APOLONIA nr. 23

APOLONIARevistë shkencore, profesionale dhe informative.

P Ë R M B A J T J A

PUNIME BURIMORE SHKENCORE

Zana Agani 9-27 • Krahasimi i efikasitetit të veprimit të anestezisë lokale lidokainë ndaj artikainës përmes

përcaktimit të nivelit të kortizolonit në gjak

Lupço Dimitrov29-42 • Përcaktimi i fluorit jonik në qumështin e fluo ri zuar, me metodën seleksio nuese të joneve

PUNIME PROFESIONALE

Etleva Droboniku, D. Hysi, L. Xhemnica43-49 • Vlerësim i ecurisë klinike 2-vjeçare i mbushjeve në kavitetet ekstensive të klasës së ii me

teknikën e laminuar RMGIC/CR dhe mbushjeve me kompozitë (CR)

Biljana Andonovska, C. Dimova, T. Evrosimovski51-58 • Nivelet indore të matriksit të metaloproteinazës te lezionet kronike periapikale

Rozela Rroço, L. Rusi, Xh. Mulo, Ç. Toti, M. Rroço59-64 • Prevalenca e veseve orale në femijët e moshës 10-12 vjeçe në klinikën stomatologjike

universitare Tiranë

PUNIME VËSHTRIM

Hrvoje Juriq65-76 • Sshërimi i sëmun dje ve të pulpës së dhëmbëve të qumësh tit dhe atyre të për hershëm të

sapodalur

Erdem Kilic, A. Alkan77-90 • Komplikimet e osteogjenezës distraktive: eksperienca klinike me prezentime të rasteve

91-95 • RISI, KOMENTE, PREZENTIME

APOLONIA 12 • 23, f. 3-5, Maj, 2010 APOLONIA 12 - 23, str.3-5, Maj 2010

APOLONIANau~no, stru~no i informativno spisanie

S O D R @ I N AIZVORNI NAU^NI TRUDOVI

Zana Agani 9-27 • Sporedba na efi kas nosta na delu va we to na lokalniot aneste tik lidokain nasproti

artika i n ot po obeleùva we to na nivoto na kor tizolon vo krvta

Qup~o Dimitrov29-42 • Odreduvawe na koli~inata na jonski fluor vo fluoriziranoto mleko, so jon

selektivna metoda

STRU^NI TRUDOVI

Etleva Droboniku, D. Hisi, L. Xemnica43-49 • Vrednuvawe na 2 godi[en klini~ki tek na ekstenzivnite kaviteti na vtora klasa so

tehnika na laminirawe RMGIC/CR i polnewa so kompozit (CR)

Biljana Andonovska, C. Dimova, T. Evrosimovski51-58 • Tkivni nivoa na matriks metalo pro teinazi kaj hroni~nite peri apikalni lezii

Rozela Ro~o, Q. Rusi, X. Muqo, ^. Toti, M. Ro~o59-64 • Prevalenca na oralnite naviki kaj decata od 10-12 godi[na vozrast na

univerzitetskata stomatolo[ka klinika vo tirana

PREGLEDNI TRUDOVI

Hrvoje Juri]65-76 • Le~ewe na zaboluvawata na pulpata kaj mle~ni i mladi trajni zabi

Erdem Kilic, A. Alkan77-90 • Komplikacii kaj distrakcionata osteogeneza, klini~ko iskustvo so prikaz na slu~aevi

94-95 • NOVINI, KOMENTARI, PREZENTACII


APOLONIAProfessional scientific and informative journal

C O N T E N T

ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER

Zana Agani 9-27 • Comparison of action efficacity of local anesthetic lidocaine vs articaine after evidence of

level of cortisolon on blood

Lupco Dimitrov29-42 • The determination of the amount of the ion fluorine in the fluoridated milk with ion selective

method

PROFESSIONAL PAPER

Etleva Droboniku, D. Hysi, L. Xhemnica43-49 • Two years clinical evaluation of class ii extensive cavities using open sandwich technique

(RMGIC/CR) compared with com posite resin (CR)

Biljana Andonovska, C. Dimova, T. Evrosimovski51-58 • Tissue levels of matrix metalloproteinases in chronic periapical lesions

Rozela Rroço, L. Rusi, Xh. Mulo, Ç. Toti, M. Rroço59-64 • Prevalence of oral habits in 10-12 years -old school children in dental clinic in Tirana

REVIEW PAPER

Hrvoje Juric65-76 • Treatment of pulp diseases of young milk and permanent teeth

Erdem Kilic, A. Alkan 77-90 • Complications of distraction osteogenesis: clinical experiences with case reports -

complications of Distraction

91-95 • NEWS, COMMENTS, PRESENTATIONS


EDITORIALI

Të nderuar lexues të Revistës Stoma -tologjike Apolonia.

Procesi i përgatitjes të çdo numri tërevistës paraqet një brengë dhe angazhim nëvazhdimësi të stafit drejtues dhe mua si krye -redaktor. Ndërsa, botimi dhe dalja në dritë esecilit numër të revistës sonë është njëkënaqësi, në rradhë të parë për të gjithë julexues të respektuar, për dashamirët, simpa -tizuesit dhe mbështetësit e Revistës Apolonia, ndërsa për stafin drejtues është një dëshmiplus se angazhimi ka rezultuar me sukses.

Botimi i këtij edicioni, është i një rën -dësie të veçantë pasiqë ky numër del ngashtypi në vigjile të mbajtjes të KongresitNdër kombtar “Stomatologjia sot” që e orga -nizon Shoqëria Stomatologjike Shqiptare, dhe se të gjithë pjesmarrësit e kongresit do të kenëkënaqësinë që së bashku me materialet do tamarrin edhe këtë numër të Revistës Apolonia,ku do të gjejnë një gamë të gjerë të artikujvedhe temave shkencore, profesionale dhevështrimeve.

Te nderuar lexues mysafirë dhe pjes -marrës të kongresit. Revista StomatologjikeApolonia, si një dritare e fortifikatës të quajtur Shkencat Mjekësore - Stomatologjike në dydekadat e ekzistimit të vet ka luajtur rolin elajmëtarit dhe afruesit mes botës krijueseshken core dhe profesionale stomatologjikedhe opinionit të gjerë profesional si shfrytë -zues dhe aplikues i të arriturave shkencore dhe prifesionale, të cilën gjë revista Apoloniamëton ta vazhdojë si dhe ta perfeksionojëedhe në të ardhmen. Për këtë qëllim, revista në vazhdimësi ngel e hapur për bashkpunim metë gjitha qarqet institucionale dhe shkencoredhe me të gjithë autorët pa përjashtim.

Dua të shfrytëzojë rastin që ta përurojëorganizatorin e kongresit, kongresit t’i urojë

APOLONIA 12 • 23, f. 7-8, Maj 2010 APOLONIA 12 • 23, str.7-8, Maj 20107

EDITORIAL

Po~ituvani ~itateli na Stomato -lo{koto Spisanie Apolonia.

Procesot na pripremawe na sekoj brojod spisanieto pretstavuva prob lem i anga -ìrawe vo kontinuitet za rakovodniotkole gium i za mene kako glaven urednik. A,izleguvaweto od pe~at i obelodenuvawetona sekoj broj od na{eto spisanie e zado -volstvo, vo prv red za site vas ceneti ~ita -teli, za dobronamernicite, simpatizerite i podrùva~ite na Spisanieto Apolonia,dodeka za upravuva~kiot kolegium e dokazpove}e deka angaìraweto rezultiralo souspeh.

Izdavaweto na ovaa edicija e od po -sebna va`nost bidej}i ovoj broj izleguvavo presret na odrùvaweto na Me|u narod -niot Kongres “Stomatologijata denes”,{to go organizira Stomatolo{koto Dru -{ tvo na Albancite. So toa site u~esnicina kongresot }e go imaat zadovolstvoto dazaedno so materijalite }e go dibivat i ovojbroj na Spisanieto Apolonia, kade {to }ese sretnat so edna {iroka paleta nanau~ni, stru~ni i pregledni temi.

Po~ituvani ~itateli, gosti i u~es ni -ci na kongresot. Stomatolo{koto Spi sa -nie Apolonia, kako eden prozorec na zamo -kot nare~en Medicinsko- Stoma to lo{kiNauki vo dve decenii od nejzinoto pos to -ewe ja odigra ulogata na glasnik i pri -bliùva~ pome|u nau~no-stru~nata tvo -re~ka stomatolo{ka sredina i {iro kotoprofesionalno mnenie kako kori snik iprimenuva~ na nau~nite i stru~nitedostignuvawa, koja uloga Spisanieto Apo -lonia nastojuva da i vo idnina ja prodolìi usovr{uva. Za ovaa cel, spisanieto vokontinuitet ostanuva otvorena za sora -botka so site institucionalni i nau~nikrugovi i so site avtori bez isklu~ok.

Sakam da ja iskoristam prilikata zada im ~estitam na organizatorite na

punë të mbarë, pjesmarrësve t’judëshirojë kalim të çasteve të mira nëkongres dhe lexuesve të revistës sonët’ju dëshirojë atë të cilën do ta kishindëshiruar ata për vetveten.

Dr. Sherif Shaqiri mr. sciKryeredaktor

8APOLONIA 12 • 23, f. 7-8, Maj 2010 APOLONIA 12 • 23, str.7-8, Maj 2010

kongresot, na kongresot mu posakuvamuspe{no rabotewe, na u~esnicite imposakuvam da pominat ubavi momentii na ~itatelite na na{eto spisanie im posakuvam toa {to tie bi go

posakuvale za sebe samite.

D-r [erif [a}iri m-r sciGlaven urednik

ED I TO RIAL

Dear rid ers of Jour nal of Den tistry Apolonia.The pre par ing pro cess of each num ber of jour nal rep re sent a con tin u ously prob lem and en -

gag ing for the lead ing staff, and me as Ed i tor in chief. Mean while, edi tion pub li ca tion of eachnum ber of our jour nal is a sat is fac tion, first of all you read ers, for be nevo lences, sym pa thiz ersand sup port ers of Jour nal Apolonia, while for the lead ing staff is a tes ti mony plus that the en -gage ment has resulted with success.

The edi tion of this is sue, has a spe cial im por tance be cause this num ber is ed ited on eve ofhold ing of In ter na tional Con gress “Den tistry to day”, or ga nized by Al ba nian’s StomatologicalSo ci ety, and all par tic i pants of the con gress will have plea sure that to gether with con gress ma te -ri als to re ceive this num ber of Jour nal Apolonia, where will find a wide gamut of sci en tific, pro -fes sional and review articles ant topics.

Re spected read ers and you par tic i pants of the con gress. Jour nal of Den tistry Apolonia likea win dow of the cas tle named Med i cal and Stomatological Sci ences in its twi de cade of ex is -tence has play the role of mes sen ger and ap proach able be tween sci en tific and pro fes sionalstomatological cre at ing world, and the wide pro fes sional opin ion like user and applicationer ofsci en tific and pro fes sional ben e fits, and this ob ject Apolonia has in ten tion to con tin u a tion andto per fec tion in the fu ture. For this goal, The jour nal in con tin u ously is opened for col lab o ra tion with all in sti tu tional and sci en tific factors, and with all authors without exception.

In that case I would like to con grat u la tion the or ga nizer of the con gress, and I wish to thecon gress a good work, for par tic i pants I wish to have good mo ments and to en joy in the con -gress, and to the read ers of our jour nal I wish that which they would like to wish for them selves.

Dr. Sherif Shaqiri mr. sciEd i tor-in-Chief

UDK: 615.216.2:616.31-089PUNIM BURIMOR SHKENCOR (PBSH)

KRAHASIMI IEFIKASITETIT TËVEPRIMIT TË ANESTEZISËLOKALE LIDOKAINË NDAJARTIKAINËS PËRMESPËRCAKTIMIT TË NIVELITTË KORTIZOLONIT NËGJAK

Z. Agani

Klinika e Kirurgjisë Orale dhe MaksillofacialeQSU e Kosovës- Prishtinë

Abstrakt

Me dhembje nënkuptojmë, përjetim emocional tëpakëndshëm si rezultat i traumës fizike dhe psikike.

Reagimi i parë i organizmit në stres ështëreaksioni në formë alarmi , ku impulset përcillen në trudhe nga truri dhe organet sen si tive stimulojnë hipo ta -lamusin në prodhimin e hormonit lirues kortikotropin,që stimulon lirimin e hormonit adrenokortikotrop ngagjëndra pituitare e kjo pastaj stimulon korteksin ad re nal që të liron Kortizolin dhe glukokortikoidet tjera.

Shumica e intervenimeve kirurgjike përcillen medhembje të gjatë dhe pas trajtimit kirurgjik, e sidomosdhembja pas nxjerrjes së molarëve të tretë të impaktuarapo të semiimpaktuar është aq e zakonshme sa që kyintervenim shfrytëzohet si model për vlerësimin evetive analgjetike të barërave dhe anestetikëve të rinj.

Studimi është bërë në Klinikën e Kirurgjisë Oraletë QKSUK-së, në Prishtinë, Kosovë. Në këtë studimklinik prospektiv janë përfshi 41 pacientë me indi -kacion për intervenim, largim kirurgjik të molarëve tëtretë të semiimpaktuar apo të impaktuar në të 2 anët tënofullës së poshtme.

Për intervenimin kirurgjik në njërën anë të no -fullës është përdorë Artikaina në tretje 4% me1:100.000 epinefrinë në sasi prej 4 ml përderisa Lido -kaina në tretje 2% me 1:100.000 adrenalinë në sasi prej4 ml është përdorë në anën tjetër të nofullës.

Fjalë kyçe: Stresi, Kortizoli, Lidokaina,Artikaina`


AdresaZana Aganikmf_o@ya hoo.com

UDK: 615.216.2:616.31-089IZVOREN NAUÊN TRUD (INT)

SPOREDBA NA EFI KAS -NOSTA NA DELU VA WE -TO NA LOKALNIOTANESTE TIK LIDOKAIN NASPROTI ARTIKA I N -OT PO OBELE@UVA WE -TO NA NIVOTO NAKOR TIZOLON VO KRVTA

Z. Agani

Klinika za Oralna i Maksilofacijalna HirurgijaUBC na Kosovo-Pri[tina

Apstrakt

Pod bolka podrazbirame, neprijatno emo ci o -nal no doìvuvawe kako rezultat na fizi~ka ipsihi~ka trauma.

Prvata reakcija na organizmot pri stres ereakcija vo forma na alarm, kade [to impulsi seispra]aat vo mozokot i od tuka i od senzitivniteorgani se stimulira hipotalamusot vo proizvodstvona osloboden adrenokortikotropen hormon kojstimulira osloboduvawe na adrenokortikotropniothormon od pituitarnite jazli i ovoj potoa gostimulira adrenalniot korteks da gi osloboduvakortizolonot i drugite glukokortikoidi.

Pove]eto od hirur[kite intervencii se pro -sledeni so bolki za vreme i posle tretmanot a oso -beno po vadeweto na tretite impaktirani ili polu -impaktirani umnici koi se tolku obi~ni [to oviebolki se koristat kako model za vrednuvaweto na an -al getskite osobini na lekovite i novite anastetici.

Istraùvaweto e napraveno na Klinikata zaOralna Hirurgija na UKSCK, vo Pri[tina, Kosovo.Vo ova prospepktivno klini~ko istraùvawe seopfateni 41 pacienti so indikacija za intervencija,hirur[ko otstranuvawe na tretite poluimpak -tirani ili impaktirani umnici na dvete strani oddolnata vilica.

Za hirur[kata intervencija na ednata stranaod vilicata e iskoristen artikainot vo rastvor od4% so 1:100000 epinefrin vo koli~ina od 4ml, i nadrugata strana e upotreben lidokainot vorastvor od2% so 1:100000 adren a lin vo koli~ina od 4ml.

Klu~ni zborovi: Stres, kortizol, lidokain,artikain.

KRAHASIMI IEFIKASITETIT TËVEPRIMIT TËANESTEZISË LOKALELIDOKAINË NDAJARTIKAINËS PËRMESPËRCAKTIMIT TË NIVELITTË KORTIZOLONIT NËGJAK

Hyrje

Me dhembje nënkuptojmë, përjetimemocional të pakëndshëm si rezultat i traumës fizike dhe psikike.52

Sjellja ndaj dhembjes është komunikimiveprues audibil apo visibil i subjektit që vuannga dhembja ndërsa niveli i tolerancës ndajdhembjes është intensiteti i stimulimit qësubjekti është i gatshëm ta përballojë. 5

Nëse kemi parasysh natyrën e dyfishtë tëdhembjes(perceptimi i ngacmimit dhereakcioni në ngacmim) është e qartë se cilidoveprim për eliminimin e dhembjes duhet tëndikojë në njërën nga këto aspekte tëdhembjes, apo në të dyjat. 1, 52

Për dallim nga përceptimi i dhembjes,reakcioni në dhembje ndryshon dukshëm, jovetë nga personi në per son por edhe te i njëjtiper son gjatë ditës. 1, 52

Për analgjezion lokal të indeve përdorentretësirat e anestezisë lokale. Anestezia lokaleështë metoda më e sigurtë dhe më e thjeshta.Indikohet për eliminimin e dhembjes gjatë tëgjitha intervenimeve stomatologjike që për -cjellen me dhembje, dhe si metodë diagno -stikuese kur kemi dhembje me prejardhje jo tëqartë në rajonin e kokës dhe qafës.6, 9, 52

Faktorët që ndikojnë në vepriminanestezik janë: Konstanta e disocimit –pKa,tretshmëria lipide, lidhja proteinike eanestetikut, vendi se ku aplikohet, aktivitetivazodilatator i anestetikut, nga koncentrimi ivazokonstriktorit prezent në tretjen eanestetikut, si dhe faktorët tjerë. Pas injektimit të anestetikut lokal, efekti anestetik kalonnëpër këto faza(do të humben dhe riparaqitensensacionet): dhembje, ftohtë, nxehtë, prekje,presion i thellë, motorika1


SPOREDBA NA EFI -KAS NOSTA NA DELU -VA WE TO NA LO KAL- NIOT ANESTE TIKLIDOKAIN NAS -PROTI ARTIKA I N OTPO OBELE@UVA WE TONA NIVOTO NA KOR -TIZOLON VO KRVTA

Voved

Pod bolka podrazbirame, neprijatnoemocionalno doìvuvawe kako rezultat na fizi~ka i psihi~ka trauma.

52

Odnesuvaweto vrz bolkata e dejstvenaaudibilna ili vizibilna komunikacija nasubjektot koj pati od bolka a nivoto natolerancija vrz bolkata e stimulira~kiotintenzitet koj subjektot e spremen da gotrpi

.5

Ako ja imame predvid dvojnata pri ro -da na bolkata (percepcija na dopir ireakcija na dopir) vidlivo e deka sekoedejstvo za eliminacija na bolkata treba davlijae vo eden od aspektite na bolkata ilina dvete.

1, 52

Za razlika od percepcija na bol katareakcijata na bolka se razlikuva zna~ajnone samo od lice do lice tuku i kaj istotolice vo tekot na denot.

1, 52

Za lokalna anelgezija na tkivata seupotrebuvaat rastvorite na lokalnataane stezija. Lokalnata anestezija e najsi -gurniot i najobi~en metod. Se indicira zaotklonuvawe na bolkata pri site stoma -tolo{ki intervencii koi se prosledeni so bolka, kako i dijagnosti~ki metod kogaimame bolka od nejasno poteklo vo delot na glavata i vratot.

6, 9, 52

Faktorite {to vlijaat vo aneste ti -~koto deluvawe se: Konstantata na diso -cijacija na-pka, lipidnata rastvorenost,proteinskata povrzanost na anestetikot,mestoto kade se aplicira, vazodi lata tiv -nata aktivnost na anestetikot, koli~inata na vazokonsriktorot vo anestetikot, kakoi drugi faktori. Po iwektiraweto na lo -kalniot anestetik, anesteti~kiot efektpominuva niz ovie fazi: (senzaciite }e segubat i pak }e se pojavat) bolka, ladno,toplo, dopir, dlabok pritisok, motorika.

1

Karakteristikat fizike dhekimike të lidokainës dheartikainës

Rëndësi të posaçme gjatë punës sëpërditshme, është përzgjedhja e anestetikutmë të përshtatshëm në mënyrë që procedurakirurgjike dhe faza post op er a tive të jenë sa më pak të dhimbshme, dhe si të tillë sa më tëpranueshme për pacientin.

Intervenimet kirurgjike në përgjithësipërcjellen me një stres të theksuar, qoftë ngafrika për intervenim, aftësia e përballimit apomospërballimit të dhembjes gjatë inter ve ni -mit, apo nga rrjedha dhe rezultati i vet inter -venimit. Intervenimet kirurgjike në kavitetinoral për shkak të natyrës së punës por edhedhembjes që ato bartin, ngërthejnë në vete njëdozë të frikës dhe stresit.26

Reagimi i parë i organizmit në stres ështëreaksioni në formë alarmi , ku impulsetpërcillen në tru dhe nga truri dhe organet sen -si tive stimulojnë hipotalamusin në prodhimine hormonit lirues kortikotropin, që stimulonlirimin e hormonit adrenokortikotrop ngagjën dra pituitare e kjo pastaj stimulon kor te -ksin ad re nal që të liron Kortizolin dhe glu -kokortikoidet tjera.

Pavarësisht nga sekretimi i rritur i korti -zolit, organizmi nuk ka mundësi të balla fa -


1. Fizi~kite i hemiskite osobinina lidokainot i artikainot

Osobena teìna pri sekoj dnev natarabota, e opredelbata na najpo volniotanestetik za da hirur{kata pro cedura ipostoperativnata faza bidat pomalkubolni i so toa poprifateni za pacientot.

Hirur{kite intervencii voop{to seprosledeni so beleèn stres, bilo od strav od intervencijata, mo}ta na sovladuvaweili nesovladuvawe na bolkata pri inter -vencijata ili od tekot i rezultatot na sa -mata intervencija. Hirur{kite inter ven -cii vo usnata praznina poradi prirodatana rabotata no i bolkite {to gi snosat,nosat so sebe i edna doza na pla{livost istres.

26

Prvata reakcija na organizmot pristres e reakcija vo forma na alarm, kade{to impulsite se prosleduvaat do mozokoti od mozokot i senzitivnite organi go sti -muliraat hipotalamusot vo la~ewe naoslobodeniot hormon kortikotropin, kojgo stimulira osloboduvaweto na adreno -kortikotropniot hormon od pituitarnite`lezdi i ovoj potoa go stimulira adre nal -niot korteks za da go oslobodi kortizoloti ostanatite glukokortikoidi.

Nezavisno od povisokoto la~ewe nakortizolot, organizmot nema mo`nost da

qohet me stresorët, dhe nëse një gjendjee tillë zgjat atëherë rezultati mund tëjetë vdekja.11

Sasia e kortizolit në se rum ndry -shon, me vlerat më të larta prezente nëmëngjes, dhe më të ulëta në mbrëmje. Vlerat endyshuara të kortizolit në se rum janë obser -vuar në lidhje me vlerat jonormale tëACTH-së, depresionit klinik, stresit psiko lo -gjik si dhe nga ndikimi i stresorëve si hipo -glikemia, sëmundjet, tempe ra tura, trauma,intervenimi kirurgjik, frika, dhimbja etj.11

Shumica e intervenimeve kirurgjike për -cillen me dhembje gjatë dhe pas trajtimit ki -rurgjik, e sidomos dhembja pas nxjerrjes sëmolarëve të tretë të impaktuar apo të semi -impaktuar është aq e zakonshme sa që kyintervenim shfrytëzohet si model për vlerë -simin e vetive analgjetike të barërave dheanestetikëve të rinj.53

Ky intervenim pra përcjellet me dhembjedhe stres. Nëse duam dhe mundohemi të zvog -lojmë ndonjërën prej tyre, ne duhet ti zvog -lojmë të dyja.47

Materiali dhe metoda

Studimi është bërë në Klinikën eKirurgjisë Orale të QKSUK-së, në Pri shtinë,Kosovë. Në këtë studim klinik prospektiv janë përfshi 41 pacientë me indikacion për inter -venim, largim kirurgjik të molarëve të tretë tësemiimpaktuar apo të impaktuar në të 2 anët të nofullës së poshtme.

Për intervenimin kirurgjik në njërën anëtë nofullës është përdorë artikaina në tretje 4% me 1:100.000 epinefrinë në sasi prej 4 mlpërderisa Lidokaina në tretje 2% me1:100.000 adrenalinë në sasi prej 4 ml ështëpërdorur në anën tjetër të nofullës.

Pacientët me të dhëna për reaksione aler -gjike ndaj anestetikëve lokal, me sëmundjekardiovaskulare, tireotoksikozë, nën terapiimu no supresive, di a be tes mellitus, sëmundjetë mëlçisë apo ndonjë sëmundje tjetër siste -mike nuk janë marrë parasysh në këtë studim.

Para çdo intervenimi, pas informimitade kuat pacientët kanë nënshkruar njëformular me të cilin kanë dhënë pëlqimin përintervenim dhe procedurë.

Janë marrë mostrat e gjakut para apli -kimit të anestezisë, gjatë intervenimit dhe pasvendosjes së suturës së fundit(kur edhe


se soo~uva so stresorite, i ako toatrae dolgo toga{ kako rezultat na toamoè da sledi smrt.

11

Koli~inata na kortizolot vo se -rumot se menuva so visokite vrednosti

prisatni nautro i najniskite nave~er.Promenetite vrednosti na kortizolot voserumot se sle deni vo vrska so nenor -malnite vrednosti na ACTH, klini~katadepresija, psiho lo{ kiot stres kako i odvlijanieto na stre sorite kako hipo gli ke -mijata, boles ti te, tem pe raturata, trau -mata, hirur {ka ta inter vencija, stravot,bolkata i dru gi.

11

Pove}eto od hirur{kite intervencii se prosledeni so bolka vo tekot i pohirur{kiot tretman, a osobeno po vadewena tretiot impaktiran ili polu impak -tiran mo lar koja e tolku voobi~aena {toovaa intervencija se koristi kako model za vrednuvawe na analgetskite osobini nalekovite i novite anestetici.

53

Ovaa intervencija e prosledena sobolka i stres. Ako sakame i se obiduvameda namalime edna od ovie toga{ }e ginamalime dvete.

47

Materijal i metod

Istraùvaweto e napraveno na kli -nikata na Oralna Hirurgija na UKSCK voPri{tina, Kosovo. Vo ova prospektivnoklini~ko istraùvawe se opfateni 41pacienti so indikacija za intervencija,hi rur{ko otstranuvawe na tretite impak -tirani i poluimpaktirani molari vodvete strani na dolnata vilica.

Za hirur{ka intervencija na ednatastrana od vilicata e iskoristen arti ka inotvo rastvor od 4% so 1:100000 epine frin vokoli~ina od 4ml, i na dru gata strana eupotreben lidokainot vora stvor od 2% so1:100000 adren a lin so koli~ina od 4ml.

Pacientite so podatoci za alergiskireakcii na lokalni anestetici,so kardio -vaskularni bolesti, tireoto ksikoza,podimunosupresivna terapija, Di a be tes mellitus,bolesti na heparot ili nekoja drugasistematska bolest ne se zemeni vo predvid vo ova istraùvawe.

Pred sekoja intervencija, po adek vat -nata informacija pacientite potpi{aleeden formular so koj dale soglasnost zaintervencija i procedura.

Zemeni se mostri od krvta pred apli -kacija na anestetikot,vo tekot na inter -vencijata i po poslednoto {iewe (koga i

pacienti është informuar për përfundimtë operacionit), që të përcaktohet niveli i stres hormonit Kortizol të përcaktuarsipas RIA metodës për secilin pacientpër të dy intervenimet. Mostrat e gjakutjanë ruajtur dhe analizuar në Laboratorin eEndokrinologjisë në Institutin e Fiziologjisëtë QKSUK.

Përmes të një pyetësori pacientët paspërfundimit të intervenimit, të nesërmen, kanë shënuar vlerësimin e intensitetit të dhembjesgjatë intervenimit si dhe ndjeshmërinë edhembjes post op er a tive.

Intervenimi i dytë është bërë meprotokoll të njëjtë por me anestetik tjetër.Rezultatet e fituara janë përpunuar në mënyrëstatistikore. Testet e përdorura janë X2-testi,Tukey - Kramer Mul ti ple Com par i sons Test,T-testi dhe ANOVA-analiza e variacioneve.Verifikimi i testeve është bërë për nivelin ebesueshmërisë p<0.005 dhe p<0.001.

Rezultatet dhe diskutimi

Struktura e pacientëve sipas gjinisë kaqenë, 23 ose 56.1% femra dhe 18 ose 43.9%meshkuj. Me X2-test nuk kemi fituar dallim me sinjifikancë të rëndësishme statistikore si pasgjinisë (X2-testi = 0.61, p>0.05) Këto të dhënajanë paraqitur grafikisht në diagramin 1.

Sipas grup moshës mbi 90% e rastevekanë qenë 20-29 vjeç. Pacienti më i ri ishte 18vjeç dhe më i vjetri 37 vjeç. Mosha mesatare etë hulumtuarëve ishte 24.5 vjeçe (devijimistan dard ± 3.3 vjet ). Kjo është e pasqyruar nëdiagramin 2.


pacientot e informiran za zavr{e -tokot na operacija), za da se odredinivoto na stres hormonot kortizolopre delen po RIA metodot za sekojpacient za obete inter vencii.

Mustrite na krvta se ~uvani i ana lizirani vo laboratorijata na endo kri nologija voinstitutot na fiziologija na UKSCK.

So eden pra{alnik po zavr{uvawe naintervencijata pacientite utredentabeleèle vrednosti na intenzitetot nabolkata vo tekot na intervencija i~uvstvoto na postoperativna bolka.

Vtorata intervencija e napravena soist protokol no so drug anestetik. Dobi -enite rezultati se obraboteni na sta -tisti~ki na~in. Upotrebenite testovi seX2-testot, Tukey-Kramer Mul ti ple Com par i -sons testot, T-testot i ANOVA-analiza navariacii. Verifikacija na testovite enapravena za nivoto na doverlivostap<0.005 i p<0.001.

Rezultati i diskusija

Strukturata na pacientite po polbila, 23 èni ili 56.1% i 18 maì ili43.9%. So X2-testot ne dobivme promena so zna~itelna statisti~ka signi fikacija popol (X2-testot=0.61, p>0.05). Oviepodatoci se prezentirani grafi~ki vo di -a gram 1.

Spored vozrasta nad 90% od slu~aitebea od 20-29 godini. Najmladiot pacientbe{e 18 godi{en a najstariot 37 godi{en.Srednata vozrast be{e 24.5 godini.(standardna devijacija ± 3.3 godini). Ova eprezentirano vo di a gram 2

Diagrami 1. Struktura e të hulumtuarëve sipas gjinisëDi a gram 1. Struktura na istraùvanite po pol

Gjithashtu edhe autori S.F. Malamed 30,në një studim klinik bën vlerësimin e efika -sitetit të anestetikut lokal artikainë 4%,krahasuar me lidokainën 2% dhe vëren se nukka dallim statistikor sinjifikant mes dyanestetikëve në bazë të moshës, gjinisë, racësdhe peshës. Në studimin e tij moshat mesataretë subjekteve në të dy grupet(me artikainë dhelidokainë) ishin 36.2 dhe 36.5.

Bazuar në vlerat normale të kortizolit nëgjak(mëngjez 260-720 nmol/L dhe mbrëmje50-350 nmol/L) kemi fituar distribuimin erasteve me vlera normale dhe të rritura tëkortizolit në gjak. Të gjitha intervenimet nëmaterialin tonë klinik janë bërë paradite.Vlerat e kortizolit janë matur para inter ve -nimit dhe dhënies së anestetikut (ekstraksionit të molarit të tretë), gjatë intervenimit dhe pasintervenimit, te aplikimi i lidokainës ose arti -kainës. Të gjithë pacientëve iu janë nxjerrë tëdy molarët, njëri me aplikimin e anestezionitlokal lidokainë dhe tjetri me anestezion lokalartikainë, me pauzë kohore në mes të dy inter -venimeve prej së paku një muaji.

Te rastet te të cilat është aplikuar lido -kaina si anestetik lokal: para intervenimitkortizoli ka qenë i rritur te 12 ose 29.3% tërasteve. Gjatë intervenimit në 17 ose 41.5% tërasteve dhe pas intervenimit te 15 ose 36.6% etë gjitha rasteve (Tab. 1).


