îx

tÅ∞= "ÕÜ«∞_»O «áêÊ, XáêÊ J<Õ q+¨Ü«∂xfl '#=∞‡HõO–ÉÏ èŒº «— J<Õ ÉèÏ=#Å P è•~°O`À

`åufiHõOQÍ K«iÛOK«=K«∞Û. '„H©ã¨∞Îx J=`å~° ѨÙ~°∞+¨µ_çQÍ— #q∞‡#@¡~Ú`Õ =∂#=*Ïux

L ŒúiOK«_®xˆH =∞x+≤ ~°∂ѨO èŒiOz# ≥·"åxfl tÅ∞= "ÕÜ«∞_»O «Ñ¨C. JÖÏ QÍHõ, „H©ã¨∞Îx

F ™ê^è•~° áœ~°∞_çQÍ ÉèÏqOz#@¡~Ú`Õ J`«xx tÅ∞= "ÕÜ«∞_»OÖ’x `«á⁄ÊѨCÅ∞ P

~å[º K«@ì ѨikèÃÑ· P è•~°Ñ¨_ç LO\Ï~Ú. „H©ã¨∞ÎÃÑ· "≥∂Ñ≤# P~ÀѨ J «x qÑ¡= „Ѩܫ∞ «flO.

F áœ~°∞_»∞ qѨ¡=O ^•fi~å ~å*ϺkèHÍ~åxfl ‰õÄÅ„^Àã≤, ^•xx ǨÏã¨ÎQÆ`«O KÕã¨∞H˘#_®xH˜

„Ѩܫ∞`åflÅ∞ ™êyOK«_»O P ~å*ϺxH˜, P ~å[ºO U~°Ê~°∞K«∞‰õΩ#fl K«\ÏìxH˜ =ºuˆ~HõO. „H©ã¨∞Î

rqOz# HÍÖÏxfl |\ì, JÑÊ\ "åi PÖ’K«# q è•<åxfl |\ì ~å*ϺkèHÍ~° =ºu~H ~å[º

ŒO_»#‰õΩ áê„ «∞_»∞. ÃÑ·QÍ ~å*ϺkèHÍ~åxfl Pnè# Ѩ~°∞ÛH˘#_®xH˜ ã¨<åflǨÅ∞ KÕã¨∞Î#fl =ºHÎH˜

tÅ∞=ÃÑ· =∞~°"Õ∞ Lz`« tHõ∆. HÍ|\˜ì „H©ã¨∞Îx ™ê^è•~° áœ~°∞_çQÍ ÉèÏqOKÕ "åi ^Œ$+≤ì

HÀO #∞Oz K«∂z#@¡~Ú Õ J «xx tÅ∞= "ÕÜ«∞_»O XÑC!

„H©ã¨∞Îx tÅ∞= "Õã≤# =ÚQÆ∞æi Ãã·x‰õΩÅ K«~°º#∞ D <ÕѨ 䌺O #∞O_ç ѨijeOz#ѨC_»∞

ã≤áê~ÚÅ∞ „H©ã¨∞Îx 'J=`å~°Ñ¨Ù~°∞+¨µ_çQÍ— #=∞‡ÖË^Œ∞. JÖÏ #q∞‡#@¡~Ú`Õ „H©ã¨∞Îx tÅ∞=

"ÕÜ«∞_®xH˜ =ÚO Œ∞‰õΩ =KÕÛ"å~°∞ HÍ Œ∞. F ™ê è•~° áœ~°∞_çÃÑ· qkèOz# ~å[º ŒO_»##∞

x~°fiiÎOK«_»O ™ê=∂#º ã≤áê~ÚÅ∞QÍ "åi =ÚO Œ∞#fl ÉÏ èŒº «. J\ì ÉÏ èŒº «#∞ x~°fiiÎOK«_»"Õ∞

"åi 'q èŒ∞ºHõÎ èŒ~°‡O.— JO ÕQÍx, J\ì ŒO_»##∞ qkèOK«_»O, ^•xx J=∞Å∞ Ѩ~°K«_»OÖ’x

«á⁄ÊѨCÅ `åufiHõ ã¨=∂Ö’K«# KÕÜ«∞_»O ("åi "≥·Ü«∞HÎHõ Jaè~°∞z HÍ=K«∞Û HÍh) q èŒ∞ºHõÎ

^èŒ~°‡O HÍ^Œ∞. HÍ|\˜ì „H©ã¨∞Îx tÅ∞= "ÕÜ«∞_»O ã≤áê~ÚʼnõΩ `«Ñ¨C HÍ^Œ∞. ÜÕ∞ã¨∞„H©ã¨∞Î

J=`å~°Ñ¨Ù~°∞+¨µ_® ÖËHõ ™ê^è•~° =ºHÍÎ J<Õ K«~°ÛhÜ«∂Oâßxfl „ѨHõ¯# LOz J`«xx Fii Ambedkar, B.R. (1989) 'Annihilation of Caste,' in Vasanth Moon (compiled)Dr. Babasaheb Ambedkar : Writings and Speeches, Vol. I, Bombay : The EducationDepartment, Government of Maharashtra, p. 68.

iii #∂ «# x|O èŒ#, Å∂HÍ ÑÙãÎHõ=Ú, 23= J 蕺ܫ∞O, 34= =K«#O.xxiii xxiv

`åufi‰õΩ_çQÍ ÉèÏqOz#@¡~Ú Õ, ã≤áê~ÚÅ K«~°º#∞ "åi q Œ∞ºHõÎ èŒ~°‡Ñ¨iáêÅ# HÀO #∞O_ç

`åufiHõ zO «# KÕã≤# „H©ã¨∞Î 'F «O„_ô gˆ~q∞ KÕã¨∞Î<åfl~À giH˜ ≥eÜ«∞ Œ∞—, Jx J#_»O

"≥#∞Hõ ã≤áê~ÚÅ∞ H=ÅO xq∞ «Î =∂„ «∞Åx "åix #_çÑ≤OKÕk =∞~˘Hõ~°x K≥ѨÊ_»O. JOÉË Œ ~ü

‰õÄ_®, 'Ç≤ÏO Œ∞=ÙÅ∞ ‰õΩÅO Ѩ@¡ JO « Ѩ@∞ì ŒÅQÍ L<åfl~°O>Ë JO Œ∞‰õΩ HÍ~°O... ‰õΩÅO

J<Õ Ñ≤zÛ #=∞‡HÍxfl "åà◊§ =∞#ã¨∞Ö’ <å\˜# "åà◊§ =∞`«O— J#_»OÖ’ QÆÅ `åufiHõ`«#∞

=º‰õΩÎÅ#∞ QÍHõ, P =º‰õΩÎÅ#∞ ~°∂á⁄Okã¨∞Î#fl =º=ã÷#∞, P =º=ã÷#∞ L «ÊuÎ, ѨÙ#~°∞ «ÊuÎ

QÍqã¨∞Î#fl ÉèÏ=*ÏÖÏxH˜ QÆÅ JO «s¡# ã¨O|O è•xfl =∞#O J~°÷O KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.

ÉèÏ=*ÏÅ „ѨÉèÏ"åxH˜ QÆ∞~°~Úº JO^Œ∞Ö’ „ѨuáêkOz# ã≤^•úO`åÅ#∞ =∞#™ê,

"åKå, Hõ~°‡Ï, #q∞‡ JO^Œ∞Hõ#∞QÆ∞OQÍ `«=∞ rq`åÅ#∞ =∞~°Å∞ÛH˘<Õ"å~°∞ H˘O^ŒÔ~·`Õ,

J\ì ÉèÏ=*ÏÖÏxfl ã¨fi„ѨÜ≥∂[<åʼnõΩ qxÜ≥∂yOz •x ѨÙ<å Œ∞ÅÃÑ· «=∞ ™êOѶ≤∞Hõ, ~å[H©Ü«∞,

Pi÷Hõ, ™êO㨠$uHõ PkèѨ åºxfl xi‡OK«∞"åà◊√§ =∞iH˘O Œ~°∞.

„ÉÏǨχ`«fi ÉèÏ=*ÏÖÏxfl, H“\˜Åº~å[º =º=ã¨÷#∞ LѨÜ≥∂yOK«∞H˘x „ÉÏǨχ∞Å∞

Hõ∆„uÜ«ÚÅ∞, "≥·â◊√ºÅ∞ D Õâ◊ ™ê=∂lHõ, ™êO㨠$uHõ, Pi÷Hõ ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍÅÃÑ· PkèѨ «ºO

=Ç≤ÏOz â◊ åÉÏÌÅ «~°|_ç ~å[Éè’QÍÅ∞ J#∞ÉèíqOK«_»O [iyOk. D =~åæÅ PkèѨ åºxfl

x~°ã≤ã¨∂Î ™ê=∂lHõ =º=ã÷ÅÖ’, ÉèÏ=*ÏÅOÖ’ ã¨=∂# «fiO HÍ"åÅO@∂ 1920ÅÖ’ „ÉÏǨχ

=ºuˆ~Hõ L Œº=∞O #_çÑ≤# â◊¥„ Œ‰õΩÖÏÅ∞ (Hõ=∞‡, Ô~_ç¤, Õ=~° "≥ÚII) P L Œº=∞O JOkOz#

[=㨠åfiÅ`À LK«Ûù™ê÷<åÅ #∞O_ç „ÉÏǨχ∞Å#∞ „`Àã≤"ÕÜ«∞_»O [iyOk. ŒH∆ ÉèÏ~° « Õâ◊

K«i„ «Ö’ ™ê=∂lHõOQÍ K≥ѨCHÀ ŒQÆæ q+¨Ü«∂ÅÖ’ D L Œº=∞O F Q˘Ñ¨Ê ã¨OѶ∞@#. J~Ú Õ,

PkèѨ «º ™ê÷<åÅ #∞O_ç „ÉÏǨχ∞Å#∞, "åi J#∞OQÆ∞Å#∞ „`Àã≤ "Õã≤#ѨÊ\˜H© „ÉÏǨχ «fiO

~å=HÍ+ªOÖÏ Éèí∞QÆÉèí∞QÆÅ`À ÃãQÆÅ∞ „Hõ‰õΩ¯ «∂<Õ LOk. =∂kQÆ, =∂Å, =∞OQÆe, Ü≥∞~°∞HõÅ,

Ü«∂<åk, Q˘Å¡, Q“O_»¡ "≥Ú ŒÖ·# ‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# "å~°∞ ™ê=∂lHõ q=Hõ∆ «‰õΩ, K«∞ÅHõ#H©

QÆ∞i J=Ù «∂<Õ L<åfl~°∞. Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞ J=HÍâßʼnõΩ Œ∂~°OQÍ LOK«|_»∞ «∂<Õ L<åfl~°∞.

WÖÏ ZO Œ∞‰õΩ [iyOk, ZÖÏ [~°QÆQÆeyOk Jx „ѨtflOz ã¨=∂ è•#O K≥ѨCHÀ"åÅO>Ë,

ã¨=∂ è•#OQÍ =∞~À „Ѩâ◊fl "≥Ü«∞º=Åã≤ LOk. „ÉÏǨχ∞Å#∞, "åi q∞„ « ‰õΩÖÏÅ#∞ „`Àã≤

"Õã≤# ™ê÷<åʼnõΩ UO [iyOk? JO>Ë ™ê=∂lHõ PkèѨ «º ™ê÷<åÅ∞ MÏmQÍ LOK«|_®¤Ü«∂

ÖËHõ Z=Ô~·<å P ™ê÷<åÅ#∞ ÉèísÎ KÕâß~å? =∂#= *Ïu K«i„ « "≥Ú «ÎOÖ’#∂ U<å_»∞ ™ê=∂lHõ

PkèѨ`«º ™ê÷<åÅ∞ MÏmQÍ LOK«|_»ÖË^Œ∞. JO^Œ∞<å PkèѨ`«º"Õ∞ =ÚH˜Î =∂~°æOQÍ ÉèÏqOKÕ

‰õΩÅ ã¨=∂[OÖ’ J@∞=O\˜ ã¨=∞㨺 ~å^Œ∞. PO„^èŒ^Õâ◊OÖ’ „ÉÏǨχ∞Å PkèѨ`åºxH˜

K«~°=∞w «O áê_ç# Hõ=∞‡Å∞, Ô~_»∞¡ P PkèѨ «º ™ê÷<åÅÖ’ u+ì "ÕÜ«∞_»O [iyOk. D<å\˜

"åi ™ê=∂lHõ ÃÑ «ÎO^•s «<åxH˜, Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍÅÃÑ· "åi PkèѨ åºxH˜ P<å\˜

"åi L^Œº=∞O ÉÏ@Å∞ ѨizOk. ™ê~åOâ◊OÖ’ „ÉÏǨχ =ºuˆ~HÀ^Œº=∞O „ÉÏǨχ∞Å`À

«=∞‰õΩ ã¨=∂# «fiO H˘~°‰õΩ Hõ=∞‡Å∞, Ô~_»∞¡ #_»∞ѨÙH˘#fl L Œº=∞OQÍh, ã¨=∂[OÖ’x Jxfl

‰õΩÅ–=~åæÅ =∞ 茺 ã¨=∂# «fiO H˘~°‰õΩ #_çÑ≤# L Œº=∞O HÍ Œ∞. WOHÀ ~°HõOQÍ K≥áêÊÅO>Ë

Hõ=∞‡Å∞, Ô~_»∞¡ „ÉÏÇχ∞Å PkèÑ`åºxH =ºu~‰õΩÅ∞ QÍx, „ÉÏÇχ «fi ÉèÏ=*ÏÖÏxH =ºu~‰õΩÅ∞

HÍ^Œ∞.

D K«~°Û P è•~°OQÍ =∂Å =∞Ǩ<å_»∞ =sæHõ~° =ºuˆ~Hõ "å Œ##∞ Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ

J~°÷O KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.

"≥Ú Œ\˜k, q^•º, L^ÀºQÆ, ~å[H©Ü«∞ J=HÍâßÅÖ’ Œo «∞Å r=# QÆ=∞<åxfl 15

âß`åxH˜ ‰õΩkOz# =º=ã÷Ö’ QÆ «ºO «~°O ÖËHõ L#fl Ju H˘kÌ J=HÍâßÅÖ’<Õ «=∞ rq`åÅ#∞

~°∂á⁄OkOK«∞HÀ"åe. Hõ#∞Hõ J\ì J=HÍâßÅÖ’ Z=ˆ~x ÉèÏQÆO HÍ"åÅx _ç=∂O_£ KÕã≤#ѨC_»∞

«=∞‰õΩ L#fl ã¨fiÅÊ J=HÍâßÅ#∞ ã¨O~°H∆OK«∞H˘#_®xH˜ L Œºq∞OK«_»O «Ñ¨Êxã¨i. D HÀO

#∞O_ç =∂ÅÅ =sæHõ~° =ºuˆ~Hõ «#∞ Ѩije¿ãÎ "åi L Œº=∞O Jxfl q è•ÖÏ <åºÜ«∞OQÍ

JxÑ≤ã¨∞ÎOk.

Ô~O_»=k, J~Ú Õ 15 âß «O J=HÍâßÅ∞ Œo «∞ÅHõx ¿Ñ~˘¯#flѨC_»∞ P Œo «∞ÅÖ’

=∂ÅÅ∞, Pk PO„ èŒ∞Å`À áê@∞ =∂kQÆÅ∞, "åi LѨ ‰õΩÖÏÅ∞, Ô~e¡ – "åi LѨ‰õΩÖÏÅ

"å~°∞ ‰õÄ_® L<åfl~°∞. S Œ∞ ŒâßÉÏÌÅ ÃÑ·QÍ J=∞Å∞Ö’ L#fl i[ˆ~fi+¨#¡ q è•#OÖ’x Ö’áêÅ

=Å#, Kåi„ «Hõ–™ê=∂lHõ JOâßÅ HÍ~°Ï# L=∞‡_ç J=HÍâßÅ#∞ Œo «∞ÅÖ’ H˘xfl ‰õΩÖÏÅ∞

JkèHõ "≥Ú «ÎOÖ’ qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O =Å# q∞ye# ‰õΩÖÏÅ∞ J\ì J=HÍâßÅ#∞ HÀÖ’Ê=_»O

[iyOk. J=HÍâßÅ#∞ HÀÖ’Ê~Ú# ‰õΩÖÏÅ∞ i[ˆ~fi+¨#¡#∞ =sæHõ~° KÕÜ«∞=∞x J_»QÆ_»=∞O>Ë

~å*ϺOQÆ |^ŒúOQÍ `«=∞‰õΩ ~å=Åã≤# "å\Ï#∞ `«=∞‰õΩ ~Ú=fi=∞x J~°÷OQÍx, =∂ÅÅ

J=HÍâßÅ#∞ =∂kQÆÅ∞ Hõ|oOK«_»O HÍ Œ∞. WOHÀ q èŒOQÍ, q è•#OÖ’x Ö’áêÅ#∞ ã¨=iOz

^Œo`« ‰õΩÖÏÅxflO\˜ =∞^茺 [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ P^è•~°OQÍ ã¨=∞ÉèÏQÆO K≥Ü«∞º=∞#fl =sæHõ~°

L Œº=∂xH˜ =ºuˆ~Hõ L Œº=∞O xi‡OK«_»O JO>Ë Jk ˆH=ÅO Œo «∞ÅO Œi J=HÍâßÅ#∞

`å=Ú =∂„`«"Õ∞ J#∞ÉèíqOz "åiÃÑ· ÃÑ`«Î#O K≥ÖÏ~ÚOKåÅ<Õ =∂Å`«fiÖ’x „ÉÏǨχ`«fi

hu. «=∞ÃÑ· PkèѨ «ºO =Ç≤Ïã¨∞Î#fl „ÉÏǨχ∞Å`À ã¨=∂# «fiO HÍ"åÅx áÈ~å_ç# Hõ=∞‡Å∞,

Ô~_»∞¡ «=∞HõO>Ë ™ê=∂lHõOQÍ, Pi÷HõOQÍ kQÆ∞=#∞#fl ‰õΩÖÏʼnõΩ J Õ ã¨=∂#`åfixfl x~åHõiOz

"åiÃÑ· PkèѨ`«ºO =Ç≤ÏOK«_»O, `«=∞ ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~åxH˜ i[ˆ~fi+¨#∞¡ KÕÜ«¸`«x™êÎ~Ú

QÍ|\˜ì P i[ˆ~fi+¨#¡#∞ H˘#™êyOKåÅx L^Œºq∞Oz# =∂ÅÅ∞, ~Ú`«~° ^Œo`« ‰õΩÖÏÅ

"åiH˜ P =ã¨`«∞Å∞ JO^Œ‰õΩO_® PkèѨ`«ºO =Ç≤ÏOK«_»O–D Ô~O_»∞ PkèѨ`«º PÖ’K«#Å

"≥#∞Hõ ^•y# hu, ' «##∞ `å#∞ „¿Ñq∞OK«∞H˘x ~Ú «~°∞ŠѨ@¡ J=∂#∞+¨OQÍ „Ѩ=iÎOK«_»O.—

xxv xxvi

=∂kQÆ =sæHõ~° _ç=∂O_£x =∂ÅÅ∞ WOHÍ "åi „âıÜ≥∂aèÖÏ+µÅ∞ =ºu~HOK«=K«∞Û.

JÖÏ K≥Ü«∞º_®xH˜ „Ѩ*Ï L Œº=∂xfl xi‡OK«_®xH˜ "åiH˜ ã¨~°fiǨωõΩ¯Å∞ L<åfl~Ú. J~Ú Õ

J\ì "åiH˜ <å^˘Hõ =∞#q. =∂kQÆÅ =sæHõ~° L Œº=∂xfl Hõ_»∞Ѩ٠xO_ç# "åi Œ$HÀ¯O

#∞O_ç QÍHõ Hõ_»∞Ѩ٠~°QÆ∞Å∞ «∞#fl "åi Œ$HÀ¯O #∞O_ç, «∞á¶ê#∞ =ÚOѨىõΩ QÆ∞~°~Úº X_»∞¤#

Ѩ_»¤ =º‰õΩÎÅ x=∞‡à◊O #∞O_ç QÍHõ =ÚOѨÙÖ’ =ÚxyáÈ`«∞#fl "åi HõÖ’¡ÅO #∞O_ç,

ѨÙ~°∞ëêǨÏOHÍ~° PkèѨ «º Jaè*Ï «ºO #∞O_ç QÍHõ ¢ã‘Î « «fiѨ٠ã¨=∂# «fi ã¨Ç¨Ï$ ŒÜ«∞ « #∞O_ç,

=~°‚ =º=ã¨÷ ~˘K«∞ÛÖ’ ^˘~°∞¡`«∞#fl QÍO^èÕÜ«∞"å^ŒO #∞O_ç QÍHõ ѨiѨÓ~°‚ =∂#=`«fiO`À

QÆ∞ÉÏeã¨∞Î#fl JOÉË Œ ~°∞x ã¨=∞`å"å ŒO #∞O_ç PÖ’zOz, qâı¡+¨ QÍqOz# <å_»∞ =∂kQÆÅ

=sæHõ~° "å^ŒO J~°÷=∞=Ù`«∞Ok.

z=~°QÍ, qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂Ö’¡ \© HõѨC g∞ Œ \© HõѨC áê#O KÕã¨∂Î, QÀÖò¤ áê¡H± Ѷ≤Åì~ü

H˜OQ∑ Ãã·Ax ã≤yÔ~\ò g∞ Œ ã≤yÔ~\ò ÖÏQÆ∞ «∂, 'Hõ$+‚ =∂kQÆ WÖÏ J<åfl_®? •xH˜ ~å[âıY~°Ô~_ç¤

U=∞<åfl_»∞? ÉÏ|∞ ZÖÏ ã¨ÊOkOKå_»∞? WO «‰õΩ =∂Å =∞Ǩ<å_»∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ U=∞O\Ï~°∞?—

Jx =ÚK«Û@∞¡ K≥ѨC‰õΩx, XO\˜ QÆO@‰õΩ HͺO\©<£H˜ "≥o§ "Õ_ç "Õ_ç Le¡áêÜ«∞ q∞#Ѩ@∞ìÅ∞

ux, ™êÜ«∞O„ «O S Œ∞ QÆO@ÅHõÖÏ¡ WO\˜H˜ KÕi ÉèÏ~°º KÕã≤# Hõi"Õáê‰õΩ Ñ¨HÀ_ç uO@∂ D

\˜q Kèå<≥ÖòÖ’ D<å_»∞ ã¨~åQÍÅ∞ gH∆OKÕ "åi H˘~°‰õΩ <Õh "庙êxfl ~åÜ«∞ÖË Œ∞. =sæHõ~°

q"å^ŒO ^•fi~å ã¨÷OaèOz# =∂kQÆ–=∂Å rq`åÅÖ’x P„HõO^Œ#, P„HÀâ◊O "åiHõ~°÷O

HÍ=Ù. J~°÷O J~Ú<å «=∞ ַѶπÃã·ìÖò ëêÑ≤OQ∑, S=∂H±ûÖ’ ã≤x=∂Å∞, ǨïO^•Üü∞ @H± ã¨<À¡

@∂~°¡ Q˘_»=Ö’ "åi QÆ∞iOz Ѩ\ìOK«∞‰õΩ<ÕO «\˜ f~°∞|_ç, «Ñ¨# LO_»HõáÈ=K«∞Û. f~°∞|_ç

^˘iH˜ D "åºã¨O K«kq<å WO Œ∞Ö’ ÖËx HõàÏ «‡Hõ qÅ∞=Å QÆ∞iOz PÖ’zOK«=K«∞Û. HÍx

nxÖ’x PÖ’K«#‰õΩ, P"Õ Œ#‰õΩ qÅ∞= W=fiHõáÈ=K«∞Û. J\ì "åi QÆ∞iOz <å‰õΩ ÖˇHõ ÖË Œ∞.

„ѨѨOpHõ~° ™êH˜∆QÍ, HõOѨӺ@sHõiOK«|_ç# ÃÑ@∞ì|_ç^•s =º=ã¨÷Ö’ ÃÇÏKü.W.ã≤.

K«^Œ∞=Ù`À Kè«„áêã≤ Ѩx ‰õÄ_® ^˘~°Hõ^Œx PÅ㨺OQÍ `≥Å∞ã¨∞H˘x k‰õΩ¯`ÀK«x Ѩiã≤÷uÖ’

=∞O_»∞>ˇO_»Ö’ HÍà◊§‰õΩ HÍ=Åã≤# K≥ѨCÅ∞ ÖˉõΩO_®<Õ ~å*ϺkèHÍ~° H˘O_»"≥·Ñ¨Ù #_»Hõ ™êyã¨∞Î#fl

x~°∞^ÀºQÆ Ü«Ú=`« H˘~°ˆH <å "庉õΩÅ`«. "åiÃÑ·<Õ <å "å`åûźO. „QÍ=∂Ö’¡ x=ã≤ã¨∂Î,

ZO_»H˜ ZO_ç, "å#H˜ «_çã≤, «=∞ ÉÏx㨠åfixH˜, ¿Ñ ŒiHÍxH˜ HÍ~°O ‰õΩÅ=º=ã÷ Jh, ^•x

ѨÙ<åkÃÑ·# xi‡Oz# H“\˜Åº ~å[º=º=ã¨÷ J<Õ Hõh㨠J=QÍǨÏ# ÖËHõ =∞\˜ì =∞#∞+¨µºÖÏ¡

„|`«∞‰õΩ`«∂, D<å\˜ "åi ã≤÷ux `«=∞ Hõ~°‡QÍ Ñ¨Ó~°fi[#‡Ö’ KÕã¨∞‰õΩ#fl áêѨ „ѨuѶ¨ÅOQÍ

ÉèÏqOKÕ <å JQÍi# =∞#∞+¨µºÅ n#ã≤÷`Õ <å QÆ∞O_≥#∞ ~°OѨѨ٠HÀ`«‰õΩ QÆ∞iKÕã¨∞ÎOk.

'ÉÏ|∞ =¸_»∞ "ÕÅ HÀ@∞¡ ≥KåÛ_»O@! WѨC_»∞ ~å[âıY~°Ô~_ç¤ <åÅ∞QÆ∞ "ÕÅ HÀ@∞¡ ≥KåÛ_»O@—,

Jx „QÍ=∞ ÃãO@~À¡ K«iÛOK«∞‰õΩO@∞O>Ë qx '<åÅ∞QÆ∞ "ÕÅ HÀ@¡‰õΩ Zxfl =O ŒÅ ~°∂áêÜ«∞Å

xxvii xxviii

<À@∞¡— Jx Ö’HÍxfl =∞~°z =∞#ã¨∞Ö’ ÖˇHõ ÃÑ@∞ì‰õΩO@∞O_»QÍ „"Õà◊§ =∞ 茺#∞#fl c_ç z=~°HõO\Ï

HÍe JO\˜Oz# K«∞~°Hõ‰õΩ D Ö’HõOÖ’H˜ =zÛ, [fi~°O`À Ô~O_»∞ ~ÀAÅ∞QÍ ‰õΩOH˜o =∞OK«OÖ’

Ѩ_»∞#fl K«O\˜ •xfl Pã¨Ê„uH˜ fã¨∞‰õΩ "≥à◊§_®xH˜ _»|∞ƒÖË¡Hõ JѨC HÀã¨O ~å=∂<åÜ«Ú_ç ŒQÆæ~°‰õΩ

|Ü«∞Å∞ Õ~å##fl q+¨Ü«∞O QÆ∞~ ÎzÛ J@∞QÍ J_»∞QÆ∞Å∞ "Õã¨∞Î#fl =∂kQÆ Ü«∞OHõ_ç HÀã¨O†

uO_çH˜ [~°Hõ F Ü«∂Éè· ~°∂áêÜ«∞Å∞ JѨC ^˘iH˜ Õ Ô~O_»∞ =∂ÔHÅ∞ aÜ«∞ºO ≥K«∞ÛHÀ=K«Ûx

Pâ◊QÍ ~åq∞Ô~_ç¤ ~ÚO\˜H˜ |Ü«∞Å∞^Õi# =∂Å~°uÎ H˘~°‰õΩ D "åºã¨O „"åâß#∞. "å~°∞

K«^Œ"åÅx, XHõ"Õà◊ K«^Œ∞=Ù ~å‰õΩ<åfl K«^Œ∞=Ù‰õΩ#fl "åà◊§`À K«kqOK«∞H˘x D =sæHõ~°

q"å^•xfl Ѩi+¨ iOK«∞H˘x, ziy# «=∞ rq`åÅ#∞ ‰õΩ@∞ì‰õΩO\Ï~°#fl z#fl Pâ◊ À „"åâß#∞.

HÍ~üì Ô~·\ò QÍÔ~¤<£û, ÅO_»<£

7–04–2006

„ÉÏÇχ «fi =∂Å «fi=∂... ?=∂#= «fi JOÉË Œ ~° «fi=∂...?

(=sæHõ~° ã=∞ãºÃÑ· K«~°Û)

Œo « JO «ó ãOѶ∞~°¬–„Ñ™êÎ=# :

=∂Å =∞Ǩ<åÜ«∞‰õΩÅ∞ "åi PÖ’K«#Å∞ Ѩ٘H˜ ѨÙK«∞Û‰õΩ#fl W «~°∞Å∞ `å=Ú K≥Ñ≤Ê# Õ

tÖÏâßã¨#OQÍ 'i[ˆ~fi+¨#¡ =sæHõ~° =¸ÖÏ# Œo «∞Å =∞ 茺 SHõº « K≥_çáÈ «∞O Œx, i[ˆ~fi+¨#∞¡

KåÖÏ ã¨fiÅÊ q+¨Ü«∞=∞x, Jxfl ~°∞QƇ «Å∞ fˆ~Û ã¨Or=x ~å*ϺkèHÍ~°=∞x, JO Œ∞ˆH «Hõ∆

ã¨=∞㨺Å∞ q_»<å_ç ~å*ϺkèHÍ~° ™ê èŒ# "≥·Ñ¨Ù J_»∞QÆ∞ "ÕÜ«∂Åx— áê_ç# áê>Ë =∞~°ÖÏ =∞~°ÖÏ

áê_»∞ «∂ D =∞ 茺 «=∞ áê « áê@‰õΩ H˘ «Î K«~°Ïxfl HõÅ∞ѨىõΩ<åfl~°∞. '„ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ

=∞ 茺 [iˆQ ~å[H©Ü«∞ ~°~°OQÆOÖ’ ŒO_À~å <åÜ«∞Hõ «fiO áê=ÙÅ∞QÍ =∂iO Œx, =sæHõ~°‰õΩ

=∞ ŒÌ «∞ ≥Å∞Ѩ٠«∞#fl „ѨQÆujÅ Hõ=¸ºxã¨∞ì "Õ∞ è•=ÙÅ∞ â◊‰õΩx "å~°ã¨∞Åx— xOkã¨∂ΠѨÙOMÏ#∞

ѨÙOMÏÅ∞QÍ Ñ¨ •ºÅ∞, Hõq «Å∞, "庙êÅ∞, ѨÙãÎHÍÅ∞ =Ú„kã¨∂Î Œo «∞Å ã¨=∞㨺 Ѩiëê¯~åxH˜

=∂~åæÅ∞ J<Õfi+≤OK«=Åã≤#k áÈ~Ú =∞iO « [\˜ÅO KÕã¨∞Î#fl "≥·<åxfl QÆ=∞xã¨∞Î#fl "åÔ~=iÔH·<å

Jã¨Ç¨Ï#O, P„QÆǨÏO, ÉÏ èŒ HõÅ∞QÆHõáÈ=Ù. D xO^•~ÀѨ Ѩ~°fiOÖ’ D =∞ 茺<Õ „ѨK«∞i «"≥∞ÿ#

ã≤.P~ü. âıY~ü "åºã¨O. ' Œo « â◊HÎx JO «"≥ÚOkOKÕ ~å[H©Ü«∞ ‰õΩ„>Ë =sæHõ~° : áê=ÙÅ∞QÍ

=∂i# ^ŒO_À~å <åÜ«∞‰õΩÅ∞,— =∂ÅÅ =∂ÅÖ’ KÕi# =∞~À L"≥∞‡`«ÎѨÙ+¨ÊO. D "åºã¨O

„"åÜ«∞_»OÖ’ : ''„Ѩ™ê~° ™ê^èŒ<åÖˇ·# ˆ~_çÜ≥∂, \˜.q., "å~åΠѨ„uHõÅ∞, =sæHõ~° "å^•xfl

qxÑ≤Oz#O « L`åûÇÏO =sæHõ~° =ºu~Hõ "å^•xfl qxÑ≤OK«_®xH „Ñ Œi≈OK«ÖË Œ∞. JO Œ∞=Å¡

=sæHõ~° "å^Œ∞Å "å^Œ# „Ѩ*ÏhHÍxH˜ `≥eã≤ =zÛOk. HÍx =sæHõ~° =ºuˆ~Hõ "å^Œ#

`≥eÜ«∞ÖË^Œ∞. D HÍ~°OQÍ =sæHõ~° "å^Œ"Õ∞ <åºÜ«∞"≥∞ÿ#k Jx JáÈǨÏѨ_Õ J=HÍâ◊O

U~°Ê_çOk. D „Ѩ=∂^•xfl x"åiOKåÅO>Ë =sæHõ~°‰õΩ ã¨O|OkèOz# JOâßÅ#∞

x~˘‡Ç¨Ï=∂@OQÍ K«iÛOKåeû LO@∞Ok...—— Jx "åºMϺxOKå~°∞ âıY~ü (âıY~ü, 2005,

ѨÙ@ : 7). HÍ|\ì D Ѷ∞’~° „Ѩ=∂ ŒO #∞O_ç Ü«∂=#‡Ok „Ѩ*ÏhHÍxfl ~°H∆Oz, =∂kQÆÅ

J<åºÜ«∞ "å^•xfl =∂ÅÅ <åºÜ«∞"å^•xfl q=iOK«_»"Õ∞ âıY~ü =ÚM’º^ÕÌâ◊O. "åºã¨Hõ~°Î

ã¨^Œ∞^ÕÌâ◊O U"≥∞ÿ#ѨÊ\˜H˜ D "åºã¨O ^•fi~å =∂kQÆ–=∂ÅÅ =∞^茺 ~åA‰õΩ#fl ã¨=∞™êºyfl

ÃÑ·# (=sæHõ~° =∂kQÆ =∂Å ã=∞ãºQÍ Ñiq∞Oz# Œiq∞ÖÏ) «# =O «∞ P[ºO áÈã≤

D Ô~O_»∞ ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 Õfi+ ÉèÏ=#Å∞ ÃÑOK«_»OÖ’ ãѶbHõ$ «O JÜ«∂º_»∞. Wk „ÉÏÇχ`åfixfl

Ѩ٘H˜ ѨÙK«∞Û‰õΩ#fl =∂Å «fi ÉèÏ=#! q=~åÅÖ’H˜ "≥àı§ =ÚO Œ∞ '„ÉÏǨχ «fiO— JO>Ë Uq∞\˜?

'=∂Å «fiO— JO>Ë Uq∞\˜? D Ô~O_»∞ Ѩ •Å "å_»∞Hõ#∞ U q èŒOQÍ J~°÷O KÕã¨∞HÀ"åe? J<Õ

"å\˜x q=iOK«∞HÀ=_»O J=ã¨~°O.

„ÉÏÇχ «fiO :

'„ÉÏǨχ «fi—, '„ÉÏǨχ˜[O— ÖÏO\˜ ѨÅ∞‰õΩ|_»∞Å∞ F =ºHÎx, F ‰õΩÖÏxfl ÖË • F

=~åæxfl „Ѩ ÕºHõOQÍ Œ$+≤ìÖ’ LOK«∞H˘x "å_»|_»_»O ÖË Œ∞. „ÉÏǨχ`åfixfl F ã≤ •úO «OQÍ,

F ÉèÏ=*ÏÅOQÍ ~°∂á⁄OkOK«∞H˘x, ^•xH˜ =∞ «O ~°OQÆ∞ ѨÙeq∞ ^•x P è•~°OQÍ Éèí~° «*Ïux

‰ õ ΩÖÏÅ∞QÍ, =~å æÅ∞QÍ JO@|_Õ"å~ ° ∞QÍ, JO@~åx"å~ ° ∞QÍ, JQÍi#

‰õΩÖÏÅ∞QÍ–J„QƉõΩÖÏÅ∞QÍ, xÅ∞=ÙQÍ–J_»¤OQÍ <å<å~°HÍÅ∞QÍ qÉèílOK«_»"Õ∞QÍHõ, P qÉèí[#

ѨÙ<åkÃÑ·<Õ ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ–™êO㨠$uHõ PkèѨ åºxfl <≥ÅH˘eÊ „Ѩ*Ï ÉÏǨïàϺxfl

r=â◊Û"åÅ∞QÍ `«Ü«∂~°∞ KÕã≤# XHÍ<˘Hõ PkèѨ`«º q^è•#"Õ∞ „ÉÏǨχ`«fiO. P ã≤^•úO`åÅ

ÉèÏ=*ÏÖÏxfl XHõ<å_»∞ „ÉÏǨχ, Hõ∆„uÜ«∞, "≥·â◊º ‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# =º‰õΩÎÅ∞ qxÜ≥∂yOK«∞HÀQÍ,

D<å_»∞ Hõ=∞‡Å∞, Ô~_»∞¡, "≥Å=∞Å∞, Õ=~üÅ∞, eOQÍÜ«∞ üÅ∞, *Ï\òÅ∞ ÖÏO\˜ â◊¥„ Œ ‰õΩÖÏÅ"å~°∞

(™ê=∂lHõ âßG"Õ «ÎŠѨiÉèÏ+¨Ö’ '#Ü«∂–„ÉÏǨχ∞Å∞—) Ѩ٘H˜ ѨÙK«∞ÛH˘x nx P è•~°OQÍ

~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ (H˘O « "Õ∞~°‰õΩ ™êO㨠$uHõ) ~°OQÍÅÖ’ «=∞ PkèѨ åºxfl <≥ÅH˘ÖÏÊ~°∞.

JO Œ∞Hõ<Õ „ÉÏǨχ`åfixfl XHõ ‰õΩÖÏxH© XHõ =~åæxˆH K≥Ok#kQÍ ÉèÏqOK«~å Œ∞.1

=∂Å «fiO :

=∂ÅÅÖ’ Œo «∞Å "å\ÏQÍ =KÕÛ q^•º, L^ÀºQÆ J=HÍâßÅÃÑ· Ñ@∞ì ™êkèOz "å\˜

g∞ Œ<Õ Ñ¨ÓiÎQÍ P è•~°Ñ¨_ç# =∂ÅÅÖ’x XHõ „âı˜x Ü«∞ ä•ã≤÷u"å Œ∞Å∞QÍ, "åi‰õΩO_Õ ÅHõ∆ÏÅ∞

=∂Å «fiQÍ ¿Ñ~˘¯O@∂ Nx"åãπ, z\ìÉÏ|∞ D q èŒOQÍ K≥ÑÊ_»O [iyOk.

''=∂Å «fi J<Õk XHõ PÖ’K«<å q è•#O =∂„ «"Õ∞ HÍ Œ∞. Jk XHõ

rq`« q^è•#O ‰õÄ_®. JO>Ë, áê`«~å[H©Ü«∞ ѨÅ∞‰õΩ|_çÖ’

K≥ѨCHÀ"åÅO>Ë Ñ¨Ù<åkH© LѨi x~å‡ÏxH© Ô~O\˜H© K≥O Õ XHõ

"åã¨Îq`«Hõ. Ç≤ÏO^Œ∂`«fi JO>Ë Ç≤ÏO^Œ∂=∞`«O (D Ô~O_À ^•xfl

HõeÊ`« Jã≤Î`«fi q"å^ŒO HÍ¿ãѨ٠„ѨHõ¯#ÃÑ_ç`Õ) HÍ#@∞ìQÍ<Õ

=∂ÅÅO^ŒiH© =∂Å`«fi ÅHõ ∆ÏÅ∞O\ÏÜ«∞x QÍh, ^•xx

P"≥∂k™êÎ~°x QÍh J#∞HÀ#=ã¨~°O ÖË^Œ∞... „Ѩ=∂^ŒOÖ’ Ѩ_»¤

Pã≤Îx ~°H∆OK«∞‰õΩ<Õ =~åæÅH˜ LO_Õ ã¨=∞~°jÅ « D „âı˜H˜ LO_» Œ∞.

„â◊=∞ ^ÀÑ≤_ôH˜ QÆ∞~°ÜÕ∞º =~åæÅ =Öˇ giÖ’ qÑ¡"åxH˜ =Ú_çã¨~°∞‰õΩ

^˘~°Hõ Œ∞. „â◊=∞ ŒHõ x D ^Ò~åƒùQƺ ã¨=¸Ç¨xH˜ PO^Àà◊<ÕQÍh

1 D ã≤ •úO « f~°∞ ≥#∞flÅÃÑ· =∞iO « q=~° H˘~°‰õΩ K«∂_»O_ç, Thapar, Romila. (1989)'Imagined Religious Communities? Ancient History and the Modern Search for aHindu Identity,' Modern Asian Studies, Vol. XXIII, No. 2, pp : 209-31; Aloysius,G.(1997)Nationalism without A Nation in India, New Delhi: Oxford University Press(Especially Chapters V &Vl, PP: 123-213).

1 2

P„QÆǨÏO HõÅQÆ^Œ∞. L`«ÊuÎÖ’ ÉèÏQÆO HÀÖ’Ê~Ú# giH˜ L`«∞ÎuÎ

ã¨$[# =∂„ «"Õ∞ ™ê 茺O. Ѩ~å#flÉèí∞‰õΩ¯ =~åæÅH˜ LO_Õ Ö∫HõºO,

KåHõKåHõºO, =Ú~îå « «fiO ‰õÄ_® giH˜ LO_»=Ù. D „âı˜ ^ÀÑ≤_ç

KÕÜ«∞^Œ∞. Hõhã¨O ^ÀÑ≤_ôH˜ QÆ∞~°ÜÕ∞º ÉèÏQͺxÔH·<å <ÀK«∞HÀ^Œ∞.

„ѨÉèí∞`«fiO ^ŒQÆæ~° ^Õ|iOK«_»O `«=∞Ö’x |ÅÇ‘Ï#∞ÅH˜ ѨOz

ÃÑ@ì‰õΩO_® ^•K«∞‰õΩO^•=∞#∞HÀ=_»O gi ÅHõ∆ÏÅ∞. gik

ǨωõΩ¯Åx J_»∞‰õΩ¯<Õ «ÅH˜O Œ∞Å K≥· «#ºO. gix WOHÍ H˘O ≥·<å

„ÑQÆujÅ ÉèÏ=*ÏÅ ÑikèÖ’ LOK«∞ «∞#flk 'JÅ"å@∞— =∂„ «"Õ∞.

^•xH˜ Éè∫uHõ ѨÙ<åk ÖË Œ∞. Hõhã¨O g~°∞ WѨÊ\ÔH·<å «y#O «

™êO㨯 $uHõ ÃÑ@∞ì|_çx ‰õÄ_»Éˇ@∞ì‰õΩx LO>Ë `«=∞ Jã≤Î`«fi

ã ¨OH ∆ ÀÉ è Ïxfl qâ ◊ fi[h# É è Ï+ ¨Ö’ ™ê~ ° fi „uH õ ÅH ∆ Í ºÅ`À

=ºH©ÎHõiOK«∞HÀQÆeQ H“â◊Å=¸ qâßÅ «fi=¸ giH Jaƒ LO_Õk.

Wk Å∞OÃÑ<£ =∞^茺`«~°QÆu, H˘\Ï¡_»QÆÅ^Œ∞ QÍh áÈ~å_»ÖË^Œ∞.

|∞HÍ~ÚOѨÙÖË QÍh "åkOK«_»O KÕ «QÍ Œ∞. gi ã¨OH∆ÀÉèíO XHõ

"≥·Ñ¶Åº"Õ∞ QÍh qÑ¡"åxH˜ „Ѩ"ÕtHõ HÍ Œ∞. D ã¨=¸Ç¨ÏѨ٠PÖ’K«<å

q è•<åxfl, r=# q è•<åxfl =∂Å «fi JO^•O.——2

„ѨÉèí∞`«fi ã¨OˆH∆=∂ÅÃÑ· P^è•~°Ñ¨_ç ^Œo`«∞ÅO^ŒiH© K≥O^Œ=Åã≤# =ã¨`«∞Å#∞ ÔH·=ã¨O

KÕã¨∞‰õΩO@∂ Jaè=$kú K≥Ok# XHõ =∂Å ‰õΩÅ „âı˜ PÖ’K«#, rq « q è•<åefl =∂Å «fiQÍ

„QÆÇ≤ÏOKåe. WOHÀ ~°HõOQÍ, ã¨fiã¨=∂[, ã¨fi‰õΩÅ, ã¨fiH©Ü«ÚÅ „ѨÜ≥∂[<åŠѨi~°Hõ∆Ë èպܫ∞OQÍ

~°∂á⁄Ok# „ÉÏÇχ «fi ÉÏ@Ö’<Õ =∂Å ‰õΩÅ „ÑÜ≥∂[<åÅ∞ JO Œ∞Ö’#∂ Œo «∞Å "å\ÏÖ’x

ã¨OˆH∆=∞ =ã¨`«∞ÅÃÑ· PkèѨ`«º"Õ∞ rq`« ÅHõ∆ ºOQÍ KÕã¨∞H˘x, `«=∞ Jaè„áêÜ«∞"Õ∞ "≥Ú`«ÎO

=∂Å–"åi LѨ‰õΩÖÏÅ Jaè„áêÜ«∞OQÍ K≥ѨC‰õΩ<Õ =∂ÅÅ q+¨Ü«∂Å#∞ q=iOz, qâı¡+¨

QÍqOK«_®xH˜ =∂Å «fi, =∂Å «fi"å Œ∞Å∞ J<Õ Ñ¨Å∞‰õΩ|_»∞Å#∞ D "åºã¨OÖ’ LѨÜ≥∂yOK«_»O

[~°∞QÆ∞`«∞Ok.