Istotaka i avtorot S.F.Malamed.naedno klini~ko istraùvawe go pravi vred -nuvaweto na efikasnosta na lokalniotanestetik 4% artikain sporeden so 2% li -do kain i zabeleùva deka nema stati -sti~ka signifikantna promena me|u dvataanestetici vrz osnova na vozrast, pol, rasai teìna. Vo negovoto istraùvawe sred -nite vozrasti na subjektite vo dvete gru -pi(so artikain i lidokain) bea 36.2 i 36.5

Osvrnuvaj}i se na normalnite vred -nos ti na kortizol vo krvta(nautro260-720nmol/l i nave~er 50-350 nmol/l)dobivme distribucija na slu~ai so nor -malna i povi{ena vrednost na korti zolotvo krvta. Site intervencii von na {iotkli ni~ki materijal se izvedeni pred -pladne. Vrednostite na kortizol se izme -reni pred itervencijata i davaweto naanestetikot (ekstrakcija na tretiot mo -lar), vo tekot i po intervencijata, kajaplikacija na artikain i lidokain. Nasite pacienti im se vadeni dvata molari,edniot so lokalniot anestetik lidokain adrugiot so anestetikot artikain, so vre -menska pauza od eden mesec pome|u dveteintervencii

Kaj slu~aite kade {to e upotreben li -do kainot kako anestetik: pred inter ven -cijata kortizolot e poka~en kaj 12 ili29.3% na slu~aite. Za vreme na inter -vencijata kaj 17 ili 41.5% od slu~aite i pointervencijata kaj 15 ili 36.6% od siteslu~ai.(tab. 1)

Diagrami 2. Struktura e të hulumtuarëve sipas grup-moshës Di a gram 2.Struktura na istraùvanite po grupna vozrast

Te rastet te të cilat është aplikuar Arti -kaina si anestetikë lokal: para intervenimitkortizoli ka qenë i rritur te 4 ose 9.8% tërasteve. Gjatë intervenimit në 14 ose 34.1% tërasteve dhe pas intervenimit te 8 ose 19.5% tëtë gjitha rasteve (Tab. 2).

Në diagramin 4 është prezentuar struk -tura e vlerave të rritura të kortizolit në gjak teaplikimi i Lidokainës ose Artikainës, para,gjatë ose pas intervenimit, ekstraktimit të mo -larit të tretë. Nuk kemi fituar dallim sinjifikant në strukturën e vlerave të rritura të kortizolitsipas anestetikut (X2-testi=2.74, p>0.05).


Kaj slu~aite kade {to e apliciranartikainot kako lokalen anestetik: predintervencijata kortizolot e poka~en kaj 4ili 9.8% na slu~aite.vo tek na inter ven -cijata kaj 14 ili 34.1% od slu~aite i pointervencijata kaj 8 ili 19.5% od siteslu~ai (tab. 2)

Vo diagramot 3 e prezentirana struk -turata na poka~enite vrednosti na kor ti -zol vo krvta kaj aplikacija na lidokain iartikain, pred vo tek i po inter ven -cijata,ekstrakcijata na tretiot mo lar. Nedobivme zna~ajna promena vo struktura napoka~enite vrednosti na kortizolot poanestetikot (X2.testot=2.74,p>0.05).

Tabela 1 Struktura e vlerave të kortizolit në gjak te anestezia me lidokainëTabela 1 Struktura na vrednostite na kortizol vo krvta kaj anestezijata so lidokain

Tabela 2 Struktura e vlerave të kortizolit në gjak te anestezia me artikainëTabela 2 Struktura na vrednostite na kortizol vo krvta kaj anestezijata so artikain

Këtë dallim të vlerave të kortizolit sipasanestetikut para, gjatë dhe pas intervenimit, eshpjegojmë me faktin që, intervenimi i parëgjithmonë ka qenë me aplikimin e Lidokainëssi anestetik lokal, ndërsa i dyti me aplikimin eArtikainës. Pra, pacientët gjatë intervenimit të dytë kanë qenë të njoftuar me natyrën e punës, dhe pak a shumë të përgatitur për intervenimin që do ti nënshtrohen, dhe pikërisht kjo ishpjegon vlerat e ulta të kortizolit në gjak para intervenimit te pacientët tek të cilët nxjerrjakirurgjike e molarit të tretë është bërë nënanestezinë lokale artikainë.


Ovaa razlika na vrednostite nakortizolot po anestetik, pred, za vreme ipo intervencijata go objasnuvame so fak -tot deka prvata intervencija bila sekoga{ so aplikacija na lidokain kako lokalenanestetik, a vtorata so aplicirawe naartikain i pacientite za vreme na vtorataintervencija bile zapoznaeni so priro -data na rabota, i pomalku ili pove}espremni za intervencijata {to }e im senapravi i vsu{nost ova gi objasnuvaniskite vrednosti na kortizolot vo krvtapred intervencijata kaj pacientite kaj koi hirur{koto vadewe na tretiot mo lar e na -praveno so lokalniot anestetik artikain.

Diagrami 3. Struktura e vlerave të rritura të kortizolit te aplikimi i Lidokainës dhe ArtikainësDi a gram 3. Struktura na poka ~e nite vrednosti na kortizol vo krvta kaj aplikacija na

lidokain i artikain

Tab. 3 Vlerat e kortizolit në gjak te aplikimi i lidokainës si anestetik lokalTab. 3 Vrednostite na kortizol vo krvta kaj aplicirawe na lidokain kako lokalen

anestetik

Siç theksuam më lartë, vlerat ekorti zolit në gjak janë matur para inter -venimit (ekstraksionit të molarit tëtretë), gjatë intervenimit dhe pasintervenimit. Te aplikimi i lidokainës sianestetik lokal vlera mesatare e kortizolit nëgjak para intervenimit ishte 580.6 nmol/L (SD ± 165.7 nmol/L). Vlera minimale 294.6 dhemaksimalja 862.6 nmol/L. Gjatë intervenimitvlera mesatare e kortizolit në gjak ishte 697.7nmol/L (SD ± 187.5 nmol/L). Vlera minimale342.9 dhe maksimalja 1064.2 nmol/L. Pasintervenimit vlera mesatare e kortizolit nëgjak ishte 648.8 nmol/L (SD ± 139.8 nmol/L).Vlera minimale 360.5 dhe maksimalja 933.9nmol/L. Me analizën e variatit(ANOVA)kemi fituar dallim me sinjifikancë të rëndë -sishme statistikore sipas vlerave të kortizolitnë gjak para, gjatë dhe pas intervenimit (F=12.88, p<0.0001) (Diagrami 4).

Me testin e Tukey – Kramerit kemi bërëkrahasimin e diferencave të mesatareve meç’rast kemi fituar dallim me sinjifikancë tëlartë statistikore në mes të vlerave të kortizolit në gjak para vs. gjatë intervenimit (p<0.001),gjithashtu edhe para vs. pas intervenimti(p<0.05), ndërsa gjatë vs. pas intervenimit di -fe renca e mesatareve nuk ka qenë sinji fikante(p>0.05) (Tab. 4).


Kako {to potenciravme pogore,vrednostite na kortizol vo krvta seizmereni pred intervencijata (vade -weto na tretiot mo lar), za vreme i pointervencijata. Kaj apli ci ra weto na

lidokain kako lokalen anestetik, sred -nata vrednost na kortizolot vo krvta predintervencijata be{e580.6 nmol/L (SD=165.7 nmol/L). Minimalnata vrednost 294.6 imaksimalnata 862.6 nmol/L.Za vre me naintervencijata srednata vrednost nakortizolot vo krvta be{e697.7 nmol/L.Minimalnata vrednost 342.9 nmol/L imaksimalnata 1064.2 nmol/L. Po nter -vencijata srednata vrednost na kortizolot vo krvta be{e 648.8 nmol/L (SD=139.8nmol/L). Minimalnata vrednost 360.5dodeka maksimalnata 933.9 nmol/L. So ana -liza na varijacija (ANOVA) dobivmerazlika so zna~itelna statisti~ka signi -fikantnost po vrednostite na kortizolotvo krvta, pred za vreme i po intervencijata (F=12.88,p>0.0001)(Di a gram 4).

So testot na Tukey-Kramer napra vivmesporedba na razlikite na srednitevrednosti so {to dobivme razlika sovisoka statisti~ka zna~ajnost pome|uvrednostite na kortizolot vo krvta pred iza vreme na inervencijata(r<0.001), istotaka pred i po intervencijata (r<0.05)(Tab. 4).

Diagrami 4 Vlerat mesatare të kortizolit në gjak te ekstraksioni i molarit të tretë me lidokainëDi a gram 4 Srednite vrednosti na kor tizolot vo krvta kaj ekstrakcija na tre tiot mo lar so

lidokain

Te aplikimi i Artikainës si anestetik lokalvlera mesatare e kortizolit në gjak paraintervenimit ishte 559.6 nmol/L (SD ± 142.5nmol/L). Vlera minimale 321.4 dhe maksi -malja 994.6 nmol/L. Gjatë intervenimit vleramesatare e kortizolit në gjak ishte 668.4nmol/L (SD ± 163.1 nmol/L). Vlera minimale372.3 dhe maksimalja 1020.2 nmol/L. Pasintervenimit vlera mesatare e kortizolit nëgjak ishte 617.7 nmol/L (SD ± 172.9 nmol/L).Vlera minimale 131.1 dhe maksimalja 1118.7nmol/L. Me analizën e variantit(ANOVA)kemi fituar dallim me sinjifikancë të rëndë -sishme statistikore sipas vlerave të kortizolitnë gjak para, gjatë dhe pas intervenimit (F=10.24, p<0.0001) (Tab. 5 dhe Diagrami 4).


Kaj aplikacija na artikainot kakolokalen anestetik srednata vrednost nakortizolot vo krvta pred intervencijatabe{e 559.6 nmol/L (SD=142.5 nmol/L). Mini -malnata vrednost 321.4 nmol/L i maksi mal -nata 994.6 nmol/L. Za vreme na interven -cijata srednata vrednost na kortizolot vokrvta be{e 668.4 nmol/L (SD=163.1 nmol/L).Minimalnata vrednost 372.3 i maksi mal -nata 1020.2 nmol/L. Po intervencijatasrednata vrednost na kortizolot vo krvtabe{e 617.7 nmol/L (SD=172.9 nmol/L). Mini -malnata vrednost 131.1 nmol/L i maksi mal -nata 1118.7 nmol/L. So variantnata analiza(ANOVA) dobivme razlika so statisti~kazna~ajna po vrednostite na kortizolot vokrvta pred, za i po intervecijata (F=10.24,r<0.0001) (Tab. 5 i Di a gram 4)

Tabela 4 Tukey - Kramer Mul ti ple Com par i sons TestTabela 4 Tukey-Kramer Mul ti ple Com par i sons Test

Tabela 5 Vlerat e kortizolit në gjak te aplikimi i artikainës si anestetik lokalTabela 5 Vrednostite na kortizol vo krvta kaj aplikacija na artikain

kako lokalen anestetik

Te grupi me Artikainë me testin e Tukey– Kramerit kemi bërë krahasimin e dife -rencave të mesatareve me ç’rast kemi fituardallim me sinjifikancë të lartë statistikore nëmes të vlerave të kortizolit në gjak para vs.gjatë intervenimit (p<0.001), gjithashtu edhepara vs. pas intervenimti (p<0.05), ndërsagjatë vs. pas intervenimit diferenca e mesa -tareve nuk ka qenë sinjifikante (p>0.05)(Tab.6).

Në diagramet 5, 6 dhe 7 kemi prezentuarrezultatet e testimit të vlerave mesatare të kor -ti zolit në gjak te aplikimi i lidokainës dheartikainës si anestetik lokal në tri momente;para, gjatë dhe pas ekstraksionit të molarit tëtretë.

Vlerat mesatare të kortizolit në gjak paraintervenimit nuk kanë treguar dallim mesinjifikancë të rëndësishme statistikore sipasanestetikëve (T-testi=1.136, p>0.05),(Diag.5).


Vo grupata so artikain so testot naTukey-Kramer napravivme sporedba na raz -likite na srednite vrednosti so {to do -bivme razlika so visoka statisti~ka sig -ni fikantnost pome|u vrednostite nakortizolot vo krvta pred i za vreme naintervencijata (r<0.001), istotaka pred ipo intervencijata(r<0.05), a za vreme i pointervencijata razlikata na srednitevrednosti ne be{e signifikantna ( p>0.05) (Tab. 6)

Vo diagramite 5, 6 i 7 gi prezen ti -ravme rezultatite na srednite vrednostina kortizolot vo krvta kaj aplikacija nalidokain i artikain kako lokalen ane -stetik vo tri momenti: pred, za vreme i poekstrakcija na tret mo lar.

Srednite vrednosti na kortizolot vokrvta pred intervencijata ne pokaàarazlika so zna~ajna statisti~ka zna~ajnost po anesteticite (T-testot=1.136, p>0.05)(Diag. 5)

Diagrami 4. Vlerat mesatare të kortizolit në gjak te ekstraksioni i molarit të tretë me artikainëDi a gram 4 Srednite vrednosti na kortizol vo krvta kaj ekstrakcija na tret

mo lar so artikain

Tabela 6 Tukey - Kramer Mul ti ple Com par i sons Test te aplikimi i artikainësTabela 6 Tukey-Kramer Mul ti ple Com par i sons Test kaj aplikacija na artikain

Po ashtu vlerat mesatare të kortizolit nëgjak gjatë intevenimit nuk kanë treguar dallim me sinjifikancë të rëndësishme statistikoresipas anestetikëve (T-testi = 1.22, p>0.05)(Diag. 6).


Istotaka srednite vrednosti na kor -ti zolot vo krvta za vreme na inter ven ci -jata ne pokaàle razlika so zna~ajnastatisti~ka signifikantnost po aneste -tici (T-testot=1.22, p>0.05) (Diag. 6)

Diagrami 5. Krahasimi i vlerave mesatare të krotizolit në gjak para intervenimit sipas anestetikutDi a gram 5. Sporedba na srednite vrednosti na kortizolot vo krvta pred

intervencijata po anestetici

Diagrami 6Krahasimi i vlerave

mesatare të kortizolit në gjak gjatë kohëssë intervenimit pas

anestetikëve

Di a gram 6.Sporedba na

srednitevrednosti na

kortizolot vokrvta

za vreme naintervencijata po

anestetici

Diagrami 7.Krahasimi i vlerave

mesa tare të kortizolit në gjak pas

intervenimit sipasanestetikut

Di a gram 7.Sporedba na

srednitevrednosti na

kortizol vo krvtapo intervencijata

po anestetici

Siç shihet në Diagramin 7 vleratmesatare të kortizolit në gjak pas inter ve -nimit nuk kanë treguar dallim mesinjifikancë të rëndësishme statistikoresipas anestetikëve (T-testi=1.27, p>0.05).

Autorët C. M. Hill dhe R. V. Walker 9 nënjë studim klinik e kanë bërë matjen e vleravetë kortizolit në pështymë, një ditë paraintervnimit , në ditën e intervenimit dhe njëditë pas intervenimit, me qëllim të vlerësimittë stresit gjatë ekstrakcionit kirugjik të molarit të tretë nën anetezi lokale. Në këtë studim atakonstatojnë ngritje të nivelit të kortizolit nëditën e intervenimit dhe zbritje e nivelit tëkortizolit pas intervenimit.

Të njejtit autorë9 kanë bërë edhe për -caktimin e vlerave të kortizolit në pështymë tepacientët që i nënshtrohen ekstrakcionit kirur -gjik të molarit të tretë nën anestezi lokale apotë përgjithshme, një ditë para inter venimit, nëditën e intervenimit dhe një ditë pas inter -venimit.

Vlerat e fituara për pacientët që inënshtrohen intervenimit nën anestezi lokale,të shprehura me vlerat mesatare te SD, nmol/L ishin: një ditë para intervnimit 24, 6+/- 14,9,në ditën e intervenimit 26,8+/- 14,4 dhe njëditë pas intervenimit 20,7+/-11,1. Ndërsavlerat e fituara për pacientët që i nënshtrohenintervenimit nën anestezi të përgjithshme , tëshprehura me vlerat mesatare te SD, nmol/Lishin: një ditë para intervenimit 23,5+/- 12,8,në ditën e intervenimit 36,2+/- 15,1 dhe njëditë pas intervenimit 23,6+/-14,2. Në grupinme anestezi të përgjithshme, nuk kanë vërejtur dallim sinjifikant në vlera të kortizolit nëpështymë të marra para intervenimit me vlerat e kortizolit pas intervenimit. Te grupi me ane -stezi të përgjithshme koncentrimi i kortizolitnë pështymë në ditën e intervenimit ishte më ilartë se sa një ditë para apo një ditë pasintrevenimit.

Te grupi me anestezi lokale edhe pse nukka pasur dallim sinjifikant në mes të dyvlerave, para dhe pas intervenimit, ështëvërejtur që vlerat e kortizolit në pështymë teky grup, në ditën e intervenimit janë më tëlarta krahasuar me vlerat e kortizolit në pë -shtymë tek grupi që i nënshtrohen inter ve -nimit nën anestezi të përgjithshme. Gjithashtute grupi me anestezi lokale pas intervenimitvlerat e kortizolit në pështymë tregojnë trend


Kako {to se gleda vo Di a gram 7srednite vrednosti na kortizolot vokrvta po intervencijata ne pokaàlerazlika so zna~ajna statisti~kasignifikantnost po anestetici

(T-testot=1.27, p>0.05).Avtorite C.M Hill i R.V.Walker na edno

klini~ko istraùvawe gi izmerile vred -nostite na kortizol vo pluva~kata, edenden pred intervencijata, so cel na vred -nuvawe na stresot za vreme na hirur{kataekstrakcija na tretiot mo lar pod lokalnaanestezija. Vo ovoj trud tie konstatiraatpoka~uvawe na nivoto na kortizolot nadenot na intervencijata i sniùvawe nanivoto na kortizolot po intervencijata.

Istite avtori9, gi opredelile i vred -

nostite na kortizol vo pluva~kata kajpacientite kaj {to e izvr{ena hirur{kaekstrakcija na tretiot mo lar pod lokalnaili op{ta anestezija, eden den predintervencijata, denta na intervencijata ieden den po intervencijata.

Dobienite vrednosti za pacientitekoi se podloèni na intervencijata podlokalna anestezija, izrazeni so srednivrednosti na SD, nmol/L bea: eden den predintervencijata 24, 6+/- 14.9, na denot naintervencijata 26,8+/- 14,4 i eden den pointervencijata 20,7 +/- 11,1.A dobienitevrednosti za pacientite koi se podloènina intervencijata pod op{ta anestezija,izrazeni so srednite vrednosti na SD,nmol/L bea: den pred intervencijata 23.5+/-12,8, denta na intervencijata 36,2+/- 15,1 ieden den po intervencijata 23,6+/- 14,2.

Vo grupata so op{ta anestezija, nezabe leàle signifikantna promena vovrednostite na kortizol vo pluva~kata ze -meni pred intervencijata so vrednostitena kortizol po intervencijata. Kaj ovaagrupa koncentracijata na krtizol vopluva~kata denta na intervencijata bilapovisoka otkolku eden den pred ili pointervencijata.

Kaj grupata so lokalna anestezija iako nemalo signifikantna razlika pome|u dve -te vrednosti pred i po intervencijata, ezabeleàno deka vrednostite na kortizolvo pluva~kata vo ovaa grupa,za vreme naintervencijata se po visoki sporedeno sovrednostite na kortizol vo pluva~ka kajgrupata sprovedena so op{ta anestezija.Istotaka kaj grupata so lokalna anestezija po intervencijata vred nostite na korti -zol vo pluva~ka pokaùvaat trend na

të uljes më të shprehur se sa te grupi meanestezi të përgjithshme.

Autorët gjithashtu konkludojnë seanestezia lokale ëshë metodë e pre -feruar e kontrollit të dhembjes përpacientët që nuk shprehin preferenca të fortapër formën e anestezisë (lokale apo tëpërgjithshme). 9

Autori G. Chamani 16 në një hulumtimklinik e bën matjen e kortizolit në pështymëgjatë trajtimeve të ndryshme dentale (ekza -minimeve dentale, trajtimeve endodontike,restaurimeve dentale dhe ekstarktimit tëdhëmbëve) me aplikimin e lidokainës 2% me1:80.000 epinefrinë. Për sa i përket ekstra -ktimit të dhëmbëve vlerat e fituara për matjetqë janë bërë 10 minuta para fillimit tëprocedurës (Mean+/-SD 17,41 +/-17,64), 10minuta pasiqë është ulur pacienti (Mean+/-SD 14,92 +/-5,94), në fund të procedurës(Mean+/-SD 16,38 +/-10,02), dhe 15 minutapas përfundimit të procedurës (Mean+/-SD19,61 +/-13.07) tregojnë se niveli i kortizolitnë pështymë nuk është rritur pas dhënjes sëanestezisë lokale dhe gjatë ekstraktimit porështë rritur në fund të ekstraktimit dhe pas 15minutave pas përfundimit të procedurës. Këtotë dhëna përputhen me të dhënat e studimit tëautorëve Morse et al 41 dhe Miller et al 40, tek të cilët vërehet një rritje e theksuar e nivelit tëkortizolit në pështymë pas përfundimit të ek -straktimit. Sipas autorit Morse et al 41 niveli ikortizolit tek pacientët që i nënshtrohenekstraktimit tregon rritje në 80% të rasteve.

Kjo e dhënë sipas autorit shpjegohet mestresin e prodhuar për shkak të ekstraktimit, eqë është më e madhe se sa te proceduratrutinore dentale. 41

Prej të gjitha rastet te të cilat ështëaplikuar Lidokaina si anestetik lokal 61%kanë deklaruar se kanë pasur pak dhembje pasintervenimit, 4.9% dhembje mesatare dhe34.1% nuk kanë pasur dhembje pas inter -venimit. Ndërsa, prej të gjitha rasteve te tëcilat është aplikuar Atrikaina si anestetik lokal 22% kanë deklaruar se kanë pasur pakdhembje pas intervenimit, 2.4% dhembjemesatare dhe 75.6% nuk kanë pasur dhembjepas intervenimit. Me X2-test kemi fituardallim me sinjifikancë të lartë statistikore nëparaqitjen e dhembjes sipas anestetikut(X2-testi = 12.6, p<0.001) ( Tab. 7 ).


poizrazeno sni ̀ uvawe otkolku kajonie pod op{ta anestezija.

Avtorite istotaka zaklu~uvaatdeka lokalnata anestezija e prefe -rirana metoda na kontrola na bolkata

za pacientite koi ne izrazuvaat jaki pre -ferenci za forma na anestezijata(lokalna ili op{ta).

9

Avtorot G. Chamani na edno klini~koistraùvawe go meri kortizolot vo plu -va~kata za vreme na razli~nite stoma to -lo{ki tretmani(dentalnite egzaminacii,endodontskite tretmani, dentalnite res -ta vracii i ekstrakcija na zabi) so apli -kacija na 2%lidokain so 1:80000 epi -nefrin.{to se odnesuva do ekstrakcija nazabite dobienite vrednosti za merewata{to se izvr{eni 10 min. pred po~etokot naprocedurata (Mean+/-SD 17,41 +/- 17,64), 10po odsednuvawe na pacientot (Mean+/-SD14,92 +/- 5,94),na krajot na procedurata(Mean+/-SD 16,38 +/- 10.02), i 15 minuti pozavr{uvawe na procedurata (Mean+/-SD19.61 +/- 13.07) pokaùvaat deka nivoto nakortizolot vo pluva~kata ne e poka~ena podavaweto na lokalnata anestezija i zavreme na ekstrakcijata no poka~ena e pozvr{uvawe na ekstrakcijata i po 15 minuti po zavr{etokot na procedurata.

Ovie podatoci se sovpa|aat so poda -tocite na istraùvawata na Morse et.al., iMiller et.al. kaj koi se zabeleùva ednozna~itelno poka~uvawe na nivoto na kor -tizol vo pluva~ka po zavr{uvawe na ek -stra kcijata. Po avtorot Morse et.al. ni votona kortizol kaj pacientite podlo`ni naekstrakcija pokaùva poka~uvawe kaj 80%od slu~ai.

41

Ovoj podatok spored ovoj avtor seobjasnuva so stresot proizveden poradiekstrakcija, i koj e povisok otkolku kajostanatite rutinski dentalni proceduri.

Kaj site slu~ai kaj {to bil apliciranlidokainot kako lokalna anestezija 61%se izrazile deka imale bolki po inter ven -cijata, 4.9%imale sredni bolki, a 34.1%deka nemale bolki po interven ci jata. A odsite slu~ai kaj {to bil apliciran arti -kainot kako lokalen anestetik 22%seizra zile deka imale malku bolki po inter -vencijata, 2.4% sredni bolki a 75.6% ne -male bolki po intervencijata. Sox2-testot dobivme razlika so visoka stati -sti~ka signifikanca vo prikazot nabolkata po anestetikot (x2-testot=12.6,r<0.001). (Tab. 7)

Në një studim klinik të autorit Malamed30, ku bën krahasimin e dhimbjes post op er a -tive, në bazë të të dhënave subjektive tëpacientëve tek të cilët është aplikuar artikaina4%, dhe lidokaina 2% për intervenimetkirurgjike orale, konstaton se prej grupit meArtikainë në mostrën prej 882 pacientëvevetëm 13% kanë përjetuar dhimbje post op er a -tive, ndërsa të grupi me Lidokainë, në njëmostër prej 443 pacientëve, 12 % kanëpërjetuar dhimbje post op er a tive.

Përfundim

Në bazë të rezultateve tona përfundojmëse:

1. Nuk kemi dallim sinjifikant në mesrasteve sipas gjinisë, moshës dhe vendbanimit tre faktorë që mund të kenë ndikim nësensacionin e dhembjes

2. Te grupi me Lidokainë, sipas analizëssë variantit (ANOVA) egziston dallim me si -nji fikancë statistikore sipas vlerave të korti -zolit në gjak para, gjatë dhe pas intervenimit(F= 12.88, p<0.0001)

3. Te grupi me Lidokainë sipas testit tëTukey – Kramerit egziston dallim me sinji -fikancë të lartë statistikore në mes të vlerave të kortizolit në gjak para vs. gjatë intervenimit (p<0.001), gjithashtu edhe para vs. pas inter -venimti ( p<0.05), ndërsa gjatë vs. pasintervenimit diferenca e mesatareve nuk kaqenë sinjifikante ( p>0.05)


Na edno klini~ko istraùvawe naavtorot Malamed, kade {to pravi sporedba na postoperativnite bolki vrz osnova nasubjektivnite podatoci na pacientite kaj{to e apliciran artikainot 4% ilidokainot 2% za hirur{ki oralniintervencii, konstatira deka od grupataso artikain vo mostrata od 882 pacientisamo 13%pretrpele postoperativnibolki, a kaj grupata so lidokain od 443pacienti, 12% pretrpele postoperativnibolki.

Zaklu~ok

Po na{ite rezultati zaklu~uvamedeka:

1. Nema signifikantna razlika po -me|u slu~aite po pol, vozrasta i naselba,tri faktori koi moàt da vlijaat vosenzacija na bolkata

2. Kaj grupata so lidokain, po analizana vari ance (ANOVA) postoi razlika sta -tisti~ka signifikantnost po vrednostitena kortizol vo krvta pred, za vreme i pointervencijata(F=12.88, r<0.0001)

3. Kaj grupata so lidokain po testot na Tukey-Kramer postoi so visoka statisti~kasignifikantnost pome|u kortizolot vokrvta pred i za vreme na intervencija(r<0.001), isto taka pred i po inter -vencijata (r<0.05), a za vreme i po inter -vencijata razlikata na srednite vrednosti ne bila signifikantna (r<0.05)

Tabela 7 Dhembja pas intervenimit te aplikimi i anestetikëve lokalëTabela 7 Bolkata po intervencijata kaj aplikacija na lokalni anestetici

4. Te grupi me Artikainë, sipasanalizës së variantit( ANOVA) kemifituar dallim me sinjifikancë statistikore sipas vlerave të kortizolit në gjak para,gjatë dhe pas intervenimit (F= 10.24,p<0.0001)

5. Te grupi me Artikainë me testin eTukey – Kramerit egziston dallim me sinji -fikancë të lartë statistikore në mes të vlerave të kortizolit në gjak para vs. gjatë intervenimit (p<0.001), gjithashtu edhe para vs. pasintervenimti (p<0.05), ndërsa gjatë vs. pasintervenimit diferenca e mesatareve nuk kaqenë sinjifikante (p>0.05)

6. Në strukturën e vlerave të rritura tëkortizolit sipas anestetikut nuk ka dallimsinjifikant (X2-testi=2.74, p>0.05).

7. Vlerat mesatare të kortizolit në gjakpara intevenimit (T-testi = 1.136, p>0.05)gjatë intevenimit (T-testi = 1.22, p>0.05) sidhe pas intevenimit (T-testi = 1.27, p>0.05)nuk kanë treguar dallim me sinjifikancë tërëndësishme statistikore sipas anestetikëve

8. Me X2-test kemi fituar dallim mesinjifikancë të lartë statistikore në paraqitjen e dhembjes sipas anestetikut ( X2-testi = 12.6,p<0.001)

UDC: 615.216.2:616.31-089ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER (OSP)

COMPARISON OF ACTION EFFICACITY OF LOCAL ANESTHETIC LIDOCAINEVS ARTICAINE AFTER EVIDENCE OF LEVEL OF CORTISOLON ON BLOOD

ABSTRACT

The word pain de scribes an un pleas ant sen sa tion due to phys i cal and psy cho log i cal trauma.The first re ac tion of the or gan ism to stress re sem bles an alarm, whereas the im pulses areemit ted to the brain and from the brain and sen sory or gans they stim u late the Hy po thal a musinto pro duc ing the corticotropine hor mone, that stim u lates the dis charge of the hor moneadrenocorticotrope from the pi tu itary cen ter, and this fur ther stim u lates the ad re nal cor tex to dis charge the Cortisole and other glucocorticoids.Most sur gi cal in ter ven tions are ac com pa nied by pain dur ing and af ter the sur gi cal treat ment. Par tic u larly, pain af ter ex trac tion of third im pacted or semiimpacted mo lars is so com mon,that this in ter ven tion is used as a model for eval u a tion of analgetic drugs and new an es thet -ics.The study was con ducted in the Clinic of Oral Sur gery in QKSUK in Prishtina, Kosova. 41pa tients with in di ca tions for in ter ven tion, sur gi cal ex trac tion of third im pacted orsemiimpacted mo lars on both sides of the lower jaw were in cluded in this pro spec tive study.A 4% Articaine with 1:1 000 000 epinefrine in the amount of 4 ml was ap plied for a sur gi calin ter ven tion on one side of the jaw and on the other side of the jaw Lidocaine 2% with 1:1000 000 adren a line in the amount of 4 ml was ap plied. Key words: Stress, cortizole, lidocaine, articaine


4. Kaj grupata so artikain poanaliza na vari ance (ANOVA) do -bivme razlika so statisti~ka signi -fikantnost po vrednostite nakortizol vo krvta pred, za vreme i po

intervencijata (F=10.24, r<0.0001)5. Kaj grupata so artikain so testot na

Tukey-Kramer postoi razlika so visoka sta -tisti~ka signifikantnost pome|u vred -nostite na kortizol vo krvta pred i zavreme na intervencijata (r<0.001),istotaka pred i po intervencijata(r<0.05), a za vreme i po intervencijatarazlikata na srednite vrednosti ne bilasignifikantna ((r<0.05).

6. Vo strukturata na poka~enite vred -nosti na kortizol po anestetikot nemasignifikantna razlika (X2-testot=2.74,p>0.05).

7. Srednite vrednosti na kortizol vo krvta pred intervencijata (T-testot=1.136, p>0.05), zavreme na intervencijata (T-testot=1.27, p>0.05)ne pokaùvale razlika so zna~ajna statisti~kasignifikantnost po anestetici.

8. So X2-testot dobivme razlika sovisoka statisti~ka signifikantnost voprikazot na bolkata po anestetikot(x2-testot=12.6, (r<0.001).

Literatura

1. Abubaker A.O., Benson K.J., "Oral and maxillofacial sur gery se crets".,Hanley&Belfus, NC./Phil a del phia, (2001),

2. Alejandro Si erra Rebolledo, Es ther Delagado Molina, Le o nardo Berini Aytes, CosmeGay Escoda: Com par a tive Study of the an es thetic Ef fi cacy of 4% articaine ver sus 2%lidocaine in in fe rior al ve o lar nerve block dur ing sur gi cal ex trac tion of im pacted third mo -lars., Med. Oral Patol Oral Cir Bucal 2007; 12: EI 39-44

3. Banks, P.,1970. The adenocortical re sponse to oral sur gery. Br.J.Oral Sur gery.,8:32-444. Bart lett SZ. Clin i cal ob ser va tion on the ef fect of in jec tions of lo cal an aes thet ics pre -

ceded by as pi ra tion. Oral Surg 1972;33:520-525.5. Bell W. E., "Orofacial pains, clas si fi ca tions , di ag no sis , man age ment"., fourth edi tion,

Mosby Year book, St louis (1989), 6. Bennett, C.R.; Monheim's Lo cal An es the sia and pain con trol in den tal prac tice. 7th ed.

The C.v. Mosby Com pany, St Louis and To ronto, 19847. Berini-Aytés L,Gay-Escoda C.Anestesia Odontológica.2nd ed.Ma drid: Ediciones

Avances Med ico-Dentales,S.L.;2000.8. Brickley M R, Shep herd J P. An in ves ti ga tion of the ra tio nal ity of lower third mo lar re -

moval based on USA Na tional In sti tutes of Health cri te ria. Br Dent J 1996; 180: 249-254.9. C.M. Hill, R.V. Walker: Sal i vary cortisol de ter mi na tion and self rat ing scales in the as -

sess ment of the stress in patints un der go ing the ex trac tion of the wis dom teeth, No vem ber10 2001 Vol ume 191, no.9, pages 513-515

10. Com fort MB, Tse AS, Tsang AC, McGrath C A study of the com par a tive ef fi cacy ofthree com mon an al ge sics in the con trol of pain af ter third mo lar sur gery un der lo cal an -aes the sia. Aust Dent J. 2002 Dec;47(4):327-30.

11. Creager J.G., "Hu man anat omy and Phys i ol ogy", WCB, Wm, C. Brown Pub lish ers,(1992)

12. Daublander M, Mul ler R, Lipp MD. The in ci dence of com pli ca tions as so ci ated with lo -cal an es the sia in den tistry. AnesthProg 1997;44:132-41

13. Dionne RA. New ap proaches to pre vent ing and treat ing post op er a tive pain. J.Am.DentAssoc 1992;123:26-34.

14. Enrichue Ensaldo Carrasco, Edu ar do Ensaldo Carrasco, Dr. Ricardo Rivas Munoz, Dr.Edu ar do Ensaldo Fuentes, Dr. Sam uel Adler Schiller. "Estudio Clinico com par a tive en trearticaina y lidocaina", Vol IX, No 6, Noviembre-Diciembre, 2003, pp212-218, RevistaADM.

15. Fred L. Bunch, Ger ald D. Allen dhe Niels B. Jorgensen,: Anal y sis of blood cortisol lev -els in oral sur gery pa tients given var i ous lev els of in tra ve nous med i ca tion,; Loma LindaUni ver sity School of Den tistry, Loma Linda, Cal i for nia 92354, USA

16. G. Chamani, A. Gholamhoseinian, A Hedajat: Sal i vary Cortisol Re sponse to Dif fer entDen tal Treat ments in Kermanian Pa tients, J. Med. Sci., 6 (1) : 55-58, Jan u ary-March ,2006

17. Haas DA, Harper DG, Saso MA, Young ER. Com par i son of articaine and prilocaine an -es the sia by in fil tra tion in maxillary and man dib u lar arches. Anesth Prog 1990;37:230-237.

18. Haas DA, Lennon D. A 21 year ret ro spec tive study of re ports of paresthesia followinglo cal an es thetic ad min is tra tion. J Can Dent Assoc 1995;61:319-330.

19. Haveles E. B., "Den tal Drug Ref er ences", DELMAR's , Thomson Learn ing, (2000).20. Isen DA. Articaine: Phar ma col ogy and clin i cal use of a re cently ap proved lo cal an es -

thetic.Dent To day 2000;19:72-77.


21. Ja cob w. Lo cal an aes the sia and vasoconstrictive ad di tional com po nents. Newslett IntFed Dent Anesthesiol Soc 1989;2:1-3.

22. Jacobs w, Ladwig B, Cichon P, Oertel R, Kirch w. Se rum lev els of articaine 2 % and 4 % in chil dren. Anesth Prog 1995;42:113-115.

23. Jastak JT, Yagiela JA, Donaldson D. Lo cal an es the sia of the oral cav ity. 1st ed. Phil a -del phia, Saunders, 1995.

24. Koch G, Poulsen S. Pe di at ric den tistry, a clin i cal ap proach. 1st ed. Co pen ha gen,Munksgaard,2001.

25. Kucher Z., The ob jec tive mea sure ment of pain in orofacial sur gery, Acta StomatologicaNaissi, Vol ume 19, Num ber 41, March 2003

26. L.J. Pe ter son, Prin ci ples of man age ment of im pacted teeth. In: L.J. Pe ter son, E. Ellis IIIand J.R. Hupp et al., Ed i tors, Con tem po rary Oral and Maxillofacial Sur gery (edal,Mosby-Year Book, St Louis, MO (1998),

27. Lucio Montebugnoli, , Carlo Prati, .; Cir cu la tory dy nam ics dur ing den tal ex trac tions innor mal, car diac and trans plant pa tients:, JADA, Vol.133, April 2002.

28. Lucio Montebugnoli, Dora Servidio,; Romina Andrea Miaton,., Carlo Prati,.; HeartRate vari abil ity, A sen si tive pa ram e ter for de tect ing ab nor mal changes dur ing a stress fulden tal pro ce dure; JADA, Vol.135, De cem ber 2004

29. Maccoll S, Young ER. An al ler gic re ac tion following in jec tion of lo cal an es thetic: Acase re port. J Can Dent 1989;55:981-984.

30. Malamed S F, Gagnon S, Leblanc D. Articaine hy dro chlo ride: a study of the safety of anew am ide lo cal an es thetic. J Am Dent Assoc 2001;132:177-184.

31. Malamed SF, Gagnon S, Leblanc D. A com par i son between articaine HCL andlidocaine HCL in pe di at ric den tal pa tients. Am Acad Ped Dent 2000;22:307-311.

32. Malamed SF, Gagnon S, Leblanc D. Ef fi cacy of articaine: A new am ide lo cal an es thetic. JAm Dent Assoc 2000;131:635-642.

33. Malamed SF. Hand book of lo cal an aes the sia. 4th ed. St. Louis, Mosby; 1997.34. Matsamura K, Miura K, Takata Y, Abe I, Fujishima M: Changes in Blood pres sure and

au to nomic ner vous sys tem in den tal treat ment with use of lo cal an es the sia. CardiovascRec Rep 2000; 21: 35-39

35. Matsamura K, Miura K, Takata Y, et al: Changes in blood preasure and heart rate vari -abil ity dur ing den tal sur gery. Am. J Hypertens 1998; 11: 1376-1380

36. Mehra P, Caiazzo A, Maloney P. Lidocaine Tox ic ity. Anesth Prog 1998;45:38-4137. Mestre Aspa R., I Carrera Grano L., Berini Aytes C., Gay Escoda.: "Pulse oxymetry

monitorization dur ing lower third mo lar ex trac tion". Oral Sur gery, Oral Med i cine, OralPa thol ogy, Oral Ra di ol ogy, and Endodo. Vol ume 102, Is sue 2

38. Mi chael Miloro,Ed i tor; G. E. Ghali, Pe ter E. Larsen, Pe ter D. waite,As so ci ate Ed i tors"Pe ter son's Prin ci ples Of Oral And Maxillofacial Sur gery", Bc Decker Inc Ham il ton,Lon don, Sec ond Edi tion 2004

39. Mikesell P, Nusstein J, Reader A, Beck M, weaver J."A com par i son of articaine andlidocaine for in fe rior al ve o lar nerve blocks" Endod. 2005 Apr;31(4):265-70.

40. Miller, C.S., J.F. Dembo, D.A.Falace, A.L. Kaplan and K.Y. Lexington, 1995. Sal i varycortisol re sponse to den tal treat ment of vary ing stress. Oral. Surg. Oral. Med.Oral.Pathol., 79:436-440.

41. Morse, B.S., D.R. Morse, G.R.Schacterle, M.L. Furst and K.Bose, 1981. Stress re lax -ation and sa liva; A pi lot study in volv ing endodontic pa tients. Oral. Surg.Oral.Med.Oral.Pathol., 52:308-313.


42. Oertel R, Ebert U, Rahn R, Kirch w. The ef fect of age on the pharmacokinetics of the lo -cal an es thetic drug articaine. Re gional Anesth Pain Med 1999;24:524-528.

43. Oertel R, Rahn R, Kirch w. Clin i cal pharmacokinetics of articaine. Clin Pharmacokinet1997;33:417-425.

44. Oertel R, Rich ter K. Plasma pro tein bind ing of the lo cal an aes thetic drug articaine andits me tab o lite articainic acid. Pharmazie 1998;53:646-647.

45. Oliveira PC, Volpato MC, Ramacciato JC, Ranali J"Articaine and lignocaine ef fi ciencyin in fil tra tion an aes the sia: a pi lot study". Br Dent J. 2004 Jul 10;197(1):45-6; dis cus sion33.

46. Ørjan Johansen, Com par i son of articaine and lidocaine used as den tal lo cal an es thet ics,Pro ject The sis 10. se mes ter ( H-99) May 2004, Sec tion of Den tal Phar ma col ogy andPharmacotherapy,In sti tute of Clin i cal Den tistry,Fac ulty of Den tistry,Uni ver sity of Oslo

47. Perovic J., Jojic B., "Oralna Kirurgija", Nau?na Knjiga, Beograd 199248. Rahn R, Hauzeneder w, Flanze Lahn R.," Ef fi ciency of a 2% epi neph rine-free Articain

so lu tion (Ultracain 2%) for den tal lo cal an es the sia" Dtsch Stomatol. 1991;41(10):379-82.49. Ruprecht S, Knoll-Køhler E. Vergleichende Untersuchung äquimolarer Lösungen von

Lidocain und Articain zur Anästhesie. Schweiz Monatsschr Zahnmed1991;101:1286-1290.Septocaine Prod uct Mono graph, 2003.

50. Strichartz GR, Ritchie JM. The ac tion of lo cal an es thet ics on ion chan nels of ex cit abletis sues.Hand book of Ex per i men tal Phar ma col ogy, Vol.81. Berlin, Springer-Verlag,1987.

51. Sveen K. Ef fect of the ad di tion of a vasoconstrictor to lo cal an es thetic so lu tion on op er a -tive and post op er a tive bleed ing, an al ge sia, and wound heal ing. Int J Oral Surg1979;8:301-306.

52. Todorovic Lj., Petrovic V., Avramovic K., Satjcic Z. "Anestezija u stomatologiji",Zavod za udzbenike i nastavna sredstva, Beograd 1990,

53. Todorovic Lj., Petrovic V., Jurisic M., Vracar-K. V., "Oralna Kirurgija", Nauka,Beograd 2002

54. Tsuchihashi T, Takata Y, Kurokawa H, Miura K, Maruoka Y, Kayijama M, FujishimaM, : Blood pres sure re sponse dur ing den tal sur gery;, Hypertens Res. 1996 Sep; 19 (3);189-94

55. Tucker GT, Mather LE: Prop er ties, ab sorp tion, and dis po si tion of lo cal an es theticagents, in Cous ins MJ, Bridenbaugh PO (eds): Neu ral Block ade in Clin i cal An es the siaand Man age ment of Pain (ed 3). Phil a del phia, PA, Lippincott-Ra ven, 1998

56. Vree TB, Gielen MJ " Clin i cal phar ma col ogy and the use of articaine for lo cal and re -gional an aes the sia"., Best Pract Res Clin Anaesthesiol. 2005 Jun;19(2):293-308.


UDK: 637.12.054:546.16]:616.314-002-084 616.314-002-084:[637.12.054:546.16PUNIM BURIMOR SHKENCOR (PBSH)

PËRCAKTIMI IFLUORIT JONIK NËQUMËSHTIN E FLUO RI -ZUAR, ME METODËN SELEKSIO NUESE TËJONEVE

L. Dimitrov

IPSH, Shtëpia e Shëndetit – Shkup

Abstrakt

Numri më i madh i shteteve në botë në vitin 1995 ngaana e Organizatës Shëndëtsore Botërore ishin ranguar me nivel të ulët të kariesit me ndihmën e të dhënave bazuar në matjenmesatare të KEP për moshën 12-vjeçare. Mirëpo gjith sesikariesi ende mbetet si smundja me e përhapur duke ndikuar tenjë numër i konsiderueshëm i fëmijëve dhe të rriturve.

Qëllimi i hulumtimit tonë ishte të caktohet sasia efluorit në formë joni në qumështin e fluorizuar,me metodënseleksionuse të joneve.

Hulumtimet janë bërë në Institutin e Veterinarisë dheFa kul tetin Farmakologjik në Shkup, për nevojat ehulumtimeve, është shfrytëzuar qumështi i lopës dhe i dhenve ,pasiqë këto dy lloje qumështash më shpesh përdoren nëushqim te na,ndërsa në anën tjetër janë më të shpeshta nëushqimin e fëmijëve kur kanë nevojë për mbrojtje kariogjene.

Gjatë hulumtimeve shfrytëzuam fluor me koncentrimpërafërsisht 2ppm në gjendje jonike,i përfituar prej NaF 4,4 mg/l.

Analiza e rezultateve për praninë e fluorit të lirë nëqumështin e fluorizuar,është optimale,në kufijtë e përshkruarnë literaturën botërore dhe shumë lehtë inkorporohet nësubstancat e forta të dhëmbit.

Në bazë të analizave të kryera bio-kimike mund tënxjerrim këto konkluzione:

Qumështi paraqet medijatorë të përshtatshëm përmarrjen e fluorideve në organizmin e njeriut.

Sasia e fluorit rezidual (të lirë) në qumësht në sasi tënjejtë ka dallime që varet prej llojit të qumështit.Qumështi ilopës përmban përqindje më të madhe të fluorit rezidual,nëdallim prej qumështit të dhenve.

Sasia e fluorit rezidual (të lirë) është në korelacion mepërqindjen e materieve të thata dhe yndyrës së qumështit(qumështi i lopës 3,1ppm dhe i dhenve 2,2ppm).

Në bazë të rezultateve të fituara për sasinë e fluoritrezidual, në qumështin e fluorizuar, preferojmë që në vendintonë të fillohet me fluorizimin e qumështit dhe aplikimi iorganizuar në vazhdimësi,që do të sjellte dukshëm nëreduktimin e kariesit tek fëmijët.

Fjalë kyçe: Fluori në formë joni, metoda selek -sionuese, qumështi i fluorizuar.


AdresaLup~o DimitrovUl. Hristo Smirnenski 4/101000 SkopjeTel. 070 264 126

UDK: 637.12.054:546.16]:616.314-002-084 616.314-002-084:[637.12.054:546.16IZVOREN NAUÊN TRUD (INT)

ODREDUVAWE NAKOLIÎNATA NAJONSKI FLUOR VOFLUORIZIRANOTOMLEKO, SO JONSELEKTIVNA METODA

Q. Dimitrov

JZU Zdrvstven dom - Skopje

Apstrakt

Najgolemiot broj zemji vo svetot vo 1995 godina odstrana na Svetska zdravstvena organizacija bea rangiraniso nisko nivo na karies, so pomo{ na podatoci zasnovani na prose~no izmeren KEP za 12 godi{na vozrast. No sepak,kariesot seu{te ostanuva edna od najrasprostranetitebolesti vlijaej}i na zna~itelen broj deca i vozrasni

Celta na na{eto ispituvawe be{e da se odredikoli~inata na jonskiot fluor vo fluoriziranoto mleko,so jon selektivnata metoda.

Ispituvawata se praveni vo Veterinarniotinstitut i Farmakolo{kiot fakultet vo Skopje, zapotrebnite ispituvawa, koristeno e kravjo i ov~o mleko,zo{to ovie dve mleka se naj~esto zastapeni vo ishranatakaj nas, a od druga strana najdostapni na decata vo periodotkoga im e potrebna antikariogena za{tita.

Pri ispituvawata koristevme koncentracija nafluor od pribli`no 2 ppm vo jonska sostojba, dobien odNaF 4,4 mg na l.

Analizata na rezultatite na prisustvoto nasloboden fluor vo fluoriziranoto mleko, e optimalna, vogranicite opi{ani vo svetskata literatura i lesno seinkorporira vo tvrdite zabni supstanci.

Vrz osnova na izvr{enite biohemiski ispituvawamoè da se donesat slednite zaklu~oci:

Mlekoto pretstavuva dobar medijator za vnesuvawena fluoridi vo organizmot na ~ovekot.

Koli~inata na rezidualniot (slobodniot) fluor vomlekoto pri ista vnesena koli~ina se razlikuva vozavisnost od vidot na mlekoto. Kravjoto mleko sodrìpogolem procent na rezidualen fluor vo odnos na ov~otomleko.

Koli~inata na rezidualniot (slobodniot) fluorkorelira so procentot na suvite materii i maslenosta namlekoto (kravjo 3,1 ppm, ov~o 2,2 ppm).

Vrz osnova na dobienite rezultati za koli~inata narezidualniot fluor, vo fluoriziranoto mleko, prepo -ra~uvame: vo na{ata zemja da se otpo~ne so fluorizacija namleko i kontinuirana organizirana primena, koja bidovela do zna~itelna redukcija na kariesot, kaj decata.

Klu~ni zborovi: Jonski Fluor, selektivna metoda,fluorizirano mleko

PËRCAKTIMI IFLUORIT JONIK NËQUMËSHTIN E FLUO -RIZUAR, ME METODËN SELEKSIONUESE TËJONEVE

Hyrje

Sipas definicionit,kariesi dentar paraqetnjë sëmundjë iverzibile të pjesëve të kalci fi -kuara të dhëmbit,që karakterizohet me demi -neralizim të pjesës inorganike dhe destruksion te pjesës organike të dhëmbit.

Kariesi dentar është sëmundje multi -faktoriale e cila te bakteriet kariogjene përmes produkteve të tyre shkakton tretje të sub -stancës së fortë të dhëmbit që më tej rezultonme humbjen e strukturës së dhëmbit, dhimbje, dhe në fund mund të shkaktojnë edhe humbjen e dhëmbit.

Etiologjia e kariesit dentar është multi -kauzale, ndërsa përhapja e sëmundjes ështënjësoj sikur në vendet e zhvilluara ashtu edhenë vendet e pazhvilluara.

Vend qendror në këtë pro gram preventivndaj kariesit den tal kanë fluoridet.Efektet qëkanë fluoridet në reduktimin e paraqitjes sëkariesit,ngadalsimin e përparimit të lezionitegzistues si dhe nxitjen e procesit të remine -ralizimit,janë të njohura dhe të dokumentuara.

Qëllimi i hulumtimit tonë ishte të për -caktohet sasia e fluorit jonik në qumshtin efluorizuar, me metodën seleksionuese tëjoneve.


Për arritjen e qëllimit u furnizuam me dylloje qumështi: qumësht lope dhe të dhenve.

Qumështin e lopës të pasterizuar dhe tëpaketuar në tetrapak e morëm nga qumë -shtorja e Shtipit. Sasia e yndyrës ishte 3.2% (edhënë nga prodhuesi) dhe materie të thata6.3% (e dhënë nga prodhuesi). Qumështi i tillë ishte i pasuruar me NaF prej 4.4 mg natrimumflorid që i përgjigjet 2-3 mg fluorit jonik.Pasurimi ishte bërë me tretjen prej 1 litërqumësht, pa përdorimin e energjisë termikeme temperaturë të qumështit prej 25°C.


ODREDUVAWE NAKOLIÎNATA NAJONSKI FLUOR VOFLUORIZIRANOTOMLEKO, SO JONSELEKTIVNA METODA

Voved

Po definicija dentalniot kariespretstavuva ireverzibilno zaboluvawe nakalcificiranite delovi na zabot, koe sekarakterizira so demineralizacija naano rganskiot i destrukcija na organskiotdel od zabot.

Dentalniot karies e multi fakto -ralno zaboluvawe kaj koe kariogenite bak -terii preku nivnite produkti doveduvatdo rastvarawe na tvrdata zabna supstanca{to ponatamu rezultira so gubewe nazabnata struktura, bolka i na krajot moèda dovede do gubewe na zabot.

Etiologijata na zabniot karies emulti kauzalna, a rasprostranetosta nazabo luvaweto e podednakva kako vo nera -zvienite, taka i vo razvienite zemji.

Centralno mesto vo ovaa karies pre -ventivna programa nesomneno imaat fluo -ridite. Efektot {to go ima fluorot voreducirawe na pojavata na karies, zaba vu vawena progresijata na postoe~kata lezija kako istimulirawe na procesot na remi ne ra li -zacija se dobro poznati i dokumentitani.

Celta na na{eto ispituvawe be{e dase odredi koli~inata na jonskiot fluor vofluoriziranoto mleko, so jon sele ktiv -nata metoda.

Materijal i metod

Za ostvaruvawe na postavenata cel beaobezbedeni dva vida na mleko: kravjo i ov~o.

Kravjoto mleko be{e zemeno od [tip -skata mlekara, pasterizirano, pakuvano votetrapak pakuvawa. Negovata maslenostiznesuva{e 3.2% (podatok od proizvo di -telot) i suvi materii 6.3% (podatok odproizvoditelot). Vakvoto mleko be{ezbogateno so NaF od 4,4mg natrium flu -orid {to odgovara na 2-3mg jonski fluor.Zbogatuvaweto be{e izvr{eno so rastvo -rawe vo 1 litar mleko bez upotreba na ter -mi~ka energija. Temperaturata na mlekoto25°C.

Qumështi i deles u muar nga qumë -shtorja e Shtipit pa u pasterizuar, i pake -tuar në ambalazhë PVC. Yndyr shmëriae tij ishte 6.3% (e dhënë nga prodhuesi), materie të thata 8.2% (e dhënë ngaprodhuesi).

Matjet u realizuan me anë të metodësspektrofotometrike, e cila zakonisht përdoretpër të përcaktuar parametrat e këtij lloji.Pasurimi u krye me NaF prej 4.4 mg, me fluorjonik prej 2.5 mg. Pasurimi u realizua metretje në një litër qumësht pa përdorur energjitermike. Temperatura e qumështit ishte 25°C.

Fluorizimi i qumshtit të pasterizuar ështëkryer me shtimin e tretjes ujore në qumështashtu që me proporcion fiks arrihet deri tekoncentrimi i dëshiruar i flourideve në qu -mësht. Ai është i përshtatshëm për zgjedhjen e koncentrimit të tretjes ujore të NaF ashtu qëme 1 ml të tretjes mund të trajtohet 1 l qu -mësht. Me trajtimin e tillë sasia e ujit që ishtohet qumështit është e vogël (0.1%). Shti -mi i NaF në qumësht në formë të ngurtë, edhepse është i mundshëm, nuk reko man dohet pasi është shumë vështirë të kontro llohet, përmban pluhur toksik dhe rrezik për punë.

Ky prob lem zvogëlohet kur shtohet nëmënyrë të kontrolluar tretja ujore në laborator.

Qumështi i fluorizuar është i prodhuarme koncentrime të ndryshme të fluorideve qëtu përgjigjen përdorimeve të ndryshme, porrëndom vlera është 5ppmF. Me porsinë eprodhimit të këtillë, tretja ujore e NaF bëhetme tretjen 11.06 gr NaF dhe ujë të destiluar.

Sasia e fluorideve të lira në të dy llojet equmështit ishte përcaktuar me elektrodë jon-seleksionuese.

Hulumtimet ishin kryer me elektrodëjon-selektive. Me qëllim që të fitohen të dhëna të vlefshme (relevante), për çdo hulumtimshfrytëzoheshin elektroda të reja për fluor.

Elektroda jon-selektive përbëhet prej dyelektrodave të vendosura në dy enë të veçanta, prej të cilave njëra enë është enë ku kalibrohetelektroda me TISAB II, ena tjetër është e zhy -tur në qumështin që eksperimentohet (hulu -mtohet). Elektrodat zhy ten deri në mesin egjatësisë së tyre (rekomandim i prodhuesit).Lëshohet rrymë me intensitet të vogël pastajrritet gradualisht.

Skaji tjetër i elektrodës është i lidhur mekompjuterin me programin përkatës. Në ekran drejtëpërdrejtë lexohen vlerat e fluorit nëformë joni.


Ov~oto mleko be{e zemeno od[tip skata mlekara bez da bide paste -rizirano, pakuvano vo PVC amba laà.Negovata maslenost iznesuva{e 6.3%(po datok od proizvoditelot), suvi ma te -rii 8.2% (podatok od proi zvo ditelot).Merewata se vr{eni so spektro foto -

me tarska metoda, koja voobi~aeno se kori -sti za odreduvawe na vakvi parametri. Zbo -gatuvaweto be{e izvr{eno so NaF od 4,4 mg so jonski fluor od 2,5 mg. Zboga tuvawetobe{e izvr{eno so rastvorawe vo 1 litarmleko, bez upotreba na termi~ka energija.Temperaturata na mlekoto be{e 25°C.

Fluoriziraweto na pasteriziranotomleko e izvr{eno so dodavawe na vodenrastvor na natrium fluorid vo mlekotopri {to vo fiksen razmer se postignuvabaranata koncentracija na fluoridi voproizvodot. Toj e prikladen za izbor nakoncentracija od voden rastvor na NaFtakov da 1ml od rastvorot bara da bidetretirano 1 litar mleko. So ovaa postapkakoli~inata na vodata dodadena vo mlekotoe mala (0.1%) i zanemarliva. Dodavawetona cvrstiot natrium fluorid vo mlekoto,kako vozmoèn, ne se prepora~uva zatoa{to e mnogu te{ko da se kontrolira iposeduva toksi~en prav, rizi~en za rabota.

Ovoj prob lem se namaluva zna~itelnokoga se dodava vo labaratorija mnogu vni -matelno kontroliran voden rastvor.

Fluoriziranoto mleko e proizvedenoso razli~ni koncentracii na fluoridikoi odgovaraat na razli~ni potrebi, novoobi~aena vrednost e 5 ppmF. Po nara~kaza proizvodstvo na ovoj proizvod, vodeniot rastvor NaF se pravi so rastvorawe 11.06gr od NaF i destilirana voda.

Koli~inata na slobodnite (nevrzani)fluoridi vo dvata vida na mleko be{eodredena so jon selektivna elektroda.

Ispituvawata bea vr{eni so jon se -lektivna elektroda. So cel da se dobijatrelevantni podatoci, za sekoe ispituvawebea koristeni novi jon selektivni ele k -tro di za F.

Jon selektivna elektroda se sostoi oddve elektrodi smesteni vo dva zasebni sadaod koi edniot e sad vo koj se kalibriraelektrodata so TISAB II, a drugata e poto -pena vo mlekoto koe se ispituva. Poto -puvaweto na elektrodite odi do polovinaod nivnata dolìna (preporaka na proi -zvo ditelot). Se pu{ta struja so ja~inanajprvin pomala, a potoa se zgolemuva.

Drugiot kraj od elektrodite direktnoe vrzan so kompjuter so sodvetna programa.Na ekranot direktno se ~itaat vred -nostite na fluorot vo jonska sostojba.

Tretja TISAB II i përmban këtakomponentë:

Acid etanoik 1.4%,natrium etanoat 8.2%,natrium klorid 5.8%,acid ciklo -hek sidiamin tetraacetik (CDTA) 0.4%,ujë i dejonizuar 84.2%.Të dhënat mund tëgjenden në Orion Re search Inc.

NaCl dhe etanoat natriumi janë kompo -nentë më të mëdhenj që e rregullojnë forcënjonike të mostrave (ose standarteve) për kër -kimin e vlerave matëse.

Domosdoshmëria e standartizimit tëforcës jonike që të lidhet me funksionin ekoncentrimit fluorid, do të shfrytëzohet koe -ficient aktiv i cili do të jetë fiks dhe konstant.Në këta kushte përgjigja e elektrodës po ashtudo të jetë e paraqitur në koncentrimin e fluoritnë mënyrë të njëjtë siç e bën aktiviteti i flu -oridit dhe mund të shfrytëzohet për matjen ekoncentrimit të fluoridit.

Derisa zgjat kjo procedurë duhet:I) Elektrodat të jenë të lara me ujë të

destiluar ose me ujë të dejonizuar,e pastaj tëterura, që të mos dëmtohen senzorët në elek -trodat flu o ride.

II) Të gjitha tretjet (mostrat standarte)duhet të jenë me temperaturë konstante prej25°C +/- 0.5 °C gjatë matjes.

III) Tretjet duhet përzier derisa të arrihetnjë përzierje e njëtrajtshme.Nëse përzierjavazhdon,gjatë kohës së matjes,nuk duhet tëketë vlerësim të njejtë për krejt tretjen.Në tëkundërtën,baraspeshë mund të ketë ne mo -mentin e hulumtimit, ndërsa përzierja të ndër -pritet para se të regjistrohet rezultati. Koha enjëtrajtshmërisë së tretjes është në kundër -shtim relativ me koncentrimin e fluorideve nëqumësht.Kjo do të ishte 1-2 min me 2-5 ppmFnë qumësht duke shfrytëzuar elektrodë të re.Elektrodat e vjetra bëjnë zgjatime progresive.Nëse matjet nuk e japin koncentrimin nemilivolt atëhere matjet duhet përsëritur.

Përciellja laboratorike të fluorideve nëprodukte është e kënaqshme.Teknika seleksi -onuese e joneve është precize dhe emundshme për të u realizuar.


TISAB II rastvorot gi sodrìslednite komponenti:

Etanoi~na kiselina 1.4%, nat ri -um etanoat 8.2%, natrium hlorid5.8%, cikloheksidiamin tetra ce ti -

~ka kiselina (CDTA) 0.4% , de- jonizira~ka voda 84.2%. Podatocite se dostapni odOrion Re search Inc.

Natrium hlorid i natrium etanoat senajgolemite komponenti koi ja reguliraatjonskata sila na mostrite (ili standardi)za barawe vrednosti za merewe.

Neophodnosta za standardizacija najonskata sila da se povrze so funkcijata nafluoridnata koncentracija }e se koristiaktiven koeficient koj }e bide fiksen ikonstanten. Pod ovie uslovi odgovorot naelektrodata isto taka }e bide iznesen nafluoridnata koncentracija na istiotna~in kako {to toa go pravi fluoridnataaktivnost i moè da bide iskoristen zamerewe na fluoridnata koncentracija.

Dodeka ovaa procedura se odviva,potrebno e:

I) Elektrodite da bidat isprani sodes tilirana ili de-jonizirana voda, apotoa dobro isu{eni, za da ne se o{tetatsenzorite na fluoridnite elektrodi.

II) Site rastvori (standardni mostri)da bidat so konstantna temperatura od25°+/-0.5°C koga se pravat merewata

III) Rastvorite da se me{aat do dos ti -gawe ramnoteà na sostojbata. Ako me{a -weto prodolùva za vreme na mereweto, netreba da ima ednakva ocenka za celiot ras -tvor. Alternativno, ramnoteà moè daima do momentot na ispituvawe, a me{a -weto da se sopre pred rezultatot da se za -pi{e. Ramnote`noto vreme e obratno re -la tivno so koncentracijata na fluoridite vo mlekoto. Toa tipi~no bi bilo 1-2 min so2-5 ppmF vo mlekoto, koristej}i nova ele -ktroda. Starite elektrodi pravat progre -sivni izdolùvawa. Ako izbri{anitemerewa ne davaat ispi{ana koncentracijavo milivolt koli~ina, toga{ merewatakaùvaat ista procedura. Toga{ proce -durata na merewe se povtoruva.

Laboratoriskoto sledewe na fluo -ridite vo produktite zadovoluva. So jonselektivnata elektrodna tehnika eprecizno i lesno izvodlivo.

Rezultatet

Përcjellja e qumështit të fluorizuarbëhej dy muaj radhazi,një herë në javë.

Së pari ishte analizuar qumështi ilopës i pregatitur për konsum prej qumë -shtores së Shtipit.


Rezultati

Isleduvawata na fluo rizi ra no -to mleko se odvivaa vo dva posle do -vatelni meseci edna{ nedelno.Najprvin be{e ispituvano kravjo

mleko, pripremano za konsumacija, zemenood [tipskata mlekara.

Tabela1. Fluor në qumështin e fluorizuar të lopës.

Tabela 1. Fluor vo fluorizirano kravjo mleko

Tabela2. Fluor në qumështin e fluorizuar tëdhenve.

Tabela 2. Fluor vo fluorizirano ov~omleko

Grafiku 1 – Grafikon 1

Grafiku 2 – Grafikon 2

Prej paraqitjes tabelare shihet sekoncentrimi i fluorit rezidual është mevlera të ndryshme te mostrat endryshme, ashtu që koncentrimi më iulët i fluorit të lirë te qumështi i lopësështë: 2.7 ppm, ndërsa më i lartë: 3.5 ppm. Tequmështi i dhenve koncentrimi më i vogëlështë:1.9 ppm,ndërsa më i lartë: 2.4 ppm.Meanalizën e vlerave mesatare të fluorit arritëmnë përfundim se te qumështi i lopëspërqendrimi i fluorit është: 3.1ppm,ndërsa tekqumështi i dhenve është: 2.2 ppm.