ã=∞HÍb# Œo « ã≤÷uQÆ «∞Å∞ :

U Õx XHõ ã¨=∞㨺 L «Ê#flO J~Ú#ѨÙ_»∞ ^•x ѨÓ~åfiѨ~åÅ#∞ âߢã‘ÎÜ«∞ Ѩ ŒúuÖ’

ѨijeOz Ѩiëê¯~° =∂~åæÅ#∞ Hõ#∞Q˘#_»O ÃÑ·<Õ F =ºHÎ ÖË • F ã¨=∂[ „ѨQÆu P è•~°Ñ¨_ç

LO@∞Ok. JÖÏ [~°QÆx ѨH∆Í# P =ºH˜Î ÖË^• P ã¨=∂[ „ѨQÆu xez áÈ=Ù@"Õ∞ QÍHõ

q∞ye# ã¨=∂*ÏÅÖ’ =ã¨∞Î#fl =∂~°∞ÊʼnõΩ, áÈ\©Å‰õΩ «@∞ìHÀÖËHõ HÍÅ„Hõ=∞OÖ’ P ã¨=∂[O

JO`«~å÷#O HÍ=_®xH˜ J=HÍâßÅ∞ "≥∞O_»∞QÍ LO\ÏÜ«∞#_»O Kåi„`«Hõ ã¨`«ºO. 1994Ö’

=∂kQÆÅ∞ =sæHõ~° _ç=∂O_£ À ŒO_À~å L Œº=∞O "≥Ú ŒÅ∞ ÃÑ\ì# <å\˜ #∞O_ç D<å\˜

=~°‰õΩ (JO>Ë XHõ ^Œâß|ÌO ÃÑ·QÍ) „ѨѨOK«OÖ’, ^Õâ◊OÖ’ Pi÷HõOQÍ#∞, ™êOˆHuHõOQÍ#∞

Z<Àfl =∂~°∞ÊÅ∞ [iQÍ~Ú. „ѨѨOK« PkèѨ «º Pi÷Hõ q è•<åxH˜ („ѨѨOpHõ~°) J#∞QÆ∞OQÍ

„ѨÉèí∞`«fiO Pi÷Hõ ~°OQÍxfl „ÃÑ·"Õ@∞ =º‰õΩΊѨ~°O K≥Ü«∞º_»"Õ∞ QÍHõ "≥#∞Hõ|_ç#, |ÅÇ‘Ï#

=~åæÅ „âıÜ≥∂"å^Œ q^è•<åʼnõΩ ^•^•Ñ¨ÙQÍ ã¨fiã≤ΠѨÅHõ_»O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk. D =∂~°∞ÊʼnõΩ

"≥Ú@ì"≥Ú Œ\˜ #∞O_ç «Ü«∂~°∞QÍ L#fl „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ∞ „ѨÉèí∞ «fi ~°OQÆO #∞O_ç "≥· ˘Åy

¢ÃÑ·"Õ@∞ ~°OQÆOÖ’x J=HÍâßʼnõΩ J#∞QÆ∞OQÍ «=∞#∞ `å=Ú ã¨Oã≤ ŒúѨ~°K«∞H˘x P ~°OQÆOÖ’

u~°∞QÆ∞ÖËx PkèѨ`åºxfl ™ê÷Ñ≤OK«∞‰õΩ<åfl~Ú. D =∂~°∞ÊʼnõΩ `«Ü«∂~°∞QÍ ÖËx "≥#∞Hõ|_ç#,

^Œo`«, Pk"åã‘ =~åæÅ∞ ˆH=ÅO ~å*ϺkèHÍ~° B+¨^èŒO ã¨HõÅ ~ÀQÆ x"åi˜ JO@∂ QÆ`«

Ѩ^Õà◊√§QÍ „Ѩܫ∂㨠Ѩ_ç, J@∞ ~å*ϺkèHÍ~°O ™êkèOK«ÖËHõ W@∞ `«=∞ Ü«Ú=`«#∞ Pi÷Hõ,

™êOˆHuHõ ~°OQÍÅÖ’ =∂~°∞ÊʼnõΩ, ã¨"åà◊§‰õΩ nè@∞QÍ ã¨Oã≤^Œú Ѩ~°K«∞HÀÖËHõáÈ=_»O =Å#

Jaè=$kúÖ’ „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ HõO>Ë Z<Àfl ŒâßÉÏÌÅ "≥#∞HõÉÏ@∞ «#O HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.

1985 HÍ~°OKÕ_»∞ <ÕѨ^䌺OÖ’ U~°Ê_ç# 'PO„^茄Ѩ^Õâò ^Œo`« =∞Ǩã¨Éèí,— 1994Ö’

ã¨=∞<åºÜ«∞O H˘~°‰õΩ Pq~°ƒùqOz# '=∂kQÆ i[ˆ~fi+¨<£ áÈ~å@ ã¨q∞u— (=∂kQÆ ŒO_À~å)

JQÍi# =~åæÅÃÑ· „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ AÅ∞O#∞ ~°K«ÛH©_»Û_»"Õ∞ HÍHõ, D Õâ◊ áœ~°∞Ö·#

`«=∞‰õΩ D ^Õâ◊ ã≤i ã¨OѨ^ŒÅÃÑ· „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ`À ã¨=∂# J=HÍâßÅ∞, ǨωõΩ¯Å∞

L<åflÜ«∞x QÆ∞~°∞Î KÕã¨∂Î, P ǨωõΩ¯Å H˘~°‰õΩ L^Œºq∞Oz ^Œo`«∞Å K≥·`«<åºxfl ѨiѨÙ+¨ìO

KÕâß~Ú. J~Ú Õ '*Ïu H˘~°‰õΩ `åºQÍÅ— ¿Ñ~°∞`À „ѨÉèí∞ «fi ~°OQÆOÖ’ ÖËx L^ÀºQÍÅ H˘~°‰õΩ

ŒO_À~å ¿Ñ~°∞`À =∂kQÆÅ∞, =∂Å =∞Ǩ<å_»∞ ¿Ñ~°∞`À =∂ÅÅ∞ «=∞ Ü«Ú= « Éèíq+¨º «∞Î#∞

H˘O`« =~°‰õΩ <åâ◊#O KÕÜ«∞_»"Õ∞ QÍHõ ^Œo`«∞Å q<åâ◊<åxH˜ ÉÏ@Å∞ Ѩ~°∞ã¨∞Î<åfl~°#_»O

x+¨Øì~°OQÍ L<åfl 㨠åºxfl JOwHõiOK«Hõ «Ñ¨Ê Œ∞. HÍx JOÉË Œ ~ü ŒQÆæ~° #∞O_ç HÍh¬~åO

=~°‰õΩ "≥#∞Hõ|_ç#, ^Œo`«, Pk"åã‘ =~åæÅ∞ ÉèÏqã¨∞Î#fl@∞¡QÍ ~å*ϺkèHÍ~°"Õ∞ '=∂ã¨ì~ü H©—

J~Ú Õ J\ì `åºQÍÅ∞ «ÑÊxãi.3 ~å*ϺkèHÍ~åxH˜ =ÚO Œ∞ =∂kQÆ ŒO_À~å =sæHõ~°

3 '~å*ϺkèHÍ~°"Õ∞ =∂+ì~üH©— J<Õ "å Œ#`À "åºã¨Hõ~°Î JOwHõiOK«_»∞. D<å_»∞ ~å[H©Ü«∞ ÃÑ «Î<åxflK≥ÖÏ~Úã∞Î#fl KåÖÏ ‰õΩÖÏÅ∞ XHõ<å_»∞ ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍxH Œ∂~°OQÍ LO_ç Pi÷Hõ, q^•º, ™êO㯠$uHõ~°OQÍÅÖ’ `«=∞#∞ `å=Ú =$kú KÕã¨∞H˘x P ~°OQÍÅ P^è•~°OQÍ ~å[H©Ü«∞ ÃÑ`«Î<åxfl ÔH·=ã¨OKÕã∞HÀQÆeQÍ~°∞. L^•ÇÏ~°‰õΩ H~°à◊Ö’ ÃÇÏ["å~°∞¡, «q∞à◊<å_»∞Ö’ ëê<å~°∞¡ XHõ<å_»∞ JO@~åx =~åæxHK≥Ok#ÑÊ\H© Pi÷HõOQÍ Zky ~å[H©Ü«∂ÅÖ’ „Ñ"ÕtOz P ~°OQÆOÖ’ «=∞ =Ú„ Œ "ÕÜ«∞QÆeQÍ~°∞.PO„ èŒ ~åROÖ’ Hõ=∞‡Å ~å[H©Ü«∞ =$kú ‰õÄ_® D suQÍ<Õ ZkyOk. Jxfl ~°OQÍÅÖ’ Jz"Õ «‰õΩQÆ∞iHÍ|_»¤ Œo «∞Å∞ H=ÅO XHõ ~å[H©Ü«∞ ~°OQÆOÖ’ =∂„ «"Õ∞ HÍHõ Jxfl ~°OQÍÅÖ’ Hõ$+≤ KÕÜ«∂eûLOk.For an analysis see, Rudloph I. Lloyd and Rudolph H. Susanne. (1967) TheModernity of Tradition: Political Development in India, Chicago: University ofChicago Press; ëê<å~°¡ áÈ~å@O H˘~°‰õΩ K«∂_»O_ç, Hardgrav R.L. (1969) The Nadars ofTamilnadu, Berkeley: University of California Press.

2 Nx"åãπ, lÅ∞Hõ~°. z\˜ìÉÏ|∞ (2005) '^Œo`« ™êÇ≤Ï`«ºO KÕã≤# q+¨„ѨÜ≥∂QÆO,— PO„^èŒ*’ºu, 18 AÖˇ·.3 4

_ç=∂O_£, Jk ~ÔHuÎOz# „Ñâ◊flÅ∞, =∂Å =∞Ç<å_»∞ JÉèíºO «~åÅ∞, "åi "å Œ#Å∞ ãOH¡+ìOQÍ,

z «Îâ◊√kúQÍ ã¨g∞H∆Oz XHõ Ѩiëê¯~° =∂~åæxfl PÖ’zOz Œo «∞Å#∞ XHõ `å\˜ ÃÑ·H˜ ≥zÛ,

gi`À áê@∞ q∞ye# JQÍi# ‰õΩÖÏÅ#∞ P `å\ ÃÑ·H #_çÑ≤OK«x Õ ~å*ϺkèHÍ~°O HÍ Œ∞

H õ^• =∂Ô~¯\ò =º=㨠÷ ÃÑ`« ÎO^•s J~Ú# ã¨=∂[OÖ’ Hõh㨠r=<Àáêkè ‰õÄ_®

=∞$Qƺ=∞=Ù «∞O Œ<Õ q+¨Ü«∞O „ѨѨOK« ÕâßÅ, =ÚYºOQÍ ¿Ñ Œ ÕâßÅ P@∞áÈ@¡#∞ QÆ=∞xã¨∞Î#fl

"åÔ~=iÔH·<å QÀK«i`«=∞=Ù`«∞Ok.

=∂Å «fi "å ŒO – `˘q∞‡k JOâßÅ∞ – qâı¡+ :

=∂kQÆÅ =sæHõ~° "å^ŒO, Jk Pq+¨¯iOz# W`«~° „Ѩâ◊flÅ#∞ ¿Ñ~˘¯#_»O HõO>Ë

=sæHõ~°‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ =∂ÅÅ∞ qxÑ≤Oz# "å^•xfl Pã¨~åQÍ KÕã¨∞H˘x =∂kQÆ ŒO_À~å

„Ѩâ◊flÅ#∞ ѨijeOK«_»O D "åºã¨OÖ’ <Õ<≥#∞fl‰õΩ#fl Ѩ Œúu. =∂Å =∞Ǩ<å_»∞ "å Œ#Å#∞

‰õ∆Ω‚OQÍ Ñ¨ijeOz "åi "å ŒO U q èŒOQÍ „ÉÏǨχ`åfixH˜, J„Ѩ*Ï™êfi=∂ºxH˜ „ѨfHõQÍ

LO^À x~°∂Ñ≤Oz, =∂kQÆ"å ŒO =∂Å "å^•xH˜ q~°∞ ŒúOQÍ „Ѩ*Ï™êfi=∞º "å^•xH˜, JOÉË Œ ~ü

Pâ◊Ü«∂ʼnõΩ U q èŒOQÍ „ѨfHõQÍ xezO^À K≥Ñ≤Ê, "≥#∞Hõ|_ç#, Œo «, Pk"åã‘ =~åæʼnõΩ

~å*ϺkèHÍ~°O ˆH=ÅO =∂kQÆ "å^•xfl ѨiѨÙ+≤ì QÍqOz# <å_Õ ™ê^茺=∞x K≥ѨÊ_»O D

"åºã¨ L ÕÌâ◊ºO. WO «‰õΩ Ñ¨Ó~°fiO =sæHõ~°‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ =zÛ# =∂Å ™êÇ≤Ï`åºhfl, ã≤.P~ü.

âıY~ü 36 ¿ÑrŠѨÙã¨ÎHõ ™ê~åhfl ‰õΩk¿ãÎ =∂ÅÅ "å^ŒO, "åi xO^ŒÅ∞, "åi Ѩiëê¯~°

=∂~åæÅ#∞ `˘q∞‡k JOâßÅ∞QÍ K≥ѨCHÀ=K«∞Û. Jq :

1. =∂kQÆʼnõΩ#fl ‰õΩÅ =$uÎ – =∂ÅʼnõΩ ÖËx ‰õΩÅ =$uÎ.

2. Œo « i[~fi+#¡Ö’ =∂ÅÅ∞ 64 âß «O qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_®xH HÍ~°O =∂ÅʼnõΩ

QÆÅ P «‡Q“~°=, ™ê=∂lHõ ã¨Ê $ǨÏÅ∞ – Jq H˘~°=_ç# =∂kQÆÅ∞.

3. q Œº, L^ÀºQÍÅÖ’ =∂ÅÅ 28 áêà◊§ PkèÑ «ºO Ju ãfiÅÊ q+Ü«∞O.

4. =sæHõ~° ã¨∂„ «O ã¨=∞㨺#∞ Ѩi+¨ iOK«HõáÈQÍ =∞iO « [\˜ÅO KÕã¨∞ÎOk.

5. =sæHõ~° "≥Ú «ÎO =∂kQÆʼnõΩ „ѨÜ≥∂[#O KÕ‰õÄ~°Û Œ∞.

6. ¿Ñ~°∞ „ѨHõ =∂kQÆ#∞ «yeOK«∞ H˘x P «‡Q“~°"åxfl HÀÖ’Ê~Ú# =∂kQÆÅ∞.

7. =sæHõ~° "å^•xfl ã¨=∞i÷Oz q[˝`«, q+¨Ü«∞ Ѩi*Ï˝#O Ö’Ñ≤Oz# „ѨQÆujÅ,

Hõ=¸ºxã¨∞ì, aã≤ "Õ∞ è•=ÙÅ∞.

8. ã¨"≥∞ÿHõº « ÉèÏ=# „Ѩ=∂ ŒHõ~°"≥∞ÿ#^•? Œo « â◊HÎx JO « "≥ÚOkOKÕ ~å[H©Ü«∞ ‰õΩ„>Ë

=sæHõ~°.

9. Œo «∞Å ÅHõ∆ ºO i[ˆ~fi+¨#∞¡ HÍ~å Œ∞ – ~å*ϺkèHÍ~°O HÍ"åe.

D `˘q∞‡k JOâßÅ ™ê~°O '=sæHõ~° = ŒÌ#_»"Õ∞— J~Ú#ѨÊ\˜H© XH˘¯Hõ JOâßxfl

fã¨∞H˘x ã¨∞xt «OQÍ Ñ¨ije^•ÌO.

1. =∂kQÆʼnõΩ#fl ‰õΩÅ =$uÎ – =∂ÅʼnõΩ ÖËx ‰õΩÅ =$uÎ

^ŒO_À~å L^Œº=∞O „áê~°OÉèí"≥∞ÿ# <å\˜ #∞O_ç =∂kQÆÅ =sæHõ~° _ç=∂O_£#∞

=ºu~HOK«_®xH =∂ÅÅ∞ «=∞ J=ڇŠá⁄kÖ’ J„QÍGOQÍ =∂kQÆÅ ‰õΩÅ =$uÎ PÜ«Ú è•xfl

Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ „ѨÜ≥∂yã¨∞Î<åfl~°∞. XHõ\˜, =∂kQÆÅ ‰õΩÅ =$uÎ "åiH˜ r=<Àáêkè HõeÊã¨∞ÎOk

– U ‰õΩÅ =$uÎ ÖËx =∂ÅʼnõΩ q^Œº, L^ÀºQÍ=HÍâßÖË r=<å^è•~°O. Ô~O_»∞, =∂kQÆÅ

ã¨OˆH∆=∂xfl „ѨÉèí∞ «fiO x[OQÍ HÍOH∆Oz#@¡~Ú Õ "åi ‰õΩÅ =$uÎ Jaè=$kúH˜ x èŒ∞Å∞ H\Ï~Ú¿ãÎ

ã¨iáÈ`«∞Ok.4 =∂kQÆÅÃÑ· *Ïe`À "åi ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~åxH˜ ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»=Åã≤OkQÍ

n#∞Ö·# =∂kQÆÅ «~°Ñ¶Ù# ã¨Ç¨Ï$ ŒÜ«ÚÖ·# =∂ÅÅ∞ „ѨÉèí∞`åfixfl JÉèíºi÷ã¨∞Î#fl@∞¡ HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl

"åã¨Î=OÖ’ „ÉÏǨχ`«fi ‰õΩÖÏÅ∞ Ãã·`«O K≥Ü«∞ºÖËx (XHõ"Õà◊ K≥Ü«∂ºÅx L<åfl JO^Œ∞‰õΩ

[OˆH) „Ѩuáê Œ#Å#∞ =∂Å «fi"å Œ∞Å∞ K≥Ü«∞º_»O [iyOk.

Pi÷Hõ =º=ã¨÷‰õΩ „QÍ=∞O =¸Å"≥∞ÿ# ^Œâ◊Ö’ „ÉÏǨχ©Ü«∞ =º=ã¨÷ `«=∞ÃÑ· ~°∞kÌ#

K≥ѨCÅ∞ ‰õΩ>Ëì =$uÎ<Õ QÆ`«ºO`«~°O ÖËx Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’ Pã¨~åQÍ KÕã¨∞H˘x =∂kQÆÅ∞

á⁄@ìáÈã¨∞‰õΩ#fl q+¨Ü«∞O Kåi„ «Hõ 㨠«ºO.5 J~Ú Õ =∂kQÆÅO Œ~°∂ ‰õΩÅ =$uÎÖ’<Õ L#fl@∞¡

K«i„ «Ö’ ZHõ _® P è•~°O ÖË Œ∞. XHõ „QÍ=∞OÖ’ ã¨∞=∂~°∞ Ѩk #∞O_ç W~°"≥· =∂kQÆ ‰õΩ@∞OÉÏÅ∞

LO>Ë "åiÖ’ U Ô~O_»∞ ‰õΩ@∞OÉÏÖ’ ‰õΩÅ =$uÎÖ’ x=∞QÆfl=∞=fiQÍ q∞ye# "å~°∞ =º=™êÜ«∞

‰õÄbÅ∞QÍ, r «QÍà◊√¡QÍ „|uHÍ~°∞.6 P èŒ∞xHõ Ü«ÚQÆOÖ’ Ѩ֡ #∞O_ç Ѩ@ìO Pi÷Hõ =º=ã÷‰õΩ

ˆHO„ Œ aO Œ∞=ÙQÍ =∂i# <ÕѨ 茺OÖ’ ÉÏ\Ï, Hõ~À<åÅ∞ =zÛ =∂kQÆ K≥ѨC#∞ qѨ˜ gkè

#∞O_ç ^Œ∂~°OQÍ qã≤ˆ~âß~Ú. ^•x`À K≥ѨCÅ#∞ #=Ú‡‰õΩ#fl =∂kQÆÅ „|`«∞‰õΩÅ∞

gkè#Ѩ_®¤~Ú.

WHõ _» XHõ q+¨Ü«∞O «Ñ¨ÊHõ „Ѩ™êÎqOKåe. U [O «∞ K«~å‡<≥·fl Õ JѨq„ «=∞x, U

4 See, Balagopal, K. (2000) 'A Tangled Web : Subdivision of SC Reservations inAP,' Economic and Political Weekly, March 25, pp : 1075-1081.5 «ÑÊxãi Ñiã≤÷ «∞ÅÖ’ K«~°‡=$uÎx ‰õΩÅ =$uÎQÍ =∂kQÆÅ∞ ã‘fiHõiOz#ÑÊ\H© P =$uÎ •fi~å D Õâ◊

<åQÆiHõ åaè=$kúH =∂kQÆÅ∞ KÕã≤# Hõ$+≤ J##º ™ê=∂#ºO. ~°™êÜ«∞# âßG=∞O>Ë Uq∞\’ ≥eÜ«∞x D

Õâ◊OÖ’ x «º "å_»HÍxH HÍ=Åã≤# |ÔH¯@∞¡, =º=™êÜ«∂xH J=ã~°"≥∞ÿ# Ñ>ìÅ∞, "å~°∞Å∞, Z Œ∞ÌÅH¿ã

ÉÅ∞ìÅ∞, HõÅ∞¡w « HÍi‡‰õΩÅHõ=ã~°"≥∞ÿ# Àà◊§ ãOK«∞Å∞, ™ê=∂#º =∂#=ÙÅ∞ «=∞ =ã∞Î=ÙÅ∞ •K«∞HÀ=_®xH

J=ã~°"≥∞ÿ# ãOK«∞Å#∞ Ñâ◊√=ÙÅ K«~°‡O`À «Ü«∂~°∞ KÕã≤ D Õâßaè=$kúH «=∞ =O «∞ ¿ã=Å#∞

=∂kQÆÅ∞ JOkOKå~°∞. q=~åʼnõΩ K«∂_»O_ç, Ilaiah, Kancha (1996) 'Productive LabourConsciousness and History : The Dalit - Bahujan Alternative', in Shaheed Aminand Dipesh Chakrabarthy (Ed.), Writings on South Asian History and Society :Subaltern Studies IX, Delhi : Oxford University Press, pp : 187-193.6 See, Singh, T.R. (1969). The Madiga : A Study of Social Structure and Change,Lucknow : Ethnographic and Folk Culture Society.

5 6

K≥ѨCÅ∞ ‰õΩ>Ëì =$uÎ<≥·`Õ JѨiâ◊√„Éèí=∞x ÉèÏqOz TiH˜ ^Œ∂~°OQÍ <≥\˜ì "Õâß~À P K≥¿ÑÊ

ÉÏ\Ï, Hõ~À<åÅ ~°∂ѨOÖ’ „ÉÏǨχ∞ʼnõΩ, „ÉÏǨχ =~åæʼnõΩ Láêkè HõeÊOz Éè’[#O

ÃÑ@ì_»O =$ «∞ΊѨ~°OQÍ P èŒ∞xHõ « ≥zÛ# Q˘Ñ¨Ê qÑ¡=O. „Ѩu q+¨Ü«∞OÖ’ „ÉÏǨχ∞Å#∞

=ºu~Hã∂Î<Õ "åi =∂~åæÅ#∞ J#∞ãiOz 'h=Ù <ÕiÊ# q ŒºÜÕ∞ h~°*ÏH∆Í— JO@∂ ÃÑ «ÎO^•i

™ê÷<åÅ #∞O_ç „ÉÏǨχ∞Å#∞ ™ê÷# „ÉèíOâ◊√Å#∞ KÕã≤ P ™ê÷<åÅ#∞ P„Hõq∞Oz# Hõ=∞‡Å∞

=∂kQÀà◊§ K≥ѨCÅ q+¨Ü«∞OÖ’#∂ "åix q_»=ÖË Œ∞. Ñ≤K«ÛѨe¡ +¨Ø=∂~üì, áêѨٺÅ~ü +¨Ø=∂~üì

ÖÏO\˜ ¿Ñ~°¡ À q[Ü«∞"å_» ^•x K«∞@∞ì „Ñ¨Hõ Å „áêO`åÅÖ’ K≥ѨCÅ á¶êºHõìsÅ#∞ ™ê÷Ñ≤Oz

=∂kQÆ K≥ѨCH˜ Hõ=∞‡Å∞, gi`Àáê@∞ WOHÍ H˘O^Œ~°∞ W`«~° ~å¢ëêìÅ =∞~åfi_ôÅ∞

Ü«∂[=∂#∞Å~Úº, Jã¨Å∞ K≥ѨC Ü«∞[=∂xx HÍi‡‰õΩxQÍ =∂iÛ"Õã≤# q+¨Ü«∞O [QÆkfi «O.

J~Ú`Õ =∂kQÆÅ |∞=fi K≥ѨCx ˆH=ÅO „ÉÏǨχ∞Å∞, Hõ=∞‡Å∞, =∂~åfi_ôÅ∞ =∂„`«"Õ∞

ÖψQã¨∞HÀÖË^Œ∞. "å~°∞ ÖψQã¨∞H˘x =∂kQÆʼnõΩ q∞yeÛ# <åÅ∞QÆ∞ "≥∞`«∞‰õΩÅ∞ Ãã·`«O giH˜

^ŒHõ¯‰õΩO_® `«=∞ =O`«∞ áê„`«#∞ =∂ÅÅ∞ â◊H˜Î =OK«# ÖˉõΩO_® áÈ+≤OK«_»O [iyOk.

q[Ü«∞"å_» ɡOl ã¨i¯Öò ŒQÆæ~° K≥ѨCÅ á¶êºHõìsÅÖ’ Ѩx KÕ¿ã HÍi‡‰õΩÅ#∞ Ѩije¿ãÎ D

q+¨Ü«∞O x~À‡Ç¨Ï=∂@OQÍ ~°∞A==Ù`«∞Ok. K≥ѨC #=¸<å#∞ ~°∂á⁄OkOKÕ „áê^äŒq∞Hõ

™ê÷~Ú #∞O_ç K≥ѨC ѨÓ~°ÎÜÕ∞º ™ê÷~Ú =~°‰õΩ „Ѩu ™ê÷~ÚÖ’#∂ =∂kQÆÅ HõO>Ë =∂ÅÅ∞

JkèHõOQÍ LO_»_»"Õ∞ ~ÚO Œ∞‰õΩ „Ѩ|Å x~° Œ≈#O.7 D q èŒOQÍ ÖÏÉèí™ê\˜Ü≥ÿ∞# =∂kQÆÅ

‰õΩÅ =$uÎx „ÉÏǨχ∞Å ŒQÆæi #∞O_ç Hõ=∞‡Å∞, "åi ŒQÆæi #∞O_ç =∂ÅÅ∞ Hõ|o¿ãÎ ~ÚHõ P

=$uÎ ^•fi~å =∂kQÆʼnõΩ r=<Àáêkè ÅaèOKÕ ≥Hõ _»?

Ô~O_»=k, K«~°‡HÍ~°∞Å =$uÎ Jaè=$kúH˜ x^èŒ∞Å∞ ˆH\Ï~Ú¿ãÎ ^•x =Å# "≥Ú`«ÎO

=∂kQÆ ‰õΩÅã¨∞÷Å Jaè=$kú [~°∞QÆ∞`«∞O^Œx Ѷ¨∞O\ÏѨ^äŒOQÍ ¿Ñ~˘¯O@∞#fl =∂Å âßG"Õ`«ÎÅ

QÆÏOHõ q=~åÅ∞ Pi÷Hõ âßG"Õ`«ÎÅ#∞ Ãã·`«O J|∞ƒ~° Ѩ~°K«_»O`À áê@∞ uHõ=∞Hõ‰õΩ QÆ∞i

KÕ™êÎÜ«∞#_»O xifi"å^•Oâ◊O. Pi÷Hõ âßG"Õ «ÎÅ uHõ=∞HõÖˇÖÏ =Ù<åfl „QÍ=∂Ö’¡ Q˘_»¡#∞ HÍK«∞H˘<Õ

=∂kQÆÅ∞ Ãã· «O =∂Å"Õ «ÎÅ QÆÏOHõ q=~åÅ∞ «Ñ¨Êx x~°∂Ñ≤OK«QÆÅ~°∞. ~åROÖ’ ^•^•Ñ¨Ù

80 ÅHõ∆ʼnõΩ ÃÑ·QÍ [<åÉèÏ L#fl =∂kQÆÅÖ’ D<å_»∞ ˆH=ÅO XHõ âß «O =∂„ «"Õ∞ ‰õΩÅ

=$uÎ P è•~°OQÍ „| «∞H©_»∞ã¨∞Î<åfl~°∞. P XHõ âß «OÖ’ ‰õÄ_® ã¨QÆO =∞Ok K≥ѨCÅ á¶êºHõìsÅÖ’

‰õÄbÖˇ·`Õ, q∞ye# ã¨QÆO ~À_»∞¤ „ѨHõ¯# ziy# Q˘_»∞QÆ∞ h_»Ö’ `≥y# K≥ѨCÅ#∞ ÉÏQÆ∞

KÕã¨∞H˘O@∂ U ~ÀA HÍ ~ÀA =zÛ# zÅ¡~°`À á⁄@ìáÈã¨∞H˘<Õ x~åƒùQÆ∞ºÖË HÍx ã¨fiO`«

Œ∞HÍ^•~°∞Å∞ ‰õÄ_® HÍ Œ∞. =∂ÅÅ ã¨∂K«# "Õ∞~°‰õΩ =∂kQÆÅ Jaè=$kúH˜ ~åR „ѨÉèí∞ «fiO

x èŒ∞Å∞ =∞OE~°∞ KÕã≤<å P xkè XHõ âß «O =∂kQÆʼnõΩ KÕÜ« «xzÛ q∞ye# 99 âß «O

=∂kQÆÅ r=<Àáêkèx „Ѩâßfl~° ÷HõO KÕã¨∞ÎOk.8 =∂kQÆÅ Jaè=$kúH˜ „Ѩ`ÕºHõ x^èŒ∞Å∞

H\Ï~ÚOK«=∞O@∞#fl =∂Å «fi"å Œ∞Å L^•~°|∞kú D HÀÏÅ#∞ ÑiQÆ#Ö’H fã∞‰õΩ<åfl^•?

ÖË^•?

=∂Å «fi "å ŒOÖ’x „ÉÏÇχ «fi HÀO :

„ÉÏǨχ©Ü«∞ ã¨=∂[OÖ’ XHõ ѨÓ*Ïi =$uÎ q∞#Ǩ U ‰õΩÅ =$uÎ ã¨=∂[ Q“~°"åxH˜

<ÀK«∞HÀÖË Œ∞. =∞i =ÚYºOQÍ JO@~åx ‰õΩÖÏÅ "åi =$ «∞ÎÅ∞ Jxfl ‰õΩÖÏÅ "åi (JO@~åx

‰õΩÖÏÅ "åiH˜ Ãã·`«O) U=yOѨÙH˜ QÆ∞~°Ü«∂º~Ú. K«~°‡HÍ~°∞Å∞ ÉèíH˜ÎѨÓ~°fiHõOQÍ `«Ü«∂~°∞

KÕã≤# K≥ѨCÅ#∞ `˘_»∞H˘¯O@∂<Õ P =$uÎx, P =$uÎ •~°∞Å#∞, hK«OQÍ, UǨϺOQÍ K«∂¿ã

ã¨=∂[O =∞#k. JO Œ∞ˆH PÜ«∂ ‰õΩÅ =$ «∞ÎÅ#∞ g_ç q^•º |∞ Œ∞úÅ#∞ QÆ_çOz Œo «∞Å∞

‰õÄ_® =∞#∞+µºÖÏ¡QÍ „| «HÍÅx =∞Ç «‡ÑÓÖË, PÜ«∞##∞ Jq∞ «OQÍ Jaè=∂xOKÕ JOÉË Œ ~üÅ∞

¿Ñ~˘¯<åfl~°∞. 'q Œº ÖËHõ<Õ Ju â◊¥„ Œ∞Å∞ ÉÏkè «∞ÅÜ«∂º~°∞— Jx ѶÓÖË ÉèÏq¿ãÎ,

''q^ŒºÖ’ <≥·Ñ¨Ùº`« ™êkèOK«_»=∞<Õk ™ê=∂lHõ ^Œ∞~åKå~åÅ#∞

~°∂ѨÙ=∂Ѩ_®xH˜ ™ê èŒ#OQÍ LѨÜ≥∂QÆѨ_»∞ «∞O Œx <å #=∞‡HõO.

^Õâ◊OÖ’x JQÍi# [#O ã¨=∞㨺 ˆH=ÅO Pi÷Hõ"Õ∞ HÍ^Œ∞

™êO㨠$uHõO ‰õÄ_®, ˆH=ÅO ‰õÄ_»∞, QÆ∞_»¤, h_» HõeÊOz L#fl «

=~åæÅ "åiH˜ ¿ã= KÕ¿ã "å~°∞QÍ `«Ü«∂~°∞ KÕÜ«∞_»O <åH˜+¨ìO

ÖË^Œ∞. `«~°`«~åÅ∞QÍ ri‚OK«∞‰õΩáÈ~Ú# #∂º#`å ÉèÏ"åxfl,

W`«~°∞ʼnõΩ ^•ã¨ºO KÕ¿ã ã¨fiÉèÏ"åxfl `˘ÅyOz D ^Õâ◊OÖ’x

„Ѩã¨∞Î « ™ê=∂lHõ x~å‡OÖ’ „‰õÄ~° ^ÀÑ≤_çH˜ QÆ∞~°=Ù «∞#fl "åix

q=ÚHÎ KÕÜ«∂Åx <Õ##∞‰õΩO\Ï#∞. L#fl « ™ê÷~ÚÖ’ q^•º=O «∞Å∞

HÍ=_»O ^•fi~å<Õ Jk ™ê^茺=∞=Ù`«∞O^Œx <å #=∞‡HõO,——9 Jx

JOÉË Œ ~ü #=∂‡_»∞.

JO Œ∞ˆH ÉèÏ~° « ~å*ϺOQÆOÖ’ i[ˆ~fi+¨#¡ ~°∂ѨOÖ’ JQÍi# =~åæÅ "åiH˜ PÜ«∞# J=HÍâ◊O

HõeÊOKå_»∞. x «ºO JOÉË Œ ~ü <å=∞㨇~° QÍqã¨∂Î<Õ PÜ«∞# „ѨuáêkOz# P èŒ∞xHõ q Œº#∞

«∞OQÆÖ’ „`˘H˜ =∂kQÆʼnõΩ "åi ‰õΩÅ=$uÎx Jaè=$kú K≥Ü«∞º=∞O@∞#fl ã¨∂_À JOÉË Œ iã¨∞ìÅ∞,

D =∂Å „ÉÏǨχ∞Å Lz « ã¨ÅǨÅ#∞ U q èŒOQÍ J~°÷O KÕã¨∞HÀ"åe?

7 D á¶êºHõìsÅÖ’ Ѩx KÕ¿ã =∂kQÆ–=∂ÅÅ`À «# Ñ≤ÃÇÏKü_ç H˘~°‰õΩ D "åºã¨Hõ~°Î x~°fiÇ≤ÏOz#

WO@~°∂fi ºÅ∞, K«~°ÛÅ∞ P è•~°O.

8 #O|∂~°∞, ÃÑ ŒÑiq∞, `å_çH˘O_», =∞OQÆà◊yiÅÖ’ "åºãHõ~°Î KÕã≤# WO@~°∂fi ºÅ∞, =∂kQÆ ŒO_À~å

L Œº=∞HÍ~°∞Å∞, <åÜ«∞‰õΩÅ`À [iÑ≤# K«~°ÛÅ∞ P è•~°O.9 ÑÓÖË, JOÉË Œ ~ü "åHͺÅ#∞ [ã≤ìãπ q. Hõ$+‚Ü«∞º~ü (1994) 'JOÉË Œ ~ü áÈ~å@ "≥Å∞QÆ∞Ö’ ™ê=∂lHõ

<åºÜ«∞O,— Œo « ~å[ºO, U„Ñ≤Ü«∞Öò, ѨÙ@Å∞ : 19–21 =∞iÜ«Ú 25 (WHõ _» ѨÙ.@.21) #∞O_ç

fã∞HÀ=_»O [iyOk.7 8

™êfi`«O„`åºxH˜ ѨÓ~°fiO „a\ ©+¨µ „ѨÉèí∞`«fiO ^Œo`« – â◊¥„^Œ¢Ñ¨[Å ™êOѶ≤∞Hõ

L Œº=∂ʼnõΩ «ÖÁyæ q Œº, L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ "åi „Ѩ"ÕâßxH˜ =㨠«∞Å∞ HõeÊOz# ã¨O Œ~°ƒùOÖ’

JѨÊ\˜H P èŒ∞xHõ q Œº#∞ „ѨÉèí∞ «fi L^ÀºQÍÅ#∞ P„Hõq∞Oz# „ÉÏǨχ∞Å∞ Œo « – â◊¥„ Œ∞ʼnõΩ

HõeÊOz# J=HÍâßʼnõΩ Z<Àfl ~°HÍÅ∞QÍ JÉèíºO`«~åÅ∞, x~°ã¨#Å∞ `≥eáê~°∞. "åi

JÉèíºO «~åÅ#∞ ÉèËMÏ «~°∞ KÕã≤# „ÑÉèí∞`åfixfl „Ñã#flO KÕã∞HÀ=_®xH 'JOk Õ A@∞ì JO Œ‰õΩO>Ë

HÍà◊√§— J<Õ H“\˜Åº huÖ’ ÉèÏQÆOQÍ „ÉÏǨχ∞Å∞ KÕã≤# q#flѨO: '^Œo`« â◊¥„^Œ=~åæÅ

"åiH˜ ‰õΩÅ =$ «∞ÎÅ∞ L<åfl~Ú. P ‰õΩÅ=$ «∞ÎÅ`À "å~°∞ ã¨O`À+¨OQÍ r=<Àáêkèx ã¨OáêkOK«∞

H˘#QÆÅ~°∞. HÍx, ˆH=ÅO q ŒºÜÕ∞ ‰õΩÅ=$uÎQÍ, L^ÀºQÆ"Õ∞ P„â◊Ü«∞OQÍ „| «∞‰õΩ "≥à◊§nã¨∞Î#fl

¿Ñ^Œ „ÉÏǨχ∞Å∞ r=<å^è•~°O HÀÖ’Ê~Ú aèH∆Í@# QÍqOK«∞H˘x „|`«Hõ=Åã≤# ^Œ∞ã≤÷u

^•Ñ¨Ùiã¨∞ÎOk,— HÍ|\ì i[ˆ~fi+¨#∞¡ = Œ∞Ì J<åfl~°∞.1010101010 ™êfi «O„ «ºO «~°∞"å « 'J„QÆ ‰õΩÖÏÅ∞—QÍ11

¿Ñ~˘¯O@∞#fl *Ï\òÅ∞, ~îå‰õÄ~üÅ∞, Ѩ>ËÖòÅ∞, Hõ=∞‡Å∞, Ô~_»∞¡, "≥Å=∞Å∞ „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ

ÉÏ@<Õ J#∞ã¨iOz Z<Àfl ™ê~°∞¡ i[ˆ~fi+¨#¡‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ PO^Àà◊#Å∞ KÕѨ\ì# q+¨Ü«∞O

qA˝Å‰õΩ qk`«"Õ∞. =ÚYºOQÍ 1989–90 „áêO`«OÖ’ ^Œo`«∞Å i[ˆ~fi+¨#¡ HÍŠѨikèx

á⁄_çyã¨∂Î, â◊¥„ Œ∞ʼnõΩ q Œº, L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ i[ˆ~fi+¨#∞¡ HõeÊã¨∂Î q.Ñ≤. ã≤OQ∑ [#`å

„ѨÉèí∞ «fiO x~°‚Ü«∞O fã¨∞‰õΩ#flѨC_»∞ L «Î~° – ŒH∆ ÉèÏ~° åÅÖ’ ÃÑ ŒÌ Z «∞Î# „ÉÏǨχ©Ü«∞

‰õΩÖÏÅ∞ JÅ[_»∞Å∞ ˆ~Ñ≤ ÉèÏs "≥Ú «ÎOÖ’ „ѨÉèí∞ «fi, „ÃÑ·"Õ@∞ Pã¨∞ÎʼnõΩ #+ìO HõeyOKå~°∞.

=∞# ~åROÖ’ i[ˆ~fi+¨#¡ =ºuˆ~‰õΩÅ∞ ~ÚOH˘OK«O =ÚO^Œ∞‰õΩ "≥o¡ Ô~·ÖËfi ¿ãì+¨<£ÅÖ’,

|™êìO_»∞ÅÖ’, =ÚYº"≥∞ÿ# g èŒ∞ÅÖ’ |∂@∞¡ áêe+π K≥Ü«∞º_»O, ™ê=∂#∞¡ "≥ÚÜ«∞º_»O, ~À_»∞¡

T_»Û_»O ~ÚOHÍ Z<Àfl KÕ™ê~°∞.12 gi KÕ+ìÅ#∞ =∞#O ZÖÏ J~°÷O KÕã¨∞‰õΩ<åflO (ZÖÏ J~°÷O

KÕã¨∞HÀ"åe)?

i[~fi+<£ =ºu~Hõ „Ñ Œ~°≈#Å PO «~°ºO :

„ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ i[ˆ~fi+¨<£ =ºuˆ~Hõ „Ѩ Œ~°≈# Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ J~°÷O KÕã¨∞HÀ=K«∞Û.

"≥Ú^Œ\ ˜k, JQÍi# =~åæÅ"å~°∞ ~À_»∞¡ T_»Û_®xH˜, |∂@∞¡ áêe+π K≥Ü«∞º_®xH˜ `«Ñ¨Ê

10 q=~åʼnõΩ K«∂_»O_ç, Irschick, Eugene. (1969) Politics and Social Conflicts in SouthIndia : The Non-Bramin Movement and Tamil Separatism (1916-1929), Berkeleyand Los Angels : University of California Press.11 PÖ’K«#Å∞ =∞x+≤x L#fl « tY~åʼnõΩ ZH¯OK«QÆÅ=Ù. J èŒó áê`åàÏxH „`˘H¯ "ÕÜ«∞QÆÅ=Ù. ZÑC_À

Ô~O_»∞ "ÕÅ ãO= «û~åʼnõΩ ÑÓ~°fiÑÙ '‰õΩÅO— J<Õ PÖ’K«# Z<Àfl =O ŒÅ «~åÅ Œo « [#∞Å#∞

=∂#ã≤Hõ ã¨OѶ∞~°¬‰õΩ QÆ∞iKÕã≤ =∂#∞+¨ åfixH˜ Œ∂~°O KÕ¿ãÎ, «~° «~åÅ∞QÍ „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæʼnõΩ

=∂#ã≤Hõ PǨ¡ ŒHõ~åxfl, âßOux, Œo « ‰õΩÖÏÅÃÑ· =∂#ã≤Hõ PkèѨ åºxfl HõÅ∞QÆ*Ëã≤Ok. ѨÓ~°fiѨÙ

«~åÅ"åi=Ö ~ÚÑÊ\ «~°O Œo «∞Å∞ ‰õΩÅO J<Õ K≥~°™êÅÖ’ |OkèOK«|_®¤~°∞. =∞i ~åÉ’ÜÕ∞ «~°O

Œo « ÑÙ„ «∞Å∞ – ÑÙ„uHõÅ∞ ‰õÄ_® D =∂#ã≤Hõ ãOѶ∞~°¬‰õΩ QÆ∞i HÍ=Åã≤O Õ<å? P ‰õΩÅ K≥≥~°™êÅÖ’

|OnÅ∞ HÍ=eûO Õ<å? Éèíq+º «∞Î «~åÅ =∂x+≤Hõ åfixfl HÍáê_»\ÏxH D «~°O Ug∞ KÕÜ«∞ÖË •?

WHõ _» <å^˘Hõ PÖ’K«#. ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍÅ#∞ ~°∂áêO «~°O K≥OkOK«_»O`À áê@∞

"å_»∞Hõ ÉèÏ+Ö’x „ÉÏÇχ «fi Ñ Œ*ÏÖÏxfl „ÑH∆Íà◊#O QÍqOz ^•x ™ê÷#OÖ’ Ö∫HHõ Ñ Œ*ÏÖÏxfl

„Ñ"Õâ◊ÃÑ@ì@O ã=∂# «fi ™ê èŒ# „Ñ™ê÷#OÖ’ "≥Ú Œ\ "≥∞ÿÅ∞. ÑÙ@ ãOYº S Œ∞Ö’ (J=ڇŠá⁄kÖ’)

'J„QÍGO— J<Õ Ñ^•xfl LÑÜ≥∂yOK«_»O [iyOk. WÖÏ "å_»_®xH =ÚO Œ∞ 'J„QÍGO— ™ê÷#OÖ’

'„|ÇχGO— J<Õ Ñ^•xfl "å_»@O [iyOk. KåÖÏ Ñ~åºÜ«∂Å∞ Ñ^•Å J~å÷Å Ö’ «∞Å∞ ≥eÜ«∞‰õΩO_®<Õ

"å_»@O [~°∞QÆ∞ «∞Ok. D Ñ Œ „ÑÜ≥∂QÆOÖ’ ‰õÄ_® JÖÏQ [iyOk. "庙êxfl ÑÅ∞ Ñ~åºÜ«∂Å∞

K«kq# «~°∞"å « QÍx P Ñ ŒOÖ’x Ö’ «∞x „QÆÇ≤ÏOK«ÖËHõáÈÜ«∂#∞. '„|LJGO— J<Õ Ñ ŒO =∞#‰õΩ

Uq∞ K≥|∞ «∞Ok? '„|Ǩχ— J<Õ Õ=Ù_»∞ L<åfl_»x, J «x ŒQÆæ~° L#fl JGO Jxfl J¢™êÎÅ HõO>Ë

â◊HÎ=O «"≥∞ÿO Œx K≥|∞ «∞Ok. P J¢™êÎxfl Z=i g∞ Œ‰õΩ „ÑÜ≥∂y¿ãÎ "åiH D Éèí∂q∞ g∞ Œ #∂HõÅ∞

K≥e¡#>Ë¡#x ‰õÄ_® K≥|∞ «∞Ok. D PÖ’K«# ~ÚO «\˜ À<Õ PyáÈ Œ∞. „|Çχ Õ=Ù_»∞ ã$+≤ìHõ~°Î Jx, J «x

<À\ #∞O_ç „ÉÏÇχ∞Å∞, Kèåu #∞O_ç Hõ∆„uÜ«ÚÅ∞, `˘_»Å #∞O_ç "≥·â◊√ºÅ∞, áê^•Å #∞O_ç â◊¥„ Œ∞Å∞

=KåÛ~°x K≥|∞ «∞Ok. ^•x`À „|Çχ <À\ #∞O_ç T_çÑ_»¤ „ÉÏÇχ∞_ç PkèÑ «ºO QÆ∞iOz, HÍà◊§

#∞O_ç ÑÙ@ìH˘zÛ# â◊¥„ Œ∞_ç ™ê÷#O QÆ∞iOz K≥|∞ «∞Ok. J Õ q èŒOQÍ 'J„QÆ ‰õΩÅO,— 'ã=~°‚ *Ïu,—

'"≥∞*Ïi\©Å∞— ÖÏO\ Ñ Œ|O è•Å#∞ qâı¡+ K≥Ü«∞º=K«∞Û. J~Ú Õ D qâı¡+ J=QÍÇÏ#H =∞#

PÖ’K«##∞ Ñiq∞ «O K≥Ü«∞º‰õÄ_» Œ∞.D qâı¡+ P è•~°O`À ãOkèOK«=Åã≤ „Ñâ◊flÅ∞: XHõ ‰õΩÅ"≥∂ ÖË •

Ô~O_»∞ ‰õΩÖÏÖ’ 'J„QƉõΩÖÏÅ~Ú— Õ q∞ye# ‰õΩÖÏÅ∞ U=∞=Ù`å~Ú? – JQÍi# ‰õΩÖÏÅ∞. XHõ *Ïu

ã=~°‚*Ïu J~Ú Õ q∞ye# *Ï «∞Å∞ U=∞=Ù`å~Ú?– J=~°‚ *Ï «∞Å∞. H˘O Œ~°∞ "≥∞*Ïi\©Å∞ J~Ú Õ

q∞ye# "å~°∞ U=∞=Ù`å~°∞? – "≥∞ÿ<åi\©Å∞. „Ñu ã=∂[OÖ’ XHõ =ºHÎ ÖË • XHõ ãOѶ∞ 'Jã≤Î «fiO—

q∞ye# =º‰õΩÎÅ/ã¨OѶ¨∂Å QÆ∞iÎOѨ٠g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_ç LO@∞Ok. JO>Ë 'Ѩ~°ã¨Ê~°— (Reciprocal)

ãO|O èŒO Hõey LO@∞Ok. ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ ~°OQÍÅÖ’ „ÉÏÇχ©Ü«∞ =~åæÅ „áê|źO

(Domination) H˘#™êQÆ∞ «∞#fl>Ë¡ ™êO㯠$uHõ–ÉèÏëêÉèÏ=*ÏÅÅÃÑ· ‰õÄ_® "åi PkèÑ «ºO (Hege-

mony) H˘#™êQÆ∞ «∞O_»_»O =Å¡ "åi PÖ’K«#Å∞, ÉèÏ=#Å∞ „HOk =~åæÅ "åiÃÑ·# ~°∞ ŒÌQÆeQÍ~°∞.