Diskutimi

Prej analizave të shumta që janë kryerderi më sot,qartë konstatohet se me qumështin e fluorizuar të përdorur si me di a tor për tran -sportin e fluorideve mundësohet reduktimi ikariesit sidomos te fëmijët parashkollorë dheshkollorë.

Prej hulumtimeve të kryera në bashkë -punim me Institutin e Veterinarisë të Shkupit,arri tëm në konstatimin se qumështi ifluorizuar është me dium i përshtatshëm përpreventivën e kariesit dentar. Kjo bazohet nëfaktin se qumështi është ushqim që e përdoringjeneratat të cilat kanë nevojë për el e mentpërkatës të fluorit për procesin e mineralizimit të indeve të forta të dhëmbit,që të arrihetrezistencë më e madhe ndaj kariesit dentar.

Shfrytëzimi i qumështit të fluorizuar sime dium i mundshëm në preventivën ndaj ka -ri esit dentar, për së pari herë është reko man -duar prej pediatrit suedez Ziegler40 në vitin1956.Baza e hulumtimeve të tija ishte shtimi ifluorit në qumsht në sasi prej: 1ml F /1 l (1ppmF),në raste kur uji i fluorizuar për pije nuk mundej të përdorej.Por më vonë u konstatuase sasia prej 1 ml fluorid nuk është e mjaf tu -eshme për një efekt të kënaqshëm përmbrojtjen ndaj kariesit dentar,për atë shkakishte rekomanduar që të rritet sasia e fluorit në qumësht.

Përparsia e aplikimit të tillë në krahasimme profilaksën me tableta,krypë ose çam -çakëza ishte me rëndësi.

Prej atëhere karakteristikat inhibuese tëqumështit të fluorizuar qenë objekt i shumëstudimeve.

Hulumtimet e deritanishme na tregojnëse qasja e fluorideve në qumështin e fluorizuar është e lartë. Gjatë përdorimit të qumështit të


Od tabelarniot prikaz se gledadeka koncentracijata na rezi dua l -niot fluor e so razli~ni vrednostikaj poedini mostri, pri {to naj ni -skata koncentracija na slobodniot

fluor kaj kravjoto mleko e 2,7 ppm, a naj -visokata 3,5 ppm. Kaj ov~oto mleko paknajmalata koncentracija e 1,9 ppm, a naj -visokata 2,4 ppm. So analiza na prose~nite fluorni vrednosti konstatirame deka tiekaj kravjoto mleko iznesuvaat 3,1 ppm, a kajov~oto mleko se so ne{to pomala vrednosti iznesuvaat 2,2 ppm.

Diskusija

Od golemiot broj na ispituvawa koido denes se izvr{eni, jasno proizleguvakon statacijata deka so fluorizacijata namleko upotrebeno kako medijator za pre -nos na fluoridi se ovozmoùva redukcijana karies, osobeno vo predu~ili{na iu~ili{na vozrast.

Od ispituvawata koi bea napraveni vo sorabotka so Veterinarniot Institut voSkopje, dojdovme do konstatacija: fluo ri -zi ranoto mleko e dobar me dium za pre -vencija na zabniot karies. Ova se temelina faktot deka mlekoto e hrana koja jaupotrebuvaat generacii na koi im e potre -ben soodveten el e ment za da se upotrebi voprocesot na mineralizacija za tvrditezabni tkiva za da se postigne pogolemaotpornost na zaben karies, a toa e fluorot.

Koristeweto na fluoriziranoto mle -ko kako moèn me dium za prevencija naden talen karies be{e za prv pat pred -loèno od {vedskiot pedijatar Ziegler

40 vo

1956 god. Osnova na negovite opi{aniispituvawa e dodavaweto na fluoridi vodoza od 1ml F na litar (1ppm F) vo mleko,vo slu~aj kade fluoriziranata voda zapiewe ne e mo`no da se primeni. No po -docna se konstatira deka vakvata koli~ina na fluoridot vo mlekoto ne e dovolna daobezbedi zadovolitelen karies protek -tiven efekt, poradi toa be{e predloènoda se zgolemi koncentracijata na fluorotvo mlekoto.

Prednosta na ovoj na~in na primena vo sporedba so fluoridnata profilaksa sotab leti, sol ili gumi za xvakawe bilamnogu zna~ajna.

Ottoga{ karies inhibitornite kara -kteristiki na fluoriziranoto mleko beapredmet na mnogu ispituvawa.

Mnogu skore{ni ispituvawa ni poka -ùvaat deka dostapnosta na fluoridite evisoka vo fluoriziranoto mleko. Pri

pasterizuar,pothuajse të gjitha fluoridetnë qumësht mbeten për një kohë të gjatë prej disa ditësh nëse qumështi ruhet nëtemperaturë nën 6°C.Me përpuniminme teknologjinë UHT të qumështit tëfluorizuar humbja e fluorideve është tejetminimale.

Reduktimi i përgjithshëm i kariesit prej35% është vërejtur te fëmijët e moshës 6-9vjeçe, gjatë kohës së hulumtimit prej 3.5 vjet,me qumësht të ngopur me 3.5 ppm fluor.

Tentimet e Imammura-s në Jokohama nëvitin 1959 me pasurimin e 2-2.5 mg fluor nëqumësht ka rezultuar me reduktim të kariesitpej 33.8% pas 5 vitesh.Observimi i molarit tëgjashtë te këta fëmijë pas një kohe të shkurtërka rezultuar me reduktim të kariesit prej 14.4deri në 19.6%.

Vlerat e fituara të fluorideve të lira tëprezentuara nga Imammura përputhen mevlerat e mostrave të qumështit që na i ana -lizuam (2 deri në 2.5 ppmF),ndërsa janë pakmë të vogla prej atyre që i ka preferuar Russof(3.3 ppmF).Duke marë parasysh faktin seImammura ka arritur reduktim të kariesit prej33.8%, shpresojmë që edhe me konsumimin equmështit tonë të fluorizuar të arrijmë njëpërqindje të lartë të reduktimit të kariesitdentar.

Pakhomov32 1995 ka përdorur nëpër çer -dhe dhe shkolla 180-200 ditë gjatë vitit nëkontinuitet nga 200 ml qumësht të fluorizuarqë ka përmbajtur 1mg F. Pas përdorimittrevjeçar tek fëmijët të moshës 6 vjeçe kaarritur reduktim të kariesit prej 40% në kra -hasim me grupin kontrollues (p<0.001%).

Prodhimi i qumështit të fluorizuar kërkon edhe aplikimin e komponentëve të fluorit nësasi të caktuar,që do të rezultojë si produkt mekoncentrim konstant të fluorideve. Për qen -drimi i duhur i fluorideve në produktet equmshtit varet prej dozës së fluorideve,që undahet fëmijëve për tu furnizuar me sasioptimale e propozuar nga OrganizataBotërore e Shëndetësisë38 (1994), e ranguarprej 0-5 mg fluor në ditë duke ju përmbajturmoshës së fëmijëve dhe koncentrimin efluorideve në rezervat lokale ujore.

Duke ju përmbajtur kalkulimeve të kon -centrimit të fluorideve duhet pasur parasyshpatjetër edhe sasinë e qumështit të fluorizuartë konsumuar çdo ditë nga fëmija.Sasia e


koristewe na pasterizirano mleko,re ~isi site fluoridni dodatoci osta -nuvaat dostapni trajni, nad nekolkudena koga e skladirano pod 6°C.Ultravisokata obrabotka so UHT na

fluoridiziranoto mleko gi pravi podno -slivi nekoi gubitoci na fluoridnatadostapnost.

Sevkupnata karies redukcija zabe -leàna kaj deca od 6-9 godi{na vozrast, zavreme na tri i pol godi{no ispituvawe somleko zasiteno so 3.5 ppm F bilazabeleàna 35% .

Vo Jokohama obidite na Imammura 1959god. da dodade 2-2.5mg F vo mlekoto rezul -tirale so karies redukcija posle 5 god. so33,8%. Razgleduvaweto samo na prviottraen mo lar kaj ovie deca posle kratokvre menski pe riod dal redukcija od14.4-19.6%.

Dobienite vrednosti na slobodnitefluoridi, prezentirani od strana naImammura se sovpa|aat so vrednostite nafluoridite vo mostrite na mleko koi giispituvavme (2-2,5 ppm), a se ne{to pomaliod onie {to gi prepora~al Russof (3,3 ppm).Zemajki vo predvid faktot deka Imammurakaj konsumentite na ova mleko postignalredukcija na karies od 33,8%, o~ekuvamekonsumiraweto na na{eto fluoriziranomleko da obezbedi isto taka visok procentna redukcija na zaben karies.

Pakhomov32

1995 god. dostavuval vo gra -din kite i u~ili{tata kontinuirano180-200 dena vo godinata fluoriziranomle ko od 200ml koe sodrì 1mg F. Posletrigodi{na konsumacija kaj 6.5 god. deca,na{ol redukcija od 40% vo odnos nakontrolnata grupa (p<0.001).

Proizvodstvoto na fluoriziranomleko vklu~uva i vgraduvawe na fluornikomponenti vo mlekoto so soodvetnakoli~ina, koja }e rezultira vo konstantenprodukt so barana fluoridna koncen tra -cija. Baranata fluoridna koncentracijavo produktite e diktirana od dozata nafluoridi, koi se delat na decata prima~i,za da se snabdat so optimalnata koli~inapropi{ana od ekspertite na Svetskatazdravstvena organizacija

38 (1994), ran -

girana od 0 do 5 mgF na den pridrùvaj}i se na godinite na decata i koncentracijata na fluoridi vo lokalnite vodeni rezervi.

Vo presmetkite pridrùvaj}i se naflu oridnata koncentracija neophodno eda se misli na koli~inata na fluo ri -ranoto mleko konzumirano dnevno od sekoe dete. Konzumiranata koli~ina varira: na

konsumuar ndryshon,p.sh:Në Angli fë -mijët rëndom marrin nga 189 mlqumësht në ditë në shkollë, ndërsa nëKinë fëmijët parashkollorë marrin nga250 ml në ditë.

Doza e përcaktuar dhe e dërguar prej 0.5mg flu o ride në ditë për fëmijë të të dyjafushave, koncentrimi i fluorideve që duhet tëkonsumojë një fëmijë me qumësht është 2ppm – 2.65 ppm.

Sipas të dhënave të marra (nga Ministriapër punë dhe kujdes social) fëmijët në kop shte tek na marrin qumësht vetëm katër herë nëjavë 150-200 ml, (njëlloj si në Angli). Prandajkoncentrimi i fluorit rezidual në qumështduhet të jetë përafërsisht sikurse ai në Angli,ndërsa më e vogël se ai që përdoret në Kinë.

Natrium fluoridi në përgjithësi i shtohetqumshtit si tretje ujore e koncentruar, dukeshfrytëzuar sasi fikse të vëllimit. Mënyrën etillë të aplikimit të fluorit në qumësht eaplikuam edhe ne në hulumtimet tona.

Pas përcaktimit të fluorit në qumësht,duke shfrytëzuar teknikën elektro kimikestan darde, duke shfrytëzuar katodë seleksio -nuese të joneve dhe zbutës TISAB (më vonë esqaruar në këtë kapitull),sasia e përgjithshmee fluorideve të lira plus qasja e fluorideve prejdisa komplekseve përcaktohet automatikisht.

Fluoridet e jonizuara në qumështin efluorizuar në sasi më së shumti 2-5 ppmF (meshtim të NaF), është e përshtatshme përpërcaktimin e mesatares elektro-kimike,dukeshfrytëzuar elektroda seleksionuese të jonevenë bashkëpunim me elektrodë karakteristikebashkë me jonometër.Jonometrat tregojnë saështë furnizimi,koncentrimi direkt i shprehurnë prodhimin e energjisë në milivolt, sikoncentrim që shfaqet në kompjuter.

Fluoridet të përcaktuara në qumështin efluorizuar bëhen me metodë direkte dukeshfry tëzuar zbutës adekuat dhe kushtetTISAB,ndërsa në përmasa vëllimore 1:1 në tëdy egzemplarët dhe standardet rekomandohen për përdorim kushtet TISAB.E standartizonforcën jonike dhe vlerën pH të mesit (tretjes)dhe lufton me jonet që do të interferonin nëmënyrë tjetër.Qëllimi i teknikës është të kali -brohet instrumenti duke shfrytëzuar standarteflu o ride që përmbajnë TISAB II që përfshijnërezeveprimin e matjes që të realizohet (përshembull në rastin e mësipërm standardet flu -


pr. vo Anglija decata voobi~aeno pri -maat 189ml mleko na den vo u~i -li{ teto, me|utoa vo Kina pre du ~i -li{nite deca primaat 250 ml na den.

Prepora~anata i ispratenataprepi{ana doza od 0.5mg fluoridi na denza dete od obete oblasti koncentracijatana fluoridite vo mlekoto bara sekoe deteda konzumira od 2 ppm do 2.65 ppm.

Spored dobienite podatoci (odMinisterstvoto za trud i socijala) decatavo detskite gradinki kaj nas dobivaatmleko samo 4 pati vo nedelata vo koli~inaod 150 - 200 ml, (sli~no kako vo Anglija).Zatoa koncentracijata na rezidualniotfluor vo mlekoto treba da bide sopribli`no isto nivo so koncentracija nafluoridi vo mlekoto vo Anglija, a pomalaod ona koja se koristi vo Kina.

Natrium fluoridot generalno se do -dava vo mlekoto vo forma na koncentriran voden rastvor, koristej}i fiksni volu -men ski soodnosi. Takvata postapka na vne -suvawe na fluorot vo mlekoto be{ekoristena i pri na{ite ispituvawa.

Po odreduvaweto na fluorot vo mle -koto, koristej}i standardni elektro he mi -ski tehniki, upotrebuvaj}i jonska selek -tivna katoda i TISAB ublaùva~ (po docnaobjasnet vo ova poglavje), celosnata sumaod slobodni fluoridi plus fluoridnatadostapnost od nekoi kompleksi seprocenuva avtomatski.

Jonizira~kite fluoridi vo fluo -rizirano mleko proizvedeno so sodrìnanajmnogu 2-5 ppmF (so dodavawe natriumfluorid) e pogodno za odreduvawe naelektrohemiski prosek, upotrebuvaj}ifluoridna jon selektivna elektroda vosorabotka so karakteristi~na elektrodazaedno so jon metar. Jon metrite pokaùvat kakva e snabdenosta na direktnata kon cen -tracija izrazena vo milivolti proi zve -dena energija kako koncentracija pri ka -àna na kompjuter.

Fluoridite odredeni vo fluo rizi -ranoto mleko se izveduvaat so direktenmetod koristeni soodvetni ublaùva~i iuslovi TISAB (toplotna jonska silaregulirana so ublaùva~) dodeka vo volu -menski razmer 1:1 vo dvata primeroci istandardi se prepora~uva za upotreba votoj kontekst. Ja standardizira jonskatamo} i pH vrednosta na sredinata i se spra -vuva so jonite koi{to bi interferiralena poinakov na~in. Osnovata na tehnikatae da go kalibrira instrumentot koristej}i

o ride mund të ishin 1 ppmF dhe 10ppmF) dhe pastaj drejtohet në mënyrëdirekte me masën e kampionit tëfluorizuar të qumështit, duke e përdorursasinë adekuate të TISAB.

Fluori i lirë në qumështin e fluorizuar qëne e hulumtojmë me metodën seleksionuese të joneve,është tregues i sigurtë se qumështiështë me di a tor mjaft i mirë për bartjen efluorit jonik tek indet e forta të dhëmbit.

Prania e fluorit jonik prej qumështit tëfluorizuar në pështymë (sa liva) në zgavrën egojës dukshëm bën ndryshimin e balancimit të mikroflorës.Si rezultat i saj bakteriet acido -gjene nuk mund ta shprehin efektin e vetplotësisht,ndërsa në anën tjetër në masë tëmadhe përmirësohet rezistenca e indeve tëforta të dhëmbit ndaj nokseve kariogjene,duke i falënderuar pranisë se fluorapatitit në rrjetinkristalor të emajlit dhe dentinës.

Sipas studimeve in-vi tro përmbatja e flu -orideve në dhëmbët e ekstraktuar të njeriut,nëemajl dhe dentinë si dhe tek dhëmbët equmështit është i rritur,nëqoftëse dhëmbëtjanë në konatkt më të gjatë me qumësht tëfluorizuar. Kjo tregon se inkorporimi i fluoritnë substancat e forta të dhëmbit është më imadh nëse konsumohet qumësht i fluorizuarpër një kohë më të gjatë (Light23 1968,Konikoff22 1977).

Në vitin 1995 Pakhomov32 ka hulumtuardy grupe fëmijësh të moshës parashkolloredhe shkollore. Një grup i fëmijëve ka kon su -muar 200 ml qumësht në ditë që ka përmbajtur 1 mg Fluor (NaF) në peridhë prej 180-200 ditë në vit. Ndërsa grupi i dytë i fëmijëve ka kon -su muar 200 ml qumësht të pafluorizuar,poashtu në periudhë prej 180-200 ditë.

Rezultatet u referohen fëmijëve tëmoshës 6.5 vjeçe tri vite pas pjesëmarrjes nëprojekt.Reduktimi i kariesit te fëmijët që kanëpërdorur qumësht të fulorizuar ka qenë 40%(p<0.001) krahasuar me grupin kontrollues.

Ndryshim të madh në interes të pro mo -vimit për për hapje të përdorimit të qumështittë fluorizuar është paraqitur në vitin 1971 kurEd gar Wilfred Bor row4 nga Ferma Padwell,Cowplain, Portsmouth U.K. i cili ka krijuaredhe një fondacion mirëbërës për këtë qëllim.

Autorët kanë vërejtur se përqindja efluorideve të lira në llojet e ndryshme tëqumështit është e ndryshme gjatë kon sumimit


fluoridni standardi sodrèj}iTISAB II koi go opfa}aat dometot namerata za da bide napraveno (na pr. vopogorniot slu~aj fluoridnite stan -dardi moèa da bidat 1ppmF i 10ppmF)i potoa se upravuva direktno so me -

rata na fluo riziraniot mle~en primerok,koristej}i ja sood vetnata suma na TISAB.

Slobodniot fluor vo fluo ri zi ra -noto mleko koe nie go ispituvavme so jonselektivnata metoda, e cvrst dokaz dekamlekoto e izvonreden medijator za pre ne -suvawe na jonski fluor do tvrdite zabnisupstanci.

Osven toa prisustvoto na jonskifluor od fluoriziranoto mleko donesenvo salivata i usnata praznina zna~itelnogo menuva balansot na mikroflorata. Kako rezultat na toa, acidogenite bakterii nego izrazuvaat svojot efekt vo celost, a oddruga strana zna~itelno e podobrenaotpornosta na tvrdite zabni supstanci kon kariogenite noksi, blagodarenie na pri -sustvoto na fluorapatitot vo kristalnata re{etka na emajlot i dentinot.

Spored in vi tro studiite fluo rid -nata sodrìna vo ekstrahiranite ~ove~kizabi, vo emajlot i vo dentinot, a se razbirai vo mle~nite zabi, se zgolemuva, dokolkuzabite se vo podolg kontakt so fluo rizi -ranoto mleko. Ova dokaùva deka inko rpo -racijata na F vo tvrdite zabni supsranci epogolema, dokolku periodot na izloè -nost na zabite so fluorizirano mleko epodolg. (Light

23 1968, Konikoff

22 1977)

Pakhomov32

1995 ispituval dve grupideca od predu~ili{na i u~ili{na vozrast. Ednata grupa deca dobivala dnevno 200 mlmleko koe sodrèlo 1 mg F (NaF) vo pe -riod od 180-200 dena vo godinata. Drugatagrupa deca dobivala nefluorizirano mle -ko 200 ml. Za pe riod od 180-200 dena vogodinata.

Rezultatite se odnesuvat na {est ipol godi{ni deca posle tri godini odu~esto vo ovoj proekt. Redukcijata na pa -|awe na karies prevalenca kaj fluoriranomleko bila pribli`no 40% (p< 0,001) spo -redeno so grupata koja upotrebuvalanefluo rizirano mleko.

Golema promena vo interes i pro mo -cija na ra{irena upotreba na fluo -rizirano mleko za prevencija na decata odkaries se pojavila vo 1971 koga Ed gar Wil -fred Bor row

4 od Paduel Farm, Cowplain, Port -

smouth, U.K. objavil i vostanovil dobro -rvorna fondacija za taa namena.

Avtorite zabeleàle deka pro cen totna slobodnite fluoridi vo mle koto kaj

të sasisë së njejtë të qu mështit. Ashtu që qumështi me për qindje më të lartë tëyndyrave lidh më tepër jone fluoridi.

Rezultatet që ne i kemi fituar kore -spon dojnë me të dhënat që i ka dhënëfondacioni Bor row4 P.sh. Me fluorizimin equmështit të dhenve me yndyrë 6.3%regjistruam nivel më të ulët të fluorit rezidual(2.2 ppm), në kra hasim me qumështin e lopës(3.1 ppm) me yndyrë 3.5%.

Prej rezultateve të fituara nga qumështi ifluorizuar i dhenve dhe i lopës pa dyshimshihet se egziston fluori rezidual,i cili lehtëmund të inkorporohet në indet e forta tëdhëmbit dhe në lëngjet e tjera indore.

Roli i qumështit si me di a tor në një anësjell furnizim op ti mal me fluor i cili doinkorporohej në substancat e forta të dhëmbit,ndërsa në anën tjetër qu mështi është burim me vlera të larta ushqyese dhe energjetike.

Lidhshmëria e këtyre dy komponentëveështë e shfrytëzuar në më shumë vende tëbotës dhe ka dhënë përqindje të lartë të re -duktimit të kariesit.Karakteristika e qumështit të fluorizuar për inhibimin e kariesit den tal kaqenë lëndë për hulumtime të shumta.

Rusoff34 në hulumtimet e veta ka shfry -tëzuar qumësht me koncentrim prej 3.5 ppm deri tani në Maqedoni nuk është shfrytëzuarqumështi i fluorizuar prandaj skemi mundësi qërezultatet e fituara ti krahasojmë me rezul tatet eRusoff-it34. Koncentrimi i fluorit në qumështin e fluorizuar që e përfituam na ishte përafërsishtme vlera të njejta (3.1 ppm) tek qumështi ilopës,dhe diç më pak tek qumështi i dhenve.

Mendimi ynë është se qumështi i lopëssiguron përqindje më të madhe të fluoridevedhe prandaj propozojmë fluorizimin equmshtit të lopës. Edhe nji shkas i propozimittonë për qumështin e lopës është se tek nequmështi i dhenve ka qasje të vogël dhe mëpak konsumohet.

Pakhomov32 në vitin 1995 në çerdhe dhenë shkolla ka shpërndarë qumësht tëfluorizuar nga 200 ml me koncentrim prej 1mg fluor në një peridhë prej 180-200 ditë nëvit.Pas përdorimit trevjeçar tek fëmijët 6.5vjeç te dhëmbët e qumshtit ka arritur një re -duktim të kariesit prej 40% (p<0.001), nëkrahasim me grupin kontrollues. Vlerat përdhëmbët per ma nent kanë dhënë rezultat prej89% të reduktimit të kariesit (p<0.001),


razli~ni vidovi e raz li ~en, privnesuvawe na ista koli~ina fluoridi vo zavisnost od toa za kakvo mleko seraboti. Pri {to mlekoto so pogolemprocent na masti vrzuva pogolem delod vnesenite fluoridi.Dobienite rezultati od na{ite

isleduvawa korespondirat so podatociteizneseni od ~lenovite na Bor row

4

fondacijata. Imeno, pri isti koli~ini navneseni fluoridi kaj ov~oto mleko kakorezultat na negovata pogolema maslenost(6,3%) registriravme ponisko nivo narezidualen fluor (2,2 ppm), za razlika odkravjoto mleko (3,1 ppm), ~ija maslenostiznesuva{e 3,5%.

Od dobienite rezultati ostvareni kajfluoriziranoto ov~o i kravjo mleko,nesomneno se gleda deka postoi rezidualenfluor, koj lesno moè da se vgradi votvrdite zabni supstanci, a i vo ostanatitetkivni te~nosti.

Vakvata medijatorna uloga na mle -koto, od edna strana doveduva do optimalna snabdenost so fluor koj bi se vgradil votvrdite zabni supstanci, a od druga stranamlekoto kako izvor na hranliva ienergetska vrednost.

Povrzanosta na ovie dve komponenti eiskoristena vo pove}e zemji vo svetot idala mnogu visok procent na redukcija nazabniot karies. Karies inhibitornitekarakteristiki na fluoriziranoto mlekobile predmet na mnogu ispituvawa.

Rusoff34

kaj svoite ispituvawa kori -stel mleko so koncentracija od 3,5 ppm.Dosega vo Makedonija ne e primeneta flu -o rizacija na mleko, pa nemame mo`nost dagi komparirame dobienite rezultati odstrana na Rusoff

34. Koncentraciite na

fluorot vo fluoriziranoto mleko koi nie gi dobivme se pribli`no so isti vrednosti (3,1 ppm kaj kravjoto mleko, a ne{topomali kaj ov~oto mleko). Na{a preporaka e deka kravjoto mleko obezbeduva povisokprocent na slobodni efektivni fluoridii zatoa prepora~uvame fluorizacijata dase vr{i na kravjo mleko.

U{te edna dodatna pri~ina za na{apreporaka na kravjo mleko e faktot {toov~oto mleko kaj nas ne e dostapno napazarot i mnogu pomala e konsumacijata naov~o mleko.

Pakhomov32

1995 vo gradinkite i u~i -li{tata delel fluorizirano mleko po 200ml so koncentracija od 1 mg F za pe riod od180-200 dena vo godinata. Po trigodi{naprimena dobil redukcija kaj 6,5 godi{nideca kaj mle~na denticija pribli`no 40 %(p < 0,001) sporedeno so kon trol nata grupa.

krahasuar me grupin kon tro llues. Këtureduktimi është i shprehur sipassipërfaqeve (dmft dhe DMFT).

Deri më sot të gjitha studimet ebotuara për efektin e reduktimit tëkariesit me qumësht të fluorizuar kanë arriturrezultate prej 15-60% në denticionin e parëdhe 30-85% në denticionin per ma nent (tëpërhershëm), që tregon një reduktim tëmirëfilltë (p<0.001),në krahasim me grupetkontrolluese që kanë përdorur qumësht tëpafluorizuar.

Hulumtimet të cilat ishin kryer përkoncentrimin e fluorit rezidual në qumështin e fluorizuar të lopës dhe të dhenve,padyshimtregon se fluori jonik është prezent në të dyllojet e qumështit.

Të dhënat kryesisht janë në përputh sh -mëri (korelacion) me ata të literaturësbotërore, edhe pse aty flitet shumë pak përfluorin jonik,ndërsa më shumë për fluoridetorganike ose joorganike.

Prej hulumtimeve arritën në përfundim se qumështi i dhenve lidh me vete më shumëfluor jonik dhe krijon flu o ride pasi që ështëmë i pasur me materie të thata, për dallim ngaqumështi i dhenve, qumështi i lopës është më i varfër me materie të thata por më i pasur mefluor jonik.

Ky konstatim bën që të arsyetojë për -dorimin e qumështit të fluorizuar në ushqimine përditshëm sidomos tek fëmijët,me çkambrohen nga kariesi den tal.Përodimi i rregullt dhe në kontinuitet është i indikuar prej rezul -tateve të fituara në këtë hulumtim, padyshimdo të sjellë në mënyrë të konsiderueshmereduktimin e kariesit den tal tek fëmijët. Nëanën tjetër prezenca e fluorit jonik nëorganizëm jo vetëm tek fëmijët por edhe tek të rriturit do të mundësojë remineralizim më tëshpejtë dhe më efikas tek lezionet karioze qëtashmë kanë filluar.

Rezultatet e hulumtimeve tona na japin të drejtë të rekomandojmë përdorimin e qumë -shtit të fluorizuar për të gjithë grupmoshat,sidomos te fëmijët gjatë procesit të odonto -genezës.

Në bazë të eksperiencës pozitive nëshumë shtete,ku është etabluar programi përfluorizimin e qumështit janë arritur rezultatetë lakmueshme,rekomandojmë që edhe nëvendin tonë menjëiherë të fillojë fluorizimi iqumështit në disa in sti tute parashkollore që


Vrednostite za trajnata denticijapokaàle redukcija od 89% (p < 0,001)sporedeno so kontrolnata grupa. Ovde redukcijata e izrazena po povr{ini(dmft i DMFT).Do denes site studii objaveni za

efektite od redukcijata na karies so flu -o rizirano mleko gi dostignuvaat vred no -stite od 15-60% vo prvata denticija i od30-85% vo trajnata denticija, {to poka -ùva zna~ajna redukcija od (p < 0,001) voodnos na kontrolnite grupi so nefluo ri -zirano mleko.

Ispituvawata koi bea vr{eni zakoncentracijata na rezidualniot fluor vo fluorizirano mleko od kravjo i ov~opoteklo, nedvosmisleno pokaàa dekajonski fluor e prisuten vo dvata vida namleko.

Podatocite voglavno korelirat soonie koi ni se dostapni od svetskataliteratura, iako vo nea mnogu malku sezboruva za jonski fluor, a se poveke zaorganski ili neorganski fluoridi.

Od ispituvawata konstatiravme dekaov~oto mleko vrzuva poveke jonski fluor i stvara fluoridi bidejki e pobogato sosuvi materii. Za razlika od ov~oto, krav -joto mleko e posiroma{no so suvi materii, zatoa e pobogato so jonski fluor.

Od ovaa konstatacija se nametnuvaopravdanosta na primenata na fluo ri -ziranoto mleko vo sekojdnevnata ishrana,osobeno na decata, so {to se preveniraden talniot karies. Redovnata konti nu -irana primena indicirana od dobieniterezultati vo ova istraùvawe nesomneno}e dovede do zna~ajna redukcija na kari -esot kaj decata. Od druga strana pri -sustvoto na jonski fluor vo organizmot nesamo kaj deca tuku i kaj vozrasni }e ovozmo -ì pobrza i poefikasna remineralizacijana veke zapo~natite kariozni lezii.

Rezultatite od na{ite istraùvawani davaat za pravo da prepora~ame upo -treba na fluorizirano mleko vo ishranata na site vozrasti, osobeno kaj deca voprocesot na odontogenezata na zabite.

Vrz osnova na steknatite pozitivniiskustva vo pove}e zemji, kade e etabliranpro gram na fluorizacija na mlekoto i sopostignati zavidni rezultati prepo ra ~u -vame, vo na{ata zemja vedna{ da se otpo~neso fluorizacija na mlekoto vo po~etokotso nekolku predu~ili{ni ustanovi, za da

më vonë të përfshihen të gjitha institutet parashkollore.

Përfundim

Në bazë të hulumtimeve të kryera bio- kimike me ndihmën e elektrodave seleksi -onuese të joneve me të cilat e përcaktonimkoncentrimin e fluorit të lirë tek qumështi idhenve dhe i lopës, mund të përfundojmë:

1. Qumështi paraqet me di a tor më të mirëpër pranimin e fluorideve në organizëm.

2. Sasia e fluorit rezidual (të lirë) nëqumësht,me sasi të njejtë ndryshon prej llojittë qumështit. Qumështi i lopës përmbanpërqindje më të madhe të fluorit rezidual prejqumështit të dhenve.

3. Sasia e fluorit rezidual (të lirë)përputhet me përqindjen e materieve të thatadhe yndyrshmërisë së qumështit (qumështi ilopës 3.1 ppm,ndërsa ai i dhenve 2.2 ppm).

4.Në bazë të rezultateve të fituara përsasinë e fluorit rezidual, në qumështin efluorizuar, rekomandojmë: në vendin tonë tëfillojë fluorizimi i qumështit dhe përdorimi iorganizuar dhe me kontinuitet që do të sjelëlreduktimin e ndjeshëm të kariesit den tal tekfëmijët.