~ÚÑC_»∞ ‰õÄ_® J Õ KÕÜ«∞QÆÅ∞QÆ∞ «∞<åfl~°∞.JOÉË Œ ~ü ÑiÉèÏ+Ö’ 'J„QƉõΩÖÏÅ∞QÍ LO_»@O "åiH

QÆ~°fiHÍ~°O HÍ=K«∞Û, HÍx „HOk ‰õΩÖÏÅ∞QÍ LO_»@O Œo «∞ʼnõΩ QÆ~°fiHÍ~°O HÍ Œ∞,— 'ã=~°∞‚Å∞QÍ

LO_»@O "åiH „Ñ‘uQÍ LO_»=K«∞Û, HÍx J=~°∞‚Å∞QÍ LO_»@O Œo «–â◊¥„ Œ‰õΩÖÏÅ "åiH HÍ Œ∞.—

Œo «–â◊¥„ Œ ‰õΩÖÏÅ∞ „ÉÏÇχ©Ü«∞ =~åæÅ#∞ J„QƉõΩÖÏÅ∞QÍ, ã=~°∞‚Å∞QÍ QÆ∞iÎOz#O « HÍÅO Œo «–â◊¥„ Œ

‰õΩÖÏÅ Jã≤Î «fiO 'JQÍi# ‰õΩÖÏÅ∞QÍ<Õ— LO@∞Ok. JO Œ∞H Œo «–â◊¥„ Œ‰õΩÖÏÅ∞ D „ÉÏÇχ©Ü«∞

Ñ Œ*ÏÖÏxfl qãiOKåe. D Ñ^•Å#∞ "å_»∞Hõ #∞O_ç «Ñ≤ÊOKåe. J~Ú Õ D qã~°#`À<Õ Œo «–â◊¥„ Œ∞Å

ÉÏ èŒº « fiáÈ Œ∞.=∞#+µºÅ =∞ 茺 ã=∂#`åfixfl Pq+¯iOKÕ „Ñ`åº=∂flÜ«∞ ÉèÏ+#∞ ~°∂á⁄OkOz

^•xx "å_»∞HõÖ’H fã∞‰õΩ~å=Åã≤# ÉÏ èŒº « ‰õÄ_® "åi Éèí∞[㨠O è•ÅÃÑ·<Õ LOk.12 q.Ñ≤. ã≤OQ∑ [#`å „Ñ¨Éèí∞`«fiO =∞O_»Å Hõg∞+¨<£ ã¨∂K«#Å "Õ∞~° "≥#∞Hõ|_ç# =~åæʼnõΩ q^Œº,

L^ÀºQÍÅÖ’ i[~fi+#¡ =ãu HõeÊOz#ÑÙ_»∞ Õâ◊OÖ’ K≥Å~y# =ºu~Hõ « L Œº=∂Å J=QÍÇÏ#‰õΩ,

Œo «–â◊¥„ Œ Œ$HÀ¯ qâı¡+‰õΩ K«∂_»O_ç, SÅÜ«∞º, ÔH. (1990) 'Ñ~å#flÉèí‰õΩ¯Å∞ „ÑuÉèí QÆ∞iOz

=∂\Ï¡_»∞`«∞<åfl~Ú,— #Å∞ѨÙ, ÃãÃÑìO|~°∞, 16–30, ѨÙ@Å∞:10–14† ™êO|t=~å=Ù, L.(1990)

'i[~fi+#¡ ã=∞㺗 Z Œ∞s «, JHÀì|~°∞ ÑÙ@Å∞ : 15–19† =∞™êÎ<£ ~å=Ù, Õ=~°Ñe¡. (1989) 'i[~fi+#∞¡,—

á⁄#∂fl~°∞: ѨÙ~ÀQÍq∞ „ѨK«∞~°Å∞, ѨÙ@Å∞ 45–120.9 10

L^ÀºQÍÅ∞ K≥Ü«∞º_®xH˜ ѨxH˜~å~°∞.

Ô~O_»=k, i[ˆ~fi+¨#¡ ^•fi~å ~À_»∞¡ T_ÕÛ "åiH˜, |∂@∞¡ áêe+π KÕ¿ã"åiH˜ J=HÍâ◊O

~Ú¿ãÎ ˆH=ÅO L^ÀºQÍÅ∞ K≥Ü«∞º_®xˆH (J~° ÷OÖ’, JQÍi# ‰õΩÖÏÅÃÑ·# ÃÑ`« Î#O

K≥ÖÏ~ÚOK«_®xH) ÑÙ\ì# å=Ú «=∞ [#‡ÇωõΩ¯x D i[~fi+#¡ =Å# HÀÖ’Ê=Åã≤ =zÛO Œx

QÆ∞O_≥Å∞ ÉÏ^Œ∞HÀ=_»O. ™ê~åOâ◊OÖ’ JQÍi# =~åæÅ"åi =$`«∞ÎÅ∞ Ç‘Ï#=∞x K≥ѨÊ_»"Õ∞

QÍHõ, i[ˆ~fi+¨#¡ ^•fi~å "å~°∞ «=∞ «=∞ ‰õΩÅ =$ «∞ÎÅx g_ç „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÅ =~åæÅ "å~°∞

P„Hõq∞OK«∞H˘x ѨkÅѨ~°K«∞‰õΩ#fl q^•º, L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ „Ѩ"ÕâßxH˜ J#~°∞›Å∞ Jx K≥ѨÊ_»O.

W\ì KÕ+ìÅ#∞, "å^•Å#∞ P<å_»∞ â◊¥„ Œ – Œo « (=∂ÅÅ∞ ‰õÄ_®) Pk"åã‘ =Úã≤¡O =~åæÅ

„Ñ[ÅO Œ~°∂ x~°ã≤Oz, i[~fi+#¡ ™ê#∞‰õÄÅ L Œº=∞O #_çÑ≤, „ÑÉèí∞ «fi L^ÀºQÍÅ∞ „ÉÏÇχ©Ü«∞

=~åæÅ ™⁄`«∞Î HÍ^Œx Q˘O`≥uÎ Kå\˜# K«i„`« LOk. =sæHõ~° _ç=∂O_£‰õΩ =ºuˆ~HõOQÍ

L^Œº=∞O KÕѨ\ ˜ì '=∂kQÆÅ ‰õΩÅ=$uÎx Jaè=$kú K≥Ü«∞º=∞‡O@∞#fl— =∂ÅÅ "å^Œ#‰õΩ, U

*ÏuH˜ xˆ~ÌtOz# ‰õΩÅ =$uÎ P *Ïu `«∂.K«. `«Ñ¨ÊHõ áê\˜OKåÅx K≥|∞`«∞#fl „ÉÏǨχ

"å^•xH˜ Õ_® U"≥∞ÿ<å LO^•? Ô~O_»∞ "å^•Å =∞<ÀQÆ «O XHõ >Ë: ‰õΩÅ=$uÎ Hõey# ‰õΩÖÏÅ∞

PÜ«∂ =$ «∞ÎÅ =ÚiH˜ ‰õÄѨOÖ’ =∞yæ Õ q^•º, L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’x J=HÍâßÅ#∞ `å=Ú

=∂„ «"Õ∞ KÕlH˜ OK«∞H˘x Zã≤ QÆ Œ∞ÅÖ’ ™œYºO á⁄O^•Å<Õ Œ∞~å ( Œ∂~å) Ö’K«#ÜÕ∞ HÍ^•?

2. Œo « i[~fi+#¡Ö’ =∂ÅÅ∞ 64 âß «O qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_®xH HÍ~°O =∂ÅʼnõΩ

QÆÅ P «‡Q“~°=, ™ê=∂lHõ ãÊ $ÇÏÅ∞ – Jq H˘~°=_ç# =∂kQÆÅ∞

i[ˆ~fi+¨<£ ™œHõ~åºÅ#∞ qxÜ≥∂yOK«∞H˘#_»OÖ’ =∂ÅÅ∞ =ÚO Œ∞O_»_®xH˜ HÍ~°O

"åiH˜ QÆÅ P «‡Q“~°= ã¨Ê $ǨÏ, ™ê=∂lHõ ÉÏ èŒº «ÖË#x K≥|∞ «∂ âıY~ü D q èŒOQÍ J<åfl_»∞.

''i[ˆ~fi+¨#¡#∞ =∂Å – =∂kQÆÅ∞ 64:36 âß «OQÍ qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_®xH˜ QÆÅ HÍ~°O

=∂ÅʼnõΩ P «‡Q“~°= ã¨Ê $ǨÏ, ™ê=∂lHõ ã¨Ê $ǨÏÅ∞ LO_»_»O HÍ~°"≥∞ÿ Õ – =∂kQÆʼnõΩ...

P «‡Q“~°= ã¨Ê $ǨÏ, ™ê=∂lHõ ã¨Ê $Ç¨Ï H˘~°=_»_»O =Å# "å~°∞ HÍãÎ "≥#∞Hõ|_®¤~°∞. P «‡Q“~°=

ã¨Ê $ǨÏ, ™ê=∂lHõ ã¨Ê $Ç¨Ï =∂ÅʼnõΩ ™ê=∂lHõ J<åºÜ«∂Å#∞ QÆ∞iÎOKÕ K≥· «#ºO HõeyOzOk.

J<åºÜ«∂xfl ZkiOKÕ è≥·~åºxfl HõeyOzOk. áÈ~å\ÏʼnõΩ J=ã¨~°"≥∞ÿ# â◊HÎ ™ê=∞~å÷ºÅ#∞,

„ѨuÉèÏ áê@"åÅ#∞ ÃÑOá⁄OkOK«∞HÀ"åeû =zÛOk—— (âıY~ü, 2005 ѨÙ@:22). ™ê~åOâ◊OÖ’

D "å Œ# J~°÷O =∂ÅÅÖ’ „ѨuÉèÏ áê@"åÅ∞ ã¨=∞$kúQÍ LO_»|>Ëì "å~°∞ JkèHõ âß «OÖ’

i[ˆ~fi+¨#¡#∞ qxÜ≥∂yOK«∞HÀQÍ P „ѨuÉèí ÖËx =∂kQÆÅ∞ =∂ÅÅ HõO>Ë "≥#∞Hõ|_ç

áÈÜ«∂~°O@∂ D<å\˜ =∂kQÆÅ z`«∞‰õΩÉÏ@∞ `«<åxH˜ "åi 'J„ѨuÉèíÜÕ∞#x— XHõ Q˘Ñ¨Ê

㨠åºxfl âıY~ü Hõ#∞Q˘<åfl_»∞.

D "å^•xfl âıY~ü J=∂Ü«∞Hõ`«fiO J#∞HÀ"åÖ’, J*Ï˝#O J#∞HÀ"åÖ’ ‰õÄ_®

J~°÷O H͉õΩO_® LOk. Œo «∞Å K«i„ «, "åi L Œº=∂ÅÃÑ· Hõh㨠J=QÍǨÏ# Hõey# Z=~°∂

~Ú@∞=O\˜ kQÆ*Ï~°∞_»∞ "å^•xH˜ kQÆ~°∞. K«i„`« á⁄_»=Ù<å ™ê=∂lHõOQÍ, Pi÷HõOQÍ,

™êO㨠$uHõOQÍ, ~å[H©Ü«∞OQÍ "≥#∞Hõ|_ç# =~åæÅ∞ «=∞‰õΩ ~Ú «~°∞Å`À ã¨=∂#OQÍ ã¨=∂#

J=HÍâßÅ∞ HõeÊOKåÅx HÀi#ѨÙ_»ÖÏ¡ =ÚO ŒO[ "Õã≤# =~åæÅ Ô~_ô"Õ∞_£ ã¨=∂ è•#O '„ѨuÉèÏ

áê@"åÅ∞.— XHõ<å_»∞ `≥Å¡"åà◊§#∞ qKåiOKÕ „ѨuÉèÏ áê@=O #Å¡"åà◊§‰õΩ ÖË=x „a\©+π

"å~°∞, q^Œº, L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ „ѨuÉèí ÖËx "åiH˜ J=HÍâßÅ∞ HõeÊ¿ãÎ =º=ã¨÷ <åâ◊#O

J=Ù`«∞O^Œx „ÉÏǨχ∞Å∞, "åi ÉÏ@Ö’<Õ i[ˆ~fi+¨#¡ =Å# „ѨuÉèí Hõeæ# "åiH˜ #+¨ìO

HõÅ∞QÆ∞ «∞O Œx Hõ=∞‡, Ô~_ç¤ ÖÏO\˜ ‰õΩÖÏÅ∞ "åkOz#ѨÙ_»∞, ''„ѨuÉèí Z=i ™⁄ «∞Î~å? „ѨuÉèí

U_»|∞>Ëì~å?–JO^Œ∞HÀ~° QÆ∞`«Ñ¨O^Œ∞HÀ, P ^˘OQÆÅ `«i"Õ∞@O^Œ∞‰õΩ—— (QÀ~°\ ˜ "≥OHõ#fl)13

Jx "åkOz# JOÉË Œ sÜ«ÚÅ "å^•xfl =∞~°z# =∂Å «fi "å Œ∞Å∞ D<å_»∞ J Õ „ÉÏÇχ

‰õΩÅ « «fi èÀ~°˜Ö’ =∂kQÆʼnõΩ „ѨuÉèí ÖË Œx x~°¡[˚QÍ "åkã¨∞Î<åfl~°∞.

XˆH ã¨=∂[OÖ’ x=ã≤ã¨∞Î#fl J<ÕHõ =~åæÅ „ѨQÆu XˆH ~°HõOQÍ LO_»^Œ∞. "åi

Jaè=$kúx J<ÕHõ Kåi„ «Hõ, ~å[H©Ü«∞, ™êO㨠$uHõ, ™ê=∂lHõ, Pi÷HÍOâßÅ∞ xˆ~Ìt™êÎ~Ú.

D<å\ =∂kQÆÅ "≥#∞HõÉÏ@∞ «<åxH =∂ÅÅ Jaè=$kúH J<ÕHõ Kåi„ «Hõ HÍ~°ÏÅ∞<åfl~Ú.

Kåi„`«HõOQÍ =∂kQÆÅ∞ JkèHõ ã¨OYºÖ’ "≥#∞Hõ|_ç# `≥ÅOQÍ „áêO`«O #∞O_ç ~åQÍ,

=∂ÅÅ∞ Jaè=$kú K≥Ok# HÀ™êÎ PO„^èŒ „áêO`«O #∞O_ç ~å=_»O [iyOk. „a\©+π "åi

ǨÏÜ«∂OÖ’ „ÔH·ãÎ= q∞+¨#sÅ∞ Œo «∞ʼnõΩ q Œº, L^ÀºQÆ J=HÍâßÅ∞ HõeÊOKå~°∞. XOQÀÅ∞

Ѩiã¨~° „áêO`åÅÖ’ =∂kQÆÅ∞ D ™œHõ~åºxfl á⁄Ok#ѨÊ\˜H©,14 QÆ∞O@∂~°∞, q[Ü«∞"å_»,

LÉèíÜ«∞QÀ^•=i lÖÏ¡ÅÖ’ =∂ÅÅ∞ D J=HÍâßÅ#∞ JkèHõOQÍ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ<åfl~°∞.15

=ÚO Œ∞QÍ q^•º „Ѩ"Õâ◊O á⁄Ok# =∂ÅÅ∞ ™êfi «O„ «ºO «~°∞"å « ~å*ϺOQÆO Œo «∞ʼnõΩ

HõeÊOz# i[~fi+#¡#∞ qxÜ≥∂yOK«∞H˘x L^ÀºQÍÅ∞ á⁄Ok q∞ye# Œo « ‰õΩÖÏÅ HõO>Ë

=ÚO^ŒO[ "Õã≤ `«=∞ Jaè=$kúH˜ ÉÏ@Å∞ "Õã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. x*ÏO ѨiáêÅ#Ö’ Jaè=$kúH˜

<ÀK«∞HÀx `≥ÅOQÍÏ „áêO`«Ñ¨Ù "≥#∞HõÉÏ@∞`«<åxH˜, ™êOѶ≤∞Hõ "≥#∞HõÉÏ@∞`«#O `À_»~Úº

13 'WO_çÜ«∂Ö’ UO KÕÜ«∂e?— (2001) ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £:~À+<£ „Ñ≤O@~üû, p.x.14 Alvin Texas Fishman. (1941) Culture Change and the Underprivileged : A Studyof Madigas in South India under Christian Guidance, Madras : The Christian Lit-erature Society for India; Suri, K.C. (2001) 'Dialectic of Social Justice : The Struggleof the Madigas for Categorisation of Scheduled Caste Reservations in AndhraPradesh,' in R. Balasubramanian (ed.), Social and economic dimensions of casteorganisations in South India states, Chennai : University of Madras, pp : 228-245;Siva Reddy, G.V. (2002) 'Competition and Conflict among the Dalits : MadigaDandora Movement in Andhra Pradesh,' in Ghanshyam Shah (ed.), Dalits and theState, New Delhi : Concept Publishing Company, pp : 325-342.15 Oddie, G.A. (1973) 'Christian Conversion in the Telugu Country1860-1900:ACase Study of One Protestant Movement in the Godavari-Krishna Delta,' IndianEconomic and Social History Review (IESHR), Vol. XII, No. 1, pp:61-79.

11 12

=∂kQÆÅ#∞ ^Œ∞~°ƒù~° Ѩiã≤÷`«∞ÅÖ’H˜ <≥\ ˜ì"Õâß~Ú.16 D Ѩiã≤÷`«∞Å#∞ `«@∞ìH˘x P^èŒ∞xHõ

ã¨=∂[OÖ’H˜, q^•º~°OQÆOÖ’H˜ J_»∞QÆ∞ ÃÑ@ì_®xH˜ =∂kQÆʼnõΩ ã¨fi «O„ «º ÉèÏ~° «OÖ’ S Œ∞

^ŒâßÉÏÌÅ∞ Ѩ\˜ìOk. P Kåi„`«Hõ HÍ~°ÏÅ∞ =∞iz '„ѨuÉèí— =∞O„`åxfl [Ñ≤ã¨∞Î#fl =∂Å`«fi

"å Œ∞ʼnõΩ „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ∞ ‰õÄ_® J Õ „ѨuÉèí "å ŒO`À XˆH XHõ „Ѩâ◊fl#∞ ÅOѶ≤∞ã¨∞Î<åfl~Ú:

''„ѨuÉèÏ áê@"åÅ∞ ÖËx =∂kQÆ – =∂ÅʼnõΩ q^Œº L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ i[ˆ~fi+¨<£ ã‘@∞¡

ZO^Œ∞‰õΩ?——17 „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ∞ "Õã¨∞Î#fl D „Ѩâ◊fl#∞ =∂Å`«fi "å^Œ∞Å „ѨuÉèí HÀO

#∞O_Õ PÖ’zOz#ѨÙ_»∞, PÜ«∂ =~åæÅ "åi`À áÈÅ∞Û‰õΩ#flѨÙ_»∞ =∂kQÆ – =∂ÅʼnõΩ

„ѨuÉèí ÖË^Œ∞ HÍ|\˜ì i[ˆ~fi+¨#¡#∞ =^Œ∞Å∞H˘x '„ѨuÉèí‰õΩ Ñ¨@ìO— Hõ\Ïìe. =∞i ~ÚO^Œ∞‰õΩ

=∂Å`«fi "å^Œ∞Å∞ ã≤^ŒúOQÍ L<åfl~å? nx<Õ WOHÀ ~°HõOQÍ K≥áêÊÅO>Ë =∂Å`«fi "å^Œ∞Å

„ѨHÍ~°O, '„ѨuÉèí— Z=i‰õΩO@∞O^À "åiH˜ q^•º – L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ J=HÍâßÅ∞ HÍ|\ì

=∂kQÆ – =∂ÅÅÖ’ Z=iH˜ „ѨuÉèí LO>Ë "å~°∞ „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ "åi`À áÈ\©Ñ¨_ç

J=HÍâßÅ∞ ≥K«∞Û‰õΩO\Ï~°∞. =∞i J@∞=O@ѨC_»∞ 'J„ѨuÉèí#∞— =º=ã÷Ö’H˜ K˘Ñ≤ÊOz ^•xx

ÃÑOz áÈ+≤OKÕ i[ˆ~fi+¨<£ =ã¨ux `˘ÅyOK«_»O =∞Ozk Hõ^•?!18 JO^Œ∞‰õΩ =∂Å`«fi

"å Œ∞Å∞ ã≤ ŒúOQÍ L<åfl~å?

3. q^•º – L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ =∂ÅÅ 28 áêà◊§ PkèÑ «ºO Ju ãfiÅÊ q+Ü«∞O

q^•º – L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ =∂Å – =∂kQÆÅ =∞ 茺 L#fl 28 âß «O ÃÑ ŒÌ Õ_®

HÍ^Œ∞ JO@∂ âıY~ü, ''ˆH=ÅO q^•º – L^ÀºQÍÅÖ’ =∂kQÆÅ HõO>Ë =∂ÅÅ∞ (36:64)

28 áêà◊√§ PkèHõº «QÍ L<åfl~°<Õ JÅÊ q+¨Ü«∂xfl H˘O_»O « ÃÑ ŒÌkQÍ Éèí∂ « ŒÌOÖ’ K«∂Ñ≤Oz

QÆQÀæÅ∞ ÃÑ@ì_»OÖ’ J~°÷O ÖË Œ∞. D Õ_® J<åºÜ«∞ѨÓi «"≥∞ÿ#k, J„Hõ=∞"≥∞ÿ#k HÍ Œ∞. „Ѩu

ã¨=∂[OÖ’ LO_Õ ™ê^è•~° `Õ_®Å =O\˜^Õ. D `Õ_®#∞ JkèQÆq∞OK«_®xH˜ =∂kQÆʼnõΩ

Jxfl J=HÍâßÅ∞ L<åfl~Ú—— (âıY~ü, 2005 : ѨÙ@. 23). [ã≤ìãπ ~å=∞K«O„ Œ~åA Hõg∞+¨<£

x"ÕkHõ, PO„^茄Ѩ^Õâò „ѨÉèí∞`«fi qq^èŒ x"ÕkHõÅ∞ =∂kQÆ – =∂ÅÅ∞ q^•º – L^ÀºQÍÅ∞

á⁄O Œ_»OÖ’ Õ_®Å∞<åflÜ«∞x Ѷ∞’+≤ã¨∞Î#flѨÊ\˜H©, P Õ_®Å∞ „ѨÉèí∞ «fiO ‰õΩ„@`À HõeÊOz#=¨x

=∂Å «fi "å Œ∞Å∞ ~Ú<åflà◊√§ |∞HÍ~ÚOK«QÍ =∂ÅÅ∞ =∂kQÆÅ HõO>Ë 28 âß «O q^•º –

L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ PkèHõºOQÍ L<åfl~°#fl âıY~ü x*Ï~Úfx «ÑÊHõ Jaè#OkOKåe (=∂ÅÅ

‰õÄ@q∞H K≥Ok# "å_≥·#ÑÊ\H©). J~Ú Õ 'D Õ_® Ju ãfiÅÊO— J#_»OÖ’<Õ "åiH W «xH

=∞ 茺 ã¨fiÅÊO ‰õÄ_® Õ_® ÖË Œx ≥Å∞ã¨∞ÎOk. Uk U"≥∞ÿ<å D 'Ju ã¨fiÅÊO— J<Õ JOâßxfl

Ô~O_»∞ HÀÏÅ #∞Oz ÑijeOKåe.

1. WO « =~°‰õΩ Œo «∞Å HÀ\Ï#∞ ÉèísÎ KÕã≤# f~°∞†

2. ÉèísÎ KÕã≤# ã‘@¡Ö’ ‰õÄ_® =∂kQÆ – =∂ÅÅ∞ á⁄Ok# x+¨Ê «∞ÎÅ f~°∞.

1. ˆHO„^Œ – ~åR „ѨÉèí∞`åfiÅ∞ ^Œo`«∞O^ŒiH© q^•º – L^ÀºQÍÅ∞ HõeÊOK«ÖËHõ

áÈ~Ú#ѨÊ\˜H© Hõhã¨O ~å*ϺOQÆO „ѨHÍ~°O "åiH˜ ÅaèOz# 15 âß «O ã‘@¡#∞ Ãã· «O (XHõ

Kè«„áêã≤ ˆH_»~À¡ «Ñ¨Ê) ÉèísÎ KÕÜ«∞_»OÖ’ K«∂Ñ≤ã¨∞Î#fl L^•ã‘# « [QÆkfi «O. q Œº‰õΩ ã¨O|OkèOz

Œo « ѨÙ~°∞+¨µÅÖ’ 59 âß «O, ¢ã‘ÎÅÖ’ 83 âß «O =∞OkH˜ Hõh㨠JHõ∆~° *Ï˝#O ÖË Œ∞. WO@~ü

#∞O_ç _ç„w ™ê÷~Ú q Œº á⁄Ok# "å~°∞ 5 âß «O, "≥∞_çã¨<£, WO[hiOQ∑ ÖÏO\˜ =$uÎ q^•º

HÀ~°∞ûÅÖ’ ˆH=ÅO 0.6 âß`«O =∂„`«"Õ∞ L<åfl~°∞. WHõ L^ÀºQÍʼnõΩ ã¨O|OkèOz, ˆHO„^Œ

„ѨÉèí∞`«fiOÖ’x „QÆ∂Ñπ–1 ã¨sfiã¨∞Ö’¡ 10.5 âß`«O, „QÆ∂Ñπ–2 ã¨sfiã¨∞Ö’¡ 12.69 âß`«O

=∂„ «"Õ∞ ÉèísÎ KÕâß~°∞. „ѨÉèí∞ «fi ~°OQÆ ã¨Oã÷Ö’¡x L^ÀºQÍÅÖ’ HÍ¡ãπ–1 L^ÀºQÍÅÖ’ 8.41

âß «O, HÍ¡ãπ–2 L^ÀºQÍÅÖ’ 9.68 âß «O =∂„ «"Õ∞ L<åfl~°∞. q^•º ~°OQÆOÖ’ Õâ◊OÖ’x

41 q^•º ã¨Oã÷ÅÖ’ Jã≤ÃãìO\ò „á⁄ÃѶã¨~°∞¡ 1.04 âß «O, ÖˇHõÛ~°~°∞¡ 3.16 âß «O, sÃã~üÛ

Jã≤ÃãìO@∞¡ 10.53 âß «O =∂„ «"Õ∞ L<åfl~°∞. Z_»∞ºˆH+¨#Öò J_ç‡x¢¿ãì\˜"£ qÉèÏQÆOÖ’ HÍ¡ãπ–1

L^ÀºQÍÅ∞ 3.35 âß «O, HÍ¡ãπ–2 L^ÀºQÍÅ∞ 4.57 âß «O, HÍ¡ãπ–3 L^ÀºQÍÅÖ’ 8.57

âß`«O =∂„`«"Õ∞ ѨÓiÎQÍqOKå~°∞. (âıY~ü, 2005 : ѨÙ@. 25–26). D ÖˇHõ¯Å#∞ |\˜ì

^Œo`«∞ÅÖ’ K«^Œ∞=ÙH˘x Jxfl J~°›`«Å∞ Hõey# "å~°∞ KåÖÏ JÅÊ"≥∞ÿ#ѨÊ\ ˜H© P JÅÊ

ã¨OMϺ‰õΩʼnõΩ Ãã· «O ~å*ϺOQÆO „ѨHÍ~°O W=fi=Åã≤# L^ÀºQÍÅ∞ W=fiHõ "å\˜x „`˘H˜ ÃÑ\˜ì

„ѨÉèí∞ «fiO «# „ÉÏǨχ «fi |∞kúx |Ü«∞@ ÃÑ@∞ì‰õΩOk. D QÆÏOHÍÅ#∞ |\ì =∂kQÆÅ~Ú<å

=∂ÅÅ~Ú<å ^Œo`«∞ÅO^Œ~°∂ `«=∞ HÀ\Ï ã‘@¡#∞ á⁄O^Œ_»OÖ’ L=∞‡_çQÍ #+¨ìáÈ=_»O

[iyOk.19

2. ~åROÖ’ ˆHO„^Œ „ѨÉèí∞`«fi âßYÅÖ’#∞, ˆHO„^ŒO P^èŒfi~°ºOÖ’x „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆ

ã¨Oã÷ÅÖ’#∞ <åÅ∞QÆ∞ ‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# L^ÀºQÆ∞Å q=~åÅ∞ D q èŒOQÍ L<åfl~Ú („ÉÏÔH\òÖ’x

ã¨OYº "≥Ú «ÎO Œo « L^ÀºQÆ∞ÅÖ’ "åi âß «O) : =∂ÅÅ∞ – 5,896 (51.59), =∂kQÆ –

16 Singh, T.R. (1969) Op.Cit.17 „ÉÏÇχ =~åæÅ „Ñâ◊flÅ∞ – Œo «, Pk"åã≤, "≥#∞Hõ|_ç# =~åæÅ ã=∂ è•<åÅ K«Hõ \ qâı¡+‰õΩ

K«∂_»O_ç, ™êO|t=~å=Ù, L. (1990) 'i[~fi+<£ ã=∞㺖1— Z Œ∞s «, JHÀì|~ü, ÑÙ@Å∞:15–19.18 „ÑuÉèíÖËx =∂kQÆ–=∂ÅÅ∞ H=ÅO i[~fi+<£Å ^•fi~å q^•º L^ÀºQÆ J=HÍâßÅ∞ á⁄O Œ∞ «∞<åfl~°x

„ÉÏÇχ©Ü«∞ =~åæÅ∞ Œo «∞ÅÃÑ· JaèÜ≥∂QÍÅ∞ "≥∂ÑQÍ, "åi ÉÏ@Ö’<Õ =∂kQÆʼnõΩ „ÑuÉèí ÖË Œx

=∂Å «fi "å Œ∞Å "å Œ#. gi Œ$HÀ¯O #∞O_ç K«∂z#ÑÙ_»∞ i[~fi+#∞¡ J„ÑuÉèí#∞ =º=ã÷Ö’xH

K˘Ñ≤Êã∞Î<åfl~Ú.

19 ~å*ϺkèHÍ~° Q˘_»=Ö’ Œo « ~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞, =sæHõ~° Q˘_»=Ö’ =∂kQÆ–=∂Å <åÜ«∞‰õΩÅ∞

Œo «∞ʼnõΩ ~å*ϺOQÆ| ŒúOQÍ ã≤kúOK«=Åã≤# L^ÀºQÍÅ HÀ\Ï QÆ∞iOz, ÉèísÎ KÕÜ«∞x L^ÀºQÍÅ QÆ∞iOz

Ñ\ìOK«∞H˘#_»O ÖË Œ∞. D K«~°º g~°O Œ~°∂ L=∞‡_çQÍ Œo « x~°∞^ÀºQÆ Ü«Ú= «‰õΩ KÕã∞Î#fl J<åºÜ«∞OQÍ

"åºãHõ~°Î ÉèÏqã∞Î<åfl_»∞.

13 14

3,756 (32.36), Pk PO„^èŒ – 1,112 (9.73), Ô~e¡ – 83 (0.72). ~åR „ѨÉèí∞`«fi

P èŒfi~°ºOÖ’x „ѨÉèí∞ «fi ~°OQÆ ã¨Oã÷ÅÖ’ W"Õ ‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# L^ÀºQÆ∞Å ã¨OYº : =∂Å –

735 (61.80), =∂kQÆ – 369 (31.00), Pk PO„ èŒ – 33 (2.77), Ô~e¡ – 3 (0.25),

q^•º ~°OQÍxH˜ =¿ãÎ *ˇZ<£\˜Ü«ÚÖ’ a.>ˇH± J_ç‡+¨#∞¡ : =∂ÅÅ∞ – 98 (59), =∂kQÆ –

43 (26), Pk PO„^èŒ – Z=~°∂ ÖË~°∞, Ô~e¡ 15 (10) =¸_»∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂ÅÖ’

™ê=∂lHõ âßG HÀ~°∞ûÖ’¡ „Ѩ"Õâ◊O á⁄Ok#"å~°∞, =∂ÅÅ∞ – 600 (71.50), =∂kQÆ –

331 (39.50), Pk PO„ èŒ – Z=~°∂ ÖË~°∞, Ô~e¡ – 14 (1.6), =¸_»∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂ÅÖ’

Ãã·#∞û HÀ~°∞ûÖ’¡ „Ѩ"Õâ◊O á⁄Ok# "å~°∞ : =∂ÅÅ∞ 314 (65.00), =∂kQÆ – 183 (38),

Pk PO„ èŒ – Z=~°∂ ÖË~°∞, Ô~e¡ – 7 (1.4).20

^Œo`«∞Å i[ˆ~fi+¨#¡ ã‘@¡Ö’ [<åÉèÏÖ’ 6 âß`«OQÍ L#fl =∂ÅÅ∞ 64 âß`«O

J=HÍâßÅ∞ J#∞Éèíqã¨∞ÎO_»QÍ 7 âß «OQÍ L#fl =∂kQÆÅ∞ 36 âß «O ã‘@¡ À ã¨iÃÑ@∞ìHÀ=Åã≤

=zÛOk. WHõ _» QÆ=∞xOK«=Åã≤# q+Ü«∞O =∂kQÆÅ HõO>Ë «‰õΩ¯= [<åÉèÏ L#fl =∂ÅÅ

28 âß «O i[ˆ~fi+¨<£ ã‘@¡Ö’ PkèHõº « D<å\˜k HÍ Œ∞. ™êfi «O„ «ºO =zÛ# <å\˜ #∞O_ç

~åR „ѨÉèí∞`«fiO 2000Å ã¨O=`«û~°OÖ’ =sæHõ~° KÕ¿ã =~°‰õΩ L=∞‡_ç q^è•#O ^•fi~å

=∂kQÆʼnõΩ W «~° "≥#∞Hõ|_ç# Ô~e¡Å‰õΩ K≥O Œ=Åã≤# J=HÍâßÅ#∞ =∂ÅÅ∞ KÕlH˜ OK«∞HÀ=_»O

[iyOk. „ѨÉèí∞`«fiOKÕ #_»Ñ¨|_»∞K«∞#fl ™êOѶ≤∞Hõ, ã¨OˆH∆=∞ =ã¨u QÆ$ǨÅÖ’ ã‘@¡ #∞O_ç,

L#fl`« q^•º ~°OQÆOÖ’x "≥∞_çã¨<£, WO[hiOQ∑, sÃã~üÛ ã‘@¡ =~°‰õΩ† L^ÀºQÆ ~°OQÆOÖ’

J>ˇO_»~°∞ ™ê÷~Ú #∞O_ç _çѨӺ\© HõÖˇHõì~°∞ ™ê÷~Ú =~°‰õΩ QÆÅ L^ÀºQÍÅ∞ JkèHõ âß «OÖ’

=∂ÅŠѨ~°O JÜ«∂º~Ú.

WHõ ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍxH˘¿ãÎ ^Œo`«∞ʼnõΩ ~åR âßã¨# ã¨ÉèíÖ’ ˆH\Ï~ÚOz# 39

ã‘@¡Ö’ 23 ã‘@¡#∞ =∂ÅÅ∞ ÔH·=ã¨O KÕã¨∞H˘O@∞O_»QÍ 16 ã‘@∞¡ =∂kQÆʼnõΩ "≥à◊§_»O

[~°QÆ∞`«∞Ok. JÖÏ H͉õΩO_® [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ „ѨHÍ~°O J~Ú`Õ Ô~e¡, Pk – PO„^èŒ∞ʼnõΩ

K≥~˘Hõ ã‘@∞ "≥à◊§_»"Õ∞ HÍHõ, =∂kQÆʼnõΩ 19 ã‘@∞¡ =™êÎ~Ú. =∂ÅÅ∞ ~ÚHõ q∞ye# 18

ã‘@¡ À ã¨iÃÑ@∞ìHÀ=Åã≤ =ã¨∞ÎOk. =∂Å «fi"å Œ∞Å∞ ¿Ñ~˘¯O@∞#fl@∞¡QÍ Ô~O_»∞ ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺

Õ_® 7 ã‘@∞¡ x[OQÍ ÃÑ ŒÌ Õ_® HÍ Œx "å ŒO H˘~°‰õΩ XѨCH˘<åfl D 7 ã‘@¡ Õ_® 2004Ö’

[iy# âßã¨#ã¨Éèí ZxflHõÅÖ’xk =∂„`«"Õ∞ HÍ^Œ∞. i[ˆ~fi+¨#¡ qxÜ≥∂QÆOÖ’ =∂kQÆʼnõΩ

[iy# J<åºÜ«∞O ≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅO>Ë Œo «∞Å ¿Ñ~°∞`À H=ÅO =∂ÅÅ∞ =∂„ «"Õ∞ á⁄O Œ∞ «∞#fl

~å[H©Ü«∞ =㨠«∞Å#∞ Kåi„ «HõOQÍ Ñ¨iQÆ#Ö’xH˜ fã¨∞‰õΩ#flѨC_Õ Jã¨Å∞ q+¨Ü«∞O =∞#‰õΩ

„Ѩã¨∞Êù\˜ «=∞=Ù «∞Ok. ~åR âßã¨# ã¨Éèí‰õΩ WO « =~°‰õΩ 12 Ѩ~åºÜ«∂Å∞ ZxflHõÅ∞ [iQÍ~Ú.

D 12 Ѩ~åºÜ«∂ÅÖ’ 7 ã‘@¡ `Õ_® 84 J=Ù`«∞Ok. JO>Ë Wxfl ã¨O=`«û~åÅ #∞O_ç

=∂kQÆÅ∞ =∂ÅÅ =Å# HÀÖ’Ê~Ú# ZOZÖòU ã‘@¡ ã¨OYº 84. D q^èŒOQÍ P~å

fã¨∞‰õΩO@∂ áÈ Õ =∂kQÆʼnõΩ "åi [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ „ѨHÍ~°O ~å=Åã≤# =O ŒÅ q^•º –

L^ÀºQÆ J=HÍâßÅ`À áê@∞ ~å[H©Ü«∞ J=HÍâßÅ∞ ‰õÄ_® =∂ÅÅ∞ «#∞fl‰õΩ áÈ~Ú# q=~°

`≥Å∞ã¨∞ÎOk.

D q=~° <ÕѨ^茺O #∞O_ç Ѩije¿ãÎ =∂kQÆÅ∞ – =∂ÅÅ∞ ™êOѶ≤∞HõOQÍ,

Pi÷HõOQÍ, XˆH ™ê÷~ÚH˜ K≥Ok# "å~°∞ Jx XѨC‰õΩ<åfl D<å_»∞ =∂kQÆÅ#∞ q∞Oz =∂ÅÅ∞

Pi÷HõOQÍ, ~å[H©Ü«∞OQÍ Z ŒQÆ_®xH˜ QÆÅ eOH± =∂kQÆʼnõΩ ~å*ϺOQÆ | ŒúOQÍ ã≤kúOKåeû#

J=HÍâßÅ∞ =∂ÅÅ∞ ÔH·=ã¨O KÕã¨∞HÀ=_»"Õ∞. D q+¨Ü«∂<Õfl K≥Ñ≤Ê, ~Úk J<åºÜ«∞=∞x =∂kQÆÅ∞

¿Ñ~˘¯O>Ë, „Ѩu =~°æOÖ’#∞, „Ѩu ‰õΩÅOÖ’#∞, W@∞=O\˜ Õ_®Å∞ ã¨Ç¨Ï[OQÍ LO\ÏÜ«∞x

' Õ_®Å#∞— ™ê~°fi[hHõ~° KÕÜ«∞_®xH˜ „Ѩܫ∞uflOK«_»O XHõ =∂Å «fi "å Œ∞ňH ã¨iáÈ «∞Ok.

=∞x+≤H˜ – =∞x+≤H˜ =∞ 茺 Õ_®, =~åæxH˜ – =~åæxH˜ =∞ 茺 Õ_®, ‰õΩÖÏxH˜ – ‰õΩÖÏxH˜ =∞ 茺

`Õ_® ÉèíQÆ=O`«∞_»∞ HõeÊOzOk. ^•xx „ѨtflOK«_®xH˜ gÅ∞ÖË^Œx „ÉÏǨχ`«fi "å^Œ∞Å∞†

Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞ ~°OQÆOÖ’ áê «∞‰õΩáÈ~Ú# Hõ=∞‡Å∞ – Ô~_»∞¡ ‰õÄ_® "åi ‰õΩÖÏʼnõΩ W «~°

‰õΩÖÏʼnõΩ =∞ 茺 Õ_®Å∞ KåÖÏ ã¨fiÅÊ=∞h Jq ™ê è•~° Õ_®Åx JO@∞<åfl~°∞. =∞i D

Õ_®Å∞ ã¨~°fi ™ê è•~°O, ™ê~°fi[h#O HÍ|\ì „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ`À, ‰õΩÖÏÅ`À ã¨=∂# «fiO

H˘~°‰õΩ ™êOѶ‘∞HÀ Œº=∂Å∞, ~å[H©Ü«∞ áÈ~å\ÏÅ∞ [~°Ñ¨=Åã≤# J=ã¨~°O Uq∞\˜? Õ_®Å∞

ã¨~°fi™ê^è•~°O, ™ê~°fi[h#O Jx #=∞‡|eˆH =∂Å`«fi"å^Œ∞ʼnõΩ „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÅ–=~åæÅ

"åi`À ã¨=∂# «fiO HÍ"åÅx _ç=∂O_£ KÕ¿ã <≥·uHõ « ZHõ _çk?

4. =sæHõ~° ã∂„ «O ã=∞ãº#∞ Ñi+¯iOK«HõáÈQÍ =∞iO « [\ÅO KÕã∞ÎOk

âıY~ü q=~° „ѨHÍ~°O L=∞‡_ç i[ˆ~fi+¨<£ q è•#OÖ’ 59 Œo « ‰õΩÖÏÅÖ’ Ô~O_»∞

(=∂Å – Pk PO„^èŒ) ‰õΩÖÏÅ∞ =∂„`«"Õ∞ Ѷ¨ÖÏÅ#∞ JO^Œ∞HÀ=_»O =Å# q∞ye# 57

‰õΩÖÏʼnõΩ J<åºÜ«∞O [iyOk. J~Ú Õ =sæHõ~° ã¨∂„ «O „ѨHÍ~°O 59 ‰õΩÖÏÅ#∞ <åÅ∞QÆ∞

„QÆ∂ѨÙÅ∞QÍ qÉèílOz „Ѩu „QÆ∂Ѩ٠[<åÉèÏ x+¨ÊuÎ „ѨHÍ~°O i[ˆ~fi+¨<£#∞ qÉèílOz<å PÜ«∂

„QÆ∂ÑÙÅÖ’ Jaè=$kú K≥Ok# ‰õΩÖÏÅ∞ i[~fi+<£ ѶÖÏÅ#∞ «#∞fl‰õΩ áÈ=_»O MÏÜ«∞O. JÑC_»∞

„QÆ∂ѨÙÖ’ 'Jaè=$kú K≥Ok# ‰õΩÖÏÅ∞,— 'Jaè=$kú K≥O^Œx ‰õΩÖÏÅ∞— =∞^茺 `å~°`«=∂ºÅ∞

U~°Ê_» å~Ú. Jaè=$kÌ K≥O Œx ‰õΩÖÏÅ∞ «=∞ "≥#∞HõÉÏ@∞ «<åxfl P è•~°O KÕã¨∞H˘x WOH˘Hõ

=sæHõ~° HÀ~°=K«∞Û#∞. D q èŒOQÍ =sæHõ~° KÕã¨∞‰õΩO@∂ áÈ Õ ''=∂#= *Ïu H˘#™êy#O «

HÍÅO =sæHõ~°Å∞ KÕã¨∞‰õΩO@∂ "≥àϧeû LO@∞Ok. HÍx ã¨=∞㨺 Ѩiëê¯~°O HÍ Œ∞. Jã¨∂Ü«∂

^ÕfiëêÅ∞ =∂„`«"Õ∞ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ LO\Ï~Ú. JOKÕ`« =sæHõ~° ã¨∂„`«O `«Ñ¨C_»∞ =∂„`«"Õ∞

HÍ Œ∞ „Ѩ=∂ ŒHõ~° ã¨∂„ «O Jx ÕÅ∞ «∞#flk—— (âıY~ü, 2005:ѨÙ@. 24). HÍ|\ì =sæHõ~°

ã¨=∞㨺#∞ =∞iO « [\˜ÅO KÕã¨∞ÎO Õ HÍx Ѩiëê¯~°O HÍ Œ∞ J<Õk âıY~ü "å Œ#.20 ŒÜ«∂Hõ~ü, QÍ ≥.(2005) '=sæHõ~° P"≥∂ ŒO ZÑC_»∞?— PO„ èŒ*’ºu, 28 "Õ∞.