UDC: 637.12.054:546.16]:616.314-002-084 616.314-002-084:[637.12.054:546.16ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER (OSP)

THE DETERMINATION OF THE AMOUNT OF THE ION FLUORINE IN THEFLUORIDATED MILK WITH ION SELECTIVE METHOD

Ab stract

A large num ber of coun tries around the world in 1995 were ro tated with a low level car ies by WHO. In for ma tion was based on the av er age mea sured KEP for 12 years of age. Still thecar ies is one of the col lec tive dis eases af fect ing both chil dren and adults.The ques tion per ma nently asked is: How to de crease the KEP with chil dren and adults?Re searches, both clin i cal and lab o ra tory have shown that flu o rides are most ef fec tive in car -ies pre ven tion, es pe cially when a very low level of flu o rides is per ma nently kept.How to achieve this:– by flu o ri da tion of drink ing wa ter– by flu o ri da tion of milkSince the flu o ri da tion of wa ter is ex pen sive and bulk pro cess, and on the other hand changes the qual ity in the col lec tive sys tems of wa ter sup ply, the al ter na tive is milk.Milk as trans fer of flu o rides to the mouth cav ity.


podocna se opfatat site deca odpredu~ili{nite ustanovi.

Zaklu~ok

Vrz osnova na izvr{enite biohemiskiispituvawa pri koj so pomo{ na jon selek -tivnata elektroda so koja ja odreduvavmekoncentracijata na slobodniot fluor kajov~o i kravjo mleko, moè da se donesatslednite zaklu~oci:

1.Mlekoto pretstavuva dobar medi ja -tor za vnesuvawe na fluoridi vo orga ni z -mot na ~ovekot.

2. Koli~inata na rezidualniot(slobodniot) fluor vo mlekoto pri istavnesena koli~ina se razlikuva vo zavis -nost od vidot na mlekoto. Kravjoto mlekosodrì pogolem procent na rezidualenfluor vo odnos na ov~oto mleko.

3.Koli~inata na rezidualniot (slo -bodniot) fluor korelira so procentot nasuvite materii i maslenosta na mlekoto(kravjo 3,1 ppm, ov~o 2,2 ppm).

4.Vrz osnova na dobienite rezultatiza koli~inata na rezidualniot fluor, vofluoriziranoto mleko, prepora~uvame :vo na{ata zemja da se otpo~ne so fluo ri -zacija na mleko i kontinuirana orga ni zi -rana primena, koja bi dovela do zna~i telna redukcija na kariesot , kaj decata.

The struc ture and the fea tures of the milk en ables join ing of the added flu o rides. Is there any flu o ride left? Could this free flu o ride be in cor po rated in the hard tooth sub stances ? If it was in cor po rated what would be the re duc tion of the car ies?Re searches were made in the pre mises of the Vet er i nary In sti tute and the Fac ulty of Phar ma -col ogy in Skopje .Milk used in re searches: cow and sheep milk be cause these two kinds are most fre quentlycon sumed in ev ery day life, and on the other hand, it is the most avail able to kids when anticar ies pre ven tion is needed.Con cen tra tions of flour min i mal, con sum ma tion reg u lar, keeps low level of flu ids in themouth cav ity.The con cen tra tion of flu o ride has been de ter mined by ion se lec tive elec trode, spe cially usedfor flu o ride. Ex am i na tion of the cow milk who is in or di nary use , ap pear pres ence on F in mark (0,015ppm) . Cow milk flu o ri da tion with NaF ap pear mid dle 3,1 ppm, op po site sheep milk who isflu o ri da tion of thesame mark mid dle 2,2ppm.The re sults from the in ves ti ga tions showed sta tis ti cally sig nif i cant pres ence of flu o ride inthe flu o ri dated milk. The anal y ses of the re sults of the pres ence of free flu o ride in the flu o ri -dated milk has been op ti mal, in the lim its de scribed in the world lit er a ture and have eas ilyin cor po rated in the hard tooth substance.Based on the ob tained re sults one can ex pect flu o ri dated milk to be used in ev ery day con -sum ma tion, par tic u larly by chil dren, the out come of a lon ger con tin u ous con sump tion willre sult in a sig nif i cant decrease of KEP.Key words: Flu o ri da tion of milk, residual fluor, ion selective elec trode


Literatura

1. Allen LH. Na tional in flu ences on lin ear growth, ageneral revie; Europ J of ClinicajNaturation: 48 (Suppl 1) S 75-8; 1994.

2. Com mu nity Den tal Health Monographies Se ries No. 12 School Of Den tal Sci ence, Uni -ver sity Of Mel bourne, Aus tra lia 2006

3. Bassett R, Acosta JS. Com po si tion of Milk Prod uct; . In Wong NP et. Al. eds, Fun da men -tals of Dairy Chem is try 3 ed. New York, Van Na tional Reinhold Co. 39-79; 1988.

4. Backer Dirks O. The ben e fits of watter flu o ri da tion; Car ies Res (Suppl) 8; 2-15.1974.5. Bor row E W, Da vis JS. The Flu o ri da tion of milk and its meth od ol ogy; Food Trade Re -

view 46; 557-63.1975.6. Bowen WH, Pearson SK., Ef fect of milk on cariogenesis; Car ies Reasech: 27;

461-66.1993.7. Cal dera R, et. Al. Ma ter nal-foe tal trans fer of flu o ride in preg nant women; Bi ol ogy of the

Neonatale 54; 263-69.1988.8. Cutres TW et. al., Uptace of di etary F from milk into the de vel op ing teeth of shep; J of

Den tal Res. 74; 564.1995.9. Duff E. To tal and ionik flu o ride in milk; Car ies Res. 15; 406-8.1981.

10. Dequeker J. Cal ci fied tis sues: Struc ture-Func tion Re la tion ships; In: Nordin BEC, et. Cal -cium in Hu man Bi ol ogy; Hei del berg, Springer-Verlag; 219-20.1988.

11.Early R. Milk Pow ders in: Early Red; The Tech nol ogy of Dairy Prod ucts. Lon don ,Blackie & Son Ltd 167-196. 1992.

12. Ekenbacks SB, Linder L E, Lonnies H. Ef fect of four deutal var nishes on the col o ni za tionof cariogenik bac te ria on ex posed sound root sur face; Car ies Res. 34, 70-4. 2000.

13. Ekstrand J, et. al. Distibution of flu o ride to hu man brest milk. Car ies Res. 18 ; 93-5. 1984.14. FAO/WHO Fats and Oils in Hu man Nu tri tion; Re port of a joint ex pert con sul ta tion,

FAO/WHO Rome Oc to ber 1993 Food and Agrriculture Or gani sa tion of the United Na -tions, Rome , 30.

15. Flynn A. Min er als and Trace el e ments in milk; Ad vances in Food and Nu tri tion Res. 36;209-48.1993.

16. Forestier F et al. Pas sage transplacentaire du fluor; Jour nal de Gynecologie Obstetrique et Biologie de la Re pro duc tion, 19; 171-75.1990.

17. Fomon S J , and Ekstrand J. Flu o ride in: Nu tri tion In fants; St. Louis, Mosby,299-310.1993.

18. Hambraeus L . Milk com po si tion in an i mals and hu mans: Nu tri tional as pects. Dairy prod -ucts in hu man healty and nu tri tion; Procecdings of the 1-st. World Congres, SearranoRios et al. eds. Rot ter dam AA. Balkema. 13-23.1994.

19. Ham il ton J R. Bio chem i cal ef fect of flu o ride on oral bac te ria; J Dent Res. 1990. 69; (spe -cial is sue) 660-7 1990.


UDK: 616.314-74:615.46PUNIM PROFESIONAL (PP)

VLERËSIM I ECURISËKLINIKE 2-VJEÇARE IMBUSHJEVE NËKAVITETET EKSTENSIVETË KLASËS SË II METEKNIKËN E LAMINUARRMGIC/CR DHEMBUSHJEVE MEKOMPOZITË (CR)

E. Droboniku, D. Hysi, L. Xhemnica

Klinika Stomatologjike Universitare; Universiteti i Tiranës Fakulteti i Mjekësisë

Abstrakt:

Qëllimi i këtij studimi është të krahasojë ecurinëklinike 2-vjeçare të mbushjeve të kavitetit të klasës së dytë tërealizuar me teknikën e laminuar (open sand wich)RMGIC/CR (glass-ionomer rezin modifikuar/kompozit) dhekompozit (CR).

Gjatë një periudhe 2 vjeçare u morën në studim një to -tal prej 154 mbushjesh nga të cilat 74 mbushje me teknikën elaminuar ku si glass-ionomer u përdor Photac Fil dhe 80mbushje të realizuara me Filtek Suprem.

Kriteret e vlerësimit të mbushjeve: sensitiviteti post -operator, forma anatomike, dekolorimi margjinal, kontaktiinterproksimal, kariesi sekondar, adaptimi margjinal.

Nga ekzaminimi klinik dhe radiologjik pas 2 vjetësh umorën këto rezultate:

– 2(dy) mbushje RMGIC/CR dhe 1(një) mbushje meCR patën probleme endodontike

– 18(tetëmbëdhjetë) mbushje me CR dhe 2 (dy)mbushje me RMGIC shfaqën sensitivitet postoperator javën e parë. Pas javës së tretë vetëm 4(katër) mbushje me kompozitëvazhduan të shfaqnin sensitivitet ndaj të ftohtit dhe nëkafshim. Pas dy vjetësh sensitiviteti ishte i pranishëm në1(një) mbushje .

– 3 mbushje me CR patën karies sekondar.Nuk u vunë re dekolorime.– 1 mbushje me RMGIC/CR kishte frakturë të kompozitës– 2 mbushje me CR frakturë të mureve te kavitetit. – 3 mbushje me CR dhe 2 mbushje RMGIC/CR kishin

humbur kontaktin interproksimal pas 2 vjetësh .– 3 mbushje me CR dhe 2 mbushje RMGIC/CR kishin

probleme me adaptimin margjinal.Nga rezultatet e marra del se teknika e laminuar është

një alternativë e mirë në kavitetet ekstensive të klasës së dytë.Fjalë kyçe: Glass-ionomer, rezin kompozitë, kavitet,

mbushje, karies.


AdresaEtleva DrobonikuKlinika Stomatologjike Universitare; Universiteti i Tiranës Fakulteti i Mjekësisë

UDK: 616.314-74:615.46STRUÊN TRUD (ST)

VREDNUVAWE NA 2GODI{EN KLINI^KITEK NAEKSTENZIVNITEKAVITETI NA VTORAKLASA SO TEHNIKANA LAMINIRAWERMGIC/CR I POLNEWASO KOMPOZIT (CR)

E. Droboniku, D. Hisi, L. Xemnica

Univerzitetska Stomatolo{ka Klinika,Univerzitet vo Tirana Medicinski Fakultet

Apstrakt

Selta na ovoj trud e da se sporeduvaat 2 godi{niteklini~ki zbidnuvawa na polneweto na kaviteti od vtoraklasa realizirani so tehnika na laminirawe (open sand -wich) RMGIC/CR/glas-jonomer modificiran kompozit) ikompozit CR.

Dol` ovie 2 godini bea studirani vkupno 154polnewa od koi 74 polnewa so tehnika na laminirawe kadekako glas jonomer e upotreben Photac Fil i 80 polnewa(realizirani so Filtek Su preme).

Kriterium za vrednuvawe na polnewata: post ope ra -tivniot senzibilitet, anatomskata for ma, marginalnatadekoracija, sekundarniot karies, margi nalnata adaptacija.

Od klini~koto i radiolo{koto ispituvawe po dvegodini se dobija ovie rezultati:

- Dve polnewa so RMGIC/CR i edno polnewe so CRimaa endodontski problemi

- 18 polnewa so CR i 2 polnewa so RMGIC/CR pokaàa postoperativen senzibilitet prvata nedela. Posle 4-tanedela samo 4 polnewa so kompozit prodolìja dapokaùvaat senzitivnost pri xvakawe i na ladno.

Posle dve godini senzitivnosta be{e prisutna samokaj edno polnewe.

- 3 polnewa so CR imaa sekundaren karies - nemaadekoloracija.

- 1 polnewe so RMGIC/CR ima{e fraktura nakompozitot.

- 2 polnewe so CR imaa fraktura na xidovite nakavitetot.

- 3 polnewa so CR i 2 polnewa so RMGIC/CR imaaproblemi so marginalnata adaptacija.

Od dobienite rezultati proizleguva deka tehnikatana laminirawe e dobra alternativa za ekstenzivnitekaviteti od vtora klasa.

Klu~ni zborovi: Glas-jonomer, akrilaten kompozit,kavitetot, polnewe, karies.

VLERESIM I ECURISËKLINIKE 2-VJEÇARE IMBUSHJEVE NËKAVITETET EKSTENSIVETË KLASËS SË II METEKNIKËN E LAMINUARRMGIC/CR DHEMBUSHJEVE MEKOMPOZITË (CR)

Hyrje

Rezinat kompozite me bazë Bis-GMA upërdorën për herë të parë për mbushje nëdhëmbë an te rior në fillim të viteve ‘60.1

Duke parë suksesin e tyre në mbushjet edhëmbëve frontalë u bënë përpjekje për për -dorimin e këtyre materialeve në kavitetet pos -teriore, dhe në fillim të viteve ‘70 kompozitatposteriore filluan të zëvendësojnë amalgamin.

Rezultatet klinike të mbushjeve apro ksi -male me kompozitë krahas sukseseve treguanedhe një sërë problemesh të lidhura me tku -rrjen e kompozitës gjatë polimerizimit. Tku -rrja e polimerizimit çon në rritje të presionit tëtkurrjes në mbushje duke çuar në debondim,frakturë kohezive të mbushjes ose mureve tëdhëmbit.2

Në thellësi të kaviteteve ekstensive boxtë klasës së dytë kjo tkurrje çon në humbje tëadaptimit margjinal dhe prezencë të kariesitsekondar.3

Shumë teknika janë përdorur për të ele -minuar problemin e tensionit të tkurrjes dhepër të përmirësuar adaptimin margjinal tëmbushjeve të klasës së dytë me kompozit.

Glass-ionomer çimentot u përdoren përherë të parë në fillim të viteve 70 . Çlirimi ijoneve fluor, adezioni me strukturën e dhëm -bit me anë të një reaksioni jon-shkëmbyes dhebiokompatibiliteti shumë shpejt rritën inte re -sin për përdorimin klinik të tyre.4

Këto materiale që nga prezantimi i tyre iparë kanë pësuar shumë ndryshime në për -bërje duke përmirësuar ndjeshëm vetitë e tyremegjithatë përsëri qëndrueshmëria mekanikedhe estetika mbetën ende prob lem.


VREDNUVAWE NA 2GODI{EN KLINI^KITEK NAEKSTENZIVNITEKAVITETI NA VTORAKLASA SO TEHNIKANA LAMINIRAWERMGIC/CR I POLNEWASO KOMPOZIT (CR)

Voved

Kompozitni akrilati so baza Bis-GMAbea upotrebeni za prv pat za polnewe naanteriorni zabi vo po~etok na '60 godini.

1

Gledaj}i go nivniot uspeh vo polnewana predni (frontalni) zabi, bea napraveni obidi za upotrebuvawe na ovie materijalivo posteriorni kaviteti i vo po~etok na'70 god., posteriornite kompoziti po~naada gi zamenuvaat amalgamite.

Klini~kite rezultati od apro ksi mal -nite polnewa so kompozit pokraj uspesitepokaàa i edna paleta problemi na kon tra -kcija na kompozitot pri poli me ri za cija.Kontrakcijata prim polimeri zaci jata dove -duva do poka~uvawe na pritisokot nakontrakcijata pri polneweto, so {to dove -duva do debondirawe, kohezivna frak tu ra na polneweto ili na zidovite od zabite.

2

Vo dlabo~ina na esktenzivnite ka vi -teti od vtora klasa, ovaa kontrakcija dove -duva do gubewe na marginalnata adaptacijai postoewe na sekundaren karies.

3

Mnogu tehniki se upotrebeni za da seeliminira problemot so kontraktivniotpritisok i za da se podobri marginalnataadaptacija na polnewata od vtora klasa sokompozit.

Glas-jonomer cementite za prv pat beaupotrebeni na po~etok od 70-te god. Oslo -boduvawe na jonite na fluor, re la cijata so strukturite na zabite so joni- razmenuva~ii nivniot biokompa ti bi li tet, mnogu brzogo zgolemija vnimanieto za nivna kli -ni~ ka upotreba.

4

Ovie materijali u{te od prvata nivna prezentacija se podloèni na mnogu pro -meni kako na sostavot, podobruvaj}i giosobinite, me|utoa povtorno nivnata me -ha ni~ka i estetska izdr`livost osta nu -vaat prob lem.

Koncepti i teknikës së laminuar kuGIC është i ekzpozuar në kavitetin oralreko man dohet në pacientë me rrezik tëlartë kariesi (Knibbs 1992; Davidson1994; van Dij ken 1994) Në teknikën elaminuar (san d wich i hapur) glass-ionomerçimentoja është përdorur si zëvendësuesdentine. Ai zëvendëson gjysmën e murit apro -ksimal që mungon duke filluar nga muri gin -givar dhe pjesa tjetër sipërfaqsore e mbushjesrealizohet me kompozit, pra një pjesë e kon -siderueshme e kompozitit zëvendësohet ngaglass-ionomeri.5

Në këtë teknikë glass- ionomeri mbulonshumicën e dentinës së ekspozuar ose tëgjithën duke u shtrirë deri në periferi tëkavitetit për të izoluar mirë zonën cervikaleduke minimizuar efektet neg a tive të tkurrjessë polimerizimit të kompozitës.

Qëllimi i këtij studimi është të krahasojëecurinë klinike 2-vjeçare të mbushjeve në ka -vitetet ekstensive të klasës së dytë të realizuarme teknikën sand wich të hapur RMGIC/CRdhe kompozit CR.


Për një periudhë 2-vjeçare u morën nëstudim një to tal prej 154 mbushje të realizuara në kavitete ekstensive të klasës së dytë nga tëcilat 74 mbushje me teknikën e laminuar ku siglassionomerë u përdor Photac Fil dhe 80mbushje të realizuara me Filtek Su preme.

Mbushjet u kryen në 86 pacientë (50femra, 36 meshkuj me moshë 16-60 vjeç). Nënjë pacientë u kryen 1-4 mbushje.

Kryem hapjen e kavitetit dhe pastrimin emasës karioze. Në të gjitha kavitetet muri gin -givar lokalizohej nën lidhjen smalt-çimento.Kryem bizotim të lehtë të mureve të kavitetit.

Mbushjet me teknikën e laminuar urealizuan duke izoluar mirë fushen operatore.Përdorëm glass-ionomer të kapsuluar, matrica metalike dhe kunja plastike.

Përgatitja e glass- ionomerit u bë dukerespektuar instru ksionin e prodhuesit. Kap -sulat u aktivizuan nëpërmjet aktivatorit,përzierja u realizua në amal gam ator për 15 sek dhe vendosja në kavitet u bë nëpërmjetaplikatorit.


Konceptot na tehnikata na lami -nirawe kade GIC e eksponiran na ora -len kavitet se prepora~uva kaj paci -enti so visok karies rizik (Knibbs1992, Davidson 1994, Van Dijren 1994). Vo

tehnikata na laminirawe (otvoren send -vi~) glas jonomer cementot e upotrebuvankako zamena na dentitot. Toj zamenuva pola od aproksimalniot zid koj nedostasuvapo~nuvaj}i od gingivalniot zid i drugiotpovr{inski del na polneweto i serealizira so kompozit, taka {to go lem del od kompzitot se zamenuva so glas jonomer.

5

So ovaa tehnika glas jonomerite gopokrivaat pogolemiot del od dentinot koje eksponiran ili cel, protegaj}i do peri -ferijata na kavitetot za da se izoliraubavo cervikalnata regija minimiziraj}igi negativnite efekti na kontrakcijatapri polimerizacija na kompozitite.

Cel na ovoj trud e da se sporeduvaklini~koto dvegodi{no isleduvawe zapol newata na ekstenzivnite kaviteti odvtora klasa koi se realizirani so sendvi~otvo rena tehnika RMGIC/CR i CRkompozit.

Materijal i metod

Za eden dve godi{en pe riod se zedoa na ispituvawe 154 polnewa realizirani naekstenzivni kaviteti od vtora klasa odkoi 74 polnewa so tehnika na laminirawekade kako glas jonomer e upotrebuvan Pho -tak Fil i 80 polnewa realizirani so Filtek Supreme.

Polnewata se ostvarija na 86pacienti (50 èni, 36 maì na vozrast od16-60 godini). Na eden pacient se izvr{ija1-4 polnewa.

Napravivme otvorewe na kavitet i~is tewe na karioznata lezija. Na site ka -viteti gingivalniot zid se lokali zira{epod emajlovo cementnata granica. Vr{imelesno bondirawe na zidovite na kavitetot.

Polnewata so tehnikata na lami ni -rawe bea realizirani so dobro izolirawena ope rativnoto pole. Upotrebivme kap -suliran glas jonomer, metalna matrica iplasti~ni kol~iwa.

Podgotovkata na glas jonomerot sepravi so preporaka na proizvoditelot.Kap sulite se aktiviraa so pomo{ na akti -vatorot, me{aweto se ostvari vo amal gam -ator za 15 sekundi i stavaweto na kavitetse pravi so pomo{ na aplikator.

Photak Fil nuk ka nevojë përacidim të dentinës. Polimerizimi u kryepër 40 sek. RMGIC u vendos në trashësi 2-3 mm. Tepricat e çimentos nga murete kavitetit që ato të ekspozoheshin ndajacidit të kompozitës u hoqën me frezë . Murete kavitetit dhe sipërfaqa e glass-ionomerit uaciduan për 15 sek, u shpërlanë me ujë dhe uthanë. U aplikua bondi duke e shpërndarë nëmënyrë uniforme në kavitet dhe u foto -polimerizua . Kompoziti u vendos në shtresa .

U bë heqja e tepricave, modelimi dhelustrimi i mbushjes.

Në kavitetet aproksimale që u mbushënme kompozit materiali u vendos duke respek -tuar instruksionin e prodhuesit.

Për vlerësimin e mbushjeve u përdorënkriteret e mëposhtëme:

1. Sensitiviteti postoperator (një javë dhekatër javë)

2. Forma anatomike 3. Dekolorimi margjinal4. Kontakti interproksimal 5. Kariesi sekondar 6. Adaptimi margjinal Kontrolli i mbushjeve u krye 1vit dhe 2

vjet pas aplikimit të tyre.Vlerësimi i mbushjeve u realizua me anë

të egzaminimit klinik dhe radiologjik ndërsakontakti interproksimal u kontrollua me anë të fillit dentar.

Rezultatet

Nga ekzaminimi klinik dhe radiologjikpas 2 vjetësh u morën këto rezultate :

– 2 mbushje RMGIC/CR dhe 1 mbushjeme CR shfaqën probleme endodontike


Photak Fil nema potreba za nagri -zuvawe na dentinot so kiselina, pol -imerizacijata se vr{i za 40 sekundi.RMGIC se stava{e vo debelina od2-3mm. Vi{okot na cementot od zido -vite na kavitetot se otstrani so

svrdlo. Zidovite od kavitetot ipovr{inata na kavitetot se nagrizuva za15 sekundi, se plaknat so voda i se su{at.

Se aplicira bondot pokrivaj}i gi sitepovr{ini na kavitetot i se foto po li -merizira. Kompozitot se aplicira{e nasloevi. Se napravi otstranuvawe na vi {o -cite, modelirawe i polirawe na polne we to. Vo aproksimalnite kaviteti koi se pol neaso kompozit materijalot se apli ci ra{espored upatstvata na proizvo di telot.

Za vrednuvawe na polnewata se upo -trebija dolenavedenite kriteriumi:

1. Postoperativnata senzitivnost(edna i ~etiri nedeli)

2. Anatomskata forma3. Marginalna dekoloracija4. Interproksimalen kontakt5. Sekundaren karies6. Marginalna adaptacijaKontrola na polnewata se izvr{i posle

edna i dve godini, od nivnata apli kacija.Vrednuvaweto na polnewata se rea -

lizira{e so pomo{ na klini~kiot iradiolo{kiot pregled, dodeka interpro -ksi mal niot kontakt se kopntrolira{e sopomo{ na dentalni lenti.

Rezultati

Od klini~kite i radiolo{kiteispituvawa posle dve godini se dobija ovie rezultati:

- 2 polnewa RMGIC/CR i edno pol ne weso CR pokaàa endodontski problemi,

Tabela 1 - Tabela 1 Tabela 2 - Tabela 2

– 18 mbushje me CR dhe 2 mbu -shje me RMGIC shfaqën sensitivitetpostoperator javën e parë .

– Në javën e katërt vetëm 4 mbu -shje të mëdha me kompozit vazhduan tëshfaqnin sensitivitet ndaj të ftohtave dhe nëkafshim. Pas dy vjetësh vetëm 1 prej tyre eruajti sensitivitetin.

– Nga ekzaminimi radiologjik 3 mbushjeme CR patën karies sekondar.

– Nuk kishte dekolorime në të dy tipet erestoracioneve.

– 1 mbushje me RMGIC/CR kishte frak -turë të kompozitit të shoqëruar me ekspozimtë mureve të kavitetit

– 2 mbushje me CR kishin frakturë tëmureve të kavitetit.

– 3 mbushje me kompozit dhe 2 me tek -nikën e laminuar e kishin humbur kontaktininterproksimal pas 2 vjetësh .

– 3 mbushje me kompozitë dhe 2 me tek -nikën e laminuar kishin probleme me adap -timin margjinal.

Diskutimi

Nga rezultatet e marra vihet re se nuk kandryshime sinjifikante midis dy tipeve tëmbushjeve të përdorura në kavitetet box për sa i përket adaptimit margjinal, dekolorimit dhekontaktit interproksimal, ndërkohë që nëmbu shjet me kompozitë ka më shumë pro -bleme me sensitivitetin postoperator, kariesinsekondar, formën anatomike.

Në mbushjet me teknikën e laminuar kamë pak raste me sensitivitet postoperator se në mbushjet me kompozita. Autorë të ndryshëme lidhin sensitivitetin e lartë postoperator tëkompozitiës me tensionin e tkurrjes sëkompozitës gjatë polimerizimit dhe pas tij,ten sion i cili rritet në kavitetet ekstensive.

Ky ten sion është shpeshherë shkaku ikëputjes së lidhjes midis rezinës kompozitedhe mureve të kavitetit duke çuar në formimin e gap-eve , rritjen e mikrorrjedhshmërisë dhenë karies sekondar. Për shkak të porozitetitGIC janë më elastik se kompozitat. Nëteknikën e laminuar GIC absorbojnë tensionin e tkurrjes të kompozitit duke ulur ndjeshëmsensitivitetin postoperator.6

Në mbushjet me teknikën e laminuar nuku shfaqën raste të kariesit sekondar.Glass-ionomer çimentot shfaqen sikariesinhibitor për shkak të fluorit dhe joneve


- 18 polnewa so CR i 2 polnewa soRMGIC pokaàa postoperativnasenzivi tivnost prvata nedela.

- Vo 4 nedela samo 4 polnewa sokom po zit prodolìja da pokaùvaat

senzitiv nost pri xvakawe i na ladno.Posle dve godini senzitivnosta be{eprisutna samo kaj edno polnewe.

- Od radiolo{koto ispitovawe 3polnewa so CR imaa sekundaren karies.

- Nema{e dekoloracija kaj dvata tipana restavracii.

- 1 polnewe so RMGIC/CR ima{e frak -tura na kompozitot pridruèno soeksponirawe na yidovite na kavitetot

- 2 polnewa so CR imaa fraktura nazidovite na kavitetot.

- 3 polnewa so CR i 2 polnewa soRMGIC/CR go imaa izguben inter pro -ksimalniot kontakt po 2 godini.

- 3 polnewa so kompozit i 2 so laminattehnika imaa problemi so marginalnataadaptacija.

Diskusija

Od dobienite rezultati se gleda dekanema zabeleìtelni razliki pome|u dvatatipa na polnewa koi bea upotrebuvani zaboks kaviteto, vo marginalnata adaptacija kako i vo dekoloracija i interproksi mal -niot kontakt, so {to kaj polnewata sokompozit ima pove}e problemi so posto -perativnata senzitivnost, sekundarniotkaries, anatomskata forma.

Vo polnewata so tehnikata na lami ni -rawe ima pomalku slu~aevi so postopera -tivnata senzitivnost otkolku kaj polne -wata od kompozit. Razli~ni avtori japov r zu vaat visokata postoperativnasenzi tivnost so kontrakcioniot pritisokna kompozitot pri i posle polimerizacija, pritisok koj se zgolemuva vo eksten ziv -niot kavitet.

Ovoj pritisok ~esto pati e pri~ina zaraskinuvawe na vrskata pome}u kompo zi tot izidovite nakavitetot predizvi ku vaj}i sozda -vawe na gapovi, zgolemuvawe na mikro cirku -lacijata i na sekundarniot karies. Poradinivnata poroznost GIC se poelasti~ni odkompozitite. Vo tehnikata na laminiraweGIC go absorbiraat pri tisokot na kon -trakcijata na kompozitot namaluvaj}i japostoperativnata senzi tivnost.

6

Vo polnewata so tehnikata na lami ni -rawe ne naidovme na slu~aevi so sekun -daren karies. Glas jonomer cementite se

të metaleve që ato çlirojne.7,8 Sasia efluorit e çliruar nga GIC është e lartëditët e para por ajo bie brenda disajavëve.9,10

Në mbushjet me teknikën elaminuar në një mbushje kishte 1 frakturë tëkompozitës ndërsa në 2 mbushje me kom -pozitë kishte frakturë të mureve të kavitetit.Tensioni i tkurrjes së kompozitës së bashkume forcat e presionit përtypës është shkaku ifakturave.

Nuk ka ndryshime sinjifikante midis dytipeve të mbushjeve për sa i përket deko -lorimit dhe adaptimit margjinal.

Glass-ionomer çimentot reko man dohen nëpraktikën e përditshme për shkak të adezionit tëtyre jonshkëmbyes me indet e dhëmbit dheçlirimit të fluorit.

Përfundim

Nga rezultatet e marra del se teknika elaminuar është një alternativë e mirë nëkavitetet ekstensive të klasës së dytë dhe nëpacientë me rrezik të lartë karioz.

UDK: 616.314-74:615.46PROFESSIONAL PAPER (PP)

TWO YEARS CLINICAL EVALUATION OF CLASS II EXTENSIVE CAVITIESUSING OPEN SANDWICH TECHNIQUE(RMGIC/CR) COMPARED WITH COM -POSITE RESIN (CR)

Ab stract

The aim of this pa per is to eval u ate clin i cally af ter two years class two fill ings us ing sand -wich open tech nique RMGIC/CR com par ing com pos ite fill ings. The sam ple of 154 fill ing were se lected for study pur pose, in two years pe riod. 74 fill ings were per formed us ing lam i nated tech nique with glass-ionomer Photac Fil and 80 fill ings us -ing Filtek Su preme .Eval u a tion cri te ria used for assesment of the fill ings were:post op er a tive sensitiviti,an a tom -i cal form,mar ginal adap tion,mar ginal dis col or ation ,interproximal con tact ,car ies.Clin i cal and ra dio graph ex am i na tion af ter two years re sulted in: – Three teeth dis played endodontic prob lems ( two fill ings with RMGIC/CR and one fill ingwith CR )– Twenty teeth (Eigh teen fill ings with RMGIC/CR and two with CR) dis played post op er a -tive sen si tiv ity af ter one week. – Three CR fill ings dis played sec ond ary car ies.– There was no fill ing dis col or ation. – 1 RMGIC/CR fill ing has frac ture of the com pos ite– 2 CR fill ings has frac ture of the cav ity mar gins.


pret sta vu vaat kako karies inhi bi -tori poradi flu orot i metalnite joni koi gi oslo bo duvaat.

7,8 Koli ~es tvoto

od fluor koj se osloboduva od GIC evisoko prvite denovi no toa opa|anarednite nedeli.

9,10

Vo polnewata so tehnika na lami ni -rawe vo edno polnewe ima{e edna frak -tura na kompozit dodeka vo dve polnewa sokompozit ima{e fraktura na yidovite nakavitetot. Pritisokot od kontrakcijatana kompozit zaedno so silite na `vako m -pritisokot e pri~ina za fraktura.

Nema vidlivi promeni pome|u dvatatipa na polnewa {to se odnesuva na deko -lo racijata i marginalnata adaptacija.Glas jonomer cementite se prepo ra ~uvaatvo sekojdnevnata praksa zaradi nivnata ad -h ezija so zabnite tkiva i osloboduvawetona fluor.

Zaklu~ok

Od dobienite rezultati proizleguvadeka tehnikata na laminirawe e najdobraalternativa za ekstenzivnite kaviteti odvtora klasa i kaj pacioenti so visok rizikna karies.

– 3 CR fill ings and 2 RMGIC/CR fill ings have lost interproksimal con tact af ter 2years.– 3 CR fill ings and 2 RMGIC/CR fill ings have prob lem with mar ginal adap tion.Con clu sion:Lam i nated tech nique is a good al ter na tive in class II cav i ties.Key words: Glass-ionomer,resin com pos ite,cav ity,fill ing,car ies

Literatura

1. Leinfelder KF(1997) New de vel op ment in resin re stor ative sys tems J.Am Dent Assoc573-581

2. Lundin SA,Noren JG(1990) Mar ginal leakagein occluzally loaded etched class II com -pos ite resin res to ra tion.Acta Odont Scand 14:185-192

3. Lundin SA,Noren JG,Warfvinge J(1990)Mar ginal bac te rial leakageand pulp reactionsinclassII com pos ite resin resorations in vivo.Swed DentJ 14;185-192

4. OpdamNJM,Roeters FJM,FeilzerAJ,Verdonschot EH(1998)Mar ginal inegrity and post -op er a tive sen si tiv ity in class II resin com pos ites res to ra tions in vivo .J Dent26:555-562

5. Davidson CL(1994) Glass-ionomer bases un der pos te rior com pos ite.J.EsthetDent6;223-226

6. Alster D,FeilzerAJ,De Gee AJ,Mol A,Davidson CL(1992)The de pend ence of shrink agestress reductionon po ros ity concetracionin thin lay ers.JDent Res1619-1622

7. Hicks MJ,Flaitz CM,SilverstoneLM (1986)Sec ond ary car ies for ma tion aroundglass-ionomer res to ra tions.Quin tes sence Int527-532

8. Tantbirojn D,Douglas WH,Versluis A(1997)Inhibitiv ef fect of a resin mod i fiedglass-ionomer ce ment on re mote enamel ar ti fi cial car ies .Car ies Res 31:275-280

9. Forsten L(1995)Resin- mod i fied glass ionomer ce ments.Acta odontol Scand53:222-22510. Hoested -BindslevP(1994)Flu o ride re lease from al ter na tive re stor ative materialsJ Dent

22:11-20


UDK: 616.314.17-008.1:557.152.34PUNIM PROFESIONAL (PP)

NIVELET INDORE TËMATRIKSIT TËMETALOPROTEINAZËS TELEZIONET KRONIKEPERIAPIKALE

B. Andonovska1, C. Dimova1,T. Evrosimovski2

1Fakulteti Stomatologjik, Klinika për kirurgji orale,2ISHP Ordinanca specialistike për kirurgji orale.

Abstrakt

Rregullimi i rreptë i hemostazës së matriksit ekstra -celular (extracelular ma trix-ECM) arrihet nëpërmjet veprimit të klasës specifike të enzimeve proteolitike,të shënuara simatriks metaloproteinaza (Ma trix- metalo prote ina ses -MMPs). MMPs ka zmadhim signjifikant te një numër i madhprocesesh patologjike destruktive, si p.sh. proceset einflamacioneve kronike të lezioneve destruktive të kockës.Për atë, qëllimi i këtij studimi ishte që të determinohet varshmëria në mes të koncentrimit të kolagenazës(MMP-1,-8,-13) me shkallën e destruksionit indor të mate -rialit hulumtues (indit periapikal kronik) si dhe karakterin dhe diferencat në mes të lezioneve periapikale.

Mbledhja e materialit për hulumtim(indi periapikalkronik) është bërë nëpërmjet intervenimeve oralokirurgjike te 50 dhëmbët, te të cilët klinikisht dhe me radiografi ështëvërtetuar procesi periapikal kronik.Grupi kontrolluespërfshinte 10 pacientë me diagnozë klinike dens impacta.Koncentrimi i këtyre tri llojeve të MMPs ishte matur meaplikimin e metodës së enzimës kuantitative.

Me vërtetimin e diferencës së lartë signjifikantestatistikore (p<0.05) në mes proceseve kronike periapikale te diagnozat e ndryshme klinike u vërtetua aktiviteti i ndryshëmi MMPs. Rezultatet tona vërtetojnë koncentrimin shumë tëulët të MMP-1,-8,-13 në pulpën e shëndoshë te molarët e tretë të impaktuar në kufi prej 0.00ng/ml deri 0.02ng/ml. Vlerat më të mëdha të koncentrimit të MMPs ishin regjistruar teproceset kronike difuze ku koncentrimi maksimal MMPsishte 5,39ng/ml.

MMPs janë një nga faktorët kryesorë përgjegjës përdestruksionin kockor periapikal krahas faktorëve të tjerë edhe për shkak se MMPs eshtë e mundshme të determinojë dhendikojë në regjenerimin periapikal të kockës pas kryerjes sëintervenimit oralokirurgjik(apikotomia, cistektomia).

Fjalë kyçe: Proceset periapikale kronike, MMP,matriksi ekstracelular, kolagjenaza dhe resorbimi i kockës.


Adresa:Biljana AndonovskaMobil: 075289925e-mail: tatjana_78@ya hoo.com

UDK: 616.314.17-008.1:557.152.34STRUÊN TRUD (ST)

TKIVNI NIVOA NAMATRIKS METALO -PRO TEINAZI KAJHRONI^NITE PERI -APIKALNI LEZII

B. Andonovska1, C. Dimova

1,

T. Evrosimovski2

1Stomatolo{ki fakultet, Klinika za

oralna hirurgija,2PZU Specijalisti~ka ordinacija po

oralna hirurgija,

Apstrakt

Strogo reguliranata kontrola na homeostazata naekstracelularniot matriks (extracellular ma trix - ECM) seostvaruva preku dejstvoto na specifi~na klasa na prote -oliti~ki enzimi, ozna~eni kako matriks- metalo pro te -inazi (ma trix-metalloproteinases- MMPs). MMPs zna~itelnose zgolemuva kaj go lem broj destruktivni patolo{ ki pro -cesi, kako na primer: hroni~nite vospalitelni procesi ikoskeno destruktivnite lezii. Poradi toa, celta na ovaastudija be{e da se determinira zavisnosta pome|u kon -centraciite na kolagenazite (MMP-1,-8,-13) so stepenotna tkivnata destrukcija od ispituvaniot materijal(hroni~noto periapikalno tkivo), kako i so karakterot irazlikite pome|u periapikalnite lezii.

Pribiraweto na materijalot za ispituvawe (hro -ni~ noto periapikalno tkivo) be{e sprovedeno prekuoralnohirur{ka intervencija kaj 50 zaba, kaj koi be{eklini~ki i radiografski verificirano postoewe na hro -ni~en periapikalen proces. Kontrolnata grupa opfa}a{e10 pacienti so klini~ka dijagnoza Dens impacta. Kon -centracijata na ovie tri tipa MMPs be{e izmerena soprimena na kvantitativen enzimski metod.

So statisti~ki utvrdenata visoka zna~itelna raz -lika (p<0.05) pome|u hroni~nite periapikalni procesipri razli~nite klini~ki dijagnozi se potvrdi razli~naaktivnost na MMPs. Na{ite rezutati potvrdija mnogu ni -ska koncentracija na MMP-1, -8, -13 vo zdravata pulpa kajimpaktiranite treti molari vo granici od 0.00 ng/mL do0.02 ng/mL. Najgolemi vrednosti na koncentracijata naMMPs bea registrirani kaj hroni~nite difuzni procesikade maksimalnata koncentracija za MMPs iznesuva{e5,39 ng/mL.

MMPs se edni od va`nite faktori odgovorni zakine tikata na periapikalnata koskena destrukcija pokrajostanatite faktori i poradi toa MMPs mo`no e da jadeterminiraat i vlijaat na periapikalnata koskena rege -neracija posle sprovedena oralno hirur{ka intervencija(apikotomija, cistektomija).

Klu~ni zborovi: Hroni~ni periapikalni procesi,MMP, ekstarcelularen matriks, kolagenazi i resorpcijana koska.

NIVELET INDORE TËMATRIKSMETALOPROTEINAZËS TE LEZIONET KRONIKEPERIAPIKALE

Hyrje

Regullimi i rreptë i hemostazës së mat -riksit ekstracelular(extracelular ma trix-ECM) arrihet nëpërmjet veprimit të klasës specifiketë enzimeve proteolitike të shënuara si matriks metaloproteinaza (Ma trix- metalo pro tei nases- MMPs)2

MMPs kanë rol të rëndësishëm në njënumër të madh të proceseve fiziologjike, duke participuar në procesuimin e substancave tëcaktuara në kohën e organogjenezës, zhvi -llimit të indeve, shërimit të plagës, morfo -gjenezës dhe eruptimit të dhëmbëve.2,16,20

Ekspresioni dhe aktiviteti i MMPs te indii shëndoshë është shumë i ulët, por ka rritjesinjifikante te një numër i madh i procesevepatologjike si proceset kronike inflamativedhe lezionet destruktive të kockës.6,13,15,21

Zhvillimi embriologjik nor mal dheremodelimi i indeve kërkojnë baraspeshë tëkontrolluar në mes sintezës dhe degjenerimittë ECM, si dhe baraspesha në mes MMPs dheinhibitorëve natyralë të tyre dhe inhibitorët eindeve të MMPs (tis sue in hib i tors of ma trixmetaloprotogeneses-TIMPs). Çrregullimi ibaraspeshës në mes të MMPs dhe TIMPs sjellderi te sëmundjet destruktive inflamatore dheau to im mune.9,12.

Nëngrupi i kolagjenazave intersticialehu mane numëron tre antarë; MMP-1( kola -gjenaza intersticiale ose kolagjenaza-1)(Meikle et al., Birkedal-Hansen et al., Tamuraet al), MMP-8(kolagjenaza neutrofile osekola gjenaza-2) (Bergenholtz,Lin et al) dheMMP-13 (kolagjenaza -3)( Fortunato et al.,Tervahartiala et al.,Johanson et al). Këta kola -gjenaza disponojnë aftësi për degradim ini -cial të llojit të kolagjenit fibrilar nativ I,II,III,dhe IX. 1,2,3,6,11,19

Qëllimi i këtij studimi ishte që të deter -minohet varshmëria në mes të koncentrimit të kolagenazës (MMPs-1,-8,-13) me shkallën edes truksionit indort të materialit hulumtues(të indit periapikal kronik të inflamuar) si dhe


TKIVNI NIVOA NAMATRIKS METALO -PROTEINAZITE KAJHRONI^NI PERI -APIKALNI LEZII

Voved

Strogo reguliranata kontrola nahomeostazata na ekstracelularniot mat -riks (extracellular ma trix - ECM) se ostvaruvapreku dejstvoto na specifi~na klasa naproteoliti~ki enzimi, ozna~eni kakomatriks-metaloproteinazi (ma trix- metallo -proteinases - MMPs).

2

MMPs imaat zna~ajna uloga vo go lembroj na fiziolo{ki procesi, parti ci pi -raj}i vo procesiraweto na odredeni sup -stancii za vreme na organogenezata, raz vojot na tkivata, zazdravuvaweto na ra nata,morfogenezata i erupcijata na zabite.

2, 16, 20

Ekspresijata i aktivnosta na MMPs kaj zdravoto tkivo normalno e mnogu niska, nosignifikantno se zgolemuva kaj go lem brojdestruktivni patolo{ ki procesi, kako naprimer: hroni~nite vospalitelni procesi ikoskeno destruktivnite lezii.

6,13,15,21

Normalniot embriolo{ki razvoj itkiv noto remodelirawe nalagaat kontro -lirana ramnoteà pome|u sintezata idegra dacijata na ECM, kako i ramnoteàpome|u MMPs i nivnite prirodni inhi bi -tori, tkivnite inhibitori na MMPs (tis -sue in hib i tors of ma trix metalloproteinases -TIMPs). Naru{uvaweto na ramnoteàta po -me|u MMPs i TIMPs doveduva do pojavana destruktivni inflamatorni (vospa li -telni) i avtoimuni zaboluvawa.

9, 12

Subfamilijata na humanite inter -sticijalni kolagenazi vbrojuva tri ~lena:MMP-1 (intersticijalna kolagenaza ilikolagenaza-1) (Meikle et al., Birkedal-Hansenet al, Tamura et al), MMP-8 (neutrofilnakolagenaza ili kolagenaza-2) (Bergenholtz,Lin et al) i MMP-13 (kolagenaza-3) (Fortu -nato et al, Tervahartiala et al, Johansson et al ).Ovie kolagenazi se odlikuvaat so sposo -bnost za inicijalna degradacija na nativ -nite fibrilarni tipovi kolagen I, II, III, Vi IX.

1, 2, 3, 6, 11, 19

Celta na ovaa studija e da se deter mi -nira zavisnosta me|u koncentracijata nakolagenazite (MMR-1, -8 i -13) so stepenotna tkivnata destrukcija na ispi tu va niotmaterijal (hroni~no vospa le noto peri -

karak terin dhe diferencat në mes tëlezioneve periapikale me testin mikro -enzimatik.


Mbledhja e materialit hulumtues ështëbërë në klinikën e kirurgjisë orale pranëFakul tetit të Stomatologjisë në Shkup. Ana -lizat laboratorike janë bërë në institutin përbiologji pranë Fakultetit të shkencave mate -matiko-natyrore .

Në bazë të dhënave anamnestike,Kontrollit klinik intraoral dhe ekstraoral, sidhe analizës së detajuar të fotografive të rend -genit, ishte vënë diagnoza dhe është aplikuarprocedura e terapisë së përshtatshme.

Mbledhja e materialit hulumtues (indit tëinflamuar kronik periapikal) ishte bërë nëpër -mjet të intervencës oralokirurgjike, te 50pacientë me lezione kronike periapikale tëvërtetuara klinikisht dhe me rendgengrafi (20granuloma, 20 lezione difuze periapikale dhe10 cista). Grupi kontrollues përfshinte 10pacientë me diagnozë klinike dens impacta.Pas kryerjes së intervenimit oralokirurgjik, 10 pulpat e shëndosha u ekstripuan nga molarët e tretë të ekstrahuar e pastaj u hulumtuan.

Materiali për hulumtim është ruajtur nëepruveta speciale dhe i ngrirë në -800°C nëkohën sa më të shkurtër të mundshme, e cilaruheshte deri te analiza e sajë por jo më gjatësë gjashtë muaj.

Për përcaktimin e koncentrimit të trillojeve të matriks-metaloproteinazës(MMP-1,-8,-13) u përdor metoda e enzimevekuantitative me setin komercial: MMP Cola -genase Activits Accas Kit (ECM710) dheshfrytëzoheshte pllaka lidhëse ELISA bi o tin.

Matjet bëheshin me mikro ELISA mikro -lexuesi në valëgjatësi prej 450nm. Vlerat efituara ishin normalizuar në raport me kon -centrimin e proteinave në secilën mostër. Meinterpolimin e vlerave janë llogaritur kaon -centrimet e kolagjenazës (MMP-1,-8,-13) nëmostrat.

Rezultatet e fituara u përpunuan nëmënyrë statistikore nëpërmjet përorimit tëmetodave analitike deskriptive prej programitStat soft Statistica6.0.


apikalno tkivo kako i karakterot irazlikite me|u hroni~nite peri api -kalni lezii so mikroenzimski test.

Materijal i metod

Pribiraweto na ispituvaniot mate -rijal se izvr{i na Klinikata za oralnahirurgija pri Stomatolo{kiot fakultetvo Skopje. Laboratoriskite analizi beaizvr{eni na Institutot za biologija priPrirodno-matemati~kiot fakultet.

Vrz osnova na anamnesti~kite poda -toci, klini~kiot intraoralen i eksta ro -ralen pregled, kako i detalnata analiza na rendgenogramskite snimki, be{e posta -vena dijagnozata i primeneta soodvetnataterapiska procedura.

Pribiraweto na ispituvaniot mate -rijal (hroni~noto vospaleno peri api -kalno tkivo) be{e sprovedeno preku oral -no hirur{ka intervencija, kaj 50 pacientiso klini~ki i rendgenolo{ki veri fi ci -rano postoewe na hroni~na periapikalnalezija (20 granulomi, 20 difuzni peria pi -kalni lezii, 10 cisti). Kontrolnata grupaopfa}a{e 10 pacienti so klini~ka dijag -noza dens impacta. Posle sprovedenataoral no hirur{ka intervencija, 10 zdravipulpi bea ekstirpirani od ekstrahiranite treti molari i potoa ispituvani.

Materijalot za ispituvawe be{e~uvan vo specijalni epruveti i zamrznatana -800°C vo najkratok moèn rok, no kojase ~uva{e se do negovata analiza, no nepodolgo od {est meseci.

Za opredeluvawe na koncentracijatana trite tipa na matriks- metalo pro tei -nazi (MMP-1, -8, -13) be{e primenet kvan -titativen enzimski metod so komercijalen set: MMP Col la gen ase Ac tiv ity As say Kit(ECM710) i se koriste{e ELISA mik ro -titrira~ka bi o tin-vrzuva~ka plo~a.

Merewata bea izvedeni na mikro- ELISA mikro~ita~ pri branova dolìnaod 450nm. Dobienite vrednosti bea nor ma -lizirani vo odnos na koncentracijata naproteinite vo sekoj primerok. So inter -polacija na vrednostite bea presmetanikoncentraciite na kolagenazite (MMP-1,-8 i -13) vo primerocite.

Dobienite rezultati statisti~ki beaobraboteni preku primena na deskrip -tivni i analiti~ki metodi od programotStat Soft Statistica 6.0.

Rezultatet dhe diskutimi

Koncentrimi i ndryshëm i kola -gjenazave (MMP-1,-8,-13) te procesetperiapikale kronike me lloje të ndry -shme të inflamacionit, i treguar në tabelën 1,tregoi aktivitet të ndryshëm të MMPs mediferencën e lartë të vërtetuar statistikoresinjifikante (p<0.05) ndërmjet proceseveperiapikale kronike te diagnozat klinike tëndryshme dhe u vërtetua aktiviteti i ndryshëmi MMPs.

Vlerat e koncentrimit të MMPs te mos trat e materialit të hulumtuar ndryshon prejjodetektibile (0.000ng/ml) për rastet mediagnozë dens impacta, që pastaj të rritetproporcionalisht me pasqyrën klinike tëinflamacioneve dhe të shtrihet infekcioni prejkanalit të rrënjës drejt hapsirës periapikale.

Te pulpa e shëndoshë MMP-1 nuk mundtë detektohet, por mund të ekspresohet nënivel shumë të ulët 5. Rezultatet tona vërte -tuan koncentrim shumë të ulët tëMMP-1,-8,-13 në pulpën e shëndoshë temolarët e tretë të impaktuar në kufi prej0.00ng/ml deri në 0.02ng/ml, që është në për -puthshmëri me rezultatet e hulumtimit tëautorëve tjerë.7,11,15,16.

Vlera më të mëdha të koncentrimit tëMMPs u regjistruan te proceset kronikedifuze, ku koncentrimi maksimal për MMPsishte 5,39ng/ml.

Në mostrat e pacientëve me gra nulomkronik periapikal, vlerat e koncentrimit të


Rezultati i diskusija

Razli~nata koncentracija nakolagenazite (MMP-1, -8 i -13) kajhroni~nite periapikalni procesi odrazli~en vospalitelen tip, prika -

àna na tabela 1, pokaà razli~naaktivnost na MMPs. So utvrdenatazna~itelno visoka statisti~ka razlika(p<0.05) pome|u hroni~nite periapkialniprocesi pri razli~nite klini~kidijagnozi se potvrdi razli~na aktivnostna MMPs.

Vrednostite za koncentracijata naMMPs kaj primerocite od ispituvaniotmaterijal, variraa od nedetektibilni(0,00 ng/mL) za slu~aite so dijagnoza Densimpacta, za potoa da se zgolemat pro por ci -onalno so klini~kata slika na vospa leni -eto i {ireweto na infekcijata od koren -skiot kanal kon periapikalniot prostor.

Vo zdravata pulpa MMP-1 ne moè dase detektira, no moè da se ekspre sira(izrazi) vo mnogu nisko nivo. 5 Na{iterezutati potvrdija mnogu niska koncen tra -cija na MMP-1, -8, -13 vo zdravata pulpakaj impaktiranite treti molari vo gra -nici od 0.00 ng/mL do 0.02 ng/mL, {to e vosoglasnost so rezultatite od ispituvawata na drugi avtori.

7, 11, 15, 16

Najgolemi vrednosti na kon cen tra -cija na MMPs bea registrirani kaj hro -ni~nite difuzni procesi kade maksi mal -nata koncentracija za MMPs iznesuva{e5,39 ng/mL.

Vo primerocite kaj pacientite sohroni~en periapikalen granulom, vred no -

Tabela 1. Koncentrimi i MMP -1, -8, -13 te lezionet kronike periapikale dhe te indi i shëndoshë i pulpës

Tabela 1. Koncentracija na MMP-1, -8, -13 kaj hroni~nite periapikalni lezii i zdravo tkivo na pulpata

MMPs në përqindje më të madhe tërasteve (85%,17 mostra) silleshin nëkufijtë prej 0.1 gjer 0.99 ng/mL. Kon -centrimi i MMPs te lezionet kronikedifuze ishte në kufijtë prej 3 deri në4.99ng/ml (45%,9 mostra). Te të gjithë dhjetë mostrat (100%) me cistë radikulare kon -centrimi i MMPs ishte në kufijtë prej 0.1deri0.99ng/ml (Tab. 2)

Në studimin tonë rezultatet me metodën e enzimeve kuantitative, faktet tregojnë se kon -centrimi i kolagjenazës (MMP-1,-8,-13) tepacientët me diagnozë të përcaktuar klinikisht dhe në bazë të rendgengrafive kanë sinji -fikancë më të lartë në krahasim me grupinkontrollues (p<0.05).

Koncentrim të ndryshëm të MMP teproceset periapikale kronike te llojet e ndry -shme të inflamacioneve ishte i varur prejgjendjes së dhëmbit të trajtuar, gjegjësisht aka qenë dhëmbi më parë i trajtuar endo -donikisht apo jo.

Analizat e të dhënave për mun gesën oseprezencën e simtomeve të lidhura mediagnozën klinike te grupi i hulumtuar meproces periapikal kronik, tregoi se kalidhshmëri të theksuar sinjifikante në messimptomeve dhe diagnozës klinike. Nukekzistonte sinjifikanca statistikore e simpto -meve te proceset kronike periapikale mekoncentrimin e MMP ndërmjet diagnozaveklinike të ndryshme te pacientët me lezioneperiapikale kronike. Nga ana tjetër me indin efituar nga rastet simtomatike ishte de tek tuarkoncentrim më i madh i MMP.


stite na koncentracijata na MMPs vonajgolem procent od slu~aite (85%, 17 primeroci) se dviè{e vo granici od0.1 do 0.99 ng/mL. Koncentracijata naMMPs kaj hroni~nite difuzni lezii

be{e vo gra nici od 3 do 4.99 ng/mL (45%, 9primeroci). Kaj site deset primeroci(100%) so radi kularna cista koncen -tracijata na MMPs be{e vo granici od 0.1do 0.99 ng/mL (Tab. 2).

Vo na{ata studija, rezultatite odkvan titativniot enzimski metod uka ̀ u -vaat na faktot deka koncentracijata nakolagenazite (MMP-1,-8,-13) kaj pacie nti -te so klini~ki i radiolo{ki postavenadijagnoza e signifikantno povisoka odonaa na kontrolnata grupa (p<0.05).

Razli~nata koncentracija na MMR kaj hroni~nite periapikalni procesi odrazli~en vospalitelen tip be{e zavisnaod sostojbata na tretiraniot zab, odnosnodali zabot e predhodno endodontskilekuvan ili ne.

Analizata na podatoci za otsus tvotoili prisustvoto na simptomi povrzani soklini~kata dijagnoza kaj ispituvanatagrupa so hroni~en peri api kalen proces,pokaà deka postoi zna~ajna signi fi -kantna povrzanost me|u sim pto mite iklini~kata dijagnoza. Ne postoe{estatisti~ki signifikantna povrzanost nasimptomati~nosta na hroni~niot peri api -kalen proces so koncentracijata na MMRme|u razli~nite klini~ki dijagnozi kajpa cientite so hroni~na periapikalnalezija. Od druga strana vo tkivoto dobienood simptomatskite slu~ai be{e detek -tirana pogolema koncentracija na MMR.

Tabela 2. Koncentrimi i MMPs (ng/mL) në mostrat e materialit të hulumtuarTabela 2. Koncentracija na MMPs (ng/mL) vo primerocite od

ispituvaniot materijal

Sipas hulumtimeve të Vu dheWerb20 mikro organizmat dhe produktete tyre mund të ndikojnë gjatë procesitinflamator nëpër mjet regullimit dheprodhimit të citokininës dhe nëpëmjet rrugës së brendshme të ndërtuar me qëllim qëtë rrisin ekspresionin e MMPs ose drejtë -përdrejt ti stimulojnë qelizat që të prodhojnëMMPs.

Kolagjenazat(MMP-1dhe MMP-8) dhexhelatinazat (MMP-2dhe MMp-9) janëdetektuar në lëngun cistik dhe murin cistik 8,18. Endotoksinet bakteriale gjithnjë janë prezente te cistat radikulare i stimulojnë proliferiminkeratocistik dhe si rezultat i kësaj produktetbakteriale e aktivizojnë produk cionin eMMPs1. Ky shkallëzim i enzimeve prote -olitike në numër të madh të rasteve është iinvolvuar në degradimin e matriksit kockor,membranës bazale dhe procesuimit të epitelitqelizor gjat kohës së ekspansionit cistik.

Komponentet kimike, si klorheksidina,shpeshherë aplikohen si medikament plotë -suese te trajtimi periapikal dhe trajtimi perio -dontale, si rezultat i vetive antimikrobiale tëtyre.10,14

Këto aftësi për inhibimin e MMPs janëvërtetuar në studimet in vi tro dhe in vivo 22,23

Përfundim

Kolagjenazat(MMP-1,-8,-13) marrinpjesë aktive në destruksionin indor dhe for -mimin e indit granulomatoz te procesetperiapikale kronike.

MMPc janë një ndër faktorët kryesorëpërgjegjës për kinetikën dhe destruksionin ekockës periapikale krahas faktorëve tjerë dhepër këtë MMPs është e mundëshme të deter -minojë dhe të ndikojë në regjenerimin e koc -kës periapikale pas kryerjes së intervenimitoralokirurgjik (apikotomisë, cistektomisë).


Spored ispituvawata na Vu iWerb

20, mikroorganizmite i nivnite

produkti moè da deluvaat za vreme na vospa li tel niot pro cess preku regu la -cijata i pro duk cijata na cito kinite i

preku vnatre{niot spro voden pat, so celda ja zgolem da ja zgolemat ekspresiajta naMMPs ili direktno da gi stimuliraatkletkite da produciraat MMPs.

Kolagenazite (MMP-1 i MMP-8) ièlatinazite (MMP-2 i MMP-9) se detek -tirani vo cisti~niot fluid i cisti~niotyid

8, 18. Bakteriskite endotoksini sekoga{

prisutni kaj radikularnite cisti ja sti -muliraat keratocistnata proliferacija i kako rezultat na toa, bakteriskite pro -dukti ja aktiviraat produkcijata naMMPs

1. Ovaa kaskada na proteoliti~ki

enzimi vo najgolem broj slu~ai e invol -virana vo degradacijata na koskeniotmatriks, bazalnata membrana i epitelnoto kleto~no procesirawe za vreme nacisti~nata ekspanzija.

Hemiskite komponenti, kako na pri -mer, hlorheksidinot, ~esto pati se pri me -nuvaat kako dopolnitelen medikament kajperiapikalniot i periodontalniot tret -man, kako rezultat na nivnite anti mikro -bni svojstva.

10,14

Ovie svojstava za inhi bicija naMMPs se potvrdeni so in vi tro i in vivostudii.

22,23

Zaklu~ok

Kolagenazite (MMP-1, -8, -13) zemaataktivno u~estvo vo tkivnata destrukcija iformiraweto na granulaciono tkivo kajhroni~nite periapikalni procesi.

MMPs se edni od va`nite faktoriodgo vorni za kinetikata na periapi kal -nata koskena destrukcija pokraj osta na -tite faktori i poradi toa MMPs mo`no eda ja determiniraat i vlijaat na peri -apikalnata koskena regeneracija poslesprovedena oralnohirur{ka intervencija(apikotomija, cistektomija).

UDC: 616.314.17-008.1:557.152.34PROFESSIONAL PAPER (PP)

TISSUE LEVELS OF MATRIX METALLOPROTEINASES IN CHRONICPERIAPICAL LESIONS

Ab stract

Strictly reg u lated con trol of ho meo sta sis of the extracellular ma trix (ECM) is ac com plishedtrough the ac tion of spe cific class of pro te ol y sis en zymes, marks as ma trixmetalloproteinase (MMPs). MMPs are sig nif i cantly in creased in many de struc tive patho -log i cal pro cesses, such as chronic in flam ma tion and bone-de struc tive le sions. There fore,the aim of this study was to de ter mine the de pend ence be tween con cen tra tions ofcollagenases (MMP-1, -8, -13) with the de gree of tis sue de struc tion of ex am i na tion ma te rial(chronic periapical tis sue), as well as, char ac ter and dif fer ences be tween periapical le sions.Ex am i na tion ma te rial (chronic periapical tis sue) was col lected by periapical sur gery from50 teeth with clin i cally and ra dio graph i cally ver i fied chronic periapical pro cess. Con trolgroup con tained 10 pa tients with clin i cal di ag no sis Dens impacta. Con cen tra tion of the three types of MMP was mea sured us ing quan ti ta tive en zyme method. With con firmed high sta tis ti cal sig nif i cant dif fer ence (p<0.05) be tween chronic periapicalle sions in dif fer ent clin i cal di ag no sis it was con firmed dif fer ent ac tiv ity of MMPs. Our re -sults showed very low con cen tra tion of MMPs-1, -8, -13 in health tis sue of the pulp of theim pacted third mo lars which was from 0,00ng/mL to 0,02ng/mL. The big gest val ues of con -cen tra tion of MMP were reg is tered in cases with chronic dif fuse le sions where max i malcon cen tra tion of MMPs was 5,39ng/mL Be side other fac tors, MMPs are one of the im por tant fac tors re spon si ble for the ki netic of theperiapical bone de struc tion and that's why MMPs can de ter mi nate and af fect on periapical bonere gen er a tion af ter re al ized oral sur gery in ter ven tion (apicotomy, cistectomy).Key words: Chronic periapical pro cess, MMP, extracellular ma trix, collagenases, and re -sorp tion of the bone.

Literatura

1. Bergenholtz G. Ev i dence for bac te rial cau sa tion of ad verse pulpal re sponse in resin-basedden tal resorptions. Crit Rev Oral Biol Med 11: 467-480, 2000.

2. Birkedal-Hansen H., Moore WG, Bodden MK, Wind sor LJ, Bridkedal-Hansen B., DeCarlo A., Engler JA. Ma trix metalloproteinases: a re view. Crit Rev Oral Biol Med 4: 197-250,1993.

3. Fortunato SJ, LaFleur B., Menon R. Col la gen ase-3 (MMP-13) in fe tal mem branes andamniotic fluid dur ing preg nancy: A J Reprod Immunol 49 120-125, 2003.

4. Gendron R, Grenier D, Sorsa T, Mayrand D. In hi bi tion of the ac tiv i ties of ma trixmetalloproteinases-2,-8 and -9 by clorhexidine. Clin Diagn Lab Immunol, 1999; 6:437-439.

5. Gusman H, Santana RB, Zehnder M. Ma trix metalloproteinase lev els and gelatinolytic ac -tiv ity in clin i cally healthy and in flamed hu man den tal pulps. Eur J Oral Sci, Oct 2002; 110(5): 353-7.

6. Johansson N., Ahonen M., Kähäri VM. Ma trix metalloproteinases in tu mor in va sion. CellMol Life Sci 57: 5-15, 2000.


7. Kiili M, Cox SW, Chen HY, Wahlgren J, Maisi P, Eley BM. Col la gen ase-2 (MMP-8) andcol la gen ase-3 (MMP-13) in adult periodontitis: mo lec u lar forms and lev els in gingivalcervicular fluid and immunolocalisation in gingival tis sue. JClin Periodontol, 2002; 29:224-232.

8. Kivelä-Rajamäki M, Teronen O, Maisi P, Husa V, Tervahartiala T, Piriä E, Salo T,Mellanen L, Sorsa T. Laminin-5 gamma2-chain and col la gen ase-2 (MMP-8) in hu manperi-im plant sulcular fluid. Clin Oral Impl Res, 2003; 14: 158-165.

9. Leonardi R, Caltabiano CL. Col la gen ase-3 (MMP-13) is ex pressed in periapical le sions: an immunohistochemical study. In ter na tional Endodontic Jour nal, May 2005; 38 (5): 297.