15 16

ã¨∂„ «| ŒúOQÍ, «~° | ŒúOQÍ D "å Œ# ZO`À J~°÷=O «=∞~Ú#kQÍ HõxÑ≤ã¨∞ÎOk.

D "å^Œ#Ö’x ã¨∂„`åxfl fã¨∞H˘x `åi¯HõOQÍ PÖ’zOz#ѨÙ_»∞ =sæHõ~° [iy# H˘xfl

ã¨O= «û~åÅ «~°∞"å « âıY~ü ¿Ñ~˘¯#fl@∞¡QÍ<Õ Jaè=$kú K≥Ok# ‰õΩÖÏÅ∞, Jaè=$kú K≥O Œx

‰õΩÖÏÅ∞† ѨÙ~°∞+¨µÅx, ¢ã‘ÎÅx† „QÍg∞∞Åx, #QÆ~°"åã¨∞Åx – D q^èŒOQÍ ^˘O`«~°

^˘O`«~°∞Å∞QÍ `Õ_®Å∞, ÉèË^•Å∞ ã¨OÉèíq™êÎ~Ú.

"å Œ# ã¨∂„ «| ŒúOQÍ, «~° | ŒúOQÍ L#flO « =∂„`å# Jk <åºÜ«∞| ŒúOQÍ LO Œx

K≥ѨÊÖË=Ú. K«i„ «Ö’, =~°Î=∂# HÍÅOÖ’#∂, ™êOѶ≤∞Hõ |Ç≤Ï+¨ ~°‰õΩ, ~å[H©Ü«∞ Jz"Õ «‰õΩ

Pi÷Hõ Jã¨=∂#`åfixH˜ |Å=∞~Ú# "åi ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~° =∂~åæÅ#∞ ™êOѶ≤∞Hõ <åºÜ«∞

=∂#gÜ«∞`«|^Œú`À H˘Å=_»"Õ∞ <åºÜ«∞|^Œú`«. D <åºÜ«∞ |^Œú`« "≥Å∞QÆ∞Ö’ =∂kQÆÅ

=sæHõ~°"å^•xfl gH˜∆Oz#ѨC_»∞ Éèíq+¨º`«∞ΠѨiÏ=∂Å#∞ ^Œ$+≤ìÖ’ LOK«∞H˘x `«Hõ∆O

J=ã¨~°"≥∞ÿ# =sæHõ~° = Œ∞Ì J#_»O J¿ÇÏ «∞Hõ Õ HÍ Œ∞ J<åºÜ«∞O ‰õÄ_®. WO Œ∞‰õΩ HÍ~°ÏÅ∞

Ô~O_»∞ ~°HÍÅ∞QÍ K≥ѨÊ=K«∞Û.

XHõ\˜, =sæHõ~° "å^ŒO *Ïux peÛ ‰õΩÖÏÅ =∞^茺 Jã¨∂Ü«∂ ^ÕfiëêʼnõΩ ^•i

fã¨∞ÎOk. HÍ|\ì P~°OÉèíOÖ’<Õ D ã¨∂„`åxfl u~°ã¨ iOKåÅ<Õ "å Œ# ZO « Ѩ㨠ÖËx ŒO>Ë

|ã¨∞ûÖ’ „Ѩܫ∂˜¿ãÎ U^À XHõ ~ÀA# Jk =∞^茺֒<Õ PyáÈ=K«∞Û. ¿ÑeáÈ=K«∞Û ÖË^•

#kÖ’H˜ *ÏiáÈ=K«∞Û. HÍ|\˜ì Jã¨Å∞ |ã¨∞ûÖ’ „Ѩܫ∂˜OK«_»"Õ∞ =∂#O_ç, HÍ^Œ∞ HÍ^Œ∞

Jã¨Å∞ |ã¨∞û «Ü«∂s<Õ =∂#O_ç J#flO « Ѩ㨠ÖËxk.

=sæHõ~° ã¨∂„ «O =∞~˘Hõ =sæHõ~°‰õΩ ^•i fã¨∞ÎOk. Hõ#∞Hõ =sæHõ~° = Œ∞Ì J<Õ

"å Œ# *Ïu „ѨQÆu x~À èŒ# "å Œ"Õ∞ QÍHõ, áÈ~å\ÏÅ ^•fi~å *ÏuH˜ ÅaèOz# i[ˆ~fi+¨<£

Ѷ¨e`åÅ#∞ `å=Ú =∂„`«"Õ∞ á⁄O^•Å<Õ ^Œ∞~å‡~°æ"≥∞ÿ# "å^Œ# J=Ù`«∞Ok. XHõ ã¨=∞㨺

L «Ê#fl=∞~Ú#ѨÙ_»∞ ^•xH˜ «Hõ∆ Ѩiëê¯~°O Éèíq+¨º «∞ÎÖ’ ã¨=∞㨺‰õΩ ^•i fã¨∞ÎOk. HÍ|\ì

ã¨=∞㨺#∞ ã¨=∞㨺QÍ<Õ LO_»hÜ«∞O_ç Jx =∞x+≤ J#∞‰õΩ#fl@¡~Ú`Õ D ~ÀA# =∂#=

ã¨=∂[O WO « „ѨQÆux, Jaè=$kúx ™êkèOKÕk HÍ Œ∞ Hõ •! XHõ =sæHõ~° =∞~˘Hõ =sæHõ~°‰õΩ

^•i f¿ãÎ Jk ã¨=∂#`«fiO H˘~°‰õΩ, `«=∞ Jaè=$kú H˘~°‰õΩ „Ѩ[ÅÖ’ =ã¨∞Î#fl K≥·`«<åºxH˜,

„Ѩ*Ï™êfi=∞º ÉèÏ"åÅ∞ Ѩi_è »qÅ∞¡`«∞<åflÜ«∞x K≥ѨÊ_®xH˜ x^Œ~°≈#O. P K≥ ·`«<åºxfl

x~°ƒùOkOKåÅ#∞HÀ=@O, J<åºÜ«∂xfl J<åºÜ«∞OQÍ<Õ LO_»hÜ«∂Å#_»O =∂Å «fi =¸~°ö «fi"Õ∞

QÍh, JOÉË Œ ~ü « «fiO HÍx „Ѩ*Ï™êfiq∞Hõ « «fiO HÍx HÍ=Ù.

Ô~O_»=k, =∂Å`«fi"å^Œ∞Å∞ "åkOz# q^èŒOQÍ =sæHõ~° Ѩiëê¯~°O =∞~˘Hõ

=sæHõ~°‰õΩ ^•i f¿ãÎ Jk Œo « *Ïu ã¨=∞㨺ʼnõΩ XHõ Ѩiëê¯~°"Õ∞ HÍx ã¨=∞㨺 HÍ Œ∞.

x[OQÍ Œo « ‰õΩÖÏÅ Jaè=$kú HÍOH∆Oz#@¡~Ú Õ, ¿Ñ Œ Œo « =~åæʼnõΩ i[ˆ~fi+¨<£ Ѷe`åÅ∞

KÕ~åÅ<åfl, Ô~O_»∞ Œâ◊Å∞QÍ i[ˆ~fi+¨<£ ѨOѨHÍÅ HÍ~°º„Hõ=∂xfl PK«iOKåe. "≥Ú Œ\˜ Œâ◊Ö’,

JOÉË Œ ~ü U [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ ã¨∂„`åxfl =¸Åã¨∂„ «OQÍ KÕã¨∞H˘x «# L Œº=∂Å ^•fi~å,

«# "å Œ# ^•fi~å ~å*ϺOQÆOÖ’ Œo «∞ʼnõΩ, Pk"åã‘ʼnõΩ WOHÍ "≥#∞Hõ|_»¤ «~°QÆ «∞ʼnõΩ

i[ˆ~fi+¨<£ =㨠«∞Å∞ HõeÊOKÕ@@∞¡ KÕâß_À P ã¨∂„ «O P è•~°OQÍ<Õ ~åROÖ’x 59 Œo «

‰õΩÖÏÅÅ#∞ 4 „QÆ∂ѨÙÅ∞QÍ KÕã≤ PÜ«∂ „QÆ∂Ѩ٠[<åÉèÏ x+¨ÊuÎ „ѨHÍ~°O (WѨÊ\˜ =sæHõ~°

q è•#OÖ’<Õ) i[ˆ~fi+¨<£ ѨOѨHÍÅ∞ [~°áêe. WO Œ∞‰õΩ 5 ŒâßÉÏÌÅ∞QÍ L=∞‡_ç i[ˆ~fi+¨<£

q è•#OÖ’ «=∞ [<åÉèÏ x+¨ÊuÎH˜ q∞Oz i[ˆ~fi+¨<£ ™œHõ~åºÅ#∞ J#∞Éèíqã¨∞Î#fl =∂ÅÅ∞,

Pk PO„ èŒ∞Å∞ ã¨fi‰õΩÅ „âıÜ«∞ã¨∞û q_»<å_ç "≥Ú «ÎO Œo « *Ïu „âıÜ«∞ã¨∞û#∞ Œ$+≤ìÖ’ LOK«∞H˘x

=sæHõ~°‰õΩ JOwHõiOKåe. D "≥Ú Œ\˜ Œâ◊Ö’<Õ =sæHõ~° «~°∞"å « K≥Ü«∞º=Åã≤# Ô~O_»=

HÍ~°º„Hõ=∞O i[ˆ~fi+¨<£ =㨠«∞Å ^•fi~åxfl H˘xfl =~åæʼnõΩ =¸ã≤ "≥Ü«∞º_»O.

1950Ö’ 5,50,30,000 ("≥Ú «ÎO [<åÉèÏÖ’ 15.32âß «O)QÍ L#fl Œo « [<åÉèÏH˜

q^Œº, L^ÀºQÆ, ~å[H©Ü«∞, J=HÍâßÅÖ’ 15âß`«O i[ˆ~fi+¨<£ W=fi_»O [iyOk.21 <Õ\˜H˜

Œo « [<åÉèÏ 16,66,35,70022 ("≥Ú «ÎO [<åÉèÏÖ’ 21âß «O) J~Ú Õ JO Œ∞‰õΩ «QÆ∞æ@∞ì

i[ˆ~fi+¨<£ âß «O =∂„ «O ÃÑ~°∞QÆÖË Œ∞. 1950 <å\˜ 15âß «O =∂„ «"Õ∞ 2000ÅÖ’ ‰õÄ_®

H˘#™êQÆ∞`ÀOk. Pi÷Hõ ѨiÉèÏ+¨Ö’ K≥ѨCHÀ"åÅO>Ë qxÜ≥∂QÆ^•~°∞Å ã¨OYº (=ã¨∞Î=ÙH˜

_ç=∂O_£) ÃÑiyOk. HÍx =ã¨∂Î`«ÊuÎ (i[ˆ~fi+¨<£ J=HÍâßÅ∞) =∂„`«O 58 ã¨O=`«û~åÅ

«~°∞"å « ‰õÄ_® P ѨÓ~°fi ™ê÷~ÚÖ’<Õ L<åfl~Ú. ÃÑiy# Œo « [<åÉèÏ P è•~°OQÍ i[ˆ~fi+¨<£

=ã¨`«∞Å∞ ÃÑOKåÅx _ç=∂O_£ K≥Ü«∞º_»O XHõ HÍ~°º„Hõ=∞OQÍ ÃÑ@∞ìH˘x, ^•xx ™êkèOKÕ

kâ◊QÍ Hõ$+≤ KÕã¨∂Î<Õ ~ÚѨÊ\˜H i[ˆ~fi+¨<£ =㨠«∞Å#∞ qxÜ≥∂yOK«∞H˘x, ™ê=∂#º Œo «∞Å

HõO>Ë Pi÷HõOQÍ "≥∞~°∞QÆ~Ú# r=# „Ѩ=∂ÏÅ#∞ Hõey# H˘xfl Œo « =~åæÅ "åix („H©g∞

ÖËÜ«∞~ü) D =㨠«∞Å∞ á⁄O Œ_®xH˜ J#~°∞›Å∞QÍ „ѨHõ\˜OKåe. i[ˆ~fi+¨<£ ^•fi~å S.Z.Ü«∞ãπ,

S.Ñ≤.Ü«∞ãπ, „QÆ∂Ñπ–1, =∞iÜ«Ú „QÆ∂Ñπ–2 PѶ‘ã¨~°∞¡ J~Ú# "å~°∞ «=∞ Ñ≤šʼnõΩ L «Î=∞"≥∞ÿ#

q^Œº#OkOKÕ áê~î°âßÅÖ’¡#∂, HõàÏâßÅÖ’¡#∂ K«kqOK«∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~°∞. WÖÏ q^Œº

#Éèíºã≤Oz# Œo « PѶ‘ã~°¡ "å~°ã∞ÖË Œo « q^•º – L^ÀºQÆ J=HÍâßÅ#∞ KåÖÏ ã∞<åÜ«∂ãOQÍ

JO^Œ∞HÀQÆÅ∞QÆ∞`«∞<åfl~°∞.23

„QÍ=∞ gkè |_»∞Å #∞O_ç, ¿Ñ^ŒiHõO #∞O_ç, `≥Å∞QÆ∞ g∞_çÜ«∞O #∞O_ç =zÛ#

Œo « q^•º~°∞÷Å∞ HÍ<≥fiO\ò Œo « q^•º~°∞÷Å`À áÈ\©Ñ¨_»ÖËHõáÈ=_»O, „QÍg∞ q^•º~°∞÷ÅÖ’

21 See, Galanter Marc. (1984) Competing equalities : Law and the BackwardClasses in India, Berkeley : University of California Press, p : 133.22 http://www.censusindia.net/t_00_005.html23 See, Galanter Marc. (1984) Op.Cit p.551; Uma, Ramaswamy. (1974) 'ScheduledCastes in Andhra:Some Aspects of Social Change,' Economic and PoliticalWeekly, July 20, pp:1153-1158.

17 18

„ѨuÉèí ÖËHõ HÍ^Œ∞. QÆ∞=∂™êÎ yiH˜ ã≤^ŒúѨ~°KÕ <å\˜ q^•º=º=ã¨÷Ö’, ÃÑ@∞ì|_ç^•i =º=ã¨÷

T_çQÍxH˜ HÍ=Åã≤# xѨ٠« Hõey# HÍi‡‰õΩÅ#∞ «Ü«∂~°∞ KÕ¿ã <Õ\˜ q^•º=º=ã÷Ö’ L^ÀºQÆ

J=HÍâßÅ∞ Z‰õΩ¯=QÍ =∂ «$ÉèÏ+¨Ö’ K« Œ∞=Ù‰õΩ#fl "åiHõO>Ë WOw¡+¨µ ÉèÏ+¨Ö’ K« Œ∞=ÙH˘#fl

"åiH˜ LO_»_»"Õ∞. HÍ|\ì „QÆ∂Ñπ–1, „QÆ∂Ñπ–2, HÍ¡ãπ–1, =∞iÜ«Ú HÍ¡ãπ–2 PѶ‘ã¨~°¡ Ñ≤šʼnõΩ

i[ˆ~fi+¨#¡ =ã¨u `˘ÅyOKåe. WÖÏ KÕÜ«∞_»O ^•fi~å „Ñ¨u Œo « „QÆ∂ѨÙÖ’x (Z, a, ã≤

_ç) ¿Ñ Œ q^•º~°∞÷ʼnõΩ J=HÍâßÅ∞ ÅaèOz, HÍÅ„Hõ"Õ∞Ï „QÍg∞ ¿Ñ Œ Œo « ‰õΩÖÏÅ Pi÷Hõ

Ѩiã≤÷uÖ’ H˘O « =∂~°∞Ê fã¨∞‰õΩ~å=_®xH˜ J=HÍâ◊O LO@∞Ok.

WHõ Ô~O_»= Œâ◊Ö’, „Ѩu „QÆ∂Ѩ٠Ü≥ÚHõ Pi÷Hõ ã≤÷ux âߢã‘ÎÜ«∞ Ѩ ŒúuÖ’ ѨijeOz,

qâı¡+≤Oz XHõ xÜ«∞q∞ « «Åã¨i P^•Ü«∂xfl ã¨∂zHõQÍ ÃÑ@∞ìH˘x P ã¨∂zHõ‰õΩ ZQÆ∞=#∞#fl

"åix i[ˆ~fi+¨<£#∞ á⁄O^Œ_®xH˜ J#~°∞›Å∞QÍ KÕã≤ P ã¨∂zHõ‰õΩ kQÆ∞=#∞#fl "åix P

=㨠«∞Å∞ á⁄O Œ_®xH˜ J~°∞›Å∞QÍ „ѨHõ\˜OKåe. "≥Ú Œ\˜ Œâ◊ HõO>Ë D Ô~O_»= Œâ◊ H¡+ì «~°"Õ∞

QÍHõ, „â◊=∞`À#∂, =ºÜ«∞O`À#∂ ‰õÄ_»∞‰õΩ#fl Ñx. J~Ú Õ ¿Ñ Œ Œo «∞Å ã≤÷uQÆ «∞Å∞ =∂~°Û_®xH

Pi÷HõOQÍ Jaè=$kú K≥Ok# Œo «∞Å∞ D `åºQÍÅ∞ «Ñ¨Êxã¨iQÍ KÕÜ«∂e. Jk «=∞ `À\˜

Œo «∞ŠѨ@¡ "å~°∞ x~°fiiÎOK«=Åã≤# Hõh㨠™ê=∂lHõ ÉÏ èŒº «.

WOH˘Hõ =ÚYº"≥∞ÿ# q+¨Ü«∂xfl ~ÚHõ _» «Ñ¨ÊHõ „Ѩ™êÎqOK«∞HÀ"åe. Œo « q^•º~°∞÷Å

q^•º „Ѩ=∂ÏʼnõΩ ~Ú «~° =~åæÅ "åi q^•º „Ѩ=∂ÏʼnõΩ Õ_® ZHõ _» LOk, ZO Œ∞‰õΩ

LOk? J#fl „Ѩâ◊fl‰õΩ ã¨=∂ è•<åÅ`À áê@∞QÍ Ñ¨iëê¯~åÅ∞ KÕѨ@ìQÆey Õ Œo «∞Å ã¨=∞㨺Å∞

^•^•Ñ¨Ù ã¨QÆO fiáÈ~Ú#>Ë¡. ^Œo`«∞ÅÖ’ #∂\˜H˜ 85 =∞Ok „QÍ=∂ÅÖ’ LO@∂ `«=∞

Ñ≤šʼnõΩ JHõ∆~° *Ï˝#O =∂„ «O Jaƒ# KåÅ#∞H˘x q^•º „Ѩ=∂ÏÅ∞ ѨÓiÎQÍ J_»∞QÆO\˜

Hõh㨠=㨠«∞Å∞ (Láê 蕺ܫÚÅ∞, «~°QÆu QÆ Œ∞Å∞, ѨÙãÎHÍÅ∞, áê~î°âßÅ Éèí=#O) ÖËx „ѨÉèí∞ «fi

áê~î°âßÅÖ’¡ K«kqOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. JO Œ∞‰õΩ q~°∞ ŒúOQÍ „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ∞ KåÖÏ =~°‰õΩ

ˆH=ÅO `«=∞ Ñ≤Å¡Å K«^Œ∞=ÙÅÔH· „QÍ=∂Å #∞O_ç Ѩ@ìÏʼnõΩ =∞HÍO =∂~°∞Û‰õΩ<åfl~°∞. P

ÉÏ@Ö’<Õ ~ÚOHÍ ZO`À =∞Ok „Ѩܫ∂˜ã¨∞Î<åfl~°∞. XHõ"Õà◊ JÖÏ "≥à◊§ÖËx "å~°∞ `«=∞

„QÍ=∂ʼnõΩ ŒQÆæ~°Ö’ "≥Åã≤# HÍ<≥fiO@∞ÅÖ’ K«kqOK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞.

=∂ki Ѩ^Œúu(Sampling Method)Ö’ ÃÑ· q+¨Ü«∂xfl QÆ∞O_ç"≥∞_» „QÍ=∂xfl

„áê=∂˜HõOQÍ fã¨∞‰õΩx q=iOK«=K«∞Û.24 QÆ∞O_ç"≥∞_» „QÍ=∞OÖ’ Ô~O_»∞ „ѨÉè í∞`«fi

áê~î°âßÅÅ∞<åfl~Ú. XHõ\˜ „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ WO_»¡ =∞ 茺, Ô~O_»=k =∂Å"å_»Ö’. •^•Ñ¨ÙQÍ

Ѩk¿ÇÏ#∞ ã¨O= «û~åÅ =~°‰õΩ „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ |_çÖ’ ˆH=ÅO „ÉÏǨχ, Hõ=∞‡, HÀ=∞\˜,

Q“_», KåHõe ‰õΩÖÏÅ Ñ≤Å¡Å∞ =∂„ «"Õ∞ K« Œ∞=Ù‰õΩO>Ë =∂Å"å_»Ö’x |_çÖ’ =∂Å, =∂kQÆ

‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# Ñ≤Å¡ÖË K« Œ∞=Ù‰õΩ<Õ"å~°∞. =∂ „QÍ=∂xH˜ ŒQÆæ~°Ö’x ‰õΩOK≥#Ѩe¡ „QÍ=∞OÖ’

WOw¡+¨µ g∞_çÜ«∞O áê~î°âßÅ U~°Ê_»QÍ<Õ „ÉÏǨχ, Hõ=∞‡, "≥·â◊º, H˘O « =~°‰õΩ Q“_», KåHõe

‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# Ñ≤Å¡ÅO^Œ~°∂ WOw¡+¨µ g∞_çÜ«∞O áê~î°âßʼnõΩ `«~°e "≥à◊§_»O [iyOk.

^•x`À JѨÊ\˜ =~°‰õΩ „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏňH Ѩiq∞ «"≥∞ÿ# |_çÖ’ q^•º~°∞÷Å∞ ÖËHõáÈ=_»O`À

Œo « Ñ≤šʼnõΩ P |_ç ^•fi~åÅ∞ ≥iKå~°∞. WѨC_»∞ „ÉÏǨχ =~åæÅ |_ç =∂kQÆ, H˘O «

=~°‰õΩ Q“_», KåHõe ‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# Ñ≤šʼnõΩ ã¨fiO «=∞=fiQÍ, =∂Å"å_»Ö’x |_ç =∂Å

Ñ≤šňH ã¨fiO «=∞~ÚºOk. ™ê~åOâ◊OÖ’ ˆH=ÅO Œo «, Pk"åã≤ ‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# Ñ≤Å¡Å∞,

H˘O « "Õ∞~°‰õΩ ¿Ñ Œ ‰õΩ@∞OÉÏʼnõΩ K≥Ok# â◊¥„ Œ ‰õΩÖÏÅ Ñ≤Å¡Å∞ =∂„ «"Õ∞ D<å_»∞ „ѨÉèí∞ «fi

áê~î°âßÅÖ’ K«^Œ∞=Ù‰õΩO@∞O>Ë „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ "å~°O^Œ~°∂ HÍ<≥fiO@∞ ^•i Ѩ\Ïì~°∞.

„ѨÉèí∞`«fi áê~î°âßÅÅ q^•º „Ѩ=∂ÏʼnõΩ, HÍ<≥fiO@∞ áê~î°âßÅÅ q^•º „Ѩ=∂ÏʼnõΩ QÆÅ

`Õ_®#∞† „ÃÑ·"Õ@∞ ~°OQÆOÖ’x q^•º ã¨Oã¨÷ÅÖ’ ÃÇ·Ïã¨∂¯Å∞ #∞O_ç WOHÍ L#fl`« q^Œº‰õΩ

"≥àı§H˘Åk JÜÕ∞º Y~°∞ÛÅ QÆ∞iOz „Ѩ ÕºHõOQÍ K«iÛOK«∞H˘#=Åã≤# J=ã¨~°O ÖË Œ∞. q^•º

„Ѩ=∂ÏÅ `å~° «=∂ºÅ∞ áê~î°âßÅ ™ê÷~Ú #∞O_ç |Ü«∞Å∞ Õi L#fl « q Œº =~°‰õΩ H˘#™êy,

„ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ "åiH˜ D<å\˜ L^ÀºQÍʼnõΩ J=ã¨~°=∞ÜÕ∞º *Ï˝<åxfl, "Õ∞ èŒã¨∞ûx HõeÊ¿ãÎ

Œo «∞Å r"åxfl Ñ‘ÖËÛã≤ "åix x¿ãÎ[OQÍ =∂~åÛ~Ú. ‰õΩÅ =º=ã÷ Œo «∞Å#∞ =∞#∞+¨µºÅ∞QÍ

Z^ŒQƉõΩO_® „‰õΩOQÆn¿ãÎ, P^èŒ∞xHõ q^Œº#∞ „Ѩ[ÅO^ŒiH© ã¨=∂#OQÍ Ñ¨OK«_»OÖ’ „ѨÉèí∞`«fi

x~°¡Hõ∆ ºO Œo «∞Å q^•º~°#‰õΩ, *Ï˝<å~°#‰õΩ „Ѩu |O èŒHÍÅÜ«∂º~Ú. JO Œ∞ˆH q^•º =º=ã÷Ö’,

^•x ѨOÑ≤©Ö’ =∂~°∞ÊÅ∞ ~å#O`« =~°‰õΩ ^Œo`«∞ʼnõΩ Zxfl i[ˆ~fi+¨<£ =ã¨`«∞Å∞#flѨÊ\˜H©

Jq |∂_ç ŒÖ’ áÈã≤# Ñhfl~#x =∞iÛáÈ~å Œ∞.25

5. =sæHõ~° "≥Ú «ÎO =∂kQÆʼnõΩ „ÑÜ≥∂[#O KÕ‰õÄ~°Û Œ∞

D Jaè„áêÜ«∂xH˜ =∂ÅÅ`À áê@∞ =∂kQÆÅ∞, W «~° JQÍi# =~åæÅ "å~°∞,

"åi`À áê@∞ ÃщõΩ¯ HÍ~°ÏÅ =Å# „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ "å~°∞ Ãã·`«O JOwHõi™êÎ~°∞.

Z=~°∞ U HÍ~°ÏÅ`À JOwHõiOz#ѨÊ\˜H© "åãÎ=OÖ’ =sæHõ~° (=∂ÅÅ∞ ¿Ñ~˘¯#fl@∞¡QÍ<Õ)

=∂kQÆÅ ã¨=∞㨺Å∞ f~°ÛHõáÈQÍ "åi [<åÉèÏÖ’ Hõhã¨O Ô~O_»∞ âß`«O "åiH˜ ‰õÄ_®

„ѨÜ≥∂[<åÅ∞ HõeÊOK«*ÏÅ Œ∞. Wk "åãÎ="Õ∞ J~Ú#ѨÊ\˜H© D Jaè„áêÜ«∂<Õfl P è•~°OQÍ

25 „ÉÏÇχ©Ü«∞ =~åæÅ WOw¡+µ g∞_çÜ«∞O K« Œ∞=ÙÅ∞ Œo «, ¿Ñ Œ â◊¥„ Œ Pk"åã‘ =~åæÅ ≥Å∞QÆ∞

g∞_çÜ«∞O K« Œ∞=ÙÅ∞, nx`À ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 U~°Ê_ç# J_»∞¤QÀ_»Å q=~°‰õΩ K«∂_»O_ç, Ѩ •‡~å=Ù,HõuÎ.

(2006) ' Œo «∞Å∞ L Œºq∞¿ãÎ<Õ ≥Å∞QÆ∞ÉèÏ+¨‰õΩ ~°Hõ∆,— "å~°Î, 5 =∂iÛ. D "åºã¨OÖ’ Ѩ •‡~å=Ù

=ºHõÎÑ~°z# Jaè„áêÜ«∂ÅÖ’ KåÖÏ q+Ü«∂ÅÖ’ <Õ#∞ UH©ÉèíqOK«#ÑÊ\H© D "åºãO XHõ =ÚYº"≥∞ÿ#

K«~°Û‰õΩ Ñ¨Ù<åk "Õã≤O Œx ÉèÏqã¨∞Î<åfl#∞.

24 =∂ki Ѩ ŒúuÖ’ D q+Ü«∂xfl q=iOK«=∞x ãÅÇ WzÛ# _®II ^•~°¡ "≥OHõ>Ëâ◊fi~°~å=ÙH "åºãHõ~°Î

Hõ$ «[ «Å∞.

19 20

KÕã¨∞H˘x =sæHõ~° = Œ∞Ì J#_»O JO>Ë =∂kQÆÅ i[ˆ~fi+¨<£ "å\Ï ‰õÄ_® fã¨∞H˘x "åiÃÑ·

ÃÑ «Î#O K≥ÖÏ~ÚOK«_®xH˜ =∂ÅʼnõΩ JkèHÍ~°O WzÛ#@∞¡ J=Ù «∞Ok.

"åã¨Î=OÖ’ =sæHõ~° HÍ^Œ∞ Hõ^•, Jã¨Å∞ i[ˆ~fi+¨<£ =ã¨`Õ ^Œo`«∞Å ã¨=∞㨺‰õΩ

Ѩiëê¯~°O HÍ^Œ∞. â◊`åÉÏÌÅ `«~°|_ç ÉÏxã¨ÅHõO>Ë Ç‘Ï#"≥∞ÿ# „|`«∞‰õΩb_çÛ ™êOѶ‘∞HõOQÍ

Jz "ÕÜ«∞|_ç, Pi÷HõOQÍ ÀÑ≤_ôH˜ QÆ∞Ô~·, ~å[H©Ü«∞OQÍ x~°¡H∆ͺxH˜ QÆ∞Ô~·# Œo «∞Å ã¨=∞㨺ʼnõΩ

S Œ∞ ŒâßÉÏÌÅ 15 âß «O i[ˆ~fi+¨<£ ã‘@∞¡ "åi ã¨=∞㨺Å#∞ f~°∞™êÎÜ«∞O>Ë, PÖ’K«# QÆÅ

U =ºH©Î JOwHõiOK«_»∞. i[ˆ~fi+¨<£Å∞ =º‰õΩÎÅ#∞ \ÏÔ~æ\ò KÕã¨∞H˘x H˘O Œi =º‰õΩÎÅ Jaè=$kúH˜

^ÀÇ¨Ï ŒO KÕ™êÜÕ∞ QÍx Œo « *Ïu Jaè=$kúH˜ KÕÜ« «x=fiÖËHõáÈÜ«∂~Ú. WOHÀ ~°HõOQÍ

K≥áêÊÅO>Ë i[ˆ~fi+¨<£Å∞ ^Œo`«∞Å [|∞ƒH˜ `å`å¯eHõ LѨâ◊=∞<åxfl HõeæOKÕ ~°OQÆ∞ aà◊§ÖË

QÍx ~ÀQÍxfl âßâ◊fi`«OQÍ ‰õΩkˆ~Û B+¨^èŒO HÍ^Œ∞. D ÉÏ@Ö’<Õ =sæHõ~° ‰õÄ_®. =∞Öˇ¡Å

"≥OHõ„\Ï=Ù, âıY~ü, WOHÍ ~Ú`«~°∞Å∞ ¿Ñ~˘¯#fl@∞¡QÍ =sæHõ~° =∂Å, Pk PO„^èŒ∞ÅÖ’

Ô~O_»∞ âß «O "åiH˜, =∂kQÆÅÖ’ XHõ âß «O "åi ã¨=∞㨺 HÍ=K«∞Û. =sæHõ~° =Å# XHõ

âß «O =∂kQÆňH „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ KÕ‰õÄ~°=K«∞Û QÍHõ. J~Ú Õ ~ÚHõ _» 㨠Œ~°∞ =∂Å «fi "å Œ∞Å∞

„QÆÇ≤ÏOK«=Åã≤# "åãÎ=O Uq∞@O>Ë =sæHõ~° [~°∞QƉõΩO_® =∂kQÆʼnõΩ ~å=Åã≤# P H˘kÌ

(XHõ âß «O) "å\Ï ‰õÄ_® ~å Œ∞. P XHõ âß «O =∂kQÆÅ∞ Ãã· «O i[ˆ~fi+¨<£ ã‘@¡ #∞O_ç

Œ∂~°OQÍ <≥\ì"ÕÜ«∞|_ç, "åi ™ê÷#OÖ’ P =㨠«∞Å∞ =∂ÅÅ, Pk PO„ èŒ∞Å Éè’[ºO J=Ù`å~Ú.

‰õΩÅѨ~°OQÍ Z=iH˜ ~å=Åã≤# "å\ÏÅ∞ "åiH˜ ŒHõ _»O <åºÜ«∞O. Jq XHõ âß «O =∂kQÆʼnõΩ

"≥à◊`åÜ«∂ ÖËHõ =O^Œ âß`«O =∂kQÆʼnõΩ "≥à◊`åÜ«∂ J#flk =∂ÅÅHõO>Ë q∞QÆ`å"åiH˜

J=ã¨~°"≥∞ÿ# q+¨Ü«∂Å∞.

6. ¿Ñ~°∞ „ÑHõ # '=∂kQÆ#∞— «yeOK«∞‰õΩx P «‡Q“~°"åxfl HÀÖ’Ê~Ú# =∂kQÆÅ∞

¿Ñ~°∞ „ѨHõ¯# '=∂kQÆ— KÕ~°∞Û‰õΩx =∂kQÆ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÅ`«`åfixfl

ÃÑOK«_»"Õ∞ HÍHõ Œo «∞Å P «‡Q“~°"åxfl ≥|ƒfâß~°x K≥|∞ «∂ âıY~ü D q èŒOQÍ „"åâß_»∞.

''=sæHõ~° _ç=∂O_£ KÕ¿ã =∂kQÆ ^ŒO_À~å <åÜ«∞‰õΩÅ∞ `«=∞‰õΩ `å=Ú =∂kQÆÅ∞QÍ

ã¨OÉ’kèOK«∞HÀ"åÅx ã¨∂zã¨∞Î<åfl~°∞. «=∞ ¿Ñ~°¡ z=~°# ‰õΩÖÏxfl ã¨∂zOKÕ '=∂kQÆ— Ѩ •xfl

KÕ~°∞ÛHÀ"åÅx ¿Ñ~˘¯O@∞<åfl~°∞. XHõ JÅÊ"≥∞ÿ# áêH∆Hõ „ѨÜ≥∂[#=Ú H˘~°‰õΩ Jã¨Ê $â◊º «‰õΩ,

Jã¨Ç¨ºxH˜, J^èŒ=∞`åfixH˜, ÉÏxã¨`åfixH˜, =ÚiH˜ ã¨OˆH`«OQÍ „ÉÏǨχ=∞`«O HõeÊOz#

¿Ñ~°∞#∞ ã¨fiK«ÛùO ŒOQÍ ã‘fiHõiOKåÅx É’kèã¨∞Î<åfl~°∞. Z=Ô~·<å «#∞fl`å#∞ =∂Å ÖËHõ =∂kQÆQÍ

QÆ∞iÎOK«|_»\ÏxH˜ ã¨fiK«ÛùO ŒOQÍ JOwHõiã¨∞Î<åfl_»O>Ë, J «_»∞ `å#∞ Jã¨Ê $ã¨∞º‚, J èŒ=Ú‚,

ÉÏxã¨#∞, Jã¨=∞~°∞ú_»∞ Jx JOwHõiã¨∞Î<åfl_»x J~°÷O. Wk P «‡Q“~°=O HÀÖ’Ê=_»O HÍ^•?

P`« ‡Q“~ °=O HÀÖ’Ê~Ú# ã ¨=∂*ÏxH ˜ qÅ∞= LO@∞O^•? =∂kQ Æ ^ ŒO_À~å

<åÜ«∞‰õΩÅ∞ ã¨=∂*Ïxfl ZO`«\ ˜ „Ѩ=∂^ŒO "≥·Ñ¨Ù‰õΩ fã¨∞‰õΩ"≥à◊√§`«∞<åfl~À PÖ’zOK«O_ç——

(âıY~ü 2005 ѨÙ@–27).26

=∂kQÆÅ∞ `«=∞ ¿Ñ~°∞ ѨHõ¯# '‰õΩÖÏxfl— KÕ~°∞ÛH˘#_®xfl ˆH=ÅO XHõ¯ ^ŒO_À~å

<ÕÑ èŒºO #∞O_ç =∂„ «"Õ∞ HÍHõ Kåi„ «Hõ ™ê=∂lHõ Œ$HõÊ ä•Å #∞O_ç „ÉÏÇχ©Ü«∞ ‰õΩÅãO㯠$uÃÑ·

JQÍi# ‰õΩÖÏÅ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ HÀO #∞O_ç ÑijeOK«=Åã≤# J=ã~°O LOk. D Õâ◊OÖ’

ѨÙ>Ëì „Ñ¨f =ºH˜ÎH˜ F ‰õΩÅO =ÙO@∞O^Œx P =ºH˜ÎH˜ ÅaèOKÕ ~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ J=HÍâßÅ∞

™êOѶ‘∞Hõ Q“~°"åÅ∞ P =ºHÎ Q˘Ñ¨Ê «#O #∞O_ç QÍHõ P =ºHÎ ‰õΩÅ ™ê÷~Úx |\ì LO\ÏÜ«∞x

D<å_»∞ =∞#O „Ѩ`ÕºHõOQÍ K≥ѨCHÀ=Åã≤# J=ã¨~°O ÖË^Œ∞. „ÉÏǨχ©Ü«∞ xK≥Û# "≥∞@¡

ã¨=∂[OÖ’ ‰õΩÅ"Õ∞ „Ѩ è•#O HÍx =º‰õΩÎÅ∞ „Ѩ è•#O HÍ Œ∞. D ‰õΩÅ =º=ã÷Ö’ ÃÑ· ‰õΩÖÏÅ

"åi ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ PkèHõº «Å#∞ ã¨∞ã≤÷~°Ñ¨~°K«∞‰õΩ<Õ „Hõ=∞OÖ’<Õ, ™êO㨠$uHõ

~°OQÆOÃÑ· ‰õÄ_® Ѩ@∞ì ™êkèOz, "åi ‰õΩÅ PKå~° =º=Ǩ~åÅ∞, ÉèÏ+¨, ã¨Ow «O, "å^•ºÅ∞

W «~° (JQÍi#) ‰õΩÖÏÅHõO>Ë Q˘Ñ¨Ê"≥·#qQÍ, Q“~°= „Ѩ Œ=∞~Ú#qQÍ „Ѩ[Å =∞ã≤Îëê¯Ö’¡H˜

K˘Ñ≤ÊOKå~°∞. D ™ê=∂lHõ, ™êO㨯 $uHõ PkèHõº`«Ö’ ÉèÏQÆOQÍ<Õ „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ

<å=∞^èÕÜ«∂ʼnõΩ ‰õÄ_® ™ê=∂lHõ ã¨∞O^Œ~°`«#∞ HõeÊOK«∞H˘#_»"Õ∞QÍHõ, JQÍi# ‰õΩÖÏÅ

¿Ñ~°∞¡ (=ÚYºOQÍ =∂kQÆ, =∂Å, =∞OQÆe, KåHõe =Ú#flQÆ∞) ѨeH˜ Õ<Õ áêѨOQÍ, q#_»"Õ∞

AQÆ∞áêûHõ~°=∞#fl ÉèÏ=##∞ =∞#"≥∞^Œà◊§Ö’H˜ „ÉÏǨχ©Ü«∞ ã¨O㨯 $u q[Ü«∞=O`«OQÍ

K˘Ñ≤ÊOzOk. ãfi‰õΩÖÏxH Q“~°"åxfl PáêkOK«∞HÀ=_»O „Ñu XHõ ~°∞ KÕ™êÎ~°∞. HÍx „ÉÏÇχ «fiO

KÕã≤# Ѩ<Õq∞@O>Ë «=∞ =~åæxH˜ K≥Ok# ‰õΩÖÏÅ∞ =∂„ «"Õ∞ Q“~°qOѨ Œy#qQÍ J#º ‰õΩÖÏÅ∞

J\ì Q“~°"åxH˜ J~°› « ÖËx=@∞ìQÍ XHõ hKè«"≥∞ÿ# ÉèÏ=<å «‡Hõ ã¨O㨠$ux HõeÊOzOk. JO>Ë

„ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæxH˜ K≥Ok# ‰õΩÅ ¿Ñ~°¡#∞ PÜ«∂ ‰õΩÖÏʼnõΩ ã¨O|OkèOz# =º‰õΩÎÖË QÍHõ

JQÍi# =~åæxH˜ K≥Ok# ‰õΩÖÏÅ "å~°∞ Ãã· «O Q“~°qOKåe. HÍx JQÍi# ‰õΩÖÏÅ ¿Ñ~°∞¡

„ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÖË HÍ Œ∞ JQÍi# =~åæxH˜ K≥Ok# =º‰õΩÎÅ∞ Ãã· «O Jã¨Ç≤ϺOK«∞‰õΩ<Õ@@∞¡QÍ,

J==∂xOK«∞‰õΩ<Õ@@∞¡QÍ K≥Ü«∞º_»O [iyOk. L^•Ç¨Ï~°‰õΩ èŒx‰õΩ_≥·# F Hõ=∞‡ ‰õΩÅã¨∞÷_ç

^ŒQÆæ~° <ÒHõ~°∞ ѨxKÕã¨∞Î#fl =∞~À Hõ=∞‡ =ºH˜Î<À, Ô~_ç¤<À P KÒ^Œi Q“~°=OQÍ, KÒ^ŒiQÍ~°∞,

Ô~_ç¤QÍ~°∞ Jx ã¨OÉ’kè™êÎ_»∞ QÍx, «# ŒQÆæ~° ѨxKÕã¨∞Î#fl "å~°∞ Hõ • Jx U~å KÒ Œs, Xˆ~

Ô~_ç¤QÍ Jx =º=ǨÏiOK«_»∞. J Õ KÒ Œi ŒQÆæ~° ѨxKÕã¨∞Î#fl =∂kQÆ ™êO|Ü«∞º =∂„ «O Xˆ~

26 ‰õΩÅ ãOH`åÅ#∞ ¿Ñ~°∞‰õΩ «yeOK«∞H˘#_®xfl x~°∞`åûÇÏÑ~°KåÅO@∞#fl "åiÖ’ „Ñ=ÚY Œo «

<åÜ«∞‰õΩ_»∞ Õ=~°Ñ¨e¡ =∞™êÎ<£~å=Ù XHõ~°∞. «# ã¨Oáê ŒH©Ü«∞OÖ’ "≥Å∞=_ç Œo « ~å[ºOÖ’ : ''‰õΩÅ

ã¨OˆH`åÅ "å_»HõO =Å¡ Q“~°="≥∂, QÆ∞iÎOáÈ, SHõº`À, Jaè=$^Àú =ã¨∞ÎO Œx ã≤ •úOfHõi¿ãÎ, Jxfl ‰õΩÖÏÅ

"åix ‰õΩÅ ãOH`åÅ∞ "å_»∞H˘#=∞x „áÈ «ûÇ≤ÏOK«=Åã≤ =ã∞ÎOk. Wk ãiÜ≥ÿ∞#k HÍ Œ∞—— Jx QÆi›OK«_»O

[iyOk. q=~åʼnõΩ K«∂_»O_ç, =∞™êÎ<£~å=Ù Õ=~°Ñe¡. (1994) '‰õΩÅ ãOH`åÅ∞,— Œo « ~å[ºO,

"Õ∞–E<£ ÑÙ@Å∞ 2–3.21 22

™êOaQÍ U~å ™êOÉÏ Jx Ñ≤Å∞=|_» å_»∞. D «~°Ç¨Ö’<Õ =∂kQÆÖ·# =∂ÅÖ·<å „ÉÏǨχ©Ü«∞

‰õΩÖÏÅ ¿Ñ~°¡‰õΩ, P =º‰õΩÎʼnõΩ ~ÚzÛ# Q“~°"åxfl `«=∞ ã¨fi‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# ‰õΩÅã¨∞÷ʼnõΩ

~Ú=fiHõáÈQÍ "åix H˜OK«Ñ¨iKÕ ã¨OÉ’ èŒ#Ö·# '=∂kQÀ_»∞,— '=∂Ö’_»∞,— '=∞OQÆÖ’_»∞,— 'Q˘Ö’¡_»∞—

Jx J#_»O Ѩiáê\˜. WÖÏ ã¨OÉ’kèOK«_»O ã¨~°fi™ê è•~°=∞x, ã¨Ç¨Ï[=∞x JQÍi# =~åæÅ

"å~°∞ J#∞‰õΩ<åfl~°O>Ë JQÍi# ‰õΩÖÏÅ∞ Q“~°"åxH˜ J~°› « ÖËx=#fl „ÉÏǨχ ÉèÏ=*ÏÅO

JQÍi# =~åæÅ "åi "≥∞ Œà◊§Ö’H˜ J «ºO « â◊HÎ=O «OQÍ K˘Ñ≤ÊOK«|_»_»"Õ∞. JO>Ë "åi

„Ѩ"Õ∞Ü«∞O Uq∞ ÖˉõΩO_® =∞# "Õe`À =∞# HõO\’¡ á⁄_»∞K«∞‰õΩ<Õ@@∞¡QÍ „ÉÏǨχ`«fiO

KÕÜ«∞QÆeyOk. D ‰õΩ„@#∞ „QÆÇ≤ÏOKÕ „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÅ =º=ã÷ À áê@∞ P ‰õΩÅ <å=∞ èÕÜ«∂ÅÃÑ·

‰õÄ_® Œo «∞Å∞ u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞ KÕã≤# ã¨OѶ∞@#Å∞ K«i„ «Ö’ HÀH˘Å¡Å∞.