10. Mäntylä P, Stenman M, Kinanen D, Tikanoja S, Luoto H, Salo T, Sorsa T. Gingivalcervicular fluid col la gen ase-2 (MMP-8) test stick for chair-side mon i tor ing ofperiodontitis. J Periodontal Res, 2003; 38: 436-439.

11. Meikle MC, Bord S., Hembry RM, Comston J., Croucher PI, Reynolds JJ. Hu man os teo -blasts in cul ture syn the size col la gen ase and other ma trix metalloproteinases in re sponse toosteotropic hor mones and cytokines. J Cell Sci 103: 1093-1099, 1992.

12. Palosaari H, Pen ning ton CJ, Larmas M., Ed wards DR, Tjäderhane L, Salo T. Ex pres sionpro file of ma trix metalloproteinases (MMPs) and tis sue in hib i tors of MMPs in ma ture hu -man odon to blasts and pulp tis sue. Eur J Oral Sci, 2003; 111: 117-127.

13. Shin SJ, Lee JI, Baek SH, Lim SS. Tis sue lev els of ma trix metalloproteinases in pulps andperiapical le sions. Int Endodont J, April 2002; 28 (4): 313-5.

14. Sorsa T, Ding Y, Salo T, Lauhio A, Teronen O. & Ingman T. Ef fects of tet ra cy cline's onneutrophil, gingival and sal i vary collagenases. A func tional and west ern-blot as sess mentwith spe cial ref er ence to their cel lu lar sources in periodontal dis eases. An nals of the NewYork Acad emy of Sci ences, 1994; 732: 112-131.

15. Sorsa T, Tjäderhane, Salo T. Ma trix metalloproteinases (MMPs) in oral dis eases. Oral Dis -eases, 200; 10:311-318.

16. Sulkala M. Ma trix metalloproteinases (MMPs) in dentin-pulp com plex of helthy and car i -ous teeth. Ac a demic dis ser ta tion, Uni ver sity of Ouolu, Fin land 2004.

17. Tamura M., Nagaoka S., Kawagoe M. Interleukin-1 al pha stim u lates in ter sti tial col la gen -ase gene ex pres sion in hu man den tal pulp fibroblast: J Endod 22: 240-243, 1996.

18. Teronen O, Salo T, Laitinen J, Tornwall J, Ylipaavalniemi P, Konttinen YT, Sorsa T. Char -ac ter iza tion of in ter sti tial collagenases in jaw cyst wall. Eur J Oral Sci, 1995; 103: 141-147.

19. Tervahartiala T., Pirilä E., Ceponis A., Maisi P., Salo T., Tuter G., Kallio P., Törnwall J.,Srinivas R., Konttinen YT, Sorsa T. The in vivo ex pres sion of the collagenolytic ma trixmetalloproteinases (MMP-2, -8, -13 and -14) and matrilysin (MMP-7) in adult and lo cal -ized ju ve nile periodontitis. J Dent Res 79: 1969-1977, 2000.

20. Vu TH, Werb Z. Ma trix metalloproteinases: effectors of de vel op ment and nor mal phys i ol -ogy. Genes and De vel op ment, 2000; 14: 2123-33.

21. Wahlgren J, Maisi P, Sorsa T, Sutinen M, Tervahartiala T, Pirilä E, Teronen O, Hietanen J,Tjäderhane L& Salo T. Ex pres sion and in duc tion of collagenases (MMP-8 and -13) inplasma cells as so ci ated with bone-de struc tive le sions. J Pathol, Jun 2001; 194 (2): 217-224.

22. Wahlgren J, Salo T, Teronen O, Luoto H, Sorsa T & Tjäderhane L. Ma trixmetalloproteinase-8 (MMP-8) in pulpal and periapical in flam ma tion and periapicalroot-ca nal exudates. In ter na tional Endodontic Jour nal, No vem ber 2002; 35 (11): 897.

23. Wahlgren J. Ma trix metalloproteinases in pulpitis, chronic api cal periodontitis andodontogenic jaw cysts. Ac a demic dis ser ta tion, Uni ver sity of Hel sinki, Fin land, 2003.


UDK: 616.314-084-053.2(496.5)PUNIM PROFESIONAL (PP)

PREVALENCA EVESEVE ORALE NËFEMIJËT E MOSHËS 10-12VJEÇE NË KLINIKËNSTOMATOLOGJIKEUNIVERSITARE TIRANË

R. Rroço1, L. Rusi1, Xh. Mulo1, Ç. Toti1, M. Rroço2

1KSU, Universiteti i Tiranës Fakulteti i Mjekesise2Spitali Francez QSUT

Abstrakt

Veset e zgjatura në kohë kanë efekte të dëmshmenë okluzion. Shtrirja e këtyre efekteve ndryshon ngarasti në rast, duke u varur nga shumellojshmeria evariableve, duke përfshirë llojin aktual, zgjatjen,intensitetin dhe relacionin dento-skel e tal, të këtij vesi.Qëllimi i këtij punimi është vlerësimi i prevalencës sëveseve orale në femijët e moshes 10-12 vjeçe, në qyte -tin e Tiranës, në Klinikën Stomatologjike Universitare.

Të dhënat u grumbulluan nga 200 femijë tëmoshës 10-12 vjece, për një periudhë dy- vjeçare.Infor macioni përkatës i studimit u mblodh nga njëpyetësor që u plotësua nga prindërit, i ndjekur ngaekzaminimet klinike në kavitetin oral të pacientëve.

Në 200 fëmijët e ekzaminuar, 38% kishin veseorale, ku 18% e tyre kishin vesin e thithjes se gjuhës,17% kishin frymëmarrje orale dhe vetem 3% kafshoninthonjte. Nuk kishte diferencë sinjifikative në preva -lencën e veseve midis femrave dhe meshkujve.

Nga informacionet e marra arrijmë në kon -kluzionin që shumica e fëmijëve ishin me vese orale.Kjo ka një rëndësi të madhe për të identifikuar fëmijetqë kanë nevojë për trajtim ortodontik, duke evituarkështu në të ardhmen malokluzionet.

Fjalë kyçe: Prevalencë, malokluzion, vese orale


Adresa:Rozela Roçoe-mail: r_xhemnica@ya hoo.com

UDK: UDK: 616.314-084-053.2(496.5)STRUÊN TRUD (ST)

PREVALENCA NAORALNITE NAVIKIKAJ DECATA OD 10-12GODI{NA VOZRAST NAUNIVERZITETSKATASTOMATOLO{KAKLINIKA VO TIRANA

R. Ro~o1, Q. Rusi

1, X. Muqo

1,

^. Toti1, M. Ro~o

2

USK, Univerzitet vo Tirana, Medicinski fakultetFrancuska bolnica pri SUCT

Apstrakt

Prodolènite naviki vo vreme imaat nega -tivni vlijania vo okluzija. Pro{iruvaweto na ovieefekti e razli~no od slu~aj do slu~aj vo zavisnost od raznolikosta na variablite vklu~uvaj}i go aktuel -niot vid, prodolùvaweto,intenzitetot i dento -skele talnata relacija na ovaa navika.

Vrednuvaweto na prevalencata na oralnite na viki kaj decata od 10-12 godi{na vozrast, vo Tirana na USK.

Sobrani se podatoci od 200 deca na vozrast od 10-12godini, vo pe riod od dve godini. Informa cijata zaistraùvaweto se sobra od eden pra{alnik koj be{epopolnet od strana na roditelite pro sle den so klini~kite istraùvawa vo usnata praznina na pacientite.

Od 200 ispituvani deca, 38% imale oralninaviki, kade 18% od niv imale navika na sisawe naprstot, 17% imale usno di{ewe (di{ele na usta) asamo 3% imale navika da gi grickaat noktite.Nema{e zna~itelna razlika vo prevalencata nanaviki pome|u maìte i ènite.

Od dobienite informacii doa|ame do zaklu~ok deka pove}eto od decata bea so usni naviki.Ova imaedno golemo zna~ewe za da se identifikuvaat decata{to imaat potreba za ortodontski tretman,otklonuvaj}i gi vaka malokluziite vo idnina.

Klu~ni zborovi: Prevalenca, malokluzija,oralni naviki

PREVALENCA EVESEVE ORALE NËFEMIJËT E MOSHËS10-12 VJEÇE NË KLINIKËNSTOMATOLOGJIKEUNIVERSITARE TIRANË

Hyrje

Veset e zgjatura në kohë kanë efekte tëdëmshme në okluzion. Shtrirja e këtyre efek teve ndryshon nga rasti në rast, duke u varur ngashumëllojshmëria e variableve, duke per fshirëvesin aktual, zgjatjen dhe intensitetin e këtij vesi dhe relacionin dento-skel e tal të këtij vesi.

Disa nga veset, si thithja e gjuhes2 dhe egishtit4, përfshin një incidencë të lartë tëkafshimit të hapur, protruzion të centralevemaksillare, një klasë të II kanine, distalizimi të molareve, kafshim të kryqëzuar pos te rior dheinkompetencë labiale.

Veset orale, ne menyre të veçantë nësepersistojnë edhe pas moshës parashkollore5,janë cilësuar si një faktor etiologjik i rëndë -sishëm mjedisor i lidhur me zhvillimin emalokluzionit9. Influencat mje disore gjatërritjes dhe zhvillimit te fytyrës, nofullave dhedhëmbëve konsistojnë krye sisht në presiondhe forca të lidhura me akti vitetin fiziologjik.Funksioni duhet t’i për shtatet mjedisit.

Presioni përkundrejt nofu lla ve dhedhëmbeve do të shfaqet gjatë akti vitetit oraldhe mund të ndikojë në menyren sesi rritennofullat dhe si erruptojnë dhëmbët7. N.q.s vesi zgjat në kohë shtohet propabiliteti i njëmalokluzioni të klasës së II, por n.q.s vesindërpritet rreth moshës 6 vjeçe, atëherë efektinë okluzion do të jetë vetëm tranzitor.

Qellimi i ketij punimi është vleresimi iprevalencës së veseve orale në femijët emoshës 10-12 vjece, në qytetin e Tiranës, nëKlinikën Stomatologjike Universitare.


Studimi ynë u krye në bazë të të dhënaveqë grumbulluan nga 200 fëmijë të moshës10-12 vjeçe, ku 110 ishin meshkuj dhe 90femra, për një periudhë dyvjeçare. Studimi u


PREVALENCA NAORALNITE NAVIKIKAJ DECATA OD 10-12GODI{NA VOZRAST NAUNIVERZITETSKATASTOMATOLO{KAKLINIKA VO TIRANA

Voved

Prodolènite vremenski navikiimaat {teten efekt vo okluzija. Pro{i -ruvaweto na ovie efekti se razlikuva odslu~aj do slu~aj zavisno od raznolikosta na variablite vklu~uvaj}i ja aktuelnatanavika, prodolùvaweto, intenzitetot identoskeletalnata relacija na ova navika.

Nekoi od navikite kako sisaweto najazikot

2 i na prstot

4opfa}aat edna visoka

slu~ajnost na otvoren zagriz,protruzija nacentralnite maksilarni, kanini klasa II,distalizacija na molari, unakrsten poste -rioren zagriz i labijalna inkompe ten tnost.

Oralnite naviki,osobeno ako perzi -stiraat i po pred{kolskata vozrast

5, se

vrednuvani kako eden zna~aen sredinskietio lo{ki faktor povrzan so razvi va we -to na malokluzijata

9. Sredinskite vli -

janija vo tekot na rastot i razvitokot naliceto, vilicite i zabite konzistiraat voglavno na pritisokot i silite povrzani sofiziolo{kata aktivnost. Funkcijata tre -ba da i se prilagodi na sredinata.

Pritisokot nasproti vilicite izabite }e se manifestira za vreme na oral -nata aktivnost i moè da vlijae na na~inkako rastat vilicite i kako eruptiraatzabite

7. Ako navikata trae podolgo se zgo -

lemuva verojatnosta na pojava na malo klu -zija na II klasa, no ako navikata se prekineokolu 6 godi{nata vozrast, toga{ efektotna okluzijata samo }e bide tranzitoren.

Cel na ova studija e vrednuvawe na pre -valencata na oralnite naviki kaj de cata od10-12 godi{na vozrast, vo Univer zi tet skataStomatolo{ka Klinika vo Tirana.

Materijal i metod

Na{eto istraùvawe se odviva vrzosnova na podatocite koi se sobrani od 200deca na 10-12 godi{na vozrast, od koi 110bea maì a 90 èni vo pe riod od 2 godini.

krye ne Klinikën Stomatologjike Uni -ver sitare. Informacioni përkatës i stu -dimit u mblodh nga një pyetësor që uplotësua nga prindërit, në te cilin duhe -shin specifikuar të dhënat personale,prezenca ose jo e veseve orale, si thithja egishtit, kafshimi i thonjve, bruksizmi, frymë -marrja orale, thithja dhe kafshimi i gjuhës,pastaj u vijua me fazën sekondare, qe ishte ajoe ekzaminimeve klinike në kavitetin oral tëpacientëve.

Në studimin tonë ishte shumë e rëndë -sishme të perdornim testet përkatëse si : Testet për krahasimin e prevalences së veseve oralenë të dy sekset.

U perdor testi Chi-square për të kraha -suar prevalencën e veseve orale. Vlera ep<0.05, u percaktua si nje vlere sinjifikante ne studimin tonë.

Rezultatet

Në 200 femijët e ekzaminuar, 38% kishinvese orale, ku 18% e tyre kishin vesin e thith jessë gjuhës, 17% kishin frymemarrje orale dhevetëm 3% kafshonin thonjtë. Nuk kishtediferencë sinjifikative në prevalencën e ve sevemidis femrave dhe meshkujve. Tab. 1.

Pre valenca e veseve orale zvogëlohet merritjen e moshës. Në tabelën e mëposhtme janë hedhur të dhënat e shprehura në përqindje tëveseve orale në meshkujt dhe femrat e marrësi paci entë në këte studim, gjithashtu pre -valencen e veseve orale të të gjithë pacientëvetë marrë në shqyrtim e kemi paraqitur nëgrafikun 1.


Istraùvaweto se odviva{e naUSK. Soodvetnata informacija zaistra ̀ uvaweto se sobra od eden pra -{alnik koj be{e popolnet od rodi -telite kade treba{e da se odvojat

li~ nite podatoci, postoewe ili nepo -stoewe na usnite naviki kako sisaweto naprstot, grickawe na noktite, bruksizmot,usnoto di{ewe, sisaweto i grizaweto najazikot, potoa se prodolì so drugatafaza, onaa na klini~kite istraùvawa vooralnata praznina na pacientite.

Vo na{eto istraùvawe be{e mnoguva`no da se upotrebat doti~nite testovikako: Testovi za sporedba na prevalencatana oralnite naviki kaj dvata pola.

Se upotrebi testot Chi-square za da sesporedi prevalencata na oralnite naviki.Vrednosta na p<0.05, se opredeli kako ednazna~ajna vrednost vo na{iot trud.

Rezultati

Od 200 ispitani deca, 38% imale ora -lni naviki kade 18% od tie imale navikana sisawe na prstot, 17% imale usnodi{ewe i samo 3% gi grickale noktite.Nema{e zna~ajna razlika vo prevalencatana navikite pome|u ènite i maìte.Tab.1.

Prevalencata na oralnite naviki senamaluva so samoto rastewe. Podolu votabelata dadeni se podatoci izraseni vopostotki za oralnite naviki kaj maìte iènite zemeni kako pacienti vo ovoj trud,isto taka i prevalencata na oralnite na -viki kaj site predvideni pacienti japrikaàvme na grafikon 1.

Grafiku1. Prevalenca e veseve orale ne

pacientet e marre nekete studim.

Grafikon 1,Prevalenca na

oralnite naviki kajpacientite od ovaa

studia

Tabela 1.Prevalenca eveseve orale

Tabela 1.Prevalenca na

oralnite naviki

Veset orale kishin një prevalencëme 10% në moshën 10-vjeçare, njëprevalencë me 12% në moshen 11-vje-çare, ndërkohë që një prevalencë prej8% u gjet tek femijët e moshës 12-vje -çare. (Tab. 2)

Kur krahasuam pre va lencën e veseveorale midis fem rave dhe meshkujve arritëm në rezultatin që nuk kishte diferencë sinjifikativemidis tyre.

Diskutimi

Studimi ynë tregoi se 38% e femijeve tëekzaminuar në Klinikën Stomatologjike Uni -versitare ishin me vese orale, në krahasim mefemijët e tjerë. Keto rezultate janë në për -puthje me rezultatet e Quashie-Wil liams6, icili vuri re që 34.1% e femijëve të ekzaminuarishin me vese orale. Ndërkohë që prevalencëtë ulët të veseve orale me 29.7 % & 25.5 %është raportuar nga Shetty8 dhe Kharbanda3,të cilët studiuan prevalencën orale në femijët e Indisë veriore dhe jugore. Thithja e gjuhës dhe frymëmarrja orale ishin veset më prevalente.Nderkohë që thithja i gishtit ishte vesi më


Oralnite naviki imaa edna pre -valenca od 10% kaj 10 godi{navozrast, 12% kaj 11 godi{na i 8% kajdecata od 12 godi{na vozrast. (Tab.2)

Koga ja sporedivme prevalencata naoralni naviki pome|u ènite i maìtedojdovme do re zul tatot deka nema{ezna~ajna razlika me|u niv.

Diskusija

Na{iot trud pokaà deka 38% odispi tanite deca na USK bea so oralninaviki vo sporedba so ostanatite deca.Ovie rezultati se vklopeni so rezultatite na Quashie-Wil liams

6, koj zabeleà deka

34.1% od ispitanite deca bea so oralninaviki. A so niska prevalenca na oralnitenaviki bea 29.7% i 25.5% raportirano,preneseno e od Shetty

8 i Kharbanda

3, koi ja

studirale oralnata prevalenca kaj decatana Ju`na i Severna Indija. Sisaweto najazikot i usnoto di{ewe bea naj pre va len -tnite naviki. Dodeka sisaweto na prstotbe{e najfrekventnata navika zabeleènakaj 50% od decata kaj podatocite na

Tabela 3. Ndarja në % e veseve oraleTabela 3. Podelba vo % na oralnite naviki.

Tabela 2. Prevalenca e veseve orale sipas moshaveTabela 2. Prevalenca na oralnite naviki po vozrasta

frekuent, i vëne re në 50% të femijëvene raportet e Quashie-Wil liams, studimi ynë tregoi që vesi i thithjes së gjuhesishte i pranishëm në 18% të femijëve; injëjti përfundim mbështetet edhe ngaKharbanda, i cili tregoi që 1% e femijëvekishin vesin e thithjes së gjuhës. Ndërkohë,fry mëmarrja orale renditej si vesi i dytë mëpre v a lent në këtë studim me një incidencë prej 17%. Kjo incidencë ishte më e lartë e kra hasuarme atë të gjetur në studimet e mëparshme.

Amr Abou- EI-Ezz1 në studimin e tyrembi frymemarrjen orale dhe probabilitetin esaj per t’u konsideruar si faktor etiologjik imalokluzionit arritën në perfundimin se malo -kluzioni është i lidhur ngushtë me ekzistencën e veseve orale, madje kjo lidhje është shumësinjifikative edhe nga ana statistikore(p<0.001). Ekzistonin ndryshime në preva -lencën e veseve orale në mosha të ndryshme.Veset orale ishin më prevalente në femijët emoshës 11-vjeçare me 12%. Ndërsa pre va -lenca më e ulët, prej 8% u vu re në fëmijët egrupmoshës 12-vjeçare. E njëjta diferencë nëprevalencë përsa i përket moshës është rapor -tuar edhe nga Shetty. Një rënie në shfaqjen eveseve orale me rritjen e moshes u vu re ngaQuashie-Wil liams. Kur prevalenca e veseveorale u krahasua midis meshkujve edhe fem -rave, nuk rezultoi ndonjë diferencë e ndje -shme mes dy gjinive. Ndërkohë që Karbhandavuri re se thithja e gishtit ishte më e zakon shmepër vajzat sesa për djemtë, ndërsa frymë marrjaorale ishte më e shprehur tek djemtë. Arsyeja ediferencës së prevalencës për dy gjinitë nëlidhje me veset orale i dety rohet faktit se vesetorale te meshkujt per si stojnë për një kohë më të gjatë sesa te femrat, sepse djemtë kanë njëtendencë më të shpre hur për t’ju kundervënërregullave të familjes dhe mjedisit so cial që irrethon, përfshirë edhe rastet kur ato porositentë mos i bëjnë më veset.

Përfundim

Nga informacionet e marra arrijmë nëkonkluzionin që shumica e fëmijëve ishin mevese orale. Kjo ka nje rëndësi të madhe për tëidentifikuar fëmijët që kanë nevojë për trajtim ortodontik, duke evituar keshtu në të ardhmenmalokluzionet.


Quashie-Wil liams, na{iot trud pokaàdeka navikata na sisawe na jazikotbe{e kaj 18% od decata; istiot zak -lu~ok ima potpora,e potkrepen i odKharbanda, koj pokaà deka 1% od

decata imale navika na sisawe na jazikot.Oral noto di{ewe be{e na vtoro mesto soprevalenca vo ovoj trud so incidentnost od 17%. Ovaa icidentnost be{e povisoka vosporedba so najdenata vo predhodniteistraùvawa.

Amr Abou-El-Ezz1 vo nivniot trud za

oralno di{ewe i nejziniot probabilitetkonstatiraa kako etiolo{ki faktor namalokluzijata dojdoa do zaklu~ok dekamalokluzijata e tesno povrzana so posto -janosta na oralnite naviki, a ovaa vrska emnogu zna~ajna i od statisti~ka strana(p<0.001). Postoeja promeni vo preva len -cata na oralnite naviki na razni vozrasti. Oralnite naviki bea zastapeni so 12% kajdeca od 11 godini, a najniskata prevalencaod 8% se zabeleà kaj tie na 12 godi{navozrast. Istata razlika vo prevalenca vovrska so vozrasta e prenesena i od Shetty.Eden pad vo prikazot na oralnite navikiso zgolemuvawe na vozrasta e zabeleàn iod Quashie-Wil liams. Koga prevalencata naoralnite naviki se sporedi pome|u maìte i ènite, ne rezultira{e so nekoja zna -~ajna razlika me|u dvata pola. Vo me|u -vreme Karbhanda zabeleà deka sisaweto na prstot be{e povoobi~aena za ènite ot -kolku za maìte, a usnoto di{ewe poizra -zeno kaj maìte. Pri~inata za razlikata na prevalencata kaj dvata pola vo vrska sooralnite naviki se potpira na faktot dekaoralnite naviki perzistiraat (zadrù va -at) podolgo kaj maìte otkolku kaj ènite,zatoa {to maìte imaat poizrazena sklo -nost da im se sprotivstavuvaat na pravi lata na sejmestvoto i socijalnata sredina koja gi opkruùva, opfa}aj}i gi i slu~aite kade im se ukaùva da ne gi sozdavaat tie naviki.

Zaklu~ok

Od zemenite informacii doa|ame dozaklu~ok deka pove}emina od decata bea sooralni naviki. Ova ima golemo zna~enievo identifikuvaweto na decata {to imaatpotreba za ortodontski tretman, otklo -nuvaj}i gi vaka malokluziite vo idnina.

UDC: 616.314-084-053.2(496.5)PROFFESSIONAL PAPER (PP)

PREVALENCE OF ORAL HABITS IN 10-12 YEARS -OLD SCHOOL CHILDREN INDENTAL CLINIC IN TIRANA.

Ab stract

The hab its that per sist in time have a harm ful ef fect on the oclusion. the level of this dam agechanges from case to case de pend ing on the dif fer ent kinds of vari ables in clud ing the one towhich we are re fer ring to, the per sis tence in time, in ten sity and den tal sceletal re la tion. To as sess the prev a lence of oral hab its in 10-12 year old chil dren in Den tal Clinic in Tirana.Data was gath ered from 200 chil dren of age group 10-12 years old. In for ma tion per tain ingto the study was col lected from the par ents in the form of ques tion naire, fallowed by theclin i cal ex am i na tion of the sub jects us ing torch, dis pos able mir ror and the probe. Out of 200 chil dren ex am ined, 38% had oral hab its, out of which 18% chil dren had tonguethrust ing habit, 17% had mouth breath ing habit and only 3% had nail bit ing habit. There was no sig nif i cant dif fer ence in prev a lence of hab its be tween male and fe male. The data re vealed that most of the chil dren had oral hab its. This high lights the im por tance of iden ti fy ing chil dren who are in need of pre ven tive orth odon tic treat ment to avoid fu ture oc -cur rence of mal oc clu sion.Key words: Prev a lence, mal oc clu sion. oral hab its.

Literatura

1. Amr Abou-Ei-Ezz, Essam H Naseef, Khaled H Attia. Prev a lence of Mouth Breath ing asetiologic fac tors of mal oc clu sion in a group of Egyp tian School Chil dren. Of fi cial Jour nalof the Egyp tian Den tal As so ci a tion 2006 Apr; 52 suppl 2:703-06.

2. Khinda V, Grewal N. Re la tion ship of tongue thrust swal low ing and an te rior open bite withar tic u la tion dis or ders. J Ind Soc of Pedo Prev Dent 1999; 17: 33 - 39.

3. Kharbanda OP, Sidhu SS, Sundaram KR, Shukla DK. Oral hab its in school go ing chil drenof Delhi: A prev a lence study. J in dian soc pedo prev dent sep tem ber 2003; 21 (3): 120-24.

4. Larsson E. Ar ti fi cial suck ing hab its: Eti ol ogy,prev a lence and ef fect on oc clu sion. Int JOrofacial Myology 1994; 20: 10-21.

5. Polyakov E. Digit suck ing be fore the age 4.5: In ter pre ta tion and some man age ment con sid -er ations. In ter na tional pe di at rics 2002; 17(4):203-8.

6. Quashie-Wil liams R, Dacosta OO, Isiekwe MC.The prev a lence of oral hab its among 4 to15 year old school chil dren in Lagos, Ni ge rian Jour nal of Health and Bio med i cal Sci ence2007;6 (1): 78-82

7. Samir E Bishara. Text book of orth odon tics. 1st ed. Phil a del phia: W.B.Saunders Com pany; 2004.

8. Shetty SR, Munshi AK. Oral hab its in chil dren: aprevalence study. J ind soc of pedo prevdent 1998 jun; 17(2): 61 - 6.

9. Tomita NE, Bijella VT, Franco LJ. The re la tion ship be tween oral hab its and mal oc clu sionin pre school chil dren. Rev Saude Publica 2000; 34: 299-303

10. Wil liam R Proffit. Con tem po rary orth odon tics. 3rd ed.st.louis; 2000


UDK: 616. 314. 18PUNIM VËSHTRIM (PV)

SHËRIMI I SËMUN DJE -VE TË PULPËS SËDHËMBËVE TË QUMËSH -TIT DHE ATYRE TË PËR -HERSHËM TË SAPODALUR

H. Juriq

Enti për stomatologji pre ven tive dhe të fëmijëveFakulteti i Stomatologjisë, Universiteti i Zagrebit

Hyrje

Trajtimet endodontike në pedodontipërfshijnë intervenime të pulpës te dhëmbët equmështit dhe dhëmbët e përhershëm tësapodalur (të rinj). Zbatimi i procedurës sësuksesshme të ndryshimeve patologjike të pul -pës te fëmijët paraqet ndoshta dhe kulmi na -cionin e aftësive stomatologjike. Dome thënëpër një terapi të tillë nevojitet diagno stikim isaktë dhe i shpejtë si dhe ekzekutim teknikpreciz në kushte të pavolitshme pune për shkakse goja e fëmijëve është e vogël, ndërsabashkëpunimi me pacientin është i kufizuar.

Qëllimi i procedurave terapeutike të tillate dhëmbët e qumështit është që të ruhetdhëmbi si njësi okluzale dhe në këtë mënyrë të ruhet funksioni mastikator, zhvillues, fonetikdhe estetik i dhëmbit deri në eksfolijimin(ndërrimin) e tij natyror. Gjithsesi, të gjithaprocedurat terapeutike nënkuptojnë sigurimak simale në fa vor të dhëmbit per ma nentduke pasur parasysh mundësitë e infektimitpër shkak të mjekimit joadekuat. Duke pasurkëtë parasysh, zgjidhet metoda më e mire etrajtimit sipas ekzaminimit klinik i ciliekziston.


AdresaHrvoje JuricZavod za djecju i preventivnu stomatologijuStomatološki fakultet Sveuilišta u Zagrebu

UDK: 616. 314. 18PREGLEDEN TRUD (PT)

LEÊWE NAZABOLUVAWATA NAPULPATA KAJMLE^NI I MLADITRAJNI ZABI

H. Juri]

Zavod za detska i preventivna stomatologoja, Stomatolo{ki fakultet,Univerzitet vo Zagreb

Voved

Endodontskite postapki vo pedo -doncijata vklu~uvaat zahvati na pulpatana mle~ni i mladi trajni zabi. Uspe{nosprovedenata postapka na lekuvawe napato lo{ki promeneta zabna pulpa kaj de -cata pretstavuva moèbi i vrv na stoma -tolo{kite ve{tini. Imeno za takvataterapija e potrebna brza i to~na dijagnozakako i precizna tehni~ka izvedba nainter vencijata i zna~itelno te{ki uslovi za rabota zatoa {to detskata usta e mala,dodeka sposobnosta za sorabotka sopacientot ograni~ena.

Celta na takvi teraptski postapki namle~nite zabi e da se ~uva zabot kakoxvakalna edinka i na toj na~in da se za~uvanegova xvakalna, razvojna, fonetska iestetska funkcija se do negova prirodnaeksfolijacija (zamena). Sekako, site indi -cirani tera piski postapki podrazbiraatmaksi malna sigurnost za smetawe na traj -niot zab zemaj}i vo predvid na mo`nost zanegova mehani~ka povreda ili infekcija,koja poradi nesoodvetnoto le~ewe namle~ nite zabi moè da nastapat. Imajki gotoa na um se odbira najdobrata terapiskapostapka spored klini~kiot ukaz koj postoi.

Shkaku bazik i trajtimit endodontik të dhëmbit të përhershëm të sapodalurështë që të sigurojmë rritjen dhezhvillimin e drejtë të rrënjës së dhëmbitdhe të ruajmë funksionin e tij në harkundentar. Në qoftë se parashikimi i ndonjë traj -timi endodontik mund të sigurojë një ekstra -kcion të zgjatuar (prolonguar) të atij dhëmbi, icili do të ndikojë relativisht mirë për formimin e rregullt të tij në harkun dentar nga aspektiortodontik, kirurgjik apo protetik.

Për këtë shkak planifikimi i trajtimitendodontik në pedodonti nënkupton pasojaafatshkurta dhe afatgjata të procedurave tera -peutike me të cilat gjithmonë duhet të ballafa -qohemi. Me rendësi është që gjatë planifikimit të një intervenimi endodontik të theksohetvlera e një anamneze të mirë mjekësore dhestomatologjike, kontrolli radoigrafik dhetestet klinike siç janë palpacioni, perkusionidhe vlerësimi i luksacionit të dhëmbit. Paskësaj duhet që të sillet diagnostikimi i saktë, të sigurohet komunikimi i mirë me pacientin dhe të fillohet me intervenimin.

Procedura diagnostike

Vështruar kryesisht, kriteret diagno sti -kuese bazë për dhëmbët e qumështit dhëdhëmbët e rinj të përhershëm janë pothuajse të njëjta ose shumë të ngjajshme. Specifike tedhëmbët e qumështit është se te ata eparashikojmë punën në pulpën vitale, të cilënnë mënyrë të caktuar do ta trajtojmë dheruajmë si të atillë në kanalin, për shkak se sotnuk ekziston bar ose procedurë e cila do tëmjekojë inflamacionin kronik të pulpës osenekrozën e saj. Prandaj te dhëmbët equmështit nuk është me rendësi të dihet vetëmnë qoftë se dhëmbi është vi tal ose jo, por duhet vlerësuar mirë edhe përparimin e vet procesitpatologjik me ç’rast lehtësohet puna gjatëdiagnostikimit dhe zgjedhjes së pro ce duresterapeutike më të përshtatshme. Ndryshimet etilla diagnostikuese nuk ekzistojnë te dhëmbët e rinj të përhershëm pulpa e të cilëve ështëshumë e vaskularizuar, kështu që edhe aftësiambrojtëse e tyre është më e mirë, kështu qëedhe te gjendjet më të rënda patologjike mundtë ruhet vitaliteti i dhëmbit ose të zgjedhetndonjë pro ce dure terapeutike më e rendë.Parimet themelore diagnostike për veprimendodontik në pedodonci me përshtatshmëritë caktuara janë si vijon:


Osnovnata pri~ina za endo don -ski tretman na mladiot traen zab e dase osigurame za pravilniot rast irazvoj na korenot na zabot i negovatafunkcija da se za~uva vo zabniot niz.