™êfi «O„`åºxH˜ ѨÓ~°fiO ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞Ö’ =∂Å ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# Œo «<åÜ«∞‰õΩ_»∞

"Õ∞ Œi ÉèÏQÆÜ«∞º „ÉÏǨχ ‰õΩÖÏÅ ÃÑ «Î<åxfl kèHõ iOKÕ „Hõ=∞OÖ’ «# ¿Ñ~°∞#∞ ÉèÏQƺÔ~_ç¤=~°‡QÍ

=∂~°∞Û‰õΩ#fl q+¨Ü«∞O Œo «∞Å K«i„ « ≥eã≤# U =ºHÎÔH·<å J=QÆ «"Õ∞.27 D<å_»∞ =∂kQÆÅ∞

«=∞ ¿Ñ~°¡ „ѨHõ # '=∂kQÆ— KÕ~°∞ÛHÀ=_»O "≥#∞Hõ ‰õÄ_® „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ PkèѨ «º kèHͯ~°Ë

LOk. S Õ P<å\˜ ÉèÏQÆÜ«∞º (ÉèÏQƺÔ~_ç¤=~°‡) kèHͯ~åxH˜ D<å_ç Hõ$+‚ (=∂kQÆ) kèHͯ~åxH˜

XHõ =ÚYº"≥∞ÿ# Õ_® LOk. „H˜Ok ‰õΩÖÏÅ ¿Ñ~°¡‰õΩ =∞iO « Q“~°=O KÕ‰õĈ~Û Ñ¨x ÉèÏQƺÔ~_ç¤=~°‡

KÕâß_»∞. ã¨=∂[OÖ’ |∂ «∞ Ѩ •xH˜ =∂~°∞¿Ñ~°∞QÍ "å_»|_ç, ã¨Éèíºã¨=∂[O KÕ « U=yOѨ|_ç#

=∂kQÆ ‰õΩÅO ¿Ñ~°∞ ÃÑ@∞ì‰õΩx P ‰õΩÖÏxH˜ ™ê=∂lHõ Q“~°"åxfl HõeÊOKÕ „Ѩܫ∞`«flOÖ’,

'Ü«∞ãπ <Õ#∞ =∂kˆQ, g∞ ‰õΩÖÏxfl g∞Ô~@∞¡ Q“~°qOK«∞‰õΩO\Ï~À, =∂ ‰õΩÖÏxfl "Õ∞=∞@¡

Q“~°qOK«∞‰õΩO\ÏO. g∞~°∞ KÒ Œi, Ô~_ç¤, âߢã≤Î, <åÜ«Ú_»∞ J~Ú Õ "Õ∞=Ú =∂kQÆ. g∞ ‰õΩÖÏÅ

¿Ñ~°¡#∞ "Õ∞=Ú U q èŒOQÍ Q“~°q™êÎ"≥∂, J Õ Q“~°=O =∂ ‰õΩÖÏxH© W=fiO_ç. ™ê=∂lHõ

Q“~°"åxfl WzÛ Ñ¨ÙK«∞ÛHÀ"åÅ#fl— Hõ$+¨‚=∂kQÆ kèHͯ~° Q˘O`«∞Ö’ „ÉÏǨχ ‰õΩÅ =º=ã¨÷ÃÑ·

u~°∞QÆ∞ÉÏ@∞`À áê@∞ „Ѩ*Ï™êfi=∂ºxH˜ =¸Å ã÷OÉèí"≥∞ÿ# ã¨=∂# «fi ÉèÏ=# LOk.28

Hõ$+‚=∂kQÆ kèHͯ~åxfl ~ÚOHÀ ~°HõOQÍ ‰õÄ_® J~°÷O KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. =∞x+≤x HÍ Œx

‰õΩÖÏxH˜ Q“~°"åxflKÕÛ ã¨=∂[OÖ’ ÃÑ·ÃÑK«∞Û ‰õΩÅQ“~°=O ‰õÄ_® xK≥Û#"≥∞@¡ =º=ã¨÷Ö’ P

‰õΩÅ "≥∞@∞ìx |\˜ì~ÚKÕÛ ã¨=∂[OÖ’, =∞#∞+¨µºÅ =∞^茺 ã¨=∂#`åfixfl JO`« `ÕeHõQÍ

™êkèOK«ÖË=∞x ~Úxfl â◊`åÉÏÌÅ JQÍi# =~åæÅ "åi áÈ~°∞ K≥|∞`«∂<Õ LOk. K«i„`«

#∞O_ç áê~îåÅ∞, QÆ∞áê~îåÅ∞ <Õ~°∞ÛHÀ"åe. ã¨=∂#`«fi ™ê^èŒ#‰õΩ áÈ~å\Ïxfl, =ӺǨÏhfl

=∂~°∞ÛHÀ"åe. „Ѩu áÈ~å@OÖ’, „Ѩu =ӺǨÏOÖ’ H˘xfl „Hõ=∂Å∞, ^Œâ◊Å∞ LO\Ï~Ú.

„ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÅ ã¨=∂[OÖ’ =∞x+≤H˜ =∞x+≤H˜ =∞ 茺 ã¨=∂#`åfixfl (~Ú<Õflà◊¡ áÈ~å@OÖ’

ã¨=∂# «fi ™ê èŒ#Ö’ qѶÅ"≥∞ÿ# Œiq∞ÖÏ) ™êkèOK«_®xH˜ =ÚO Œ∞ ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 ã¨=∂#`åfixfl

™êkèOKåeû# (^Œâ◊) J=ã¨~°O LOk. „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ∞, J„QƉõΩÖÏÅ∞, =∞^茺‰õΩÖÏÅ∞,

„H˜Ok ‰õΩÖÏÅ∞, J@ì_»∞QÆ∞ ‰õΩÖÏÅ∞, WOHÍ <å<å~°HÍÅ∞QÍ ÃÑ·#∞O_ç „H˜Ok =~°‰õΩ x@ìxÅ∞=ÙQÍ,

J_»¤OQÍ qÉèílOѨ|_»¤ ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 ã¨=∂#`åfixfl ™ê÷Ñ≤OKåe. D Œâ◊Ö’ U‰õΩÅO ¿Ñ~°∞

K≥Ñ≤Ê „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ∞ JQÍi# ‰õΩÖÏÅ#∞ hK«OQÍ Ñ¨iQƘOz, Œ∂~°OQÍ <≥\ì"Õã¨∞Î<åfl~À

P ‰õΩÅ ¿Ñ~°¡‰õΩ Q“~°=O HõeÊOK«∞HÀ"åe. JO^Œ∞‰õΩ |Ç≤Ï~°OQÆOQÍ U ‰õΩÅO ¿Ñ~°∞

K≥ѨCHÀ=_®xH˜ =∂ÅÅ∞, =∂kQÆÅ∞, Z~°∞HõÅ∞, Ü«∂<å^Œ∞Å∞, Hõ=∞‡~°∞Å∞, ‰õΩ=∞‡~°∞Å∞,

=∞OQÆÅ∞Å∞, KåHõÅ∞Å∞ Jã¨Ç¨ÏºO, JQ“~°=O, ‰õΩ~°∂ѨO J#∞‰õΩO\Ï~À P ‰õΩÖÏʼnõΩ Q“~°"åxfl,

Ü≥∂Qƺ «#∞, ã¨∞O Œ~° «#∞ HõeÊOK«∞HÀ"åe. K«Hõ \˜ „HÍѨÙÅ∞ KÕ¿ã =∞OQÆÅ∞Å∞, J Œ∞ƒù «"≥∞ÿ#

‰õΩO_»Å∞ KÕ¿ã ‰õΩ=∞‡~°∞Å∞, H˜„~°∞ K≥ѨCÅ∞ ‰õΩ\ì zO^•_Õ =∂kQÆÅ∞ g~°O Œ~°∂ D ã¨=∂[

„ѨQÆuH˜, Jaè=$kúH˜ KÕÜ« « xKåÛ~°∞. JO Œ∞ˆH g~°O Œ~°∂ ã¨=∂[ Q“~°"åxH˜, QÆ∞iÎOѨىõΩ

Ü≥∂QÆ∞ºÅ∞. WÖÏ U<å_≥· Õ JQÍi# ‰õΩÖÏÅ ¿Ñ~°¡‰õΩ Q“~°=O HõeÊOѨ|_»∞ «∞O^À P<å_»∞

Jxfl ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 ã¨=∂# «fiO ™êkèOK«|_»∞ «∞Ok. =∞i D kâ◊QÍ Z=~°∞ Hõ$+≤ K≥Ü«∂ºe?

„ÉÏǨχ ‰õΩÖÏÅ "å~å? JQÍi# ‰õΩÖÏÅ"å~å? ‰õΩÅO ¿Ñ~°∞ K≥ѨC‰õΩx, Jhfl ã¨=∞‰õÄ~°∞Û‰õΩx

«=∞ Ѩ|ƒO QÆ_»∞ѨىõΩO@∞#fl "å~°∞ JÖÏ K≥Ü«∞º~°∞, K≥Ü«∞º=Åã≤# J=ã¨~°O "åiH˜ ÖË Œ∞.

JO Œ∞‰õΩ ÉÏkè « ‰õΩÖÏÖË „Ѩܫ∞uflOKåe, áÈ~å_®e. ã¨=∞ã¨=∂[ ™ê÷Ѩ# J=ã¨~° « ÉÏkè «

‰õΩÖÏňH LO@∞O^Œx, P kâ◊QÍ "åˆ~ áÈ~å_®Å#fl Jaè„áêÜ«∂xfl 1998 JHÀì|~ü 11#

=∞ÖË+≤Ü«∂ ~å[ è•x H“ÖÏÅOѨÓ~üÖ’ [iy# „Ѩ„Ѩ äŒ=∞ Œo « =∞Ǩã¨ÉèíÖ’ HÍh¬~åO WÖÏ

¿Ñ~˘¯<åfl_»∞:

' '‰ õ ΩÅ x~ °∂‡Å# HÀã ¨O W\Ï ¡O\ ˜ ã ¨^ Œã ¨ ∞ ûÅ∞ ÃÑ\ ˜ ì#

„ÉÏǨχ∞Å<≥=ih g∞~°∞ K«∂_»ÖË~°∞. ZO^Œ∞HõO>Ë D ‰õΩÖÏxfl

ѨÙ\ ˜ ìOzO^Õ "å~°∞. D '‰õΩÅO— =Å¡ "åà◊√§ „ѨÜ≥∂[#O

á⁄O^•Å#∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. ‰õΩÅO „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ á⁄O Œ∞ «∞#fl ŒO`å

"åàı§. ‰õΩÅO ^•fi~å "åi „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ <≥~°"Õ~°∞ «∞#flO « HÍÅO

"åà◊√§ n<≥flO^Œ∞‰õΩ ^èŒfiOã¨O KÕ™êÎ~°∞? ‰õΩÅ x~°∂‡Å# QÆ∞iOz

WÖÏO\˜ ã¨^Œã¨∞ûÅ∞ x~°fiÇ≤ÏOKÕk =∞#"Õ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë ‰õΩÅO

=Å¡ =∞#O ÉÏ èŒÅ∞ Ѩ_»∞ «∞<åfl=Ú... Hõ#∞Hõ ‰õΩÅO ÉÏkè «∞Å=Ú.

JO Œ∞ˆH ‰õΩÖÏxfl x~°∂‡eOK«_»O =∞#‰õΩ J=ã¨~°O. HÍh z=~°‰õΩ

‰õΩÖÏxfl x~°∂‡eOK«_®xH˜ ‰õÄ_® #∞=Ùfi ‰õΩÖÏxfl ѨiQÆ#Ö’H˜

27 q=~åʼnõΩ K«∂_»O_ç, Omvedt, Gail. (1994) Dalits and The Democratic Revolution,New Delhi : Sage Publications (Especially Chapters 9 and 10) pp : 280-324.28 Sambaiah, Gundimeda. (2001) 'Emergence of Caste Consciousness among theMadigas of Andhra Pradesh,' Dalit International Newsletter, Vol. VI, No. 1:5 & 9-12.

23 24

fã¨∞HÀ"åe. #∞=Ùfi ‰õΩÖÏxfl q㨇iOѨÖË=Ù. ‰õΩÅ~°Ç≤Ï « ã¨=∂*Ïxfl

xi‡OKåÅ#fl PHÍOHõ ∆ =∞#‰õΩ LO_»=K«∞Û. HÍh, ã¨g∞Ѩ

Éèíq+¨º «∞ÎÖ’ Jk [iˆQÖÏ ÖË Œ∞. JѨÊ\˜ •Hõ =∞#O UO K≥Ü«∂ºe?

JO Œ∞=Å¡ <Õ#∞ x~°‚~ÚOK«∞‰õΩ#fl Õq∞@O>Ë ‰õΩÅ~°Ç≤Ï « ã¨=∂[O

U~°Ê_ÕO`«=~°‰õΩ '‰õΩÅO—`À<Õ =º=ǨÏiOKåÅ#∞‰õΩ<åfl#∞.——29

ã¨=∞ã¨=∂[ ™ê÷Ѩ#Ö’ ÉèÏQÆOQÍ<Õ JOÉË^Œ¯~ü rq`åâ◊Ü«∞"≥∞ÿ# ‰õΩÅ x~°∂‡Å#‰õΩ,

HÍh¬~åO =∂~°æOÖ’ =∂kQÆÅ∞ "≥Ú^Œ\˜ J_»∞QÆ∞ "Õâß~°∞. JO^Œi <À@ (=∂kQÆÅ <À\˜

"≥O@‰õÄ_®) |∂ «∞QÍ =∂i# =∂kQÆ Ñ¨ •xH˜, Q“~°=O HõeÊOK«∞‰õΩ<Õ „Hõ=∞OÖ’ ‰õΩÖÏxfl

`«=∞ ¿Ñ~°∞ „ѨHõ¯# [`« KÕã¨∞‰õΩ<åfl~°∞. '=∂kQÆ— Ѩ^•xH˜ ~°∞kÌ# ѨOH˜ÖÏxfl, HõeÊOz#

‰õΩ~°∂Ѩ`«#∞ â◊√„Éè íѨ~°z ã¨∞O^Œ~°`«#∞ PáêkOK«∞‰õΩ<åfl~°∞. „Ѩ*Ï™êfi=∞º ÉèÏ=#‰õΩ,

JOÉË Œ i*ÏxH =∂~°∞ ¿Ñ~°∞QÍ xez# =∂kQÆÅ∞ «=∞Ö’ =zÛ# K≥· «<åºxfl «=∞H ™⁄O «O

KÕã¨∞H˘#Hõ «=∞`À\˜ JQÍi# ‰õΩÖÏʼnõΩ Ñ¨Oz, "åi ‰õΩÖÏÅ ¿Ñ~°¡ À "åix Q“~°qOz,

™ê=∂lHõ ã¨=∂# «fi ™ê èŒ#Ö’ #_»∞O ayOKå~°∞. XHõ<å_»∞ '=∂kQÆ <å H˘_»Hõ— Jx ~“„^•xfl

"≥à◊§„QÆH¯# <Ààı§ <Õ_»∞ ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ =∞Ç#QÆ~°O #_çÉÁ_»∞¤# [iQ =∞ÇãÉèíÅÖ’ F K«O„ ŒÉÏ|∞

<åÜ«Ú_»∞ ~°∂ѨOÖ’<À, F ~å[âıY~ü Ô~_ç¤ ~°∂ѨOÖ’<À Hõ$+‚=∂kQÆ, Hõ$áêHõ~ü =∂kQÆ Jx

Ñ≤Å∞ã¨∞Î<åfl~°∞. Jk =∂kQÆ ^ŒO_À~å ã¨=∂[OÖ’ `≥zÛ# qѨ¡"å`«‡Hõ"≥∞ÿ# =∂~°∞ÊH˜,

ÑiÏ=∂xH, ‰õΩÅã=∂# «fi Pq+¯~°‰õΩ ã∂zHõ. D „Hõ=∂xfl, D ÑiÏ=∂Å#∞ J~°÷O

KÕã¨∞HÀx =∂Å`«fi "å^Œ∞Å∞ =∂kQÆ ^ŒO_À~å, JOÉË^Œ¯~ü ÉÏ@x q_»<å_ç ‰õΩÅ`«`åfixfl

Ô~K«ÛQ˘_»∞`«∞O^Œ#_»O J*Ï˝#O`À ‰õÄ_»∞‰õΩ#fl =¸~°ö`«fi"Õ∞ QÍx ™ê=∂lHõ ѨiÏ=∂Å#∞

J~°÷O KÕã¨∞‰õΩ<Õ |∞kú‰õΩâ◊Å « HÍ Œ∞.

7. =sæHõ~° "å^•xfl ã=∞i÷Oz q[ «, q+Ü«∞ Ñi*Ï#O Ö’Ñ≤Oz# „ÑQÆujÅ,

Hõ=¸ºxã∞ìÅ∞, a.ã≤. "Õ∞ è•=ÙÅ∞

=sæHõ~°#∞ ã¨=∞iúOKÕ ~å[H©Ü«∞ áêsìÅ∞, „Ѩ*Ï™êfi=∞º "å^Œ∞Å∞, Hõ=¸ºxã¨∞ìÅ∞

=∂ÅÅ#∞ J<åºÜ«∞OQÍ '^À+¨µÅ∞QÍ— z„fHõiã¨∞Î<åflÜ«∞O@∂ âıY~ü "åáÈ`«∂ ^ŒO_À~å#∞

ã¨=∞i÷OKÕ "å~°O Œih «# xO^•~ÀѨ Ѩ~°fiOÖ’ D q èŒOQÍ «∂Å<å_®_»∞. ''J#∞z «"≥∞ÿ#

^ŒO_À~å <åÜ«∞‰õΩÅ ã¨O‰õΩz`« "å^Œ##∞ `≥Å∞QÆ∞^Õâ◊O, a.*ˇ.Ñ≤., ã≤.Ñ≤.Ü«∞O., ã≤.Ñ≤.S.,

#HõûÖòû „QÆ∂ѨÙÅ∞, HÍO„ÔQãπ, \˜.P~ü.Zãπ., "≥Ú^ŒÅQÆ∞ ~å[H©Ü«∞ áêsìÅhfl =¸‰õΩ=∞‡_çQÍ

ã¨=∞iúã¨∞Î<åfl~Ú. Hõ=¸ºxã¨∞ìÅ∞ (‰õÄ_®) ã¨=∞iúOK«_»"Õ∞ HÍHõ UHõOQÍ =∂kQÆ ^ŒO_À~å

<åÜ«∞‰õΩŠѨH∆Í# =HÍÖÏΠѨÙK«∞Û‰õΩx =∞s "åkã¨∞Î<åfl~Ú. ‰õΩÅ q=Hõ∆ å =ºuˆ~Hõ ã¨OѶ∞O,

‰õΩÅ x~°∂‡Å<å áÈ~å@ ã¨q∞u ÖÏO\˜ Hõ=¸ºxã¨∞ìÅ =Úã¨∞QÆ∞ ã¨Oã÷Å∞ =sæHõ~°#∞ ã¨=∞iúã¨∂Î

Ѩ„uHõÖ’¡ "庙êÅ∞ ~åã¨∞Î<åfl~Ú. ™ê=∂lHõ âßG"Õ «ÎÅ∞QÍ, áœ~°Ç¨Ï‰õΩ¯Å <åÜ«∞‰õΩÅ∞QÍ K«ÖÏ=∞˜

J=Ù`«∞#fl HõOK« SÅÜ«∞º, ÔH. ÉÏÅQÀáêÖò ÖÏO\˜"å~°∞ ã≤^•úO`« ~å^•úO`åÅ`À, q_»∂¤~°

qâı¡+Å`À, qO « qO « ã∂„fHõ~°Å`À =∂ÅÅ#∞ ^À+µÅ∞QÍ z„uOz q=∞i≈ã∞Î<åfl~°∞.

^ŒO_À~å <åÜ«∞‰õΩÅ#∞ Éèí∞*ÏÅÔH`«∞ΉõΩx "≥∂ã¨∞Î<åfl~°∞. a.ã≤. ‰õΩÅ ã¨OѶ¨∂Å∞ ‰õÄ_® `«=∞

=O «∞ LѨÊOkã¨∞Î<åfl~Ú. g~°O Œ~°∂ Hõeã≤ =∂ÅÅ#∞ ™êfi~°úѨ~°∞Å∞QÍ J<åºÜ«∞"å Œ∞Å∞QÍ

z„uã¨∞Î<åfl~°∞—— (âıY~ü 2005† ѨÙ@Å∞† 6–7), Jx ŒO_À~å#∞ ã¨=∞iúã¨∞Î#fl „Ѩu ~å[H©Ü«∞

áêsìx, „ѨQÆujÅ „Ѩ*Ï ã¨OѶ¨∂Å <åÜ«∞‰õΩÅ#∞ ¿Ñ~°∞ ¿Ñ~°∞<å q=∞i≈Oz, "å~°O^Œin

J<åºÜ«∞"å Œ=∞x ˆH=ÅO =∂ÅÅ Õ x*Ï~Úf`À ‰õÄ_ç# "å Œ#h, T~°O Œin XHõ ^•Ô~· Õ

LeÑ≤i Hõ>ìk WOHÀ ^•i J#fl K«O^•# =∂Å<åÜ«∞‰õΩÅ∞ QÆ « U_≥xq∞k ã¨O= «û~åÅ∞QÍ

"åkã¨∂Î<Õ L<åfl~°∞. D "å^Œ#Ö’ hà◊§âß`«O ZO`À áêÅâß`«O ZO`À ^ŒO_À~å "å^Œ#

=∂Å =∞Ǩ<å_»∞Å „Ѩu"å Œ# QÆ∞iOz ≥eã≤# Ü«∂=#‡OkH© K«ifi « K«~°"Õ∞ HÍ|\ì D

q+¨Ü«∂xfl D<å_»∞ „Ѩ ÕºHõOQÍ K«iÛOK«=Åã≤# J=ã¨~°O ÖË Œ∞. J~Ú Õ ŒO_À~å#∞ ã¨=∞iúOKÕ

"å~°O Œih XˆH QÍ\˜H˜ Hõ\ì "Õã≤, "å~°O Œ~°∂ "≥∂ã¨QÍà◊§x, "åik ŒQÍHÀ~°∞ "å Œ# J#_»O

q"ÕK«# ÖËx q=∞ˆ~≈QÍx P~ÀQƺHõ~°"≥∞ÿ# q=∞~°≈ HÍ Œ∞. ŒO_À~å‰õΩ =∞ ŒúuKÕÛ "å~°O Œ~°∂

=∂kQÆÅ "å Œ#Ö’x <åºÜ«∞| Œú «‰õΩ | Œ∞úÖ· =∞ Œúu=fi_»O ÖË Œ∞. H˘O Œ~°∞ H˘xfl „ѨÜ≥∂[<åÅ#∞

PtOz =∞ Œú «∞ ѨÅ∞‰õΩ «∞O>Ë, H˘O Œ~°∞ H˘xfl ã≤ •úO « ã¨∂„`åʼnõΩ, <åºÜ«∞| Œú «‰õΩ Hõ@∞ì|_ç

ã¨=∞i÷ã¨∞Î<åfl~°∞. D q+¨Ü«∂Å∞ ≥eÜ«∞Hõ xO ŒÅ∞ "≥∂Ñ≤ Õ Jk =∂Å <åÜ«∞‰õΩÅ J*Ï˝#O.

XHõ "Õà◊ ≥eã≤ ‰õÄ_® «=∞ "å Œ<Õ XѨC Jx "åk¿ãÎ Jk "åi "≥ÚO_ç «<åxH˜ x Œ~°≈#O.

J~Ú Õ, „Ѩ*Ï™êfi=∞º "å Œ∞Å∞, =∂#=`å "å Œ∞ÅÃÑ·# "≥∂Ñ≤# xO ŒÅ∞ J*Ï˝#O`À KÕã≤<å,

=¸~°ö`«fiO`À KÕã≤<å, "åi P~ÀѨÅÖ’x x*Ïx*ÏÅ∞ q=iOKåeû# ÉÏ^茺`« „Ѩ*Ï

™êfi=∂ºxH˜, ™êOѶ≤∞Hõ <åºÜ«∂xH˜ Hõ@∞ì|_Õ "å~°O Œi Éèí∞[㨠O^•ÅÃÑ· LOk.

≥Å∞QÆ∞ Õâ◊O, HÍO„ÔQãπ, a.*ˇ.Ñ≤., \˜.P~ü.Zãπ =Ú#flQÆ∞ ~å[H©Ü«∞ áêsìÅ∞ =sæHõ~°#∞

=∂kQÆÅ _ç=∂O_£Ö’x x*Ï~ÚfHÀ <åºÜ«∂xHÀ Hõ@∞ì|_ç ã¨=∞iúã¨∞Î<åflÜ«∞O>Ë #"Õ∞‡

J=∂Ü«∞‰õΩÅ∞ Z=~°∂ D<å_»∞ ÖË~°∞. H=ÅO "å Œ# H˘~°‰õΩ JÖÏQÆx XѨC‰õΩ<åfl, 1970ÅÖ’

HÍO„ÔQãπ UHõK«Ûù„`åkèѨ «ºOQÍ PO„ èŒ ~å¢ëêìxfl UÅ∞ «∞#flѨC_»∞, 1980ÅÖ’ HÍO„ÔQãπ #∞O_ç

QÆ^≥Ì#∞ ÔH·=ã¨O KÕã¨∞‰õΩ#fl `≥Å∞QÆ∞^Õâ◊O ǨÏÜ«∂OÖ’#∂ =∂kQÆÅ∞ =sæHõ~° _ç=∂O_£ KÕã≤

ÉèíOQÆѨ_®¤~°∞. U „ѨÉèí∞ «fiO, U áêsì <åÜ«∞‰õΩ_»∞ ‰õÄ_® gi _ç=∂O_£x ã‘iÜ«∞ãπQÍ fã¨∞HÀÖË Œ∞.

P ~ÀA# =sæHõ~° _ç=∂O_£x ÑijeOK«_®xH ‰õÄ_® „ÑÜ«∞uflOK«x áêsìÅ∞ D ~ÀA#

=∂kQÆÅ _ç=∂O_£Ö’ <åºÜ«∞O LOk JO@∞<åfl~Ú. P ~ÀA# ÖËx <åºÜ«∞O D ~ÀA#29 '‰õΩÅ~°Ç≤Ï « ã=∂*Ïxfl áêʼnõΩÅ∞ =∂„ «"Õ∞ ã$+≤ìOK«QÆÅ~°∞ – JQÍi# ‰õΩÖÏʼnõΩ =∂#ºN HÍh¬~åO

ã¨O Õâ◊O—, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ : |Ǩï[# q*Ï˝# "ÕkHõ ˆHO„ ŒO, 2005. ѨÙ@Å∞ :4–5.25 26

ZHõ¯_ç #∞O_ç T_çѨ_çO^À? ZxflHõÅÖ’ <≥yæ JkèHÍ~åxfl KÕѨ\ÏìÅ#∞‰õΩ<Õ U áêsì ‰õÄ_®

JkèHõ [# ã¨OYº Hõey ^ŒO_À~å L^Œº=∞O ^•fi~å XHõ â◊H˜ÎQÍ Zky, XHõ ã≤÷~° F@∞

ÉϺO‰õΩQÍ L#fl =∂kQÆÅ#∞, "åi _ç=∂O_£x q㨇iOz ~å[H©Ü«∞ K« Œ~°OQÆOÖ’ áê=ÙÅ∞

Hõ^ŒÑ¨_»O JO`« ã¨∞Å∞=Ù HÍ^Œ∞. JO^Œ∞ˆH =sæHõ~°#∞ |ÅѨ~°K«=Åã≤# 'QÆ`«ºO`«~°O— P

~å[H©Ü«∞ áêsìʼnõΩ Ñ¨\ìOk. gi ã¨=∞~°ú#Ö’ QÆÅ ~ÚOH˘Hõ H˜@∞‰õΩ, <åºÜ«∞| Œú"≥∞ÿ# =∂kQÆÅ

_ç=∂O_£H˜ =∞^ŒÌuzÛ#@¡~Ú#, <åºÜ«∂xH˜ Hõ@∞ì|_»¤ áêsìÅ∞QÍ ¿Ñ~°∞ ^Œ‰õΩ¯`«∞Ok. JO>Ë

„= «O, ѶÅO Ô~O_»∂ Œ‰õΩ¯`å~Ú.

WHõ Hõ=¸ºxã¨∞ìÅ∞: Hõ=¸ºxã¨∞ì HÍ~°ºHõ~°ÎÅÖ’ #∂\˜H˜ `˘OÉèˇ· Zxq∞k =∞Ok

Œo «, Pk"åã≤, "≥#∞Hõ|_ç# =~åæÅ"å~°∞ HÍQÍ, Hõ=¸ºxã¨∞ì <åÜ«∞Hõ «fiOÖ’ #∂\˜H˜ `˘OÉè·

`˘q∞‡k =∞Ok „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ #∞O_ç, „ÉÏǨχ©Ü«∞ «#∞ Ѩ٘H˜ ѨÙK«∞Û‰õΩ#fl Hõ=∞‡, Ô~_ç¤

‰õΩÖÏÅ #∞O_ç =KåÛ~°∞ (P q∞ye# 1% <åÜ«∞‰õΩÅ∞ JQÍi# =~åæÅ #∞O_ç =KåÛ~°∞).

JOÉË Œ ~ü „ѨuáêkOz# '‰õΩÅ x~°∂‡Å#— ã≤ •úO`åxfl Ѩ\ìOK«∞H˘#Hõ Ü«∂O„uHõ =~°æ "å ŒO`À

Hõ=¸ºxã¨∞ì L Œº=∂xfl, ~å[H©Ü«∂Å#∞ #_çáê~°∞. HõOzHõK«~°¡ HÀ>Ëâ◊√ Ç¨Ï «º #∞O_ç, HÍ~°OKÕ_»∞,

K«∞O_»∂~°∞ =∂~°HÍO_»Å =~°‰õÄ ‰õÄ_® '‰õΩÅO— HÍ Œ∞ '=~°æ"Õ∞— „áê è•#ºO JO@∂ XO\˜KÕu

K«Ñ¨Ê@∞¡ H˘\Ïì~°∞ ("Õ∞ Ãã=O\©<£Î, HÍ„"Õ∞_£û, 2001). J~Ú Õ D Kåi„ «Hõ «Ñ≤Ê^•xH˜ „Ѩã¨∞Î «O

=∂kQÆÅ#∞ ã¨=∞i÷ã¨∞Î#fl HÍ~°OQÍ#∂ "≥Ú`«ÎO Hõ=¸ºxã¨∞ìÅO^ŒiÃÑ·<å, "åi L^Œº=∞O

ÃÑ·<å JÉèÏO_®Å∞ "≥∂Ѩ_»O J<åºÜ«∞O. ‰õΩÖÏxfl ѨiQÆ#Ö’H˜ fã¨∞HÀx "åi PÖ’K«#

Ѩ^Œ úuÖ’ `«Ñ¨C LO_»=K«∞Û. HÍx =~° æ~°Ç≤Ï`« ã¨=∂*Ïxfl ™ê÷Ñ≤OKåÅ<Õ z`« Îâ◊√kúx

q㨇iOK«QÆÅ=∂? ѨÙK«ÛÅѨe¡ ã¨∞O^Œ~°Ü«∞º ÖÏO\˜ <åÜ«∞‰õΩÅ `åºQÍÅ#∞ =∞~°∞=QÆÅ=∂?

Hõh㨠‰õÄb "Õ «<åÅ∞ ~Ú=fiHõ, ¿Ñ Œ =~åæÅ#∞ Jz"Õã¨∞Î#fl èŒxHõ Éèí∂™êfi=ÚʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ

¿Ñ^Œ=~åæÅ#∞ ã¨OѶ¨∞\˜`« Ѩ~°z, ‰õÄb "Õ`«<åÅ#∞ ÃÑOá⁄OkOѨ KÕã≤, ¿Ñ^ŒÅ‰õΩ ÉÏã¨@QÍ

xÅz# JÅ<å\˜ Hõ=¸ºxã¨∞ì L Œº=∂xfl =∞~°∞=QÆÅ=∂? Zxfl L Œº=∂Å∞ #_çÑ≤#, Zxfl

`åºQÍÅ∞ KÕã≤<å ‰õΩÅO`À ‰õΩo§ HõOѨÙH˘_»∞ «∞#fl „ÉÏǨχ©Ü«∞ ã¨=∂[OÖ’ =~°æ ã≤ •úO «O,

ѨO ä• ã¨iÜ≥ÿ∞#k HÍ Œx Hõ=¸ºxã¨∞ìÅÖ’, #HõûÖòûÖ’ H˘O Œ~°∞ „QÆÇ≤ÏOz, JOwHõiOK«|>Ëì

"å~°∞ D ~ÀA# [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ, ‰õΩÅO P^è•~°OQÍ =sæHõ~° _ç=∂O_»∞x ã¨=∞iú™ÈÎOk.

WOHÍ K≥ѨCHÀ"åÅO>Ë Œo «∞Å∞ D<å_»∞ ã¨fiÜ«∞OQÍ L Œº=∂Å#∞ ~å[H©Ü«∂Å#∞ #_»Ñ¨_®xH˜

â◊HÎÜ«Ú‰õΩÎÅ∞ H˘O «=~°‰õΩ Hõ=¸ºxã¨∞ì, #HõûÖ·@∞ L Œº=∂Å «sÊù Œ∞ JO>Ë J㨠«ºO HÍ Œ∞.

P~°OÉèíOÖ’ a.Ü«∞ãπ. ~å=ÚÅ∞, HõOK≥ SÅÜ«∞º, L. ™êO|t=~å=Ù, ÉÁ*Ï˚ `å~°HõO, HõuÎ

Ѩ^•‡~å=Ù, Hõ$+¨‚ =∂kQÆ, Hõ$áêHõ~ü =∂kQÆÅ∞ WOHÍ ZO^Œ~À D<å\˜ JQÍi# =~åæÅ

<åÜ«∞‰õΩÅO^Œ~°∂ XHõ<å_»∞ Hõ=¸ºxã¨∞ì HÍ~°ºHõ~°ÎÅ∞QÍ, ™ê#∞Éèí∂uѨ~°∞Å∞QÍ, #HõûÖòûQÍ

L#fl"åˆ~. giÖ’ ÃщõΩ¯~°∞ =∞# ™ê=∂lHõ Ѩiã≤÷ «∞ÅHõ#∞QÆ∞OQÍ Hõ=¸ºxã¨∞ì ã≤ •úO`åÅ#∞

J#fi~ÚOK«_®xH˜ x~åHõiOz# „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ <åÜ«∞Hõ`«fiO`À `≥QÆ `≥OѨÙÅ∞

KÕã¨∞‰õΩ#fl"å~°∞ QÍx, P ã≤^•úO`åÅ`À HÍ^Œ∞. JO^Œ∞ˆH Hõ=¸ºxã¨∞ìʼnõΩ, ^Œo`«∞ʼnõΩ

'q∞„`«"≥·~°∞^茺"Õ∞ QÍx â◊√„`«∞"≥·~°∞^茺O ÖË^Œx— HõuΠѨ^•‡~å=Ù JO>Ë (PO„^èŒ*’ºu, 2 "Õ∞

2005), '‰õΩÅO–=~°æO— Jx L. ™êO|t=~å=Ù (Z Œ∞s «, PQÆ+¨µì, 1992) ÉÁ*Ï˚ `å~°HõO

(1996) JO@∞<åfl~°∞. K«i„ «#∞ q㨇iOz, H=ÅO =~°Î=∂#OÖ’<Õ rqã¨∞Î#fl =∂Å <åÜ«∞‰õΩÅ∞

XHõ Ѩ~åºÜ«∞O K«i„ « J 茺ܫ∞#O K≥Ü«∞ºHõ «Ñ¨Ê Œ∞.

WHõ ÉÏÅQÀáêÖò, HõOK≥ SÅÜ«∞º, ÔH. ã¨`«º<å~åÜ«∞ ã≤^•úO`« ~å^•úO`åÅ∞:

'ZHõ<åq∞H± JO_£ á⁄e\˜HõÖò gH¡— J<Õ POQÆ¡ Ѩ„uHõÖ’ „ѨK«∞iOz# "åºã¨OÖ’ ÉÏÅQÀáêÖò

=sæHõ~° KåÅ ã¨∞xfl`«"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O. D q"å^•xfl Ѩi+¨¯iOK«∞HÀ=_®xH˜ L^Œº=∂Å∞,

~å[H©Ü«∞ áêsìÅ „Ѩ"Õ∞Ü«∂Å∞, HÀ~°∞ìÅ *’HͺÅ∞ J=ã¨~°O ÖË Œ∞. i[ˆ~fi+¨<£Ö’ ã≤OǨÏÉèÏQÍxfl

=∂ÅÅ∞, Pk–PO„ èŒ∞Å∞ á⁄Ok# =∂@ "åãÎ=O. Ѩiq∞ «"≥∞ÿ# i[ˆ~fi+¨<£ ѶÖÏÅ∞ "≥#∞Hõ|_»¤

=∂kQÆÅ∞, Ô~e¡ ‰õΩÖÏÅ∞ ‰õÄ_® á⁄O^•ÅO>Ë =sæHõ~° J=ã¨~°O. JO^Œ∞‰õΩ D <åÅ∞QÆ∞

‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# "å~°∞ Hõeã≤ =∂\Ï¡_»∞‰õΩO>Ë ã¨=∞㨺 Ѩiëê¯~°=∞=Ù`«∞O^Œx J<åfl_»∞.30

HõOK≥ SÅÜ«∞º, ˆH. 㨠«º<å~åÜ«∞ ‰õÄ_® ÉÏÅQÀáêÖò =∂~åæ<Õfl Œo «∞ÅO ŒiH© i[ˆ~fi+¨#¡Ö’

ã¨=∂#OQÍ J=HÍâßÅ∞ ~å"åÅO>Ë U [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ ã¨∂„ «O „ѨHÍ~°O i[ˆ~fi+¨<£ =ã¨u

HõeÊOK«|_çO^À, P ã¨∂„ «O „ѨHÍ~°"Õ∞ =sæHõ~° [~°QÆ_»O <åºÜ«∞O J<åfl~°∞. áêÅ HõO>Ë

≥Å¡QÍ HõxÊã¨∂Î, z#fl Ñ≤šʼnõΩ Ãã· «O J~°ú=∞ÜÕ∞º D zxfl 㨠«ºOÖ’ ã≤ •úO « ~å^•úO`åÅ∞,

q_»∂¤~° qâı¡+¨Å∞ ZHõ _»∞<åfl~Ú? ÖË=x ≥eã≤ ‰õÄ_® 'J~°÷O HÍx ã≤ •úO`åÅ∞, qâı¡+¨Å∞

QÍqOz J=∂Ü«∞Hõ =∂ÅÅ#∞ "≥∂ã¨O KÕã¨∞Î<åfl~°#_»OÖ’— J~°÷O Uq∞\˜?

=∂Å`«fi"å^Œ∞Å J~å÷Å∞, JO`«~å~å÷Å∞ U=∞~Ú#ѨÊ\˜H© "åi "å^Œ# „ѨHÍ~°"Õ∞

HõOK≥ SÅÜ«∞º, ˆH. ã¨`«º<å~åÜ«∞, ÉÏÅQÀáêÖòÅ∞ ã≤^•úO`åÅ∞ =∂\Ï¡_»∞`«∞fl>ˇÿ¡#, gi

ã≤ •úO`åÅH˜, qâı¡+¨ÅH˜ =∂ «$Hõ « Z=~°∞? ZHõ _»∞Ok? Jx „ѨtflOK«∞‰õΩ#fl>ÿ¡# =∂ÅÅ∞

D q=∞~°≈ KÕã≤ LO_»HõáÈ=K«∞Û. JOÉË^Œ¯~ü „"åã≤# '¿ãì\òû JO_£ "≥∞ÿ<åi\©ãπ— „QÆO^ä•xfl,

[<åÉèÏ x+¨ÊuÎ „ѨHÍ~°O ^Œo`«∞ʼnõΩ, Pk"åã‘ʼnõΩ ~ÚOHÍ ~Ú`«~° "≥#∞Hõ|_ç# =~åæʼnõΩ

q^•º, L^ÀºQÆ, ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍÅÖ’ i[ˆ~fi+¨<£ HõeÊOKåÅx ~å*ϺOQÆѨi+¨ «∞ÎÖ’ PÜ«∞#

"åkOz# "å Œ#Å∞ J 茺ܫ∞#O KÕã≤# "åÔ~=iÔH·<å, Z=i "å Œ##∞ =∂ «$Hõ KÕã¨∞‰õΩx ÃÑ·#

¿Ñ~˘¯#fl "å~°∞ =sæHõ~° _ç=∂O_£x ã¨=∞iúã¨∞Î<åfl~À ≥Å∞ã¨∞ÎOk.

1920 #∞O_ç "≥∞ÿã¨∂~ü ã¨O™êú#OÖ’, =∞„^•ã¨∞, ÉÁOÉÏ~Ú „ÃÑã≤_≥hûÅÖ’ i[ˆ~fi+¨<£

=㨠«∞Å#∞ "≥∞ÿ<åsì =~åæʼnõΩ HõeÊOK«_»O [iyOk. 1947Ö’ ~å*ϺOQÆ ~°K«#‰õΩ ~å*ϺOQÆ

30 Balagopal, K. (2002) Op.cit.

27 28

Ѩi+¨`«∞Î ã¨=∂"Õâ◊=∞ÜÕ∞º<å\˜H˜ D "≥∞ÿ<åi\© i[ˆ~fi+¨#¡ J=∞Å∞Ö’ H˘xfl J=Hõ`«=HõÅ#∞

JOÉË Œ ~ü QÆ∞iÎOKå_»∞. JѨÊ\˜H˜ ^•^•Ñ¨ÙQÍ =¸_»∞ ŒâßÉÏÌÅ∞QÍ J=∞Å∞ Ѩiz# i[ˆ~fi+¨<£

=㨠«∞Å#∞ "≥∞ÿ<åsìÅÖ’ èŒ#=O «∞Å∞, ¿Ñ Œ"åix P =㨠«∞Å KèåÜ«∞ʼnõΩ ‰õÄ_® ~åx=fi‰õΩO_®

™êfiǨ KÕÜ«∞_»O [iyOk. D q+¨Ü«∂Å#∞ *Ï„QÆ`«ÎQÍ Ñ¨ijeOz J=QÍǨÏ# KÕã¨∞‰õΩ#fl

JOÉË^Œ¯~ü Éèíq+¨º`«∞ÎÖ’ J\˜ì `«Ñ≤Ê^•Å∞ ѨÙ#~åQÆ=∞#O H͉õΩO_® *Ï„QÆ`«Î Ѩ_»\ÏxH˜ XHõ

„Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# HÍ¡*ò#∞ ~°∂á⁄OkOKåÅx '„áê^äŒq∞Hõ ǨωõΩ¯Å∞ – "≥∞ÿ<åsìÅ ã¨ÅǨã¨OѶ¨∞O—Ö’

Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤_»∞:

"I personally do not see why it is not possible to adda further clause... Even among the members of thesame minority community, there may be complaintsof partiality, of provincial favouratism, of personalfavourism. I have often heard the complaints that allthe posts for the Muslims go to the Punjab Muslimand few to the Madrasi Muslim. Even among theminorities, we want equality of opportunity."31

' '"≥∞ ÿ<åsì =~° æOÖ’x ^è Œ#=O`«∞Å∞ i[ˆ~fi+¨<£ =ã¨`«∞Å#∞

H˘Å¡Q˘@ì‰õΩO_® (WѨÙÊ_»∞#fl "≥∞ÿ<åsì i[ˆ~fi+¨<£ HÍ¡*òH˜ `À_»∞QÍ)

=∞~˘Hõ XHõ HÍ¡*ò#∞ fã¨∞‰õΩ~å=_»O ZO Œ∞‰õΩ ™ê 茺Ѩ_» À <åHõ~°÷O

HÍ=_»O ÖË Œ∞. XˆH =~åæxH˜ K≥Ok# "åi =∞ 茺 ѨHõ∆áê « "≥·Yi,

|O^èŒ∞„Ñ‘u, =ºH˜ ÎQÆ`« ~Úëêì~ÚëêìÅ P^è•~°OQÍ i[ˆ~fi+¨<£

=㨠«∞Å∞ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ#fl@∞¡ =∞# ŒQÆæ~° Ѷ≤~åº Œ∞Å∞ L<åfl~Ú.

=Úã≤¡OʼnõΩ ~ÚzÛ# L^ÀºQÍÅÖ’ JkèHõ "≥Ú`«ÎO ѨO*Ï|∞

=Úã≤¡OÅ∞ J#∞Éèíqã¨∞ÎO_»QÍ, J~°H˘~° =∞„^•ã¨∞ =Úã≤¡OʼnõΩ

Œ‰õΩ¯ «∞<åfl~Ú. XˆH =~åæxH˜ K≥Ok# "åiÖ’ ‰õÄ_® J=HÍâßÅ∞

ã¨=∂#OQÍ HõeÊOKåe.——

ã¨=∞ «‰õΩ, ã¨=∂#`åfixH˜ =∂~°∞¿ÑÔ~·<å JOÉË Œ ~ü i[ˆ~fi+¨<£Å∞ "≥#∞Hõ|_ç# "åix =ÚO Œ∞‰õΩ

fã¨∞‰õΩ~å=\ÏxH˜ HõeÊOK«|_ç# =ã¨`«∞Åx, J\˜ì =ã¨`«∞Å#∞ ^èŒxHõ=~åæÅ∞ P„Hõq∞OK«_»O

ã¨iHÍ Œx, =~°æOÖ’x JO ŒiH© ã¨=∂#OQÍ K≥O Õ@@∞¡QÍ K≥Ü«∂ºÅx ~å*ϺOQÆ Ñ¨i+¨ «∞ÎÖ’

`«# âßÜ«∞â◊‰õΩÎÖÏ "åkOKå_»∞. `«# "å^Œ#‰õΩ `À_»∞QÍ JѨÊ\˜ =~°‰õΩ J=∞Å∞Ö’ L#fl

=Úã≤¡O i[~fi+#¡Ö’x Ö’áêÅ#∞ „Ñ™êÎqOKå_»∞. ™êOѶ‘∞Hõ, Pi÷Hõ ™ê÷~ÚÅ#∞, Jã=∂#`åfiÅ#∞

ѨiQÆ#Ö’H˜ fã¨∞HÀ‰õΩO_® ˆH=ÅO "≥∞ÿ<åi\© =~åæxH˜ K≥Ok# "å~°∞ J#fl J=QÍǨÏ#ÃÑ·<Õ

P^è•~°Ñ¨_ç =Å㨠„ѨÉèí∞`«fiO =Úã≤¡OʼnõΩ i[ˆ~fi+¨#∞¡ HõeÊOK«_»O [iyOk. J#∞Éèí=OÖ’

q^•º ~°OQÆOÖ’ JѨÊ\˜H =ÚO Œ∞#fl èŒx‰õΩÅ∞ "åi`À áê@∞, Jxfl q è•Å∞QÍ =ÚO ŒO[

"Õã≤# W «~° =Úã≤¡OÅ∞ D J=HÍâßxfl KÕlH˜ OK«∞‰õΩx ¿Ñ Œ =Úã≤¡OÅ#∞ P KèåÜ«∞ʼnõΩ ‰õÄ_®

~åx=fiÖË Œ∞. ZHõ _» "Õã≤# Q˘OQÆo JHõ _Õ J#fl K«O^•# ¿Ñ Œ =Úã≤¡OÅ 1947ÅÖ’x ã≤÷u

1920 <å\˜ ã≤÷uH˜ aè#flOQÍ ÖË Œ∞. JO Œ∞ˆH ¿Ñ Œ =Úã≤¡OʼnõΩ J=HÍâßÅ#∞ HõeÊOKåÅx,

JO^Œ∞‰õΩ ~å*ϺOQÆOÖ’ XHõ „ѨHõ~°#∞ á⁄O^Œ∞Ѩ~°KåÅx JOÉË^Œ¯~ü QÆ\˜ìQÍ "åkOK«_»O

[iyOk.

=Úã≤¡O i[ˆ~fi+¨<£ =ã¨`«∞Å qxÜ≥∂QÆOÖ’ [iy# `«Ñ≤Ê^•Å #∞O_ç áê~îåÅ∞

<Õ~°∞Û‰õΩ#fl JOÉË Œ ~°∞ J Õ «Ñ≤Ê ŒO Œo « i[ˆ~fi+¨<£ ѨOѨHÍÅÖ’ [~°∞QƉõΩO_® P J=HÍâßÅ∞

XˆH ‰õΩÅO QÆ∞`åÎkèѨ «ºO H͉õΩO_® Jxfl ‰õΩÖÏÅÖ’ ѨOÑ≤©H˜ H˘xfl =∂~åæÅ#∞ „ѨuáêkOKå_»∞.

"åxÖ’ Jxfl ‰õΩÖÏÅ =∞^茺 ã¨=∂# ѨOѨHõO XHõ\˜. WHõ¯_» QÆ=∞xOK«=Åã≤# q+¨Ü«∞O

JOÉË^Œ¯~ü „Ѩ`ÕºHõOQÍ [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ „ѨHÍ~°O Jx ¿Ñ~˘¯#ÖË^Œ∞. J~Ú`Õ 'Jxfl ‰õΩÖÏÅ

=∞ 茺 ã¨=∂# ѨOѨHõO— J#fl „Ѩuáê Œ#Ö’<Õ D [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ ã¨∂„ «O ^•QÆ∞Ok. H˘xfl

‰õΩÖÏÅÖ’ JkèHõ [<åÉèÏ LO>Ë =∞i H˘xfl ‰õΩÖÏÅÖ’ `«‰õΩ¯= [<åÉèÏ L<åfl~°∞. Z‰õΩ¯=,

«‰õΩ¯= [<åÉèÏÅ#∞ Hõeæ# ‰õΩÖÏʼnõΩ "åi [<åÉèÏ`À „Ѩ"Õ∞Ü«∞O ÖËHõ, H=ÅO ‰õΩÅO P è•~°OQÍ

ѨOÑ≤© [iy Õ, Ѩiq∞ «"≥∞ÿ# i[ˆ~fi+¨<£ =㨠«∞ÅÖ’ «‰õΩ¯= [<åÉèÏ Hõeæ# ‰õΩÅO Z‰õΩ¯=

J=HÍâßÅ∞ á⁄Ok Õ, Z‰õΩ¯= [<åÉèÏ#∞ Hõeæ# ‰õΩÖÏxH˜ J=HÍâßÅ∞ ‰õΩkOK«∞‰õΩáÈ`å~Ú.

JO Œ∞ˆH Jxfl ‰õΩÖÏʼnõΩ ã¨=∂# ѨOÑ≤© J#flѨC_»∞ PÜ«∂ ‰õΩÖÏÅ [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ „ѨHÍ~°O

Jx J~°÷O.32

'QÍOnè : Jã¨Ê $â◊√ºÅ q=ÚH˜Î— J<Õ „QÆO^äŒOÖ’ '„H˘`«Î ~å*ϺOQÆOÖ’ LO_®eû#

Ju =ÚYº x|O^èŒ#Å∞— J<Õ f~å‡#OÖ’ q^•º–L^ÀºQÆ, „áêux^茺 ã¨Oã¨÷ÅÖ’ ^Œo`«

‰õΩÖÏʼnõΩ "åi ã¨OYº`Àáê@∞ 'J=ã¨~°— s`åº ‰õÄ_® i[ˆ~fi+¨<£ =㨠«∞Å#∞ ѨOÑ≤© [iˆQ@@∞¡

31 Shiva Rao,B. (1967) The Framing of India's Constitution : Select Documents,New Delhi : The Indian Institute of Public Administration, pp : 225-227.

32 K«„Hõáê, Ѷ∞O\Ï. (1990). 'i[~fi+#∞¡ = ŒÌ#_»O ã=∞O[ã=∂,— #Å∞ÑÙ, [#=i, 16–31,ѨÙ@Å∞: 14–16. D "åºã¨OÖ’ K«„Hõáê˜ i[ˆ~fi+¨<£ =ºuˆ~Hõ «‰õΩ ã¨ÊOkã¨∂Î JOÉË Œ ~ü '[<åÉèÏ„ÑuáêkHõ— "å^•xfl Pã~åQÍ KÕã∞‰õΩx i[~fi+<£ J=HÍâßÅ∞ [<åÉèÏ#∞ |\ì LO_®Åx "åkOKå_»∞.PÜ«∞# =∂@ÅÖ’ 'Éèí∂q∞ g∞ Œ H˘O ŒiH ZÖÏO\ ÇωõΩ¯ LO^À, Pã≤÷ g∞ Œ H˘O ŒiH ZÖÏO\ ÇωõΩ¯JkèHÍ~°O LO^À JÖÏO\ JkèHÍ~°"Õ∞ Œo «∞ʼnõΩ, Œi„ Œ∞ʼnõΩ LO_®e. [<åÉèÏ#∞ |\˜ì J=HÍâßÅ∞O_®e.[<åÉèÏ#∞ |\ì q Œº, q*Ï#O, Láêkè LO_®e.— Ñiq∞ «"≥∞ÿ# q Œº, q*Ï#O, Láêkè J=HÍâßÅ#∞„ÉÏÇχ©Ü«∞ =~åæÅ∞ «#∞fl‰õΩáÈ Õ «=∞ Ñiã≤÷ Õ=∞x „ÑtflOz, PÜ«∂ J=HÍâßÅÖ’ «=∞ [<åÉèÏ#∞|\˜ì J=HÍâßÅ∞ HõeÊOKåÅx JQÍi# =~åæÅ"å~°∞ HÀ~°_»O ™êOѶ‘∞Hõ <åºÜ«∞OQÍ K«„Hõáê "åkOK«_»O[iyOk (L^•…@# "åºãHõ~°Îk).

29 30

K«@ìO KÕÜ«∂Åx JOÉË Œ ~ü „ÑuáêkOKå_»∞. PÜ«∞# „Ñuáê Œ#ÅÖ’x =¸_»∞ JOâßÅ∞.

1. ''ˆHO„ Œ ~åR „ѨÉèí∞ «fi L^ÀºQÍÅÖ’ Ã+_»∂ºÖò¤ ‰õΩÖÏÅ "åi ã¨OYº#∞ J=ã¨~åxfl

„áê è•<åºxfl |\ì ã¨=Úz « „áêux 茺O LO_ÕÖÏ K«@ìѨ~°OQÍ x|O èŒ# KÕÜ«∂e.——

2. ''Ѩa¡H± ã¨sfiã¨∞ÅÖ’ ‰õÄ_® Ã+_»∂ºÖò¤ ‰õΩÖÏÅ "åi ã¨OYº#∞, J=ã¨~åxfl

„áê=ÚMϺxfl |\ì L^ÀºQÍ=HÍâßÅ∞ LO_ÕÖÏ K«@ìѨ~°"≥∞ÿ# x|O èŒ# LO_®e.——

3. ''âßã¨#ã¨Éè íÅÖ’#∂, ™ê÷xHõ ã¨O㨠÷ÅÖ’#∞ "åi ã¨OYº#∞, J=ã¨~åefl,

„áê=ÚYº «#∞ |\ì „áêux 茺O LO_ÕÖÏ K«@ìѨ~°"≥∞ÿ# x|O èŒ#Å∞ KÕÜ«∂e.——33

„ѨѨOK« K«i„`«#∞ J=¸Å„QÍO Báêã¨# KÕã≤# JOÉË^Œ¯~ü qq^èŒ ^ÕâßÅ qq^èŒ

*Ï «∞Å J=ã¨~åÅ∞, ã¨=∞㨺Å∞ ZѨC_»∂ XˆH ~°HõOQÍ LO_»=x, <åQÆiHõ « ѨÙ~ÀQÍaè=$kú À

^ÕâßÅ, =∂#= ã¨=¸Ç¨Å J=ã¨~åÅ∞ ~°∂áêO`«~°O K≥O^Œ∞`åÜ«∞<Õ QÆu `«i¯Hõ ã¨∂„`«

„áê=ÚYº «#∞ J=QÆ «O KÕã¨∞‰õΩ#fl"å_»∞. nxH˜ `À_»∞ <åºÜ«∞âßG HÀq Œ∞_»∞.D J=QÍǨÏ#Å

"≥Å∞QÆ∞Ö’ ™ê=∂lHõOQÍ, Pi÷HõOQÍ, ~å[H©Ü«∞OQÍ Jz"Õ «‰õΩ QÆ∞iHÍ|_»¤ Œo «∞Å Jaè=$kúH˜

"åi [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ P è•~°OQÍ J=HÍâßÅ∞ HÍ"åÅx _ç=∂O_£ KÕÜ«∞_»O [iyOk. J~Ú Õ

XHõ<å\ J=ã~° « =∞~À<å_»∞ J Õ ~°∂ÑOÖ’ (LO_»=K«∞Û) LO_»HõáÈ=K«∞Û. ãO Œ~åƒù#∞™ê~°OQÍ

L`«Ê#fl=∞ÜÕ∞º ã¨=∞㨺ʼnõΩ ã¨O^Œ~åƒù#∞™ê~° Ѩ~åëê¯~° =∂~åæÅ∞ J=ã¨~°O. JO^Œ∞ˆH

q^•º–L^ÀºQÆ, ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍÅÖ’ Œo «∞Å „áêux 蕺xH˜ ˆH=ÅO XHõ [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ

ã¨∂„`«O P^è•~°OQÍ<Õ Ñ¨OÑ≤© [~°QÍÅx „ѨuáêkOK«ÖË^Œ∞. P ã¨∂„`«O`À áê@∞ ^Œo`«

‰õΩÖÏÅ 'J=ã¨~åÅ#∞ |\ì, "åi ã¨=∞㨺Š„áê=ÚYº «#∞ |\ì— ‰õÄ_® i[ˆ~fi+¨<£ =㨠«∞Å∞

HõeÊOKåÅx «# f~å‡#OÖ’ „ѨuáêkOKå_»∞. D q+¨Ü«∂<Õfl =∞i H˘O « ã¨Ê+ì « À «#

'¿ãì\òû JO_£ "≥∞ÿ<åi\©ãπ—Ö’ K≥ѨÊ_»O [iyOk.

"Weightage carved out from the share of majority shall not beassigned to one community only. But the same shall be divided among allminority communities equally or in inverse proportion to their 1) Economic

position, 2) Social Status and 3) Educational advance."34

'"≥∞*Ïi\©–"≥∞ÿ<åi\©Å Õ_® P è•~°OQÍ "≥∞ÿ<åi\© =~åæxH˜ ~Ú=fi|_ç# =㨠«∞Å∞

("≥∞ÿ<åi\©ÅÖ’x) U^À XHõ Hõ=¸ºx\˜H˜ ~Ú=fi_»O ã¨iHÍ Œ∞. J\ì =㨠«∞Å#∞ P "≥∞ÿ<åi\˜

=~°æOÖ’x Jxfl Hõ=¸ºx\©Å‰õΩ ã¨=∂#OQÍ Ñ¨OÑ≤© [~°QÍe–ÖË^• 1) Pi÷Hõ ã≤÷u 2)

™êOѶ‘∞Hõ ã≤÷u =∞iÜ«Ú 3) q^•º=$kú JOâßÅ#∞ „áê=∂˜HõOQÍ fã¨∞H˘x PÜ«∂ q+¨Ü«∂ÅÖ’

("≥∞ÿ<åi\©ÅÖ’) U ‰õΩÅO "å~°∞ "≥#∞Hõ|_ç L<åfl~À "åiH˜ i[ˆ~fi+¨<£ =㨠«∞Å∞ HõeÊOKåe.—

™ê~åOâ◊OÖ’ i[ˆ~fi+¨<£ =㨠«∞Å∞ "≥∞ÿ<åi\©ÅÖ’x ( Œo «∞Å#∞ "≥∞ÿ<åi\˜ =~°æOQÍ x~°‚~ÚOKÕ

~å*ϺOQÆOÖ’ i[ˆ~fi+¨#∞¡ HõeÊOK«_»O [iyOk) Jxfl ‰õΩÅ ã¨=¸Ç¨ÏÅ =∞ 茺 ã¨=∂# ѨOÑ≤˜

[~°QÍÅx, ÖË^• P =~°æOÖ’ Pi÷HõOQÍ, ™ê=∂lHõOQÍ q^•ºÑ¨~°OQÍ "≥#∞Hõ|_»¤ "åiH˜

i[~fi+#∞¡ HõeÊOK«_»OÖ’ „áê è•#º «#∞ ~Ú"åfiÅx JOÉË Œ ~ü „Ñuáê Œ#. D „Ñuáê Œ#Ö’

i[ˆ~fi+¨#∞¡ ˆH=ÅO ¿Ñ^Œ"åiˆH QÍx, ^è Œ#=O`«∞ʼnõΩ HÍ^Œh JOÉË^Œ¯~ü =∞<ÀQÆ`«O

J~°÷=∞=Ù`«∞Ok.

JOÉË Œ ~ü „ÑuáêkOz# D =¸_»∞ „áê=∂HÍÖ’¡ ™êOѶ‘∞Hõ ™ê÷~Úx „ÑHõ #ÃÑ\˜ì

q∞ye# Ô~O_»∞ „áê=∂˜HÍÅ#∞ (Pi÷Hõ, q Œº) ѨiQÆ#Ö’H˜ fã¨∞‰õΩO>Ë =∂kQÆÅ∞ =∂ÅÅHõO>Ë

"≥#∞Hõ|_ç Ü«Ú<åfl~°∞. D 㨠åºxH˜ „ѨÉèí∞ «fi ÖˇHõ Å`Àáê@∞ âıY~ü «# ѨÙãÎHõOÖ’ ¿Ñ~˘¯#fl

JOâßÖË ™êHõ∆ ºO. JOÉË Œ ~ü „Ѩuáê Œ#Å P è•~°OQÍ =∂kQÆÅ ã¨=∞㨺#∞ Ѩije¿ãÎ [<åÉèÏÖ’

JkèHõ ã¨OYº Hõey q∞ye# ^Œo`« ‰õΩÖÏÅHõO>Ë (=ÚYºOQÍ =∂ÅÅ`À) áÈÅ∞Û‰õΩ#flѨÙ_»∞

Jxfl q è•Å "≥#∞Hõ|_ç# =∂kQÆňH i[ˆ~fi+¨<£ 'J=ã¨~°O— LOk. D 'J=ã¨~° «— P è•~°OQÍ

`«=∞ [<åÉèÏ x+¨ÊuÎH˜ q∞Oz i[ˆ~fi+¨<£ =ã¨u HõeÊOKåÅx =∂kQÆÅ∞ HÀ~°∞‰õΩ<åfl Jk

<åºÜ«∞ã¨=∞‡`«OQÍ<Õ LO@∞Ok. "åi `«~°Ñ¶¨Ù# JOÉË^Œ¯~ü =HõÖÏΠѨÙK«∞Û‰õΩ<Õ"å_Õ. J~Ú`Õ

=∂kQÆÅ∞ «=∞ =sæHõ~° _ç=∂O_£#∞ 'J=ã¨~° «, „áê=ÚYº « P è•~°OQÍ HÍHõ U [#ã¨OYº

ã¨∂„`«O P^è•~°OQÍ ^Œo`«∞ʼnõΩ i[ˆ~fi+¨<£ HõeÊOKå~À P ã¨∂„`« P^è•~°OQÍ<Õ =sæHõ~°

K≥Ü«∞º=∞x HÀ~°_»O [iyOk. JO Œ∞ˆH JOÉË Œ ~ü ã≤ •úO «–ã¨∂„fHõ~° ѨikèÖ’x =∂kQÆ

^ŒO_À~å#∞, JOÉË^Œ¯~ü =∂#gÜ«∞ ã≤^•úO`åʼnõΩ Hõ@∞ì|_ç# ÉÏÅQÀáêÖò, SÅÜ«∞º,

㨠«º<å~åÜ«∞Å∞ ã¨=∞i÷OKåˆ~QÍx, =∂Å «fi"å Œ∞Å∞ q=∞i≈ã¨∞Î#fl@∞¡QÍ ã≤ •úO « ~å^•úO`åÅ∞

KÕÜ«∞ÖË Œ∞. Jxfl ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 'ã¨=∂# "å\Ï—, JO Œ∞‰õΩ '[<åÉèÏ x+¨ÊuΗ P è•~°O J#fl

gi "å Œ# ZHõ _» #∞O_À J~°∞=Ù ≥K«∞Û‰õΩ#flk ‰õÄ_® HÍ Œ∞. JOÉË Œ ~üx J 茺ܫ∞#O KÕã≤,

™ê=∂lHõ <åºÜ«∂xH˜, J@ì_»∞QÆ∞ ‰õΩÖÏÅ Jaè=$kúH˜ PÜ«∞# ã≤ •úO`åÅ#∞ PK«~°Ö’ ÃÑ@ì_»"Õ∞

"å~°∞ KÕã≤# „Ѩܫ∞ «flO. gix ŒQÍHÀ~°∞Åx xOkOK«_»O =∂Å «fi "å Œ∞Å J=HÍâ◊ èÀ~°˜H˜

J ŒÌO Ѩ_»∞ «∞#fl q+¨Ü«∞O. HÍ~°OKÕ_»∞, h~°∞H˘O_», K«∞O_»∂~°∞, "ÕOÃÑO@ ~ÚOHÍ Ü≥∞<Àfl

^•~°∞ =∞~°ÏÅ∞ [iy#ѨC_»∞ ÉÏkè «∞ʼnõΩ ÉÏã¨@QÍ xez, "åi áÈ~å\ÏʼnõΩ =∞ ŒÌ «∞ѨeH˜,

P áÈ~å\ÏÅ#∞ ã≤^•úOfHõiOz, JHõ∆sHõiOz# ÉÏÅQÀáêÖò, SÅÜ«∞ºÅ#∞ XHõ<å_»∞

Éèí∞*ÏÅÔH`«∞ΉõΩx Tˆ~y#"åˆ~ ˆH=ÅO =∂kQÆÅ =sæHõ~°#∞ ã¨=∞iúOz#O^Œ∞‰õΩ QÍ#∂

^ŒQÍHÀ~°∞Å∞QÍ, "≥∂ã¨QÍà◊√§QÍ xO^ŒÅ∞ "≥∂Ѩ_»O =∂Å`«fi"å^Œ∞Å U~°∞^•\˜ `≥ѨÊ`«QÆÖË¿ã

|∞kúH˜ Ѩ~åHÍ+ì.

33 JOÉË Œ ~ü, a.P~ü. (1994) 'QÍOnè! JãÊ $â◊√ºÅ q=ÚHÎ,— _®II ÉÏÉÏ ™êÃÇÏÉò JOÉË Œ ~ü ~°K«#Å∞

– „Ѩã¨OQÍÅ∞, ã¨OѨÙ@O – 9,ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £:PO„ 茄Ѩ Õâò „ѨÉèí∞ «fiO „ѨK«∞~°Å∞, ѨÙ@. 380 (w «Å∞

"åºãHõ~°Îq).34 Ambedkar, B.R. (1947) States and Minorities : What Are Their Rights And HowTo Secure Them In The Constitution of Free India, Bombay : Thacker & Co, p. 23.

31 32

WHõ, a.ã≤. <åÜ«∞‰õΩÅ∞ =∂kQÆ ŒO_À~å#∞ ZO Œ∞‰õΩ ã¨=∞iúã¨∞Î<åfl~°∞? D „Ѩâ◊fl‰õΩ

ã¨=∂^è•#O 1990ÅÖ’ ~åROÖ’ L^ŒƒùqOz# #∂`«# ™ê=∂lHõ L^Œº=∂Å Pâ◊Ü«∂Å∞,

Jq ≥zÛ# "å^•Å∞ K≥|∞`å~Ú. «∞_»∞O ≥|ƒ, _ÀÅ∞ ≥|ƒ, ÅOÉÏ_®–#OQÍ~å ÉèËi ~ÚOHÍ

Z<Àfl ‰õΩÅ „áêuѨkHõOQÍ =zÛ# L^Œº=∂Å =ÚYº _ç=∂O_£: 'Pi÷Hõ ã¨OѨ^ŒÖ’,

~å[H©Ü«∂kèHÍ~°OÖ’ =∞Okx |\ì "å\Ï.— «~° «~åÅ∞QÍ Õâ◊ã¨OѨ Œ#∞, ~å[H©Ü«∂kèHÍ~åxfl

`«=∞ ÃÑ~°\’¡ HÍz# ѨO_»¡ÖÏQÆ ™êfiǨ KÕã¨∞Î#fl „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ ÃÑ`«Î<åxfl „ѨtflOz,

~ÚHõ<≥·<å «=∞ "å\Ï «=∞‰õΩ ~å"åÅx JQÍi# ‰õΩÖÏÅ „Ѩ[Å∞ L Œºq∞OKå~°∞. D<å\˜H˜

~åROÖ’ XHõ ™ê÷~Ú#O Œ∞‰õΩ#fl a.ã≤. L Œº=∞O JOÉË Œ ~ü ã¨∂„`åxfl P è•~°O KÕã¨∞‰õΩx «=∞

[<åÉèÏ x+¨ÊuÎ „ѨHÍ~°O Jxfl ~°OQÍÅÖ’ `«=∞‰õΩ "å\Ï HÍ"åÅx J_»∞QÆ∞`«∞<åfl~°∞.

„Ѩ*Ï™êfi=∞º| Œú"≥∞ÿ# a.ã≤.Å _ç=∂O_£H˜ =∂kQÆÅ =sæHõ~° _ç=∂O_£H˜ ™ê~°∂Ѩº «, Ãã· •úOuHõ

™êxflÇ≤Ï «ºO L<åfl~Ú. U ã¨∂„ «O „ѨHÍ~°"≥∞ÿ Õ «=∞ "å\Ï «=∞‰õΩ W"åfiÅx J_»∞QÆ∞ «∞<åfl~À

J Õ ã¨∂„ «O „ѨHÍ~°O =sæHõ~° HÀ~°∞ «∞#fl =∂kQÆÅ _ç=∂O_£x ã¨=∞iúOK«_»O a.ã≤.Å Hõhã¨

<≥·uHõ ÉÏ èŒº «. P ÉÏ èŒº « QÆ∞iÎOKÕ a.ã≤. <åÜ«∞‰õΩÅ∞ ŒO_À~å‰õΩ =∞ Œú «∞ ѨÅ∞‰õΩ «∞<åfl~°∞.

Wk "åi qâßÅ Œ$HõÊ ä•xH˜ x Œ~°≈#O. JO Õ QÍx, =∂Å «fi"å Œ∞Å ÖÏQÆ «=∞HÀ <åºÜ«∞O,

T~°O «\˜H© XHõ <åºÜ«∞=∞x J#_»O ÖË Œ∞.

JãÅ∞ Z=ik ã≤ •úO « ~å^•úO «O?

=∂Å =∞Ǩ<å_»∞ <åÜ«∞‰õΩ_»∞ =∞Ö¡Å "≥OHõ„\Ï=Ù ™ê=∂lHõ ã≤ •úO`åxH˜ «# ≥·#

ÉèÏëêºxfl ~Úã¨∂Î ~ÚÖÏ „"åâß_»∞: ''™ê=∂lHõ <åºÜ«∞O K«Å#jÅ"≥∞ÿ#k. „áê äŒq∞Hõ Œâ◊Ö’

^ÀÑ≤_ô ‰õΩÖÏʼnõΩ, „âßq∞Hõ ‰õΩÖÏʼnõΩ =∞ 茺 ™ê=∂lHõ ã¨=∂# «fi ™ê èŒ# [~°QÍe. «~°∞"å «

Ñ‘_ç « ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 JO «~åÅ#∞ Ѩi+¨ iOK«∞‰õΩ<Õ Œâ◊. J#O «~°O _®II JOÉË Œ ~ü K≥Ñ≤Ê#

=∞Ǩϟ#fl «"≥∞ÿ# ã¨OѨÓ~°‚ ™ê=∂lHõ Œâ◊.——35 "≥OHõ„\Ï=Ù ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞ ã≤ •úO «O „ѨHÍ~°O

"≥Ú Œ\˜ Œâ◊Ö’ „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ =∞ 茺, â◊¥„ Œ ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 ã¨=∂# «fiO ™êkèOKåe.

JÖÏ ™êkèOz# `«~°∞"å`Õ =∂kQÆ – =∂ÅÅ =∞^茺 JO`«~åÅ#∞ Ѩi+¨¯iOK«∞HÀ=_»O

™ê 茺O. JO>Ë "≥Ú Œ\˜ Œâ◊H˜ Ô~O_»= Œâ◊H˜ XHõ eO‰õΩ LOk. ‰õΩÅ=º=ã÷Ö’ Œo «∞ÅHõO>Ë

ÃÑ·#∞#fl ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 ã¨=∂# «fiO ™êkèOK«|_»HõáÈ Õ, „H˜O Œ∞#fl =∂kQÆ – =∂ÅÅ =∞ 茺

QÆÅ Õ_®Å#∞ Ѩi+¨ iOK«‰õÄ_» Œ∞. Œ∞~° Œ$+ì=âß «∞Î JÖÏ Ñ¨i+¨ iOK«∞‰õΩO>Ë Jk "≥OHõ„\Ï=Ù

„ѨHÍ~°O ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞O HÍ Œ∞.

„ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ∞, â◊¥„ Œ ‰õΩÖÏÅ∞, „H˜Ok ‰õΩÖÏÅ∞ Jx Õ_® ÖˉõΩO_® Jxfl

‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 ã¨=∂# «fiO ™êkèOKåÅx JOÉË Œ i[O "åkã¨∞ÎO>Ë ÃÑ·=~åæÅ "å~°∞ «$Ñ≤ÎQÍ

Éè’OKÕã≤ „`ÕxÛ# `«~°∞"å`« „H˜Ok =~åæÅ "åi QÆ∞iOz PÖ’zOKÕ^Œx '=∂e[O— KÕã¨∞Î#fl

É’ èŒ. WOHÍ K≥áêÊÅO>Ë "≥OHõ„\Ï=Ù ã≤ •úO «O „ѨHÍ~°O ÃÑ·‰õΩÖÏÅ "åi ã¨=∞㨺Å∞ fi#

`«~°∞"å`« „H˜Ok ‰õΩÖÏÅ ã¨=∞㨺Š„Ѩ™êÎ=#. Jaè=$kú K≥Ok# ‰õΩÖÏÅ ã¨=∞㨺Å∞ fi#

`«~°∞"å`Õ JQÍi# ‰õΩÖÏÅ ã¨=∞㨺Å∞ f~åÅx ã≤^•úOfHõiOz# =∂Å <åÜ«∞‰õΩÅ∞

„ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ`À ^Œo`«∞ʼnõΩ ã¨=∂#`«fiO, ~å[H©Ü«∂kèHÍ~°O HÍ"åÅx ZO^Œ∞‰õΩ

J_»∞QÆ∞`«∞<åfl~°∞? gi ™ê=∂lHõ K«Å#jÅ ã≤^•úO`«O „ѨHÍ~°O „ÉÏǨχ©Ü«∞ ‰õΩÖÏÅ`À

ã¨=∂# «fiO HÍ"åÅx J_»∞QÆ=Åã≤#k „ÉÏǨχ =~åæÅ "åiH˜ kQÆ∞=#∞#fl â◊¥„ Œ∞Å∞ HÍx

Œo «∞Å∞ HÍ Œ∞. â◊¥„ Œ∞Å∞, „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ "åi =∞ 茺 ã¨OѨ ŒÅ∞, JkèHÍ~åŠѨOÑ≤©

Œâ◊ «~°∞"å « Œo «∞ʼnõΩ Ñ¨OÑ≤© Œâ◊. JO>Ë, Ô~O_»= Œâ◊Ö’ „ÉÏǨχ©Ü«∞ – â◊¥„ Œ =~åæÅ

=∞ 茺 ã¨=∞㨺Å∞ Ѩi+¨ iOK«|_ç# «~°∞"å « =¸_»= Œâ◊Ö’ Œo «∞Å ã¨=∞㨺ʼnõΩ Ñ¨iëê¯~°O,

~å*ϺkèHÍ~°O Åaèã¨∞ÎOk. WѨC_»∞ "≥Ú^Œ\˜ ^Œâ◊ ‰õÄ_® Pq+¨¯iOK«|_»ÖË^Œ∞. J@∞=O\˜k

=¸_»= Œâ◊ QÆ∞iOz WѨC_Õ PÖ’K«#ÖˇO Œ∞‰õΩ? W Õ WOHÀ ~°HõOQÍ K≥áêÊÅO>Ë "≥Ú Œ\˜

Œâ◊ «~°∞"å « Ô~O_»= Œâ◊, nx «~°∞"å « =¸_»= Œâ◊ Z\Ï¡#∂ „Hõ=∂#∞QÆ «OQÍ ã¨OÉèíq™êÎ~Ú.

HÍ|\ì â◊ åÉÏÌÅ «~°|_ç Œo «∞Å ã¨=∞㨺ŠѨiëê¯~åʼnõΩ ~å*ϺkèHÍ~åxH˜ K≥Ü«∞º=Åã≤Ok

áÈ~å\ÏÅ∞, L Œº=∂Å∞ HÍ=Ù, =¸_»= Œâ◊ PQÆ=∞#O H˘~°‰õΩ 'Z Œ∞~°∞ K«∂_»_»O.—

™ê=∂lHõ ѨiÏ=∞ „Hõ=∂Å∞ ≥eÜ«∞‰õΩO_® XHõ Ѩ Œúu, «~° O ÖˉõΩO_® =∂Å «fi

"å Œ∞Å∞ „ѨuáêkOz# D ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞O ˆH=ÅO =∂kQÆňH HÍ Œ∞ =∂ÅʼnõΩ ‰õÄ_®

=ºuˆ~HõOQÍ Ñ¨x KÕã¨∞ÎOk. Zxfl HÀÏÅ #∞O_ç K«∂ã≤<å "≥OHõ„\Ï=Ù ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞

ã≤ •úO «O Ѩã¨ÖËx Õ QÍHõ Œo «∞ÅO ŒiH© „Ѩ=∂ ŒHÍi. H˘=∞‡ g∞ Œ ‰õÄ~°∞Ûx H˘=∞‡#∞ #iˆH

J*Ï˝#∞Å QÆ∞iOz q<åfl=Ú QÍx «=∞ "Õe`À «=∞ HõO_»¡<Õ á⁄_»∞K«∞‰õΩ<Õ J*Ï˝#∞Å#∞ K«∂KÕ

J=HÍâ◊O "≥OHõ„\Ï"Õ HõeÊOKå_»∞. „á⁄^ŒÌã¨Î=∂#∞ JOÉË^Œ¯~ü Éèí[# QÍqOz PÜ«∞# ¿Ñ~°∞

K≥ѨC‰õΩx HÍÜ«∞Å=Ú‡‰õΩO@∞#fl =∂Å`«fi "å^Œ∞Å∞, PÜ«∞# q„QÆǨʼnõΩ ^ŒO_»Å∞ "Õã≤

'JOÉË Œ sÜ«ÚÅO— Jx K≥ѨCHÀ=_»"Õ∞ QÍHõ, P =∞ǨÏhÜ«ÚxÖ’x ã¨=∞ «, =∞=∞ «, ã¨=∂# «fi

ÉèÏ"åÅ∞, JQÍi# =~åæŠѨHõ∆O =Ç≤ÏOKÕ `åºQÆx~°ux PHõoOѨ٠KÕã¨∞HÀ"åe. PÜ«∞#

PÖ’K«#Å#∞ ã¨O„QÆǨÏOQÍ J~°÷O KÕã¨∞‰õΩ#fl"åÔ~· Õ =∂ÅÅ∞, =∂kQÆÅ <åºÜ«∞"≥∞ÿ# HÀiHõ‰õΩ

J_»∞¤Hõ@ì "Õã≤ =∂kQÆ Ü«Ú= « À áê@∞, =∂Å Ü«Ú= « Éèíq+¨º «∞Î <åâ◊#O KÕ¿ã"å~°∞ HÍ Œ∞.

8. ã"≥∞ÿHõº « ÉèÏ=# „Ñ=∂ ŒHõ~°"≥∞ÿ#^•? Œo « â◊HÎx JO «"≥ÚOkOKÕ ~å[H©Ü«∞

‰õΩ„>Ë =sæHõ~°

=∞x+≤ ã¨OѶ∞rq. ã¨OѶ∞O`À ã¨"≥∞ÿHõºOQÍ „| «HÍÅx „Ѩu =ºHÎ HÀ~°∞‰õΩO\Ï_»∞.

ã¨OѶ∞ Jaè=$kú ‰õÄ_® «# ã¨Éèí∞ºÅ =∞ 茺 ã¨Ç¨ÏHÍ~°O, "åi Jaè=$kúÃÑ·<Õ P è•~°Ñ¨_ç LO@∞Ok.

U ã¨OѶ∞O ‰õÄ_® «# ã¨Éèí∞ºÅÖ’ H˘O ŒiÃÑ· =∂ «$„¿Ñ=∞, =∞i H˘O ŒiÃÑ· ã¨=u «e¡ „¿Ñ=∞35 "≥OHõ„\Ï=Ù, =∞Ö¡Å. (2004) '=sæHõ~°`À ŒH¯k X\ì qãÎ~!— PO„ èŒ*’ºu, 19 _çÃãO|~ü.

33 34

K«∂Ñ≤OK«^Œ∞. XHõ "Õà◊ JÖÏ K«∂Ñ≤¿ãÎ ã¨=u `«e¡ „¿Ñ=∞‰õΩ QÆ∞Ô~·# ã¨Éèí∞ºÅ∞ P ã¨OѶ¨∞OÖ’

LO_»\ÏxH˜ W+ìѨ_»~°∞. JO>Ë ~ÚHõ _» ã¨OѶ∞ ã¨Éèí∞ºÅ =∞ 茺 ã¨"≥∞ÿHõº « ÉèÏ=# Ѩi_è»qÖË¡k

XHõi Jaè=$kÌH˜ =∞~˘Hõ~°∞ Ѩ~°ã¨Ê~° ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ JOkOK«∞‰õΩ#flѨC_»∞. ã¨"≥∞ÿHõº`« XHõi

ѨÙ~ÀQÆuH˜, =∞iH˘O^Œi u~ÀQÆuH˜ HÍ~°"≥∞ÿ#ѨC_»∞ JQÆ„^˘Hõ¯|_ç#"åÔ~=~°∞ ã¨"≥∞ÿHõº`«

=∞O„ «O [Ñ≤OK«~°∞. D «~°Ç¨Ö’<Õ Œo «∞Å ã¨"≥∞ÿHõº « H˘xfl Œo «‰õΩÖÏÅ Jaè=$kúH˜ =∞Ô~<Àfl

^Œo`« ‰õΩÖÏÅ J@ì_»∞QÆ∞ ã≤÷uH˜ ÉÏ@Å∞ Ѩ~°zOk. ã¨"≥∞ÿHõº`« =∂kQÆ–"åi LѨ‰õΩÖÏÅ∞,

Ô~e¡–"åi LѨ‰õΩÖÏÅ "å\ÏÅ#∞ =∂ÅÅ∞, Pk PO„ èŒ∞ŠѨ~°OQÍ=_®xH˜ HÍ~°=∞~ÚºOk.

JO>Ë =∂ÅŠѨÙ~ÀQÆuH˜, =∂kQÆÅ u~ÀQÆuH˜ ¿ÇÏ «∞=~ÚºOk. W@∞=O\˜ ã≤÷uÖ’ ã¨"≥∞ÿHõº «

„ѨÜ≥∂[<åÅ∞ á⁄O Œ∞ «∞#fl =∂ÅʼnõΩ J=ã¨~°OQÍx „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ HÀÖ’Ê «∞#fl =∂kQÆʼnõΩ

J=ã¨~°O ÖË Œ∞. JO Œ∞ˆH "å~°∞ Œo « ã¨"≥∞ÿHõº « =Úã¨∞QÆ∞ zOz JO Œ∞Ö’ ^•QÆ∞#fl =∂Å «fi

=ÚMÏxfl Ö’HÍxH K«∂Ñ≤OK«_»O [iyOk.

=∂ÅÅ ã¨"≥∞ÿHõº`« =∂kQÆÅ =sæHõ~° "å^•Å#∞ =∞#O QÍOnè – JOÉË^Œ¯~°¡

q"å ŒO #∞O_ç ‰õÄ_® J~°÷O KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. „a\©+π "å~°∞ Œo «∞ʼnõΩ Ô~O_»∞ F@¡ q è•<åxfl

„Ѩ"Õâ◊ÃÑ\ ˜ì#ѨC_»∞, Ç≤ÏO^Œ∂ =∞`åxfl <åâ◊#O K≥Ü«∞º_®xH˜, Ç≤ÏO^Œ∞=ÙÅ =∞^茺 SHõº`«

K≥_»Q˘\ÏìxH˜ „a\©+π "å~°∞ Ѩxfl# ‰õΩ„@Ö’ ÉèÏQÆ=∞O@∂ Z„~°"å_» *·Å∞Ö’ P=∞~° x~åǨ~°

nHõ∆ KÕã≤ ^Œo`«∞ʼnõΩ HõeÊOz# ~å[H©Ü«∞ ǨωõΩ¯#∞ `˘ÅyOKÕ =~°‰õΩ QÍOnè `«# Ѩ@∞ì

=^ŒÅÖË^Œ∞. JOÉË^Œ¯~ü ¿Ñ~˘¯#fl@∞¡ ^Œo`«∞Å#∞ ~å[H©Ü«∂kèHÍ~°O #∞O_ç ^Œ∂~°O KÕã≤ P

JkèHÍ~°O `«~°`«~åÅ∞QÍ `«=∞ KÕuÖ’ LO_Õ@@∞¡QÍ K≥Ü«∞º_®xH˜ QÍOnè ~Ú`«~° Ç≤ÏO^Œ∂

<åÜ«∞‰õΩÅ∞ `«yeOK«∞‰õΩ#fl =Úã¨∞ˆQ ã¨"≥∞ÿHõº`«.36 K«i„`«Ö’ ã¨"≥∞ÿHõº`« ¿Ñ~°∞`À ^Œo`«∞ʼnõΩ

[iy# J<åºÜ«∂Å #∞O_ç áê~îåÅ#∞ 㨠Œ~°∞ =∂Å «fi"å Œ∞Å∞ K«Hõ QÍ „QÆÇ≤ÏOz#@∞¡<åfl~°∞.

JO Œ∞ˆH HÍÉ’Å∞ "å~°∞ JOÉË Œ ~ü ¿Ñ~°∞ K≥ѨCH˘O@∂<Õ ã¨"≥∞ÿHõº « J<Õ =Úã¨∞QÆ∞#∞ QÍOnè

ŒQÆæ~° #∞O_ç J~°∞=Ù ≥K«∞ÛH˘O@∞<åfl~°∞. U ã¨"≥∞ÿHõº « ¿Ñ~°∞ K≥Ñ≤Ê Ç≤ÏO Œ∞=ÙÅ∞ Œo «∞ÅÃÑ·

~å[H©Ü«∞, ™êOѶ≤∞Hõ, Pi÷Hõ ÃÑ «Î<åxfl K≥ÖÏ~Úã¨∞Î<åfl~À J Õ "å Œ#`À =∂ÅÅ∞ q Œº, L^ÀºQÆ,

~å[H©Ü«∞ J=HÍâßÅÖ’, =∂kQÆÅ "å\Ï#∞ Hõ|oOz "åiÃÑ· ÃÑ «Î<åxfl K≥ÖÏ~ÚOKÕO Œ∞‰õΩ

HõѨÙʉõΩ#fl =Úã¨∞ˆQ D ã¨"≥∞ÿHõº «.37

WHõ, =∂Å`«fi"å^Œ∞Å∞ "åkã¨∞Î<åfl@∞¡QÍ ^Œo`« â◊H˜Îx JO`«"≥ÚOkOKÕ ~å[H©Ü«∞

‰õΩ„>Ë =sæHõ~° J~Ú Õ ~ÚO Œ∞‰õΩ H˘xfl „Ѩâ◊flʼnõΩ ã¨=∂ è•#O HÍ"åe. "å~°∞ ¿Ñ~˘¯O@∞#fl

Œo « â◊HÎ Z=ik? P â◊HÎÖ’x Œo «∞Öˇ=~°∞? HÍ~°OKÕ_»∞ «~°∞"å « U~°Ê_ç# Œo « =∞Ǩã¨ÉèíÖ’

=∂kQÆÅ∞, =∂ÅÅ∞, Pk PO„^èŒ∞Å∞ ~ÚOHÍ Z<Àfl ^Œo`« ‰õΩÖÏÅ∞ HõÅã≤ Ѩx KÕâß~Ú.

^Œo`«∞ÅÃÑ· [iy# ǨÏ`«ºÅ‰õΩ, J`åºKå~åʼnõΩ, Ç≤ÏOã¨Å‰õΩ, J==∂<åʼnõΩ =ºuˆ~HõOQÍ

JO Œ~°∂ Hõeã≤ áÈ~å_®~°∞. 1994Ö’ [iy# ~åR âßã¨#ã¨Éèí ZxflHõÅÖ’ a.Zãπ.Ñ≤. «~°Ñ¶Ù#

„ѨKå~°O KÕã≤# "åiÖ’ ‰õÄ_® Ô~O_»∞ ‰õΩÖÏÅ "å~°∞ L<åfl~°∞. J~Ú`Õ =∂kQÆ ^ŒO_À~å

q^•º, L^ÀºQÍÅÖ’, `«=∞ =O`«∞ `«=∞‰õΩ ~å"åÅx J_»QÆ_»O, JO^Œ∞‰õΩ =∂ÅÅ∞

x~åHõiOK«_»O`À áê@∞ =ºuˆ~HõOQÍ PO^Àà◊# KÕѨ\ ˜ì# `«~°∞"å`« =∂kQÆÅ∞, =∂ÅÅ∞

"Õ~°∞"Õ~°∞ ‰õΩOѨ@¡~Ú# q+¨Ü«∞O qk`«"Õ∞. =∂kQÆ, =∂Å, Ô~e¡, Pk PO„^èŒ∞Å ‰õΩÖÏÅ∞

Hõeã≤ L#flѨC_»∞ Œo « â◊HÎ HÍx, Z=iH˜ "å~°∞ "Õ~°~Ú#ѨC_»∞ Jk =∂kQÆ â◊HÀÎ, =∂Åâ◊HÀÎ

J=Ù`«∞Ok. JO`ÕQÍx =∂Å`«fi"å^Œ∞Å∞ "åkã¨∞Î#fl@∞¡QÍ ^Œo`« â◊H˜Î HÍ^Œ∞. WOHÀ ~°HõOQÍ

K≥áêÊÅO>Ë Œo «∞Å (=∂kQÆÅ) Jaè=$kúH˜ Œo «∞ÖË (=∂ÅÖË) J_»∞¤QÀ_»Å∞ Hõ\ì#ѨÙ_»∞ P

‰õÄ@q∞Ö’ SHõº « ÖË Œ∞, â◊HÎ JO «HõO>Ë ÖË Œ∞.

J~Ú Õ ã¨"≥∞ÿHõº « J<Õ JOâßxfl 1) ™ê=∂lHõ 2) ~å[H©Ü«∞, =∞iÜ«Ú3) Pi÷Hõ

^Œ$HÀ¯ÏÅ #∞O_ç ѨijeOK«=Åã≤ LOk. "≥Ú^Œ@k, =∞#∞^èŒ~°‡âßGO Éèí~°`« *Ïux S^Œ∞

=~åæÅ∞QÍ peÛ q_»nã≤#>Ë¡ „Ѩu=~åæxfl ‰õÄ_® ‰õΩÖÏÅ∞QÍ, LѨ‰õΩÖÏÅ∞QÍ, LѨ–LѨ ‰õΩÖÏÅ∞QÍ

q_»Q˘\˜ì xK≥Û# "≥∞@¡ ™ê=∂lHõ =º=ã¨÷Ö’ U "≥∞@∞ìÖ’ L#fl "åi =∞^茺 ‰õÄ_® SHõº`«

ÖˉõΩO_® KÕÜ«∞QÆeyOk. XˆH "≥∞@∞ì g∞ Œ L#fl ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 Z<Àfl JO «~° ^˘O «~°Å`Àáê@∞

P ‰õΩÖÏňH (=~åæňH) Ѩiq∞ «"≥∞ÿ# XHõ 'q∞x ÃÇ·Ï~åi¯— (Mini Hierarchy) LO@∞Ok.

WHõ _» F q+¨Ü«∂xfl QÆ=∞xOKåe. „H˜Ok =~åæÅ ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 Z<Àfl Õ_®Å∞, qÉèí[#Å∞

L#flѨÊ\˜H© ÃÑ·=~°æO "åiH˜ „H˜Ok =~åæÅ „Ѩ[ÅO Œ~°∂ XHõ>Ë. =∂kQÆ, =∂Å, Pk–PO„ èŒ,

Ô~e¡ Jx ^Œo`«∞Å =∞^茺 qÉèí[#Å∞ L#flѨÊ\ ˜H© Hõ=∞‡Å‰õΩ, Ô~_»¡‰õΩ, "≥Å=∞ʼnõΩ ~ÚOHÍ

J@∞=O\˜ ‰õΩÖÏÅ "åiH˜ ^Œo`«∞Å =∞^茺QÆÅ `Õ_®Å`À, qÉèí[#Å`À ã¨O|O^èŒO ÖË^Œ∞.

WOHÍ q=~° ~Ú"åfiÅO>Ë HÍ~°OKÕ_»∞Ö’ =∂kQÆÅÃÑ· =∂~°Ç¨ÏŸ=∞O ã¨$+≤ìOz# Hõ=∞‡Å‰õΩ

=∂Å "åiÃÑ· „¿Ñ=∞ L#fl@∞¡ HÍ Œ∞. K«∞O_»∂~°∞Ö’ =∂ÅÅ#∞ TK«HÀ « HÀã≤# Ô~_»¡‰õΩ =∂kQÆÅÃÑ·

PáêºÜ«∞ « L#fl@∞¡ HÍ Œ∞. h~°∞H˘O_», Ñ≤ѨÊ~°, Ѩki‰õΩѨÊO ÖÏO\˜ ã¨OѶ∞@#ÖË ~ÚO Œ∞‰õΩ

„Ñ|Å x Œ~°≈#=Ú. «=∞ ™ê=∂lHõ PkèÑ`åºxfl, ÃÑ «ÎO^•i «<åxfl „ÑtflOKÕ =∂kQÆ~Ú<å,

=∂Å~Ú<å, =∞OQÆÅ~Ú<å PkèѨ «º ‰õΩÖÏʼnõΩ XHõ>Ë. Œo «∞ÅÃÑ· g~°∞ ™êyã¨∞Î#fl Jz"Õ «

K«~°ºÖË ~ÚO Œ∞‰õΩ ™êH∆ͺÅ∞. W\ì K«~°ºÅ‰õΩ K«~°=∞w «O áê_®ÅO>Ë JQÍi# ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺

SHõº`« `«Ñ¨Êxã¨i. Jk XHõ ™ê=∂lHõ J=ã¨~°`«. WOHÀ ~°HõOQÍ K≥áêÊÅO>Ë ™ê=∂lHõ

36 q=~åʼnõΩ K«∂_»O_ç, _®II ÉÏÉÏ™êÃÇÏÉò JOÉË Œ ~ü ~°K«#Å∞ – „ÑãOQÍÅ∞ : HÍO„ÔQãπ, QÍOnèJO@~åx "åiH˜ UO KÕâß~°∞? ("≥Ú Œ\˜ ÉèÏQÆO)† Jã¨Ê„â◊√ºÅ q=ÚHÎ – QÍOnè (Ô~O_À ÉèÏQÆO)†

ã¨OѨÙ@O. 9, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £† PO„ 茄Ѩ Õâò „ѨÉèí∞ «fi=Ú, 1994.37 ã"≥∞ÿHõº « JOâ◊OÃÑ· =∞iH˘O « J=QÍÇÏ# H˘~°‰õΩ K«∂_»O_ç. Chinnaiah, Jangam. (1998)'Sub-Caste consciousness and challenges before Dalit intellectuals,' inMainstream, March 14, pp : 7-8 & 32.

35 36

HÀ_≥<åQÆ∞Å Éèí~° «O Ѩ\ÏìÅO>Ë K«ep=∞Å =∞ 茺 SHõº « J=ã¨~°O ÖË • P p=∞Å q<åâ◊#O

«Ñ¨Êxã¨i. HÍ~°OKÕ_»∞, K«∞O_»∂~°∞, h~°∞H˘O_» ~ÚOHÍ Z<Àfl •~°∞ ã¨OѶ∞@#ÅÖ’ =∂kQÆÅ∞,

=∂ÅÅ∞ ~ÚOHÍ ~Ú`«~° JQÍi# ‰õΩÖÏÅ∞, =~åæÅ∞ XHõiH˘Hõ~°∞ ã¨Ç¨ÏHõiOK«∞‰õΩ<åfl~°∞,

KÕÜ« « xK«∞Û‰õΩ<åfl~°∞. D<å\˜ ' ŒO_À~å,— '=∂Å =∞Ǩ<å_»∞—Å∞ XHõ <å\˜H˜ L<åfl ÖˉõΩ<åfl

xK≥Û# "≥∞@¡ =º=ã÷ H˘#™êy#O « HÍÅO Œo «∞ÅÃÑ· ^•~°∞ÏÅ∞ [~°∞QÆ∞ «∂<Õ LO\Ï~Ú. P

^•_»∞Å#∞ uÑ≤ÊH˘\ÏìÅO>Ë Ñ¨~°ã¨Ê~° ã¨Ç¨ÏHÍ~°O`À ã¨"≥∞ÿHõºOQÍ LO_»_»"Õ∞ JѨÊ\˜H©–~ÚѨÊ\˜H©

J=ã¨~°"≥∞ÿ# Œo «∞Å ™ê=∂lHõ PÜ«Ú èŒO.

Ô~O_»=k, 'JK«|_»¤ =~åæÅ "åà◊§ ã¨OˆH∆=∂xfl HÍáê_»∞HÀ=_»O HÀã¨O, âßã¨#

HÍ~°ºx~°fiÇÏÏkèHÍ~åÅ#∞ „ÑÉèÏq «O K≥Ü«∞º_®xH—38 Œo «∞ʼnõΩ K«@ìãÉèíÅÖ’ „áêux 茺O HõeÊOK«_»O

[iyOk. 1937Ö’ [iy# ZxflHõÅ ŒQÆæ~° #∞O_ç D<å\ =~°‰õΩ (P~üÑ≤S, aÜ«∞ãπÑ≤ ÖÏO\ H˘xfl

L^•ÇÏ~°Å∞ q∞#Ç~ÚOz) Œo «∞ʼnõΩ ˆH\Ï~ÚOz# ã‘@¡Ö’ Z#∞flHÀ|_ç# Ü«∞O.ZÖò.UÅ∞,

Ü«∞O.Ñ≤.Å∞ ^Œo`«∞Å~Ú#ѨÊ\˜H© P ã‘@¡ ^•fi~å ÖÏÉèÏÅ∞ á⁄O^Œ∞`«∞#flk HÍO„ÔQãπ, a*ˇÑ≤,

`≥Å∞QÆ∞^Õâ◊O ~ÚOHÍ ~Ú`«~° áêsìÅ∞. ¿Ñ~°∞‰õΩ ^Œo`« „Ѩ*τѨux^èŒ∞Å~Ú<å "åã¨Î=OÖ’

PÜ«∂ áêsìÅ "≥∞O|~°∞¡ HÍ|\˜ì "å~°∞ P áêsìʼnõΩ J#∞QÆ∞OQÍ #_»∞K«∞‰õΩO\ψ~ QÍx,

^Œo`«∞Å Jcè+¨ìO "Õ∞~° =∂„`«O HÍ^Œ∞. WOHÀ ~°HõOQÍ K≥áêÊÅO>Ë Z=i „ѨÜ≥∂[<åÅ∞

HÍáê_»\ÏxÔH· Õ Œo «∞ʼnõΩ K«@ìã¨ÉèíÅÖ’ „áêux 茺O HõeÊOKå~À "åi „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ «∞OQÆÖ’

`˘H˜ "åix ™ê=∂lHõ, ~å[H©Ü«∞, Pi÷Hõ Jz"Õ «‰õΩ QÆ∞i KÕ¿ã "åi „ѨÜ≥∂[<åÅ∞ HÍáê_»@O

[~°∞QÆ∞`«∞Ok. „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ T_çQÆO #∞O_ç |Ü«∞@Ѩ_ç ^Œo`«∞ʼnõΩ x["≥∞ÿ#

„Ѩux^èŒ∞Å∞QÍ =∂~åÅO>Ë, ѨiáêÅ#Ö’ ^Œo`«∞ʼnõΩ ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO ~å"åÅO>Ë JQÍi#

‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 ~å[H©Ü«∞ ã¨"≥∞ÿHõº « «Ñ¨Êxã¨i.

=¸_»=k Pi÷Hõ Œ$HÀ¯O: Œo «∞Å ™ê=∂lHõ =∞#∞QÆ_»‰õΩ, ~å[H©Ü«∞ Z Œ∞QÆ∞ ŒÅ‰õΩ

J=ã¨~°"≥∞ÿ# ã¨"≥∞ÿHõº`«#∞ "åi Pi÷Hõ J=HÍâßÅ`À =Ú_çÃÑ@ìÖË=Ú. JÖÏ =Ú_ç ÃÑ@ì_»O

=º‰õΩÎÅ`Àáê@∞ ã¨=¸Ç¨Å (‰õΩÖÏÅ) Jaè=$kúH˜ Q˘_»¤eÃÑ@∞ì. q^•º, L^ÀºQÆ, ~å[H©Ü«∞

J=HÍâßÅÖ’ Œo « ‰õΩÖÏÅxflO\˜x XHõ =~°æOQÍ KÕã≤ ~å*ϺOQÆO HõeÊOz# i[ˆ~fi+¨#∞¡

15 âß`«O. 15 âß`«O i[ˆ~fi+¨<£Å∞ JO>Ë L^•Ç¨Ï~°‰õΩ =O^Œ ã‘@∞¡#fl q^•ºã¨Oã¨÷Ö’

~å*ϺOQÆO „ѨHÍ~°O Œo «∞ʼnõΩ =KÕÛ ã‘@¡ ã¨OYº 15. "≥Ú «ÎO [<åÉèÏ âß «OÖ’ Œo «∞Å

[<åÉèÏ âß «O 15 QÍ|\ì D 15 ã‘@∞¡ "åiH˜ ~å=_»O ã¨=∞O[ã¨"≥∂. J~Ú Õ Œo «∞ʼnõΩ

15 âß «O ã‘@¡O>Ë Œo «∞ÅÖ’ 15 âß «O =∞OkˆH J=HÍâßÅ∞. JO>Ë q^•º ~°OQÆOÖ’,

L^ÀºQÆ ~°OQÆOÖ’, ~å[H©Ü«∞ ~°OQÍÅÖ’ „Ѩu =O^Œ=∞Ok ^Œo`«∞ÅÖ’ Ѩk¿ÇÏ#∞ =∞OkˆH

J=HÍâßÅ∞ ^˘~°∞‰õΩ`å~Ú. WHõ _» Ô~O_»∞ q+¨Ü«∂Å#∞ ã¨Ê+ìO KÕÜ«∂e. "≥Ú Œ\˜k, J=HÍâßÅ∞

Ѩk¿ÇÏ#∞ âß «O =∞OkˆH HÍ|\ì q∞ye# Z#Éè· S Œ∞ âß «O =∞OkH˜ Z@∞=O\˜ J=HÍâßÅ∞

LO_»=Ù. J=HÍâßÅ∞ ÖËx D 85 âß «O Œo «∞Å∞ «=∞ rq`åO «O „QÍ=∂ÅÖ’ =º=™êÜ«∞

‰õÄbÅ∞QÍ<À, Ѩ@ìÏÅÖ’ HÍi‡‰õΩÅ∞QÍ<À „=∞yæáÈ=_»O [~°∞QÆ∞`«∞Ok. Ô~O_»=k, ^Œo`«

=~°æO JO>Ë Œo « ‰õΩÖÏÅ ã¨=Ú^•Ü«∞O. D ã¨=Ú^•Ü«∞OÖ’x „Ѩu Œo « ‰õΩÖÏxH˜ XHõ

ã¨fi «O„ « „ѨuѨuÎ, QÆ∞iÎOѨ٠L<åfl~Ú. XHõ =ºHÎ Œo « ã¨=Ú^•Ü«∂xH˜ K≥Ok#"å_≥·#ѨÊ\˜H˜

J «x Jã≤÷ «fiO „áê èŒq∞HõOQÍ J «x ‰õΩÅO ^•fi~å<Õ U~°Ê_»∞ «∞Ok. JO>Ë =∂kQÆÅ∞–=∂ÅÅ∞

^Œo`«∞Å~Ú#ѨÊ\˜H© =∂kQÆÅ∞–=∂ÅÅ∞ HÍ~°∞, =∂ÅÅ∞–=∂kQÆÅ∞ HÍ~°∞. Z=i ã¨fi`«O„`«

Jã≤÷ «fiO "åiH˜ LOk. D q=~° P è•~°OQÍ Ñ¨k¿ÇÏ#∞ âß «O J=HÍâßÅÖ’ „ѨÜ≥∂[<åÅ∞

á⁄O Œ∞ «∞#fl P H˘kÌ =∞Ok (Privileged Few) U ‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# "å~°x Ѩije¿ãÎ JkèHõ

"≥Ú «ÎOÖ’ =∂Å ("åi LѨ) ‰õΩÖÏʼnõΩ K≥Ok# =º‰õΩÎÅ∞ Jx „ѨÉèí∞ «fi x"ÕkHõÅ ^•fi~å Õe#

q+¨Ü«∞O. ‰õΩÖÏÅ`À xq∞ «ÎO ÖˉõΩO_® Œo «∞ÅO Œ~°∂ Jaè=$kú K≥O^•e. J~Ú Õ Jaè=$kú

K≥O Œ_®xH˜ J=HÍâßÅ∞ Ju ã¨fiÅÊOQÍ LO_»_»O, P ã¨fiÅÊ J=HÍâßÅ#∞ ‰õÄ_® XˆH ‰õΩÅO

"å~°∞ qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O, ÃÑ·QÍ D qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ#fl ‰õΩ@∞OÉÏÅ "åˆ~ =∞~°ÖÏ =∞~°ÖÏ

qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O =Å# q∞ye# Œo « ‰õΩÖÏÅ "å~°∞ ^•i„ ŒºOÖ’, J*Ï˝#OÖ’, =ÚiH˜

‰ õÄáêÅÖ’ „=∞yæáÈ=_»O [~°∞Q Æ∞` «∞Ok. JO^Œ∞=Å# ã¨" ≥∞ ÿH õ º` « J<Õ JOâßxfl

™ê=∂lHõ–~å[H©Ü«∞ HÀÏÅ #∞O_ç K«∂z#@∞¡QÆ QÍHõ Pi÷Hõ JOâßÅ`À "Õ~°∞ KÕã≤ K«∂_»=Åã≤#

J=ã¨~°O LOk. JO>Ë aè#fl ã¨=∞㨺ʼnõΩ, aè#fl J=ã¨~åʼnõΩ aè#fl Ѩiëê¯~åÅ∞, aè#fl Œ$HõÊ ä•Å∞

J=ã¨~°=∞=Ù`å~Ú. JO ÕQÍx XHõ ã¨=∞㨺 Ѩiëê¯~°O =∞~˘Hõ ã¨=∞㨺 Ѩiëê¯~åxH˜ '=∂~°æO—

HÍ=K«∞Û HÍx Ѩiëê¯~°O HÍ Œ∞.

WHõ, '=sæHõ~° = Œ∞Ì, J#fl Œ=Ú‡Å∞QÍ LO>Ë<Õ =Ú Œ∞Ì— J<Õ ‰õΩ@∞O| ѨiÉèÏ+¨#∞

„ѨÜ≥∂yã¨∞Î#fl =∂Å =∞Ǩ<å_»∞ "å^•xfl Pi÷Hõ HÀO #∞O_ç Ѩije^•ÌO.39 #Å∞QÆ∞~°∞

H˘_»∞‰õΩÅ∞#fl F J=∞‡ èŒ#=O «∞~åÅ~Ú Õ ‰õΩO_» xO_® J#flO =O_ç U H˘_»∞‰õΩH˜ ZO «

J#flO HÍ"åÖ’ JO « J#flO ÃÑ_»∞ «∞Ok. J#flO ‰õΩO_»xO_® LO_»_»O`À U=_çH˜ ZO «

HÍ"åÖ’ JO`« =_ç¤OK«∞‰õΩ u<Õ J=HÍâ◊O LOk. HÍ|\˜ì #Å∞QÆ∞~°∞ H˘_»∞‰õΩÅ =∞^茺 P

J<åflxfl "å\ÏÅ∞ "Õã¨∞HÀ=_»O J<Õ ã¨=∞㨺 ~å Œ∞. J~Ú Õ J=∞‡ ¿Ñ Œ~åÅ~Ú Õ ‰õΩO_»xO_®

39 '‰õΩ@∞O|O,— 'J#fl^Œ=Ú‡Å∞— ÖÏO\˜ ÉèÏ=#Å P^è•~°OQÍ =sæHõ~° =^ŒÌO@∞#fl =∂Å

=∞Ǩ<å_»∞ "å^Œ##∞ ѨijeOKÕ xq∞`«Î"Õ∞ ~ÚHõ¯_» 'J#fl^Œ=Ú‡Å∞— J<Õ Ñ¨Ù~°∞+¨ ÉèÏ+¨#∞

"å_»@O [iyOk. WÖÏ "å_»_®xfl ¢ã‘ÎÅ#∞ ѨiQÆ#Ö’H˜ fã¨∞HÀ#@∞¡QÍ ÉèÏqOK«~å^Œ∞.

'^Œo`« „Ѩ[ÅO>Ë J#fl^Œ=Ú‡ÖË<å, JHõ¯K≥Öˇ¡à◊√§ ÖË~å— Jx ^Œo`« ѨÙ~°∞+¨µÅ#∞ xÅnã¨∞Î#fl

Œo « ¢ã‘ÎʼnõΩ D "åºã¨Hõ~°Î =∞ Œ∞Ì «∞ ѨÅ∞‰õΩ «∞<åfl_»∞.38 Ambedkar, B.R. (1994) Op.cit. p. 378.

37 38

J#flO =O_»∞‰õΩ<Õ ™È÷=∞`« ÖËHõ ã¨QÍxˆH =O_»QÆÅ∞QÆ∞`«∞Ok. #Å∞QÆ∞~°∞ H˘_»∞‰õΩÅ∞ `«$Ñ≤ÎQÍ

Éè’[#O K≥Ü«∞º_®xH˜ ã¨QÆO ‰õΩO_» ã¨iáÈ Œ∞ HÍ|\ì P J=∞‡ «#∞ =O_ç# J<åflxfl #Å∞QÆ∞~°∞

H˘_»∞‰õΩÅH˜ ÃÑ@ì_®xH˜ Ô~O_»∞ Ѩ Œú «∞Å∞ áê\˜ã¨∞ÎOk. ÃÑ ŒÌH˘_»∞‰õΩ–z#fl H˘_»∞‰õΩ J<Õ Õ_®

ÖˉõΩO_® L#fl H˘OK«O J<åfl<Õfl <åÅ∞QÆ∞ ÉèÏQÍÅ∞ KÕã≤ #Å∞QÆ∞~°∞ H˘_»∞‰õΩÅ =∞ 茺 ã¨=∂#OQÍ

ѨOK«_»O XHõ Ѩ Œúu. XHõ H˘_»∞‰õΩH˜ ~ÚOH˘Hõ H˘_»∞‰õΩH˜ =∞ 茺 =Ü«∞ã¨∞ûÅ∞ Õ_® LO\Ï~Ú.

ÃÑ^ŒÌH˘_»∞‰õΩ u#QÆeˆQ@O`«\ ˜ J<åflxfl Ô~O_»= H˘_»∞‰õΩ u#ÖË_»∞. Ô~O_»= H˘_»∞‰õΩ

u#QÆeˆQ@O`«\ ˜ J<åflxfl =¸_»= H˘_»∞‰õΩ u#ÖË_»∞. J^Õ q^èŒOQÍ =¸_»= H˘_»∞‰õΩ

u#QÆeˆQ@O «\˜ J<åflxfl <åÅ∞QÆ= H˘_»∞‰õΩ u#ÖË_»∞. WOHõ, ÃÑ ŒÌH˘_»∞‰õΩH˜ <åÅ∞QÆ∞= H˘_»∞‰õΩH˜

=∞^茺 =Ü«∞ã¨∞û `Õ_® Z‰õΩ¯= LO@∞Ok HÍ|\˜ì "åo§^ŒÌ~°∞ u#QÆeˆQ ™ê=∞~°÷ºOÖ’ ‰õÄ_®

Õ_® LO@∞Ok. J@∞=O@ѨC_»∞ #Å∞QÆ∞i H˘_»∞‰õΩÅH˜ ã¨=∂#OQÍ J#flO ÃÑ@ì_»=∞<Õ Ñ¨ Œúux

Hõh㨠*Ï˝#=Ú#fl U `«e¡ áê\˜OK«^Œ∞. 'Z^Œ∞Ì#∞ |\˜ì "Õ∞`« "≥Ü«∞º=∞<Õ— =º=™êÜ«∞^•~°∞_ç

PÖ’K«#Ö’, 'a_»¤ á⁄@ì#∞ |\ì J#flO ÃÑ@ì=∞<Õ— «e¡ PÖ’K«#Ö’QÆÅ 'ã¨Ç¨Ï[ <åºÜ«∂xfl—

=∞#O ~ÚHõ _» QÆ=∞xOK«=K«∞Û.

ÃÑ·q=~° P è•~°OQÍ ÉèÏ~° « ~å*ϺOQÆOÖ’ i[ˆ~fi+¨#∞¡ HõeÊOz# Ѩ Œúux J~°÷O

KÕã¨∞HÀ=K«∞Û. ^Œo «∞Å∞, Pk"åã‘Å∞, "≥#∞Hõ|_ç# =~åæÅ∞, ‰õΩÅÇ≤ÏO^Œ∞=ÙÅ∞ („ÉÏǨχ∞Å∞,

Hõ∆„uÜ«ÚÅ∞, "≥·â◊√ºÅ∞), "≥∞ÿ<åsìÅ∞–~ÚÖÏ Z<Àfl =~åæÅ∞QÍ L#fl Éèí~° « *ÏuH˜ q^•º, L^ÀºQÆ,

~å[H©Ü«∞ J=HÍâߊѨOѨHõOÖ’ fã¨∞‰õΩ#fl ã¨∂„ «O [<åÉèÏ „áêuѨkHõ. *Ïu Ѩk =~åæÅ∞QÍ

(L^•Ç¨Ï~°Ö’) LO>Ë L#fl J=HÍâßÅ#∞ Ѩk ã¨=∂#"≥∞ÿ# "å\ÏÅ∞QÍ qÉèílOK«‰õΩO_® U

=~°æOÖ’ ZO « [<åÉèÏ LO^À ^•x P è•~°OQÍ<Õ J=HÍâßÅ#∞ ~Ú=fi_»O [iyOk.40 JO>Ë

ÃÑ· q=~°Ö’ ¿Ñ~˘¯#fl@∞¡QÍ J#flO ѨOѨHõOÖ’x '=Ü«∞ã¨∞û#∞ |\ì ѨOѨHõOÖ’ÖÏ— [<åÉèÏ#∞

|\ì J=HÍâßÅ#∞ ÑOK«_»O [iyOk. =ÚO Œ\ ¿ÑrÅÖ’ q=iOz#@∞¡ =∂kQÆÅ∞ Œo «∞ʼnõΩ

HõeÊOz# i[ˆ~fi+¨#¡Ö’ =sæHõ~°#∞ K≥Ü«∞º=∞<Õ _ç=∂O_£x ‰õÄ_® D =Ü«∞ã¨∞ûx |\ì J#flO

ѨOѨHõO J<Õ ã¨Ç¨Ï[ <åºÜ«∞ ã¨∂„`åxH˜ Hõ@∞ì|_Õ KÕÜ«∞_»O [iyOk.

J#flO ѨOѨHÍ<Õfl ~ÚOHÀ HÀO #∞O_ç PÖ’zOz =∂ÅÅ∞ =sæHõ~° =ºuˆ~Hõ «#∞

Ѩije^•ÌO.J=∞‡ J#flO =O_ç «# #Å∞QÆ∞~°∞ H˘_»∞‰õΩʼnõΩ =_ç¤OK«_®xH˜ XHõ ã¨=∞Ü«∂xfl

x~°‚~ÚOK«_»O KÕã≤Ok (‰õΩO_» ã¨QÍxˆH =O_ç# Œiq∞à◊). P x~°‚~ÚOz# ã¨=∞Ü«∂xH˜ =ÚO Õ

Ô~O_»= H˘_»∞‰õΩ P ã¨QÆO ‰õΩO_»OÖ’x J<åflxfl Ô~O_»∞ Ѩ~åºÜ«∂Å∞ Éèí∞lOK«_»O [iy`Õ,

J «xH˜ q∞ye# =ÚQÆ∞æ~°∞ H˘_»∞‰õΩÅ`À =_ç¤OK«=Åã≤# J=ã¨~°O Ô~O_»∞HÍ~°ÏÅ∞QÍ LO_» Œ∞.

XHõ\˜, JѨÊ\˜H© Ô~O_»∞™ê~°∞¡ Éè’[#O KÕã≤ =¸_»=™êi Éè’[<åxH˜ ‰õÄ~°∞Û#fl"å_ç PHõeH˜ –

"≥Ú@ì"≥Ú^Œ\ ˜™êi Éè’[#O KÕã¨∞Î#fl "åi PHõeH˜ =∞^茺 ZO`À `Õ_® LO@∞Ok. giH˜

Éè’[#O „|`«Hõ_®xH˜ J=ã¨~°=∞~Ú`Õ "å_çH˜ Éè’[#O „|`«Hõ_®xH˜ HÍ^Œ∞. WHõ¯_»

"≥Ú@ì"≥Ú Œ\˜™êi Éè’[#O K≥Ü«∞º_®xfl „| «Hõ_®xH˜ J=ã¨~°OQÍ =∞#O J~°÷O KÕã¨∞HÀ"åe.

Ô~O_»=™êi Éè’[#O J#flѨC_»∞ "≥Ú Œ\˜ Ѩ~åºÜ«∞Ѩ٠J=ã¨~°O LO_» Œ∞. D J=ã¨~° ™ê÷#OÖ’

™œY~°ºO =ã¨∞ÎOk. JO>Ë Ô~O_»= H˘_»∞‰õΩ Ô~O_»=™êi Éè’[#O K≥Ü«∞º_»O J<Õk ™œY~°ºO

HÀã¨"Õ∞QÍx J=ã¨~°O HÀã¨O HÍ Œ∞. D „Hõ=∞OÖ’ "≥Ú Œ\˜ Ѩ~åºÜ«∞Ѩ٠'J=ã¨~°O— f~°∞ÛH˘x

Ô~O_»= Ѩ~åºÜ«∞Ѩ٠'™œY~°ºO— á⁄Ok# "å_çH˜ =¸_»=™êi ‰õÄ_® Éè’[#O JO>Ë J\˜ì

Éè’[#O "å_çH˜ 'qÖÏã¨O— J=Ù «∞Ok. J=ã¨~åxH˜–qÖÏ™êxH˜ =∞ 茺QÆÅ Õ_®#∞ ѨiQÆ#Ö’H˜

fã¨∞‰õΩO>Ë =¸_»=™êi Éè’[<åxH˜ ‰õÄ~˘Û#fl Ô~O_»= H˘_»∞‰õΩH˜ Éè’[#O ÃÑ@ì=Åã≤# J=ã¨~°O

ÖË^Œ∞. Ô~O_»∞, "≥Ú@ì"≥Ú^Œ\˜™êi Éè’[#O KÕã¨∞Î#fl =ÚQÆ∞æ~°∞ H˘_»∞‰õΩÅ`À JѨÊ\˜ˆH Ô~O_»∞

Ѩ~åºÜ«∂Å∞ Éè’[#O KÕã≤# Ô~O_»= H˘_»∞‰õΩ#∞ áÈe¿ãÎ ~Ú`«#∞ `«#‰õΩ HÍ=Åã≤# XHõ¯

"å\Ï`À áê@∞ J Œ#OQÍ ~ÚOH˘Hõ "å\Ï Éè’[<åxfl P~°yOK«_»O [iyOk. J@∞=O@ÑC_»∞

=∞~˘Hõ¯™êi Éè’[#O JO>Ë `«# "å\Ï`À áê@∞ J^Œ#OQÍ Ô~O_»∞ "å\ÏÅ Éè’[<åxfl

á⁄O Œ∞ «∞#fl@∞¡. J «#∞ 'á⁄O Œ@O— JO>Ë q∞ye# =ÚQÆ∞æ~°∞ H˘_»∞‰õΩÅ∞ «=∞‰õΩ L=∞‡_çQÍ

~å=Åã≤# "å\ÏÖ’ ÉèÏQÍxfl 'HÀÖ’Ê=@O— Jx J~°÷O. XHõ =∂@Ö’ ~°∂áê~Úx L^•ÇÏ~°QÍ

fã¨∞H˘x K≥áêÊÅO>Ë ~°∂áê~ÚÖ’ #Å∞QÆ∞i H˘_»∞‰õΩÅH˜ ã¨=∂# "å\Ï JO>Ë #Å∞QÆ∞iH˜

<åÅ∞QÆ∞ áê=àÏÅ∞. JÖÏ H͉õΩO_® XHõ¯_»∞ `«#‰õΩ ~å=Åã≤# "å\Ï`À áê@∞ J^Œ#OQÍ

Ô~O_»∞ "å\ÏÅ∞ á⁄O Œ_»O JO>Ë «#‰õΩ ~å=Åã≤# áê=àÏ`Àáê@∞ J Œ#OQÍ J~°÷ ~°∂áê~Úx

á⁄O Œ_»O. WHõ ~°∂áê~ÚÖ’ =ÚáêÊ=à◊ áÈQÍ q∞ye# áê=àÏ#∞ (XHõ _ç "å\Ï#∞) =ÚQÆ∞æ~°∞

ѨOK«∞HÀ"åe.

D K«~°Û P^è•~°OQÍ =sæHõ~° JOâßxfl Ѩije¿ãÎ 1950Ö’ ~å*ϺOQÆO

J=∞Å∞Ö’H˜ =zÛ# "å\˜ #∞O_ç 2000Å ã¨O= «û~°O =~°‰õΩ JO>Ë Ü«∂Éè· ã¨O= «û~åÅ∞

Œo «∞Å L=∞‡_ç i[ˆ~fi+¨<£ =㨠«∞ÅÖ’ J„QÆÉèÏQÍxfl =∂Å ‰õΩÖÏxˆH K≥Ok#"å~°∞ á⁄O Œ@O

[iyOk. Œo «∞Å∞ q^•º, L^ÀºQÆ, ~å[H©Ü«∞ J=HÍâßÅÖ’ XHõ ‰õΩÅO "å~°∞ 'á⁄O ŒQÍ—

P "Õ∞~°‰õΩ q∞ye# ‰õΩÖÏÅ "å~°∞ 'HÀÖ’Ê=_»O— [iyOk. HÍ|\ì J\ì J=HÍâßÅ#∞ HÀÖ’Ê~Ú#

"åiH˜ #+¨ìѨiǨ~°O ~Ú"åfie. ~ÚÖÏ #+¨ìѨiǨ~°O ~Ú=fi_»=∞O>Ë ~Ú<Õflà◊√§ =∂ÅÅ∞

qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ#fl J=HÍâßÅ#∞ ~Ú «~° Œo « ‰õΩÖÏʼnõΩ ~Ú=fi_»O. J~Ú Õ, J#∞ÉèíqOz#

J=HÍâßÅ#∞ uiy ~Ú=fi_»O Jã¨OÉèí=O, HÍx #+ìѨiǨ~°O «Ñ¨Êxã¨i. W@∞=O\˜ ã≤÷uÖ’

QÀK«~°=∞ÜÕ∞º XˆH XHõ =∂~°æO QÆ «OÖ’ =∂Å ‰õΩÅO á⁄Ok# J=HÍâßÅ#∞ ѨiQÆ#Ö’H˜

40 WHõ _» XHõ q+Ü«∞O ãÊ+ìOQÍ J~°÷O KÕã∞HÀ"åe. q^•º, L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ Œo «∞ʼnõΩ 15 âß «O,

Pk"åã‘ʼnõΩ 7 âß «O, "≥#∞Hõ|_ç# ‰õΩÖÏʼnõΩ 27 âß «O ("≥Ú «ÎO 49 âß «O) i[~fi+#∞¡ HõeÊOK«_»O

JO>Ë q∞ye# 51 âß «O J=HÍâßÅ#∞ ã=∂[OÖ’ q∞ye# =~åæʼnõΩ i[~°∞fi KÕÜ«∞_»=∞x J~°÷O.39 40

fã¨∞H˘x q∞ye# Œo « ‰õΩÖÏÅÖ’ ‰õÄ_® ã¨=∞ «∞ź « H˘~°‰õΩ Éèíq+¨º «∞ÎÖ’ i[ˆ~fi+¨<£ =㨠«∞Å∞

=∂ÅÅ∞ qxÜ≥∂yOK«∞HÀ‰õΩO_® x"åiOK«_»"Õ∞. JO>Ë gix Ü«∞ãπã≤ *Ïa`å #∞O_ç

`˘ÅyOK«@"Õ∞.41 J~Ú`Õ =sæHõ~° _ç=∂O_£Ö’ QÆ`« Ü«∂Éèˇ· ã¨O=`«û~åÅ∞QÍ `«=∞ ‰õΩÅ

[#ã¨OYº‰õΩ q∞Oz i[ˆ~fi+¨<£ =㨠«∞Å#∞ á⁄O Œ∞ «∞#fl =∂ÅÅ#∞ Ü«∞ãπã≤ *Ïa`å #∞O_ç

`˘ÅyOK«=∞<Õ _ç=∂O_£ ÖË Œ∞. ‰õΩÅѨ~°OQÍ PÖ’zOz#ѨÙ_»∞ =∂kQÆ ‰õΩÅO HõO>Ë =∂Å

‰õΩÅO Jxfl ~°OQÍÅÖ’ =ÚO^ŒO[Ö’ L#flѨÊ\˜H© =∂Å ‰õΩÅOÖ’x =º‰õΩÎÅO^Œ~°∂ JÖÏ

=ÚO ŒO[Ö’ L#fl@∞¡ HÍ Œ∞. WO «‰õΩ =ÚO Œ∞ K≥Ñ≤Ê#@∞¡QÍ Œo «∞Å i[ˆ~fi+¨#¡#∞ =∂Å

‰õΩÖÏxH˜ K≥Ok# XHõ „âı˜H˜ K≥Ok#"åˆ~ JkèHõOQÍ qxÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O [iyOk. =∂ÅÅÖ’

#∂\˜H˜ `˘OÉèˇ· =∞Ok =∂kQÆÅÖÏQÍ<Õ „QÍ=∂ÅÖ’ =º=™êÜ«∞ ‰õÄbÅ∞QÍ, Ѩ@ìÏÅÖ’

k#ã¨i "Õ «# HÍi‡‰õΩÅ∞QÍ „| «∞H©_»∞ã¨∞Î<åfl~°∞. D =∂Å ¿Ñ ŒÅ#∞ Œ$+≤ìÖ’ LOK«∞‰õΩ#flѨC_»∞

=∂Å ‰õΩÖÏxfl Ü«∞ãπã≤ *Ïa`å #∞O_ç `˘ÅyOK«_»O Jq"ÕHõ"Õ∞ QÍHõ J<åºÜ«∞O ‰õÄ_®

J=Ù`«∞Ok. J~Ú`Õ, =∂ÅÅ#∞ Ü«∞ãπã≤ *Ïa`å #∞O_ç `˘ÅyOK«‰õΩO_®, J@∞

=∂kQÆʼnõΩ–~Ú@∞ =∂ÅʼnõΩ ~ÚOHÍ ~Ú «~° Œo «∞ÅO ŒiH© <åºÜ«∞O KÕ‰õÄ~åÅO>Ë HõxÊOKÕ

«Hõ∆ =∂~°æO: Z=i [#ãOYº „ÑHÍ~°O "åiH ~å=Åã≤# J=HÍâßÅ#∞ =sæHõiOK«∞HÀ=_»"Õ∞.D

q+¨Ü«∂<Õfl ~ÚOHÀ ~°HõOQÍ K≥áêÊÅO>Ë, =∂kQÆÅ =sæHõ~° _ç=∂O_£Ö’ QÆ`« Ü«∂Éèˇ ·

ã¨O= «û~åÅ∞QÍ =∂ÅÅ∞ qxÜ≥∂yOK«∞‰õΩ#fl Œo «∞ÅO Œi J=HÍâßÅ ÖˇHõõ Å _˘Hõ Å „Ѩã¨HÎ

≥zÛ#ѨÊ\˜H˜ ~Ú<Õflà◊√§QÍ #+ìѨ_»¤ «=∞ ‰õΩÖÏxH˜ #+ìѨiǨ~°O K≥e¡OK«=∞<Õ _ç=∂O_£ ÖË Œ∞.

P ÖˇHõ¯Å–_˘Hõ¯Å P^è•~°O`À [iy# J<åºÜ«∂xfl |Ç≤Ï~°æ`«O KÕã≤ '[iyáÈ~Ú# ^•x

QÆ∞iOz qKåiOK«Hõ [~°∞QÆ=Åã≤# ^•xÖ’<≥·<å *Ï„QÆ «ÎѨ_ç, Z=iH˜ K≥O Œ=Åã≤# "å\Ï#∞

"åiH˜ K≥OkOK«∞‰õΩO^•O— J<Õ HÀiHõ =∂„ «"Õ∞ LOk.

'D q=~åÅ`À PÖ’K«#Å`À ã¨O|O^èŒO ÖË^Œ∞. =sæHõ~° =^Œ∞Ì–J#fl^Œ=Ú‡Å∞QÍ

LO>Ë<Õ =Ú Œ∞Ì— J#fl áê «áê@<Õ =∞~°ÖÏ =∞~°ÖÏ áê_»@=∞O>Ë, 'J<åfl, <Õ#∞ Hõ_»∞Ѩ٠xO_®

Éè’[#O KÕâß#∞. WHõ h PHõe f~°∞ «∞Ok— Jx J#_»O. «=Ú‡_»∞ «$Ñ≤ÎQÍ Éè’[#O KÕ¿ãÎ

J#fl PHõe ZÖÏ f~°∞ «∞Ok, J ≥ÖÏ ™ê 茺O J=Ù «∞Ok? Z=_ç Hõ_»∞Ѩ٠"å_ç Õ, Z=_ç PHõe

"å_ç Õ. HÍ|\ì Z=_ç |∞=fi "å_çH˜ ÃÑ\ÏìeûO Õ.42

9. Œo «∞Å ÅHõ∆ ºO i[~fi+#∞¡ HÍ~å Œ∞ – ~å*ϺkèHÍ~°O HÍ"åe

q^•º, L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ 15 âß`«O ^Œo`«∞ʼnõΩ, 7 âß`«O Pk"åã‘ʼnõΩ, 24

âß «O â◊¥„ Œ∞ʼnõΩ i[ˆ~fi+¨#¡#∞ ‰õΩkOz ˆH=ÅO 15 âß «O L#fl „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ "å~°∞

52 âß`«O =~°‰õΩ J=HÍâßÅ∞ J#∞Éèíqã¨∞Î#flO`« =~°‰õΩ ^Œo`«∞Å ã¨=∞㨺ʼnõΩ ÖË^• W`«~°

"≥#∞Hõ|_ç# =~åæÅ „Ѩ[Å ã¨=∞㨺ʼnõΩ 'Q˘„Ô~`ÀHõ i[ˆ~fi+¨#∞¡—43 Ѩiëê¯~°O HÍ^Œ∞ J<Õ

"åãÎ"åxfl =∂ÅÅ`À áê@∞ =∂kQÆÅ∞ ~ÚOHÍ W «~° JQÍi# =~åæÅ „Ñ[Å∞ JOwHõiOKÕ

q+¨Ü«∞O. ÃÑ·QÍ „ѨѨOpHõ~°, „ÃÑ·"Õ\ ©Hõ~°Å L^Œú$uÖ’ „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆOÖ’ L^ÀºQÍÅ∞

`«∞_»∞K«∞‰õΩáÈ~Ú# ^Œiq∞ÖÏ „ѨÉèí∞`«fi ~°OQÆOÖ’ i[ˆ~fi+¨#¡ iÅ"≥<£û D<å_»∞ JO`«QÍ

HõxÑ≤OK« Œ∞. JO Œ∞ˆH ÖËx Q˘„Ô~ `ÀHõ#∞ Ѩ@∞ì‰õΩx „"ÕÖÏ_»@O =∂x L^ÀºQÆ J=HÍâßÅ∞#fl

„ÃÑ·"Õ\ò ~°OQÆO "≥·Ñ¨Ù Œ$+≤ì ™êiOKåe. „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ KÕuÖ’ #∞#fl ~å[H©Ü«∞ =∞O„ «

^ŒO_»O ^Œo`«∞Å Jaè=$kúH˜ J_»∞¤Ñ¨_»∞`«∞Ok. HÍ|\˜ì P =∞O„`« ^ŒO_®xfl `«=∞ KÕuÖ’H˜

fã¨∞‰õΩO>Ë Œo «∞ʼnõΩ J=HÍâßÅ∞ HõeÊOz, "åi L#fluH˜ ÉÏ@Å∞ Ѩ~°K«=K«Ûx aÜ«∞ãπÑ≤

#∞O_ç =∂kQÆÅ∞, =∂ÅÅ∞ JO Œ~°∂ JOwHõiã¨∞Î#fl q+¨Ü«∞"Õ∞. J~Ú Õ ~å*ϺkèHÍ~°O H˘~°‰õΩ

[~°∞Ѩ=Åã≤# áÈ~å@ „Hõ=∞O`Àáê@∞ ~å*ϺkèHÍ~°O KÕuHõOk# Ñ≤ ŒÑ¨ Ѩiq∞OKÕ ã¨=∞㨺ÅÃÑ·

J=QÍǨÏ#, XHõ HÍ~°º„Hõ=∞O ÖË#O`«=~°‰õΩ ~å*ϺkèHÍ~° PÖ’K«# PÖ’K«#ˆH Ѩiq∞`«O

J=Ù`«∞Ok HÍx HÍ~°º™ê^èŒ# "≥·Ñ¨Ù #_»Hõ ZÖÏ ™êQÆ∞`«∞Ok? ^Œo`«∞Å JOu=∞ ÅHõ∆O

~å*ϺkèHÍ~° ™ê èŒ<Õ J~Ú Õ ˆH=ÅO 17 âß «"Õ∞ L#fl Œo «∞Å∞ ~å*ϺkèHÍ~åxfl ™êkèOK«_»O

™ê 茺O HÍ Œ∞. JO Œ∞‰õΩ W «~° =~åæÅ, ‰õΩÖÏÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O fã¨∞H˘#=Åã≤# J=ã¨~°O LO@∞Ok.

~å*ϺkèHÍ~°O Õ<≥ «∞>ì J~Ú Õ «∞>ì #∞O_ç Õ<≥\©QÆÅ∞ ZyiáÈ~Ú KÕuHõOk Õ P Õ<≥

ZO « =∞ èŒ∞~°O! HÍ|\ì JO Œ~°∂ JÖÏO\˜ Õ<≥ H˘~°‰õΩ J„~°∞Å∞ KåK«_»O ã¨~°fi™ê è•~°O.

~å*ϺkèHÍ~° ™ê^èŒ#Ö’ ã¨Ç¨ÏHÍ~°=∞O>Ë ^•xH˜ ã¨Ç¨ÏHõiOz# "åiH˜ ÉèÏQÆO W"åfie. JÖÏ

ÉèÏQÆO W™êÎ~°<Õ #=∞‡HõO ÖˉõΩO_® W «~°∞Å∞ Œo «∞ʼnõΩ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O ~Ú=fi~°∞. J~Ú Õ W «~°

=~åæÅ, ‰õΩÖÏÅ ã¨Ç¨ÏHÍ~°O á⁄O Œ_®xH˜ =ÚO Œ∞ K≥@∞ì H˘Hõ~°∞, ѨÙ@ìH˘Hõ~°∞QÍ L#fl Œo «

‰õΩÖÏÅ#∞ XHõ\˜QÍ KÕã≤, =∂ÅÅ#fl@∞ìQÍ, XHõ Œo « â◊HÎQÍ U~°Ê~°K«=Åã≤# J=ã¨~°O LOk.

41 Œo «∞ÅÖ’ Jaè=$kú K≥Ok# ‰õΩÖÏÖË i[~fi+<£ =ã «∞Å#∞ LÑÜ≥∂yOK«∞HÀ=_»O`À P J=HÍâßÅ#∞

HÀÖ’Ê~Ú# q∞ye# Œo « ‰õΩÖÏʼnõΩ J=HÍâßÅ∞ HõeÊOKÕ xq∞ «ÎO Ü«∞ãπã≤ *Ïa`å#∞ ã=iOK«_®xH

ÉèÏ~° « „ÑÉèí∞ «fiO 1965Ö’ a.Ü«∞<£. Ö’‰õÄ~ü J 茺Hõ∆ « XHõ Hõq∞\©x U~åÊ@∞‰õΩ KÕÜ«∞_»O [iyOk. P

Hõq∞\© „ÑuáêkOz# =ÚYº"≥∞ÿ# ã≤á¶ê~°∞ûÅÖ’ Jaè=$kú K≥Ok# Œo « ‰õΩÖÏÅ#∞ (L «Î~°„Ñ Õâò, cÇ~ü,

ÑO*ÏÉòÅÖ’x K«=∂~°∞¡, ÑtÛ=∞ ÉOQÍÖò, Xi™êû, cÇ~ü, L «Î~°„Ñ ÕâòÅÖ’x ^ÀcÅ∞ (KåHõÅ∞Å∞)†

=∞Ç~åR, =∞ 茺„Ñ ÕâòÅÖ’x =∞Ç~üÅ∞† PO„ èŒ„Ñ ÕâòÖ’x =∂ÅÅ∞† ÑtÛ=∞ ÉOQÍÖòÖ’ <å=∞â◊¥„ Œ∞Å∞,

~å[ÉèíOjÅ∞) Ü«∞ãπã≤ *Ïa`å #∞O_ç ˘ÅyOK«=∞x. „Ñ[Å Jaè=$kú HõO>Ë „Ñ[Å "À@¡ÃÑ·<Õ Œ$+≤ì™êiOKÕ

~å[H©Ü«∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞ D Hõq∞\© x"ÕkHõ#∞ K≥ «Î|∞@ì ^•YÖÏ KÕÜ«∞_»O [iyOk. q=~åʼnõΩ K«∂_»O_çGalanter, Marc. (1984) Competing Equalities, Op.cit, pp : 136-138.

42 D Pi÷Hõ HÀO kâ◊QÍ <å PÖ’K«#‰õΩ Ñ Œ∞#∞ÃÑ\ì# ã∞nÑÎ Hõq~å*òH Hõ$ «[ «Å∞.43 K«„Hõáê˜, 1990, ѨÙ@ : 16.

41 42

J~Ú Õ «=∞HõO>Ë Pi÷HõOQÍ, ™ê=∂lHõOQÍ, q^•ºÑ¨~°OQÍ «‰õΩ¯=QÍ L#fl ‰õΩÖÏÅ#∞ z#fl

K«∂Ѩ٠K«∂_»@"Õ∞ HÍHõ JO@~åx «<åxfl Œo «∞Ö’¡ H˘xfl Jaè=$kú K≥Ok# ‰õΩÖÏÅ∞ áê\˜OK«_»O

™ê^è•~°OQÍ =∞#O QÆ=∞xã¨∞Î#fl q+¨Ü«∞O. D<å\˜ =sæHõ~° ã¨=∞㨺 áê`« ã¨=∞㨺Å`À

[`«HõÅã≤ ^Œo`« ‰õΩÖÏÅ =∞^茺 ѨÓiOK« Hõ+¨ì`«~°"≥∞ÿ# qѶ¨∂`«O U~°Ê~°zOk. L\˜ìÔHHõ¯ÖËx

"å_»∞ H˘O_»#∞ ZQÆ„ÉωõΩ`å#x „ѨQÆÖσùÅ∞ ѨeH˜#@∞¡ J~°H˘~°QÍ L#fl i[ˆ~fi+¨#¡ =㨠«∞ÅÖ’

<åºÜ«∞OQÍ K≥O^Œ=Åã≤# ÉèÏQÍxfl ѨOK«\ÏxˆH JÉèíºO`«~åÅ∞ ѨÅ∞‰õΩ`«∞#fl "å~°∞, ˆ~Ѩ\ ˜

~å*ϺkèHÍ~°OÖ’ ÉèÏQÆO ~Ú™êÎ~°#fl #=∞‡HõO ÖË Œ∞. ™ê~åOâ◊OÖ’ Œo « ~å[º ™ê÷Ѩ# JO>Ë

„Ѩã¨∞Î «O L#fl 'H“\˜Åº ~å[º— ™ê÷<Õ '=∂Å ~å[º— ™ê÷Ѩ#. JQÍi# =~åæÅ "åiH˜ '„Ѩ*Ï~å[ºO—

HÍ"åeQÍx '‰õΩÅ~å[ºO— J=ã~°O ÖË Œ∞. JO Œ∞H «Hõ∆ ã=∞ãºÅ∞ g_ç Éèíq+º «∞Î HÍ~°º„Hõ=∞"≥∞ÿ#

'~å[º™ê èŒ# "≥·Ñ¨Ù Œ$+≤ì ™êiOK«O_ç— Jx J#@OÖ’ J~°÷O ÖË Œ∞.

=∞#q∞ÑC_ÕO KÕÜ«∂e?

„ÉÏǨχ «fi ÉèÏ=*ÏÖÏxH˜, H“\˜Åº ~å[º =º=ã÷‰õΩ ÉÏkè «∞Ö·# Œo «∞ʼnõΩ "åi

[<åÉèÏ ^•=∂ëê ã¨∂„`« „áêuѨkHõÃÑ· q^•º, L^ÀºQÆ, ~å[H©Ü«∞ J=HÍâßÅÖ’ ^Œo`«∞Å

"å\Ï Œo «∞ÅH˜=fi=Åã≤O Õ##fl F Ѩ Œ∞<≥·# PÖ’K«##∞ ÉÏÉÏ ™êÃÇÏKü JOÉË Œ ~ü P<å_»∞

~å*ϺOQÆ Ñ¨i+¨ «∞ÎÖ’ fã¨∞‰õΩ~å#@¡~Ú Õ D<å_»∞ Œo «∞ÅÖ’ H˘O ŒÔ~·<å P J=HÍâßÅ#∞

á⁄O ŒQÆey LO_Õ"å~°∞ HÍ Œ∞ Jx K≥ѨÊ_»OÖ’ Z@∞=O\˜ Juâ◊Ü≥∂HÎQÍx, J㨠«º=ÚQÍx

ÖË Œ∞. S Œ∞ ŒâßÉÏÌÅ i[ˆ~fi+¨#¡ J=∞Å∞Ö’ XHõ ~å[H©Ü«∞ ~°OQÆOÖ’ q∞#Ǩ q^•º, L^ÀºQÆ

~°OQÍÅÖ’ ~å*ϺOQÆ|^ŒúOQÍ ÅaèOz# J=HÍâßÅ∞ ^Œo`«∞Å∞ á⁄O^ŒÖËHõáÈÜ«∂~°∞ J#_»O

HõO>Ë x~åHõiOK«|_®¤~°∞ J#_»O 㨠«º Œ∂~°O HÍ Œ∞. J~Ú Õ J~°H˘~°QÍ ÉèísÎ KÕã≤# MÏmÅÖ’

J=HÍâßÅ#∞ á⁄Ok# "åÔ~=~°x „Ѩtfl¿ãÎ, L «Î~°„Ѩ ÕâòÖ’ K«=∂~°∞¡, =∞ 茺„Ѩ ÕâòÖ’ =∞ǨÏ~üÅ∞,

Hõ~å‚@HõÖ’ ǨÏ∏à◊Ü«∂Å∞, `«q∞à◊<å_»∞Ö’ Ѩ~°Ü«∞Å∞, áêÖÏ~üÅ∞, PO„^茄Ѩ^ÕâòÖ’ =∂ÅÅ∞

Jx P ~åR x"ÕkHõÅ∞ K«∂Ñ≤ã¨∞Î#fl QÆÏOHõ q=~åÅ∞. P<å_»∞ Œo « – â◊¥„ Œ ‰õΩÖÏÅÖ’

=zÛ# K≥· «<åºxH˜ ™êH∆QÍ "åi "å Œ#Ö’x <åºÜ«∂xH˜ Hõ@∞ì|_ç =Åã¨, H“\˜Åº „ѨÉèí∞`åfiÅ∞

q^•º, L^ÀºQÆ ~°OQÍÅÖ’ J=HÍâßÅ∞ HõeÊOKå~Ú. D<å_»∞ =∂OQÆ∞ÅÖ’ (=∞Ǩ~åR)

=∂kQÆÅÖ’ (PO„^èŒ, Hõ~å‚@Hõ ~å¢ëêìÅ∞), K«H˜¯eÜ«∂~üÅÖ’ (`«q∞à◊<å_»∞) =zÛ# K≥·`«#ºO

JOÉË Œ ~ü =∂~åæ<Õ, PÜ«∞# ã¨∂„ «"≥∞ÿ# [<åÉèÏ x+¨ÊuÎ „ѨHÍ~°"Õ∞ i[ˆ~fi+¨#¡ =sæHõ~° QÍqOz

U ‰õΩÖÏxH˜ K≥O Œ=Åã≤# "å\Ï P ‰õΩÖÏxH˜ JO Œ*ËÜ«∞=∞x J_»∞QÆ∞ «∞Ok. P<å\˜ Œo «∞Å

K≥·`«<åºxfl Jz"≥Ü«∞º_®xH˜ „ÉÏǨχ`åfixH˜ ZÖÏ ™ê^茺O HÍÖË^À, D<å\˜ =∂kQÆÅ

K≥· «<åºxfl „ѨuѶ∞\˜OK«_»O ‰õÄ_® =∂Å`åfixH˜ ™ê 茺O HÍ Œ∞. PO„ 茄Ѩ Õâò „ѨÉèí∞ «fi =sæHõ~°

K«\Ïìxfl ã∞„Ñ‘OHÀ~°∞ì H˘\˜ì"Õã≤#ÑÊ\H©, áê~°¡"≥∞O@∞ •fi~å K«@ìO ≥KÕÛ =∂~åæxfl =¸ã≤"ÕÜ«∞ÖË Œ∞.

L=∞‡_ç q è•#OÖ’ i[ˆ~fi+¨#∞¡ á⁄O ŒÖËHõáÈ~Ú# ÉÏkè « ‰õΩÖÏÅxfl JdÅ ÉèÏ~° « ™ê÷~ÚÖ’

F â◊HÎQÍ, F L Œº=∞OQÍ ~°∂á⁄Ok =sæHõ~° ™êkèOK«_»O « 茺O.

J~Ú Õ Œo «, Pk"åã≤, "≥#∞Hõ|_ç# =~åæÅ K≥· «<åºxfl Jz "åi ã¨=∞㨺Å#∞

Ѩi+¨¯iOK«HõáÈ=_»"Õ∞ Hõ^• „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæʼnõΩ 'N~å=∞~°Hõ∆— (~å=Ú_»∞ KÕuÖ’ â◊OÉèí∞Hõ

= èŒ#∞ QÆ∞~°∞ΉõΩ ≥K«∞ÛHÀO_ç). '=∂‰õΩ Ü«∞[=∂#∞Å∞QÍ LO_®Å#flk g∞ Jaè=∞ «O HÍ=K«∞Û.

HÍx, g∞ ÉÏxã¨Å∞QÍ LO_®Åx =∂ÔHO Œ∞‰õΩO@∞Ok?— J#fl èŒ∂ºã≤ _≥_ç*ò =∂@Å#∞ JOÉË Œ ~ü

¿Ñ~˘¯#fl@∞¡QÍ 'áêʼnõΩÅ∞QÍ LO_®Å#flk „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ Jaè=∞`«O HÍ=K«∞Û. HÍx,

H“\ź ~å[º=º=ã÷Ö’ áêe «∞Å∞QÍ LO_®Åx JQÍi# =~åæÅ ÔHO Œ∞‰õΩO@∞Ok?— =∂Å

<åÜ«∞‰õΩÅ∞ ¿Ñ~˘¯#fl@∞¡QÍ ' Œo « ~å[º— ™ê÷Ѩ# ÅHõ∆ ºO HÍ"åe.44 J~Ú Õ P ÅHõ∆ º™ê èŒ#Ö’

QÆÅ J_»¤O‰õΩÅ QÆ∞iOz =∂Å <åÜ«∞‰õΩÅ∞, =∂Å`«fi ã≤^•úO`«"Õ`«ÎÅ∞ PÖ’zOK«_»O ÖË^Œ∞.

JO>Ë ÅHõ∆ º P ŒºO`åÅ∞ HõxÑ≤ã¨∞Î<åfl~Ú QÍx PkH˜–JO`åxH˜ QÆÅ =∞ 茺 Œ∂~åxfl, U~°Ê_Õ

ã¨=∞㨺Å#∞ "å~°∞ ѨiQÆ#Ö’H˜ fã¨∞HÀ=_»O ÖË Œ∞. „Ѩ*Ï™êfi=∞º =º=ã÷Ö’ ~å*ϺkèHÍ~åxfl

™êkèOKåÅO>Ë "≥∞*Ïi\© „Ѩ[Å =∞ ŒÌ «∞ «Ñ¨Êxã¨i. L=∞‡_ç i[ˆ~fi+¨<£Ö’ '=sæHõ~°— HÍ"åÅx

=∂kQÆÅ∞ ŒO_À~åx ™ê÷Ñ≤OK«∞‰õΩO>Ë, 'UH©Hõ~°—QÍ<Õ LO_®Åx =∂Å =∞Ç<å_»∞x =∂ÅÅ∞

U~°Ê~°K«∞H˘<åfl~°∞. ~åROÖ’x XHõ<å\˜ ^Œo`« ‰õÄ@q∞ D<å_»∞ =∂kQÆ ^Œo`« ‰õÄ@q∞,

=∂Å Œo « ‰õÄ@=ÚÅ∞QÍ q_çáÈ=_»O [iyOk.45 ~åR [<åÉèÏÖ’ ˆH=ÅO 7 âß «OQÍ

44 <å J~°÷OÖ’ '^Œo`« ~å[ºO— JO>Ë '„Ѩ*Ï~å[ºO.— ˆHO„^ŒOÖ’ áêʼnõΩÅ∞QÍ L#fl „ÉÏǨχ∞Å∞,~å¢ëêìÅÖ’ áêʼnõΩÅ∞QÍ L#fl #Ü«∂–„ÉÏÇχ∞Å∞ (Hõ=∞‡Å∞, Ô~_»∞¡, "≥Å=∞Å∞, Õ=~üÅ∞, eOQÍÜ«∞ ü,XHõ eOQÍÜ«∞ ü =Ú#flQÆ∞ Jaè=$kú K≥Ok# â◊¥„ Œ‰õΩÖÏÅ∞) `å=Ú, «=∞ ‰õΩÅO, =sæÜ«ÚÅ∞ „Ñ[Å∞HÍ~å? Jx „ÑtflOK«=K«∞Û. „ÉÏÇχ∞Å∞, #Ü«∂ – „ÉÏÇχ∞Å ‰õΩÅ, =~åæÅÖ’x ™ê=∂#∞ºÅ#∞ fã≤„ÑHõ # LOz Õ, PÜ«∂ ‰õΩÖÏÅ #∞O_ç =zÛ# áêʼnõΩÅ∞ «=∞ ‰õΩÅ ÑÙ<å Œ∞ÅÃÑ·#<Õ «=∞ ~å[H©Ü«∂kèHÍ~åxflxi‡OK«∞H˘<åfl~°∞. PO„ 茄Ѩ Õâò J= «~° «~°∞"å « ~åR ѨQÍæÅ∞ KÕѨ\ì# hÅO ã¨Or=Ô~_ç¤ ŒQÆæ~°#∞O_ç <Õ\ =ÚYº=∞O„u ~å[âıY~°Ô~_ç¤ =~°‰õΩ Ô~_»¡ ‰õΩÅO #∞O_ç ~åQÍ, #O Œ=¸i `å~°Hõ ~å=∂~å=ÙJ «x «~°∞"å « =zÛ# <å~å K«O„ ŒÉÏ|∞<åÜ«Ú_»∞ Hõ=∞‡ ‰õΩÅO #∞O_ç =KåÛ~°∞. q=~°Ö’ „Ñu S Œ∞ãO= «û~åÅ H˘Hõ™êi =KÕÛ ZxflHõÅ ^•fi~å JkèHÍ~°O XHõ áêsì #∞O_ç =∞~˘Hõ áêsìH |kb HÍ=K«∞Û.HÍx Jk Ô~O_»∞ ‰õΩÖÏÅ =∞ èÕº =∂~°∞ «∞Ok. "≥Ú#fl\ =~°‰õΩ ~åRO Hõ=∞‡ ~å[º"≥∞ÿ Õ <Õ_»∞ Ô~_ç¤ ~å[ºO#_»∞ã∞ÎOk. D q=~°Ö’ =∞#‰õΩ#flk '„Ñ*Ï™êfi=∞ºO— HÍ Œ∞ '‰õΩÅ™êfi=∞ºO.— D <ÕÑ èŒºOÖ’ Œo «~å[ºO („Ñ*Ï~å[ºO) JO>Ë ÑiáêÅ#Ö’ [<åÉèÏ x+ÊuÎ „ÑHÍ~°O U ‰õΩÖÏxH K≥O Œ=Åã≤# "å\Ï P‰õΩÖÏxH˜ K≥O Œ_»"Õ∞.45 D Ô~O_»∞ ‰õÄ@=ÚÅ`Àáê@∞ ~åROÖ’x Œo « ã=∂[OÖ’ Z<Àfl âßYÅ∞, qÉèÏQÍÅ∞, ‰õΩOÑ@∞¡,L<åfl~Ú. Œo « L^ÀºQÆ∞Å ãOѶ∞O – =∞~°ÖÏ ~ÚO Œ∞Ö’ =∂kQÆ L^ÀºQÆ∞Å ãOѶ∞O, =∂Å L^ÀºQÆ∞Åã¨OѶ¨∞O, ^Œo`« ¢ã‘Î "å^Œ∞Å∞–giÖ’ =∂kQÆ ¢ã‘Î"å^Œ∞Å∞, =∂Å ¢ã‘Î"å^Œ∞Å∞, ^Œo`« =∂i¯ûã¨∞ìÅ∞,JOÉË Œ iã∞ìÅ∞ ~ÚOHÍ Z<Àfl ‰õΩÅ, LÑ ‰õΩÖÏÅ ãOѶ∂Å∞ L<åfl~Ú. gi =Ú™ê~Ú^•Å#∞, Jaè„áêÜ«∂Å#∞D "åºãOÖ’ ¿Ñ~˘¯#HõáÈ=_»O H=ÅO "åºãÑikè s`åºÜÕ∞QÍx "åi Ñ@¡, "åi „uHõ~° â◊√kú Ñ@¡JQ“~°=O`À HÍ Œx "åºãHõ~°Î =∞#q.

43 44

K≥ÖÏ¡K≥^Œ∞~°∞QÍ L#fl =∂ÅÅ∞ U JÃãOc¡ ÃãÔQ‡O@∞Ö’#∂ `«=∞‰õΩ `å=ÚQÍ (i[ˆ~fi+¨<£

HÀ\ÏÖ’ «Ñ¨Ê) F Ü«∞OZÖòUx ÔQeÑ≤OK«∞HÀ=_»O ™ê 茺O HÍ Œ∞. D Ѩiq∞u [<åÉèÏÖ’ 9

âß «OQÍ L#fl =∂kQÆʼnõΩ ‰õÄ_® =iÎã¨∞ÎOk. JÖÏQÍHõ =∂kQÆÅ∞, =∂ÅÅ∞ ~ÚOHÍ Ô~e¡Å∞,

Pk PO„^è Œ∞Å∞ XHõiH˘Hõ~°∞ =∞^Œ ú`«∞ ~ÚK«∞Û‰õΩO>Ë "≥∞*Ïi\ © ÖËq∞x H˘O`«=~°‰õΩ

JkèQÆq∞OK«=K«∞Û. J~Ú`Õ ~åR [<åÉèÏÖ’ ˆH=ÅO 18 âß`«OQÍ<Õ L#fl ^Œo`«∞Å∞

~å*ϺkèHÍ~åxfl ZÖÏ ã¨OáêkOK«QÆÅ~°∞?46 ÃÑ·ÃÑK«∞Û Œo «∞ÅO`å XˆH áêsìH© F@∞ "Õ™êÎ~°x

#=∞‡HõO Uq∞\˜? [<åÉèÏÖ’ 18 âß «OQÍ L#fl Œo «∞ÅO`å XHõ áêsìH =∞ ŒÌ «∞x=fi_»O

Jã¨OÉèí=O. XHõ "Õà◊ Jk ã¨OÉèí==∞~Ú<å «=∞ [#ã¨OYº`À ~å*ϺkèHÍ~åxfl ™êkèOK«_»O

Œo «∞ʼnõΩ ™ê 茺O HÍx Ѩx. Hõ#∞Hõ Pk"åã‘, "≥#∞Hõ|_ç# «~°QÆ «∞Å∞ gi`Àáê@∞ JQÍi#

=~åæʼnõΩ =∞ ŒÌ «∞xKÕÛ „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ =∞ ŒÌ «∞ fã¨∞HÀ=@O «Ñ¨Êxã¨i.

ˆH=ÅO ^Œo`«∞Å =∞^ŒÌ`«∞`À<Õ „ѨÉèí∞`åfixfl U~°Ê~°K«_»O ™ê^茺OHÍ^Œx J#∞Éèí=

ѨÓ~°fiHõOQÍ ≥Å∞ã¨∞‰õΩ#fl =∂Ü«∂=u, 'U ‰õΩÖÏxH˜ ZO « [#ã¨OM’º – P ‰õΩÖÏxH˜ JO «

"å\Ï,— Jx ‰õΩÖÏÅ "åsQÍ ã‘@¡ ѨOѨHõO [~°∞ѨÙ`ÀOk. L «Î~°„Ѩ Õâò Œo « ~å[H©Ü«∂Å

#∞O_ç PO„^茄Ѩ^Õâò ^Œo`« <åÜ«∞‰õΩÅ∞ áê~îåÅ∞ <Õ~°∞ÛH˘x ‰õΩÖÏÅ "åsQÍ U ‰õΩÖÏxH˜

K≥O^Œ=Åã≤# "å\Ï P ‰õΩÖÏxH˜ ~Ú=fi=Åã≤ LOk. nxx ZxflHõÅÖ’ ~ÚKÕÛ "åQÆú#OÖÏ

QÍHõ KÕ`«Å`À K«∂ÃÑ@ì=Åã≤# J=ã¨~°=Ú LOk. WO^Œ∞Ö’ "≥Ú^Œ\ ˜ "≥∞@∞ì <åºÜ«∞"≥∞ÿ#

=∂kQÆÅ =sæHõ~° _ç=∂O_£H˜ =∂ÅÅ∞ JOwHõiOK«_»"Õ∞. =sæHõ~° [~°∞QÆHõ ѨÓ~°fiO Œo «∞Å

HÀ\ÏÖ’ ã≤OǨÏÉèÏQÍxfl =∂ÅÅ∞ – "åi LѨ‰õΩÖÏÅ∞, Pk–PO„^èŒ∞Å á⁄Ok`Õ, [<åÉèÏ

x+¨ÊuÎ „ѨHÍ~°O =sæHõ~° [iy# `«~°∞"å`« =∂ÅÅ∞, Pk–PO„^èŒ∞Å∞ "åi "åi "å\ÏÅ

„ѨHÍ~°O HÀ\ÏÅ#∞ á⁄O ŒQÍ, =∂kQÆÅ∞–"åi LѨ‰õΩÖÏÅ∞, Ô~e¡–"åi LѨ‰õΩÖÏÅ∞ «=∞‰õΩ

<åºÜ«∞OQÍ, ~å*ϺOQÆ| ŒúOQÍ K≥O Œ=Åã≤# "å\Ï#∞ "≥Ú@ì"≥Ú Œ\˜™êi á⁄O Œ_»O [iyOk.

JÑÊ\ =~°‰õΩ ^•i„ ŒºO`À ZO_çáÈ~Ú, c@Å∞ ÉÏi# «=∞ rq`åÅÖ’ `˘ÅHõi [Å∞¡Å∞

‰õΩiÑ≤OK«∞‰õΩ<åfl~°∞. =sæHõ~° ^•fi~å L^ÀºQÆO á⁄Ok# "åiÖ’ #∂\˜H˜ `˘OÉèˇ· Zxq∞k

=∞Ok „QÍ=∂Å #∞O_ç, ‰õΩ@∞O|OÖ’ "≥Ú Œ\˜™êi „ѨÉèí∞ «fi L^ÀºQÆO á⁄Ok#"åˆ~. J~Ú Õ

âıY~ü ¿Ñ~˘¯#fl@∞¡QÍ ~ÚѨÊ\˜ D =sæHõ~° Éèíq+¨º «∞ÎÖ’ =∞~À =sæHõ~° _ç=∂O_£‰õΩ ^•i

fÜ«∞=K«∞Û. Œo «∞ÅÖ’ "≥#∞Hõ|_ç# ‰õΩÖÏʼnõΩ <åºÜ«∞O KÕ‰õĈ~Û D<å\˜ =sæHõ~° Éèíq+¨º «∞ÎÖ’

Hõ_»∞¿Ñ ŒÅ#∞ i[ˆ~fi+¨<£ J=HÍâßʼnõΩ Œ∂~°O KÕ¿ãÎ =∞~˘Hõ =sæHõ~° QÍqOz "åiH˜ <åºÜ«∞O

KÕ‰õÄ~åÛe. Jk „Ѩ*Ï™êfi=∞º q è•#OÖ’ ™êOѶ‘∞Hõ <åºÜ«∞Ѩ Œúu. ™ê~åOâ◊OÖ’ x~°∞¿Ñ ŒÅ‰õΩ

XHõ¯ =sæHõ~° KåÅHõáÈ`Õ #∂\ÁHõ¯ =sæHõ~°Å∞ K≥Ü«∞º_»O ^•fi~å <åºÜ«∞O [iy`Õ P

#∂\ÁHõ =sæHõ~°Å∞ K≥Ü«∞ºHõ «Ñ¨Ê Œ∞. ¿Ñ ŒÅ#∞ Hõ_»∞ ¿Ñ ŒÅ∞QÍ, x~°∞¿Ñ ŒÅ∞QÍ =∂~°Û_»O

„ÉÏǨχ «fi h «~Ú Õ, x~°∞¿Ñ ŒÅ‰õΩ JO Œi`Àáê@∞QÍ ã¨=∂# J=HÍâßÅ∞ ~ÚOHÍ J Œ#ѨÙ

J=HÍâßÅ∞ HõeÊOz "åi rq`åÅÖ’ P#O Œ–"≥Å∞QÆ∞Å∞ xOѨ_»"Õ∞ JOÉË Œ ~ü hu. =∂Å

=∞Ǩ<å_»∞ <åÜ«∞‰õΩÅ∞, =∂Å «fi "å Œ∞Å∞ «=∞`Àáê@∞ «=∞ ‰õΩÅO "åix „ÉÏǨχ «fiO –

JOÉË^ Œ ¯~ °` « fiO J< Õ Ô~O_ » ∞ Ñ ¨_ »=Å g∞^ Œ Ô~O_ » ∞ HÍà ◊ √ §Oz #_ çã ¨O „^ ŒOÖ’

Ѩܫ∞˜OK«=∞O@∞<åfl~°∞. Jk „Ѩ=∂ ŒHõ~°O. W ŒÌiH˜ P„â◊Ü«∞O HõeÊOz, XHõ iH˜ PkèѨ «ºq∞zÛ

q∞ye# "åix [Å „Ѩà◊Ü«∂xH˜ QÆ∞i KÕ¿ã „ÉÏǨχ «fi"≥∂, Ѩk =∞OkH˜ ã¨=∂# J=HÍâßÅ∞

~ÚzÛ, P„â◊Ü«∞O HÀi =KÕÛ ~ÚOHÍ Ñ¨k=∞Ok<≥·<å J‰õΩ¯# KÕ~°∞Û‰õΩ<Õ JOÉË^Œ¯~°`«fi"≥∂

`ÕÅ∞ÛHÀ"åeû# ã¨=∞Ü«∞O =∂ÅʼnõΩ Pã¨#fl=∞~ÚOk.

z=~°QÍ, âıY~ü P~ÀÑ≤Oz#@∞¡QÍ =∂kQÆ ŒO_À~å <åÜ«∞‰õΩÅ∞ „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ

~å[H©Ü«∞ ~°~°OQÆOÖ’ áê=ÙÅ∞QÍ =∂~å~°x "å Œ# H˘~°‰õΩ x[=∞x JOwHõi¿ãÎ HÍ~°OKÕ_»∞

#∞O_ç K«∞O_»∂~°∞ =~°‰õΩ, '¿Ñ Œ „Ѩ[Å áêsì— #∞O_ç '|Ǩï[# ã¨=∂*ò áêsì— =~°‰õΩ =∂ÅÅ`À

KÕ~ÚKÕ~Ú Ñ¨@∞ìH˘x, Éèí∞[O Éèí∞[O HõÅ∞ѨÙH˘x, Q˘O`«∞ Ñ≤Hõ¯\˜ÖË¡ÖÏ „ÉÏǨχ©Ü«∞ =~åæÅ

AÅO #tOKåÅx, ^Œo`« SHõº`« =i÷ÖÏ¡Åx x#kOz# =∂kQÆÅ∞ D ~ÀA# ^ŒO_À~å

¿Ñ~°∞`À "Õ~°∞ ‰õΩOѨ\ ˜ ÃÑ@ì=Åã≤# Ѩiã≤÷`«∞ÖËq∞\’#x =∂ÅÅ∞, =∂Å <åÜ«∞‰õΩÅ∞

„ѨtflOK«∞HÀ"åe. D „Ѩâ◊fl‰õΩ ã¨=∂ è•#O P"Õâ◊O`À QÍHõ PÖ’K«# #∞O_ç L Œƒùq¿ãÎ, =∂Å «fiO

#∞O_ç QÍHõ =∂#=`«fiO #∞O_ç [x~Ú¿ãÎ, ‰õΩÅQÆl˚`À ‰õΩo§ HõOѨ٠H˘_»∞`«∞#fl QÍO^èÕÜ«∞

"å ŒO #∞O_ç QÍHõ =∂#= «fiO`À Ѩi=∞oã¨∞Î#fl JOÉË Œ ~°∞x ã¨=∞`å"å ŒO #∞O_ç „áêO

áÈã¨∞‰õΩO>Ë =∂Åâ◊HÎH˜ =∂kQÆâ◊HÎ `À_»~Úº Jk Œo « â◊HõÎ=Ù «∞Ok. P Œo « â◊HÎH˜ JQÍi#

â◊‰õΩÎÅ∞ `À_»~Úº Jk |Ǩï[# â◊H˜Î~Úº, „ѨÉèíO[#=∞~Úº, =∞Ǩϟ*ÏfiÅÅ~Úº ^Œo`«∞Å#∞

=∂#∞+¨ åfixH˜ Œ∂~°O KÕã≤# „ÉÏǨχ «fi ã≤ •úO`åʼnõΩ P ã≤ •úO`åÅÃÑ· xi‡Oz# H“\˜Åº

~å*ϺxH˜ „Ѩ*Ï™êfi=∞º â◊‡âß# "å\˜HõÖ’ ã¨=∂kè Hõ_»∞ «∞Ok. P ã¨=∂kèÃÑ· xi‡OKÕ Œo «

~å[º ™œ^èŒOÃÑ· he*ˇO_® Ô~ѨÔ~ѨÅ#∞ ™ê^茺O KÕã¨∞ÎOk. =∂ÅÖÏ¡~å–=∂Å <åÜ«∞‰õΩÖÏ¡~å

^ŒO_À~å <åÜ«∞‰õΩÅ`À, =∂kQÆÅ`À KÕ~Ú Hõe¿ÑO^Œ∞‰õΩ, ^Œo`«â◊H˜ÎQÍ `«Ü«∂~°ÜÕ∞ºO^Œ∞‰õΩ,

ã¨=∞ã¨=∂*Ïxfl xi‡OKÕO^Œ∞‰õΩ, |Ǩï[# ~å*Ϻxfl ™ê÷Ñ≤OKÕO^Œ∞‰õΩ ã≤^ŒúOQÍ L<åfl~å? P

x*Ï~Úf g∞Ö’ LO^•?

=ÚyOѨÙ

U [<åÉèÏ ^•=∂ëê ã¨∂„`åxfl „áêuѨkHõOQÍ KÕã¨∞H˘x Œo «∞ʼnõΩ ~å*ϺOQÆOÖ’

i[ˆ~fi+¨#∞¡ HõeÊOKå~À, S Œ∞ ŒâßÉÏÌʼnõΩ ÃÑ·QÍ PK«~°Ö’ L#fl L=∞‡_ç i[ˆ~fi+¨#¡ q è•#O

^•fi~å Œo « =~°æOÖ’x ‰õΩÖÏÅ =∞ 茺 U~°Ê_ç# ™ê=∂lHõ, Pi÷Hõ, ~å[H©Ü«∞, JQÍ è•Å#∞

ѨÓiOK«_®xH˜ P [<åÉèÏ ^•=∂ëê ã¨∂„ «O „ѨHÍ~°"Õ∞ =sæHõ~° HÀi# =∂kQÆÅ <åºÜ«∞"≥∞ÿ#46 2000ÅÖ’ ~åROÖ’ Œo « [<åÉèÏ 3 âß «O ÃÑiy# q+Ü«∂xfl QÆ=∞xOK«QÆÅ~°∞.

45 46

HÀiHõ#∞ q=iOK«_»O HõO>Ë, =∂kQÆ =sæHõ~° HÀiHõ#∞ UÜÕ∞ HÍ~°ÏÅ^•fi~å =∂ÅÅ∞

=ºuˆ~H˜ã¨∞Î<åfl~À P JOâßÅ<Õ fã¨∞H˘x "åi PÖ’K«#Å∞ Jâߢã‘ÎÜ«∂Åx, „ÉÏǨχ`«`«fi

‰õΩÅã≤ •úO`åʼnõΩ QÍOnè « åfixH˜ U q èŒOQÍ ™ê~°∂ѨºO Hõey#"À x~°∂Ñ≤Oz =∂kQÆÅ

=sæHõ~° _ç=∂O_£ ã¨=∂[OÖ’ Jxfl =~åæʼnõΩ ã¨=∞<åºÜ«∞O, ¿Ñ^Œ ‰õΩÖÏʼnõΩ–=~åæʼnõΩ

=∞iO`« <åºÜ«∞O J#fl JOÉË^Œ¯~ü `«`åfixH˜ U q^èŒOQÍ ^ŒQÆæ~° áÈeHÀ ¿Ñ~˘¯x =sæHõ~°

™ê=∂lHõ <åºÜ«∞ ã¨∂„`åxfl U q èŒOQÍ Ñ¨iѨÙ+ìO KÕã¨∞ÎO^À#x K≥ѨÊ_»O [iyOk.

D "åºã¨~°K«#‰õΩ LѨHõiOz# „QÆO ä•Å∞, "庙êÅ∞ :

PO„ èŒ„Ñ Õâò „ÑÉèí∞ «fiO. (1994), _®II ÉÏÉÏ™êÃÇÏÉò JOÉË Œ ~ü ~°K«#Å∞–„ÑãOQÍÅ∞, ãOÑÙ@O

9, ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£.

SÅÜ«∞º, ÔH. (1990) 'Ѩ~å#fl Éèí∞‰õΩ¯Å∞ „ѨuÉèí QÆ∞iOz =∂\Ï¡_»∞ «∞<åfl~Ú,— #Å∞ѨÙ, ÃãÃÑìO|~ü.

Hõ$+¨‚Ü«∞º~ü, q.P~ü. (1994) 'JOÉË^Œ¯~ü áÈ~å@ "≥Å∞QÆ∞Ö’ ™ê=∂lHõ <åºÜ«∞O,— ^Œo`«

~å[ºO, U„Ñ≤Ü«∞Öò.

K«„Hõáê˜, Ѷ∞O\Ï. (1990) 'i[ˆ~fi+¨#∞¡ = ŒÌ#_»O ã¨=∞O[ã¨=∂,— #Å∞ѨÙ, [#=i 16–31.

`å~°HõO, ÉÁ*Ï˚. (2002) '‰õΩÅO–=~°æO,— ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ : ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £ |∞H± „@ãπì.

ŒÜ«∂Hõ~ü, QÍ ≥.(2005) '=sæHõ~° P"≥∂ ŒO ZÑC_»∞?— PO„ èŒ*’ºu, 28 "Õ∞.

Ѩ •‡~å=Ù, HõuÎ. (2006) ' Œo «∞Å∞ L Œºq∞¿ãÎ<Õ ≥Å∞QÆ∞ ÉèÏ+¨‰õΩ ~°Hõ∆,— "å~°Î, 5 =∂iÛ.

|Çï[# q[# HO„ ŒO (2005) ‰õΩÅ~°Ç≤Ï « ã=∂*Ïxfl áêʼnõΩÅ∞ =∂„ «"Õ∞ ã$+≤ìOK«QÆÅ~°∞–JQÍi#

‰õΩÖÏʼnõΩ =∂#ºN HÍh¬~åO ãO Õâ◊O, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £.

=∞™êÎ<£~å=Ù, Õ=~°Ñ¨e¡. (1994) '‰õΩÅ ã¨OˆH`åÅ∞,— Œo « ~å[ºO, "Õ∞–E<£.

=∞™êÎ<£~å=Ù, ^Õ=~°Ñ¨e¡. (1989) i[ˆ~fi+¨#∞¡, á⁄#∂fl~°∞:ѨÙ~ÀQÍg∞ „ѨK«∞~°Å∞.

g∞ Ãã"≥O\©<£Î HÍ„"Õ∞_£û. (2001) WO_çÜ«∂Ö’ UO KÕÜ«∂e? HÍII g~°#fl ™ê~°^茺OÖ’

‰õΩÅOÃÑ·, JOÉË Œ ~üÃÑ· ã≤ •úO « K«~°Û, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £. ~À+¨<£ „Ñ≤O@~üû.

"≥OHõ„\Ï=Ù, =∞Ö¡Å. (2004) '=sæHõ~°`À ŒH¯k X\ìqãÎ~!— PO„ èŒ*’ºu, 19 _çÃãO|~ü.

™êO|t=~å=Ù, L. (1990) 'i[ˆ~fi+¨#¡ ã¨=∞㨺,— Z Œ∞s «, JHÀì|~ü.

âıY~ü ã≤.P~ü. (2005) Œo « â◊HÎx JO «"≥ÚOkOKÕ ~å[H©Ü«∞ ‰õΩ„>Ë =sæHõ~°: áê=ÙÅ∞QÍ =∂i#

=∂kQÆ ŒO_À~å <åÜ«∞‰õΩÅ∞, ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ £:|Çï[# q*Ï# HO„ ŒO.

Nx"åãπ, lÅ∞Hõ~°, z\ìÉÏ|∞. (2005) ' Œo « ™êÇ≤Ï «ºO KÕã≤# q+¨„ѨÜ≥∂QÆO,— PO„ èŒ*’ºu

AÖ· 18.

Aloysius, G. (1997) Nationalism without a Nation in India, New Delhi: OxfordUniversity Press.

Ambedkar, B.R. (1947) States and Minorities: What Are Their Rights andHow to Serve Them in the Constitution of Free India, Bombay: Thacker &Co.

47 48

Ambedkar, B.R. (1989) ‘Annihilation of Caste,’ in Vasanth Moon (compiled)Dr. Babasaheb Ambedkar: Writings and Speeches, vol. I, Bombay: TheEducation Department, Government of Maharashtra.

Balagopal, K. (2000) ‘A Tangled Web: Subdivision of SC Reservations inAP,’ Economic and Political Weekly, March 25.

Blunck, E.A.H. (1960) The Caste System of North India with special referenceto the United Province of Agra and Oudh, Delhi: S. Chand and Company.

Chinnaiah, Jangam. (1998) ‘Sub-Caste Consciousness and challenges beforeDalit intellectuals,’ Mainstream, March 14.

Fishman, T. Alvin. (1941) Culture Change and the Underprivileged: A Studyof Madigas in South India under Christian Guidance, Madras: The ChristianLiterature Society for India.

Galanter, Marc. (1984) Competing equalities: Law and the Backward Classesin India, Berkeley: University of California Press.

Hardgrave, R.L. (1969) The Nadars of Tamil Nadu, Berkeley: University ofCalifornia Press.

Ilaiah, Kancha. (1996) ‘Productive Labour Consciousness and History: TheDalit-Bahujan Alternative,’ in Shaheed Amin and Dipesh Chakrabarthy (ed.)Writing on South Asian History and Society: Subaltern Studies IX, Delhi:Oxford University Press.

Irschick, Eugene. (1969) Politics and Social Conflicts in South India: TheNon-Brahmin Movement and Tamil Separatism (1916- 1929), Berkeley andLos Angels: University of California Press.

Lloyd, I. Rudoloh. Susanne, H. Rudolph. (1967) The Modernity of Tradition:Political Development in India, Chicago: University of Chicago Press.

Oddie, G.A. (1975) ‘Christian conversion in the Telugu Country 1860-1900:A Case Study of one Protestant Movement in the Godavari – Krishna Delta,’Indian Economic and Social History Review, vol. XII, no.1.

Omvedt, Gail. (1994) Dalits and the Democratic Revolution, New Delhi: SagePublications.

Sambaiah, Gundimeda. (2001) ‘Emergence of Caste Consciousness amongthe Madigas of Andhra Pradesh,’ Dalit International Newsletter, vol. VI. No.1.

Shiva Rao, B. (1967) The Framing of India’s Constitution: Select Documents,New Delhi: The Indian Institute of Public Administration.

49 50

Singh, T.R. (1969) The Madiga: A Study of Social Structure and Change,Lucknow: Ethnographic and Folk Culture Society.

Siva Reddy, G.V. (2002) ‘Competition and Conflict among the Dalits: MadigaDandora Movement in Andhra Pradesh,’ in Shah, Ghanshyam. (ed.) Dalitsand the State, New Delhi: Concept Publishing Company.

Suri, K.C. (2001) ‘Dialectic of Social Justice: The Struggle of the Madigasfor Categorisation of Scheduled Caste Reservations in Andhra Pradesh,’ inBalasubramaniam, R. (ed.) Social and economic dimensions of casteorganisations in South Indian states, Chennai: University of Madras.

Thaper, Romila. (1989) ‘Imagined Religious Communities? Ancient Historyand the Modern Search For a Hindu Identity,’ Modern Asian Studies, vol.XXIII, no.2.

Uma, Ramaswamy. (1974) ‘Scheduled Castes in Andhra: Some Aspects ofSocial Change,’ Economic and Political Weekly, July 20.

¿Ñ~°∞ : ™êO|Ü«∞º QÆ∞O_ç"≥∞_»

ѨÙ\ ˜ìOk : QÆ∞O_ç"≥∞_» (`å_ÕѨe¡ =∞O_»ÅO, QÆ∞O@∂~°∞ lÖÏ¡)

ÃÑiyOk : #O|∂~°∞Ö’ – J=∞‡=∞‡ H˘eHõѨÓ_ç Zeâ◊=∞‡ X_çÖ’,

"Õ∞# =∂=∞Å∞ – PO„kÜ«∞º, ÜÕ∞+¨Ü«∞º, ~å=∂~å=Ù, r=<£‰õΩ=∂~ü

Éèí∞*ÏÅ g∞ Œ† z#fl=∞‡Å∞ – =∞OQÆ=∞‡, #==∞‡Å ÖÏÅ#Ö’

‰õΩÅO : =∂kQÆ

W+ì"≥∞ÿ# =º‰õΩÎÅ∞ : 65 ã¨O= «û~åÅ∞ ÃÑ·|_ç<å Z=i ã¨Ç¨Ü«∂xfl PtOK«Hõ ~ÀE ‰õÄe

Ѩx KÕã¨∞‰õΩO@∂ 'Ô~Hõ ÖÏ¡O\˜ K«∞\ÏìÅ∞ ZHõ _® ÖË~°x— P «‡Ãã·÷~°ºOÖ’

„|`«∞‰õΩ`«∞#fl <åÜ«∞#=∞‡ QÆ∞O_ç"≥∞_» <åQÆÉèí∂+¨=∞‡, J=∞‡=∞‡

H˘eHõѨÓ_ç Zeâ◊=∞‡. D "åºã¨OÖ’ J_»Ñ¨^Œ_»áê <Õ#∞ "å_ç#

™ê"≥∞`«Å∞ =∂ <åÜ«∞#=∞‡ ^ŒQÆæ~° <Õ~°∞Û‰õΩ#fl=x K≥ѨCHÀ=_®xH˜

QÆ~°fiѨ_»∞`«∞<åfl#∞.

K«^Œ∞=Ù : „ѨÉèí∞ «fi „áê äŒq∞Hõ áê~î°âßÅ, =∞OQÆà◊yi (x"åã¨O Zãπ.ã≤. Zã‘ì

q^•º~°∞úÅ =ã¨u QÆ$ǨÏO)

Ãã~ÚO\ò *ËqÜ«∞~üû L#fl « áê~î°âßÅ, ã¨∂~庿Ñ@, #ÖÁæO_» lÖÏ¡.

WO@s‡_çÜ«∞\ò =∞iÜ«Ú a.Z. PO„^è Œ ÅÜ≥∂ÖÏ HõàÏâßÅ,

q[Ü«∞"å_».

ZO.Z. (~å[huâßGO) ÃÇ · Ï^ Œ~åÉÏ^ Œ∞ qâ ◊fiq^•ºÅÜ«∞O,

ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^£.

Ѩiâ’^èŒ# : ZO.Ѷ≤Öò. =∂kQÆ ŒO_À~å ÃÑ·#... ÃÇ·Ï Œ~åÉÏ Œ∞ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O,

ÃÇ·Ï^Œ~åÉÏ^Œ∞.

„Ѩã¨∞Î`«O : Œo`« ~å[H©Ü«∂ÅÃÑ·... ÅO_»<£ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞O, ÅO_»<£Ö’

Ñ≤.ÃÇÏKü._ç. Ѩ\Ïì H˘~°‰õΩ Ñ¨iâ’ èŒ#.

q^ÕâßÅÖ’ : 1) '™ê=∂lHõ <åºÜ«∞O – J=QÍǨÏ#— H˘~°‰õΩ <≥ Œ~å¡O_»∞Ö’ =¸_»∞

"å~åÅ tHõ∆.

2) '^ŒH˜∆ Pã≤Ü«∂Ö’ ÉèÏ~°`« ™ê÷#O— J=QÍǨÏ#ÃÑ· ÃÇ·Ï_»Öò |~üæ,

[~°‡hÖ’ <≥Å ~ÀAÅ tHõ∆.

3) '<åÅæ= JO`«~å˚fÜ«∞ ^Œo`« ã¨^Œã¨∞û— "åOHÀ=~ü, ÔH#_®Ö’

'JOÉË^Œ¯~ü PÖ’K«#Ö’ „Ѩ*Ï™êfi=∞ºO— J<Õ q+¨Ü«∞O ¿ÑѨ~ü

„Ѩ[O>Ë+¨<£.

4) '~å[H©Ü«∞ „áêux^䌺O, ™êOѶ≤∞Hõ Jã≤÷`«fiO:^Œo`«∞Å∞— J<Õ

q+¨Ü«∞OÃÑ· „Ñ≤<£û@<£ Ü« x=iû\˜, #∂º*ˇiû, J"≥∞iHÍ (U„Ñ≤Ü«∞Öò

7–8, 2006)Ö’ Ѩiâ’ èŒ# Ѩ„ «O ã¨=∞~°Ê.

~°K«~Ú « q=~åÅ∞

51