Ako prognozata za nekoj zab e dolgoro~nolo{a, endodontskiot tretman moè daosigura edna prolongirana ekstrakcija natoj zab, koe }e vlijae povolno za negovopra vilno formirawe na zabniot niz odorto dontski, hirur{ki ili protetski as -pekti. Poradi toa planiraweto na endo -odon tska terapija vo pedodoncija pod raz -bira kratko trajni i dolgotrajniposle dici na na{ite terapiski postapkikoi sekoga{ treba da gi voo~ime. Va`no eda pri pla nirawe na endodontski zafat dase naglasi vrednosta na dobra medicinskai stoma tolo{ka anamneza, radiogravskipregled i klini~ki testovi koi vklu ~u -vaat pal pa cija i perkusija i procenuvawena mobilnosta na zabot. Posle toa treba da se odreduva to~na dijagnoza, da se osi gu -ruva dobra komunikacija so pacientot i dase zapo~nuva so intervencija.

Diagnosti~ka postapka

Na~elno gledano, osnovni diagno sti -~ki kriteriumi za mle~nite i mladi traj -ni zabi se isto ili mnogu sli~ni. Spe ci -fi~nost na mle~nite zabi e vo toa {to kajniv ja predviduvame rabotata na vitalnapulpa koja na odreden na~in }e ja treti -rame i za~uvuvame takva vo kanalot, zatoa{to denes ne postoi lek ili postapka koja}e izlekuva hroni~no inflamirana ilinekroti~na pulpa. Zatoa kaj mle~nite zabi ne e va`no samo dali e zabot vitalen iline, tuku treba i da se dobro procenuva iunapreduvaweto na samiot patalo{kiproces {to }e ja olesnuva rabotata pridijagnosticirawe i birawe na soodvetnaterapiska postapka. Takvi dijagnosti~kirazliki nepostojat kaj mladi trajni zabi~ija pulpa e silno vaskularizirana, taka{to i nejzina odbrambena sposobnost e po -dobra,taka {to i kaj pote{ki pata lo{ kisostojbi moè da se za~uva vitalitetot nazabot ili da se izbira nekoj od pote{kiteterapisi postapki. Temelni diagnosti~kikriteriumi za endodontski postapki vopedodoncijata so odredeni prilagoduvawase sledni:

Procedura terapeutike te dhëmbët equmështit

Mbulesa indirekte e pulpës (MIP) –është procedura më e lehtë e pulpës e cilavijon pas largimit të dëmtimit karioz. Mate -riale për MIP janë preparatet njëkompo nen -tësh dhe dykomponentësh në bazë të hidro -ksidit te kalciumit Ca (OH)2, por mund të jetëedhe çimentoja glassionomer.

Teknika specifike e cila rekomandohetkëtu është largim i shumëfishtë i kariesit dhetrajtim me Ca (OH)2 mes vizitave(eskavimigrad ual ose stepwise ex ca va tion).

Procedura e tillë ka për qëllim kryesishttë krijohen kushte për shërimin e pulpës pasirritimt nga procesi kariotik dhe nga ngac -mimet e dëmshme fizike dhe kimike gjatëpërpunimit mekanik të indeve të forta tëdhëmbit. Procedura e tillë është e mirë edhenga aspekti psikologjik për shkak se pacientimë mirë e përballon, vizitat janë më tëshkurtra dhe procedurat janë me më pakdhimbje. Në qoftë se vendoset që trajtimi(terapia) të përfundojë me mbushje de fin i tivenë një vizitë, ku te dentina e eksponuar duhet


Terapiska postapka kaj mle~nizabi

Indirektno prekrivawe na pulpata(IPP) - e najblaga postapka na pulpatakoja sledi posle otstranuvawe na dentinotpro menet od kariesot. Materijali od iz -bor za indirektno prekrivawe na pulpatase edno komponentni i dvokomponentnipre parati na baza na Ca-(OH)2, no moè dabi dat i staklenoionomerni cementi.

Spe ci fi~na tehnika koja se prepo ra -~uva ovde e pove}ekratno ~istewe na kari -esot so tretman so Ca-(OH)2 pome|u pose tite(postapna eksavacija stepwise ex ca va tion).

Vakva pos tapka ima za cel prven -stveno da se napra vat uslovi za opora vu -vawe na pulpata posle iritacija niz ka -ries niot proces i od {tetni fizi~ki ihemiski drazbi pri mehani~kata obra -botka na tvrdite zabni tkiva. Vakvapostapka e dobra i od psiholo{ki aspektzatoa {to pacientot polesno ja podnesuva,posetite se pokratki i postapkite se popravilno po bezbolni. Ako se odlu~uva dase zavr{i terapijata so definitivno pol -newe vo edna poseta, na eksponiraniot den -tin treba da se stavi zavoj od

Kriteret diagnostike - Dijagnosti~ki kriteriumi

Pulpitis chronicapartialis

Pulpitis chronicatotalis

Ne cro sis pulpaePartialis / Totalis

Ndjeshmëri në të nxehtë ose në të ftohtë

Osetlivost na toploili ladno

PO / DA PO / DA ?JO / ?NE

Ndrushim patologjik qëvërehet në Rtg

Rentgenski vidlivapatolo{ka promena

JO / NE ?PO / ?DA PO / DA

Ndjeshmëri nëperkusion

Osetlivost naperkusija

JO / NE PO / DA PO? / DA?

Tabela 1. Kriteret diagnostike të plota për procedurat endodontike Tabela 1. Kompletni dijagnosti~ki kriterijumi za endodontskite proceduri

të vendoset fashë nga çimentoja dyko -mpo nentësh i Ca (OH)2. (Foto. 1.)

Mbulimi direkt i pulpës – te dhëm bët equmështit është procedurë e cila nuk është eindikuar dhe zbatohet vetëm atëherë kur kemivrima të vogla të pul pës të cilat kanë ndodhurgjatë largimit të dentinës kariotike. Prandajkjo pro ce dure du het të shmanget gjatë mje -kimit të pulpës te dhëmbët e qumështit përshkak të përqindjes shumë të vogël të suksesit.

Pulpotomia ose amputimi i pulpës(vi tal ose devitalizues)

Pulpotomia ose amputimi i pulpës (vi talose devitalizues), te dhëmbët e qumështitështë trajtimi me i shpeshtë endodontik nëpedodonti. Gjatë kësaj pro ce dure terapeutikelargohet pjesa koronare e pulpës duke eruajtur pjesen radikulare të saj. Varësisht ngafakti nëse punohet te pulpa vitale ose pulpa edevitalizuar zbatohen prcedura të ndryshme të trajtimit të pulpës radikulare.

Pulpotomia vitale – kërkon të kemi pa -cient kooperativ të cilit mund ti japim anestezi lokale, pa të cilën nuk mund të zbatohet kjoprocedurë. Pas anestezisë duhet të aplikohetkoferdami ose eventualisht të izolohet dhëmbi me lignin. Maja (çatija) e pulpës, dhe sëbashku me te edhe pulpa koronare largohet me turbinë dhe frezë të dijamantit me mbarështim te ujit deri në hyrje të kanaleve të rrënjës.Largimi i indit pulpar koronar mund të bëhetedhe me sondë ster ile ose ekskavator (mi -nator) të mprehtë. Pas kësaj vijon trajtimi ipjesës radikulare të pulpës, për të cilin, sipasekzaminimeve klinike, supozohet të mos jet epezmatuar. Sipërfaqja e pulpës radi kulare du -het fiksuar dhe prandaj në disponim kemi mëtepër preparate. For ma krezoli tani më ka rën -


dvokomponenten ce ment na Ca(OH)2.(Sl. 1.)

Direktno prekrivawe na pulpata - kajmle~nite zabi e postapka koja ne e indi -cirana i se sveduva na mali otvori napulpata koi nastanuvale pri ostra nu vawena kariozen dentin. Zatoa ova pos tapkatreba da se izbegnuva pri le~ewe na pul -pata na mle~nite zabi poradi mnogu nizokprocent na uspe{nost.

Pulpotomija ili amputacija napulpata (vitalna ilidevitalizaciska)

Pulpotomija na mle~na pulpa e naj -~est endodontski tretman vo pedo don ci -jata. Vo tekot na ovaa tarapiska postapkase ot stranuva koranarniot del na pulpatapri za~uvuvawe na nejziniot radikularendel. Vo zavisnost od toa dali rabotime navi talna ili medikamentno devitalizirapul pa se primenuvaat razli~ni postapkitret mani na radikularna pulpa.

Vitalna pulpotologija - za vitalnapul totomija treba da imame kooperativenpacient na koj moè da mu dademe ane ste -zija, {to bez koja ne moè da se izvede ovapostapka. Posle anastezija e potrebno dase aplicira koferdam ili eventualno solignin da se izolira zabot. Krovot na pul -pata, a zaedno so nego i koronarnata pulpase otsranuva so turbinski dijamantski bo -ren so vodno parewe se do vlezot vo koren -skite kanali. Otstranuvawe na koro nar -noto pulpalno tkivo moè da se izveduva iso sterilna ~eli~na sonda ili o{tar eksi -avator. Posle toa sledi tretmanot na radi -kularniot del na pulpata za koj, sporedklini~kite nalazi, se pretpostavuva da nee vospalitelno promenet. Povr {i nata naradikularna pulpa e pot rebno da ja fik -

Foto 1a. Paraqitje skematike e eskavacionit grad ual të kariesit («stepwise ex ca va tion»)Slika 1a [ematsko prikaùvawe na postepenata eskavacija na karijes

(«stepwise ex ca va tion»)Foto 1b, c. Mbulimi direkt dhe indirekt i pulpës

Slika 1b, c. Direktno i indirektno prekrivawe na pulpaFoto 1d. Amputim i pulpës të dhëmbit të qumështit ( e marrë nga (1))

Sl. 1d. Amputacija na pulpa na mle~en zab (zemeno od (1))

desi historike, mirepo shumë vite merradhe ka qenë preparat i zgjedhur, porpër shkak të ndikimit siste matik toksiktë tij, largohet nga përdorimi dhepothuaj se më është braktisur.

Sot, shumë më tepër përparësi u jepetglutaraldehidit dhe sulfatit të hekurit, hidro ok -sidit të kalciumit dhe fiksimit termik të pje sëssiperfaqësore të pulpës radikulare (elek tro -fulgurimi) janë procedura të cilat rrallë herëpërdoren në pulpen koronare. Në kavum pulpevendoset vatë (pambuk) ster ile e lagur në pre -paratin e zgjedhur për 5 min, e cila do ta fiksojështresën siperfaqësore të pulpës radikulare.Nese kjo pjese e te rapisë ka suk ses, gjakderdhjaduhet të jetë ndalur. Te pulpa aplikohet fashembrojtëse nga çimentoja i zink-oksid eugenolit,ndërsa procedura do të përfundojë me përpu -nimin (mbarimin) e mbushjes për fun dimtare.Përparësia (avan tazhi) e kësaj me tode qëndronaty se është e thjeshtë, e shpejtë dhe efektive(80-90% e suksesshme), meqë ka një rrezikmin i mal të komplikimeve të mundshme gjatëdhe pas tera pisë. Man gësitë (të metat, disavan -tazhet) janë nevoja për anestezi dhe sigurimi ifushës së thatë të punës (përdorimi i koferdamit) (Foto 2 dhe 3 a.b.).


siram i zatoa na raspo lagawe imamepo ve}e preparati. Forma krezolotsega ve}e ima istorisko zna~ewe, nomnogu godini bil preparat po izborno poradi svoja sistemska toksi ~nost

ve}e se izbegnuva skoro e napu{ten. Deneska se pove}e prednost im se dava

na glutaraldehidot i èlezniot sulfatCa(OH)2 i termi~ko fiksirawe na povr{i -nskiot del na radikularnata pulpa (elek -tro fultuguracija) se postapki koi retkose upotrebuvaat na koronarnata pulpa vokavumot se stava sterilna vata natopena vo odbrano sredstvo na 5 minuti, koj }e gofiksira povr{inskiot sloj na radi kular -nata pulpa. Ako ovoj del na terapijatauspeva, krvareweto bi trebalo da bide zap -reno. Na pulpata se stava za{ ti ten zavoj od cink-oksid eupenol cemen tot, a postap -kata }e zavr{i so izrabotka na trajnotopolnewe. Ovaa metoda ima prednost vo toa{to e edno stavna, brza i delotvorna (80-90uspep {na), so {to ostava minimalen rizikza mo`ni komplikacii vo tek i posle tera -pi jata. Nedostatoci se potrebata od ane -stezija i osiguruvawe za suvo rabotno pole(upotreba na koferdani) (Sl. 2 i 3 a.b.)

Foto 2. Pulpa e dhëmbit tëeksponuar 74 (indikacion për

amputim vi tal të pulpës)

Slika 2. Eksponiranazabna pulpa 74 (indikacijaza vitalna amputacija na

pulpa)

Foto 3a, b. Pamje e dhëmbit pas amputimit të pulpës dhe rekonstruimit të përfunduar me kunorë çeliku

Slika 3a, b. Izgled na zabna pulpa po amputacija i zavr{ena rekonstrukcija so ~eli~na koronka

Pulpotomia devitalizuese – ështëpro cedurë klinike e cila te ne më sëshpeshti kryhet te dhëmbet e qumështit.Pas ekspo nimit të pulpës me karies osegjatë largimit të tij me vitalitet teruajtur, ku gjakderdhja nga pulpa dhe dhimbja e ndier nga pacienti janë kritere klinike bazë,në atë rast zbatohet, trajtohet devitalizimmedi kamentoz i pulpës. Te pulpa aplikohetpastë në bazë të para forma ldehidit (Toxavit,Depulpin, Caustinerf).

Pas 10-14 ditësh në vizitën e dytë largo -het pjesa koronare e pulpës së devitalizuar mefrezë tur bine dhe mbarështim të ujit gjer tehyrja e kanaleve të rrënjës. E gjitha kjo kryhetpa praninë e peshtymes (nuk ka shpërlarje).Pjesa e mbetur e pulpës radikulare mumi fi -kohet me preparat në bazë të paraforma lde -hidit ose jodoform (Caustinerf, Pedodontiqe,Kri-pasta, Maisto-pasta). Në vendin e këtyrepreparateve mund të përdoret edhe zing-oksideugenoli.

Kështu mbi pulpën radikulare të mbrojtur aplikohet shtresa bazë dhe mbushja de fin i tive. Nëse nuk jemi të sigurtë në rezultatin eterapisë ose kushteve aseptike të punës gjatëamputimit, mund që pas amputimit të pulpëskoronare në 7-14 ditë aplikohet antiseptikufenolkamfor ose paraklorfenolkamfor(sol.Chlumsky, chresophene) me vatë (pambuk)steril dhe pas kesaj të zbatohet procedura elartëpërmendur. Kjo procedurë është relati -visht e shpejtë, e thjeshtë dhe e suksesshme.

Magnësia(të metat) e përdorimit të pre -parateve agresive është se trajtimi zbatohet nëprocedura jobiologjike për mjekimin esemundjeve te pulpës si dhe nevojitet numërmë i madh i vizitave gjatë trajtimit- mjekimittë një dhëmbi. (Foto 4.)


Devitalizaciska pulpotomija - eklini~ki postapka koja kaj nas naj ~es -to se izveduva na mle~ni zabi. Posleeksponirawe na pulpata so karies ilivo tekot na negovoto otstranuvawe so

za~uvan vitalitet, kade krvarewe od pulpai bolni senzacii na pacientot so osnovniklini~ki kriteriumi, vo taa prilika sepostapuva medikamentna devitalizacija na pulpata. Na pulpata se aplicira pasta nabaza na paraformaldehid (Toxsavit,Depuipin, Causti nerf) niz otvorot.

Posle 10-14 dena vo vtorata poseta seotstranuva koronarniot del na devitali -zi ranata pulpa so tur bin ski borer sovodeno ladewe se do vlezovite vo koren -skite kanali. Seto ova se izve duva vo pri -sistvo na plunka (nema ispi rawe). Osta na -tiot del na radikularnata pulpamumi ficira so preparat na baza naparaformaldehid ili jidoform (CaustinerfPedodontique, Kri-pasta, Maisto-pasta). Na mes -to ovie preparati moè da se upotrebaat icink-oksid eugenol.

Nad taka za{titenata radikularna pul -pa se stava podloga i definitivno polnewe.Ako ne sme sigurni vo ishodot na terapijataili asepi~nite uslovi na ra bota vo tekot naamputacijata moè posle amputacijata nakore narnata pulpa na 7 do 14 den vo kavu -lotne da se stavat anti sep ti~ki vlo{kifenolkamfora ili parak lor fenolkamfor(sol. Chlumsky, Chre so phene) so sterilna vaa, iposle toa da se sprovede gorenavedenatapostapka. Ovaa postapka e relativno brza,ednostavna i uspe{na.

Nedostatoci so upotreba na agresivni preparati {to postapkata se izveduva vonebiolo{ki postapki za le~ewe na zabo -luvawata, na zabnata pulpa so {to i potre -bata na pove}e brojni poseti vo tek nale~eweto na eden zab. (Sl. 4. )

Foto 4. Konstatim në Rtg pas pulpotomisë

devitalizuese tësuksesshme te dhëmbi

74 dhe pulpotomisëmortale te dhëmbi 85

Slika 4. Rtg nalazposle uspe{na devi -

talizacijska pulpo to -mija kaj zabot 74 imortalnata pulpo -tomija na zabot 85

Pulpotomia mortale është pro ce -durë terapeutike e cila është e indikuarte nekroza ose gangrena e pulpës tedhëmbët e qumështit. Në lidhje meindikacionet dhe procedurat terapeutike kjo procedurë mund të zbatohet në mënyrënmë minimale kështu që në disa vende nukpërdoret aspak. Ajo i përket SHBA-se dheshteteve skandinave të cilat përdorin këtë me -todë, në punën e përditshme klinike. Alter -nativë tjetër e kësaj pro ce dure është pulpek -tomia dhe kontrolli i per gjith shem endodontik me përpunimin dhe mbushje të kanalit tërrënjës ose ekstrakcioni i dhëmbit me formimtë ruajtësit të hapësirës.

Procedura klinike e amputimit mor talzba tohet në këtë mënyrë. Pas hapjes të kavi -tetit largohet masa nekrotike, shfaqen hyrjetnë kanalet e rrënjës dhe kariesi largohet plotë -sisht, ndërsa kaviteti i pulpës dezinfektohetme Na-hipoklorid. Pastaj kaviteti i pulpësmbushet me vatë ster ile të lagur me fenol -kamfor ose paraklorfenolkamfor (sol. Chlum -sky, Chresophene) dhe dhëmbi mbyllet për -kohe sisht për 7-14 dite. Nese te dhëmbi nukparaqiten simptome objektive dhe subjektiveatëhere zbatohet procedura për rekonstruimdefinitiv të dhëmbit si te amputacioni devita -lizues. Ne hyrje të kanaleve të rrënjës apli -kohet pastë mumifikuese(antiseptike) që mëpas dhëmbi të restaurohet definitivisht.

Pulpektomia te dhëmbet e qumështitështë procedurë që rrallë zbatohet për shkak tëkompleksitetit të saj. Procedura kërkonbashkë punim të plotë me pacientin, anestezi,Rtg-grafi për të kontrolluar shka llën eresorbcionit të rrënjës si dhe vend po ziten edhëmbëve të përhershëm, koferdam dhe metepër sesione që te shumica e limiton indika -cionin e kësaj pro ce dure si dhe zbatimin e saj.Veçueshmëria te kjo procedurë qe e dallon ngaendodoncioni i denticionit të përher shëm ështëmbushja e kanaleve të rrënjës, e cila duhet bërëme ma te rial resorbues (ZOE pasta, Ca(OH)2ose ndonjë nga pastat jodo form, Kri-pasta) dhepa aplikimin e guta per kave.

Procedura terapeutike tek dhëmbët erinj të përhershëm

Mbulimi indirekt i pulpës (MIP) ështëprocedurë klinike e cila punohet në mënyrëstandarde dhe shpesh gjatë mjekimit të pulpës


Mortalna pulpotomija - e tera -piska postapka koja e indicirana odnekroza ili gangrena na pulpata namle~ni zabi. So pogled na indi ka -ciite i terapiskite postapki ovaa

postapka moè da ja svedeme na po{tednapostapka taka {to vo nekoi zemji ne sekoristi voop{to. Toa se odnesuva na SADi Skandinavskite zemji koi go koristatovoj metod vo sekojdnevna klini~ka ra -bota. Alternativa za ovaa postapka e pul -pe ktomija i ednodonten pregled vo celost,so obrabotka i polnewe na korenskiot ka -nal ili ekstrakcija na zabot so nadoknadna izgradba na drà~ za mesto.

Klini~kata postapka na mortalnataamputacija se izveduva na sleden na~in. Pootvaraweto na kavitetot od nego se otstra -nuvaat nekroti~nata masa, se prikaùvaatvlezovite na korenskite kanali i se ot -stranuva kariesot potpolno, a pulparniotkavitet se dezifenkcira so Na-hipohlorid.Potoa kavitetot na pulpata se popol nuvaso sterilna vati~ka natopena so anti -septik fenolkamfor ili paraklorfenolkamfor (sol. Chlumsky, Chresophene) i zabotse zatvara so privre meno polnewe na 7-14dena. Ako zabot osta nuva smiren edno stav -no bez objektivni i subjektivni problemise sproveduva pos tapka na kone~na rekon -strukcija na zabot kako kaj devi tali za ci -skata ampu ta cija. Vo vlezovite na koren s -kite kanali se stava mumifikaciska(an ti septi~ka) pas ta da potoa zabotdefinitivno se rekonstruira.

Pulpoktemija kaj mle~ nite zabi epostapka koja retko se izvr{uva poradisvojata kompleksnost. Postapkata barapotpolna koopera tiv nost na pacientot,anestezija, Rtg-snimka poradi proverka nastepenot na resorcja na korenot kako ipolo`bata na trajnite zabi, koferdam ipove}e seansi {to kaj mnogumina ja limi -tira indikacijata za ovaa postapka kako omo`nostn na nejzino sproveduvawe.Posebno {to kaj ovaa pos tapka ja razli -kuva od endodoncijata vo trajna dendencijae polnewe na korenskiot anal koj mora dabide napraveno so materijal koj se resor -bira (ZOE pasta, Ca(OH)2 ili nekoj odpasti na jodoform, Kri pasta) i bezstavawe na gutaperki.

Terapiska postapka kaj mladitrajni zabi

Indirektno prekrivawe na pulpa(IPP) e klini~ka postapka koja se raboti standardno i opravdano mnogu ~esto kajle~ewe na pulpata na mladi trajni zabi.

te dhëmbët e rinj të përhershëm. Gjatëlargimit (ekskavimit) të kariesit (të ma -save kari otike) te dhëmbët e rinj të për -hershëm masa e të cilëve është shumë ebutë dhe e thellë, vjen deri te një numër i madh komplikimesh të pulpës. Krahas dëmti -meve të cilat ndodhin për shkak të ndikimit tëbaktereve dhe toksineve te tyre, janë prezentedhe irritimet fizike dhe kimike të cilat ndo -dhin (paraqiten) si pasojë e largimit (pastri -mit-ekskavimit) mekanik të masave të lezionit kariotik. Nga kjo arsye rekomandohet që tijepet rast për mjekim asaj pulpe me ndihmën e Ca(OH)2 (preparat i indikuar në këtë rast).

Se, cili preparat do të përdoret varet ngaplani i mëtutjeshëm i terapisë. Te planifikimi irekonstruimit të dhëmbit me mbushje de fin i tive, jemi të detyruar që për mbrojtjen e dhëm bit tëpërdorim çimento dykomponentësh të Ca(OH)2 ((Life, Alkaliner). Procedura e tillë shumë e mëshumë e humb domethënien për shkak se çi -mentoja e Ca(OH)2 është meka nikisht e paqën -drueshme prandaj nuk është e indikuar tembushja de fin i tive. Çimentot e ti lla kanë ndikim stimulativ dhe antibakterial relativisht të shkur -tër ndaj pulpës dhe në ketë seg ment çimentotnjekomponentëshe janë më superiore.

Nëse jemi të sigurtë se e kemi larguarplotësisht dentinën kariotike ose dëshirojmëqë ta bëjmë atë me ekskavim (Calcipulpe,Cala sept) në disa sesione, prognoza e terapisësë tillë është e mjaftueshme për shkak se pulpa e vaskularizuar mirë e dhëmbëve të rinj të për -hershëm reagon mjaftueshëm nën ndikimin estimulit nga ana e preparateve alkalike tëCa(OH)2 duke krijuar një shtresë mbroj tëse tëdentinës reparuese. (Foto 5)


So ekskavirawe na kariesot na mladitrajni zabi, koi po pravilo se mnogumeki i dlaboki, doa|a do mnogubrojnikomplikacii na pulpata. Pokrajo{ te tuvawata koi nastanuvaat po -

radi deluvawe na bakterii i nivnitetoksini, prisutni se i hemiski i fzi~kiiritacii koi nastanuvaat kako posledicana mehani~koto ekstravirawe na kari es -nite lezii. Od taa pri~ina se prepora~uva da im se ovozmoì prilika za oporavuvawena takvata pulpa so pomo{ na Ca(OH)2 (voovaa situacija indiciran preparat).

Koj preparat }e se upotrebuva zavisiod planot na natamo{nata terapija. Kajplaniranata definitivna rekonstrukcijana zabot so polnewe, morame za za{tita nadentot da upotrebime dvokomponentenCa(OH)2 ce ment (Life Alkaliner). Vakvatapostapka se pove}e gubi na zna~ewe zatoa{to Ca(OH)2 cementot e mehani~ki ne -postojan pa ne e indiciran kaj izra bot katana trajnoto polnewe. Takvite ce men ti i na pulpata imaat relativno kratko stimu la -tivno i antimikrobno deluvawe pa vo tojseg ment ednokomponentnite cementi seposuperiorni.

Ako ne sme sigurni deka sme go otstra -nile kariozniot dentii vo potpolnost ilisakame vo nekolku navrati toa da go napra -vime so ekskavacija (Calci pulpe, Calasept).Prognozata na vakvata te ra pija e povolna,zatoa {to dobro vaku liziranata pulpa namladite trajni zabi reagiraat povono nastimulusi od strana na visoko al kali ~n -ite preparati na Ca(OH)2 sozdavajki od -bramben sloj na repa ra tiven dentin (Sl. 5)

Foto 5a. Reflektimi i bririt të pulpës përmesshtresës së hollë të dentinës pas traumës së

dhëmbitSlika 5a. Proyirnuvawe na rogot na

pulpata preku tenok sloj na dentin potrauma na zabot

Foto 5b. Mbulim i bririt të pulpës me ce mentCa(OH)2

Slika 5b. Prekrivawe na rogot na pulpa so Ca(OH)2 ce ment

Mbulimi direkt i pulpës (MDP) –për dallim nga dhëmbët e qumështit, tedhëmbët e rinj të përhershëm është pro -cedurë klinike e indikuar. Kjo pro ce durëzbatohet te dhëmbët te të cilët kemi vrimatë vogla të dhomës pulpare të cilat kanë ndodhur nga shkaqe të ndryshme, nga hapja aksidentale e pulpës gjatë largimit të dentinës karioze osepulpa e eksponuar si shkak i traumës.

Procedura klinike është e tillë që në pul -pën e shëndoshë pa ndryshime patologjikenga e cila nuk ka gjakderdhje, të aplikohetçimento dykomponentësh e Ca(OH)2, ndërsadhëmbi trajtohet me mbushje të përkohshmeose de fin i tive. Nëqofte se indikacioni është isaktë, e ajo do të thotë se para procedurës nukka dhimbje spontane të dhëmbit dhe se gjak -derdhja mund të kontrollohet gjatë punësashtu që mund të krijohet teren aseptik i punës(koferdam), atëherë parashikimi(prognoza) ekësaj pro ce dure është shumë e mirë. (Foto 6.)

Pulpotomia e pjesërishme (pulpotomia sipas Cvek-ut) – Nga fillimi i kësaj pro ce dure në praktiken klinike në vitet '80 shumë herëështë vërtetuar vlera e saj gjatë trajtimit tëpulpës te dhëmbët e rinj të përhershëm. Indi -kacion i kësaj pro ce dure është eksponimi ipulpës gjatë largimit të lezionit kariotik.Fraktura e komplikuar e kurores gjithashtuështë e indikuar për aplikimin e kësaj pro ce -dure qoftë edhe nëse kanë kaluar më teper se24 orë nga aksidenti. Sot disa autorë i japinpërparësi kësaj pro ce dure edhe para MDPklasike për shkak se mund të sigurojë kushte


Direktno prekrivawe na pulpata(DPP) - za razlika od mle~nite zabi,kaj mladite trajni zabi direktno pre -kri vawe na pulpata e indiciranaklini~ka postapka. Se primenuva kaj

mali terapiski otvori koi nastanale odrazli~ni pri~ini, od aksidentno otvarawe na pulpata vo tekot na otstranuvawe nakariozno promenetiot dentin odeksponirana pulpa od trauma.

Klini~kata postapka e takva da nazdrava, patolo{ki nepromeneta pulpa koja ne krvari, pravilno da se primenuva dvo -kom ponenten Ca(OH)2 ce ment, a zabot setretira so privremeno ili definitivnopolnewe. Ako e dobro postavena indi -kacijata, a toa deka zabot spontano ne bolipred postapkata i deka krvareweto moèda se kontrolira vo tekot na rabotata takada e mo`no da se vospostavi asepti~korabotno pole (koferdam), prognozata naovaa postapka e mnogu dobra. (Sl. 6.)

Delumna pulpotomija (pulpotomija vo Cvek) - Od vovedot vo klini~kata praksaovaa postapka vo ranite osumdeseti godi -ni, pove}e pati e potvrduvana nejzinatavrednost vo terapija na pulpata kaj mladitrajni zabi. Indikacija za ovaa postapka eeksponirawe na pulpata pri otstranuvawena karioznata lezija. Komplicirana frak -tura na koronka isto taka e indikacija zaprimena na ovaa ostapka duri i ako po mi -nuvaat i pove}e od 24 ~asa od nezgodata.Denes nekoi avtori i davaat prednost naovaa postapka i pred klasi~nata DPPzatoa {to moè da osiguruva po prikladni

Foto 6a. Ekspozim i pulpës vitale pas frakturëstë kunorës së dhëmbit

Slika 6a. Eksponirawe na vitalna pulpa po fraktura na zabna koronka

Foto 6b. Rekonstruim i kunorës të dhëmbit mefragmentin origjinal të kunorës së thyer pas

pulpotomisë të pjesëshme sipas Cvek-utSlika 6b. Rekonstrukcija na koronka na

zabso originalen frag ment odfrakturirana koronka po delumna

pulpotomija po Cvek

me të volitshme pune që rezultojnë mesukses më të mirë terapeutik do të thotëmbijetese të pulpës.

Procedura klinike para së gjithashparasheh aplikim të anestezisë lokale tedhëmbi sepse punohet në pulpë vitale, sipasmundësive me anestezi pa ose me përmbajtjeminimale të adrenalinës. Pasi të sigurohemi se dhëmbi është i sigurtë, te hapësira terapeutikedo të veprojmë me frezë ster ile të diamantitdhe turbinë me mbarështim të ujit dhe lar -gojmë 1.5-2mm nga pulpa në thellesi pa ezgjeruar hapësiren terapeutike. Pas asaj pla -gën e pulpës e shperlajmë me tretje fizio -logjike. Nëse gjakderdja ndalohet pas 5 minu -tash, ajo do te thote se kemi larguar mjaft indnga pulpa patologjike e ndryshuar dhe prandaj pulpën e mbulojmë me çimento dykom po -nentësh të Ca(OH)2. Pastaj dhëmbin duhetprëkohësisht ta mbushim me kompozitë oseglass-ionomer. Pas ndjekjes 2-3 muaj me Rtgkontrollim dhe test për vitalitet, dhëmbi duhettë rikonstruohet.

Nëse gjakderdhja nuk ndalet, mund tëprovojmë edhe një herë dhe të largojme pakme tepër nga indi i pulpës dhe në atë menyrë të arrijmë hemostazën, ndërsa nëse edhe më tejnuk kemi sukses vendosim për ndonjerën ngaprocedurat klasike si pulpotomia ose pulpek -tomia. Suksesi i kësaj pro ce dure është 90%edhe më tepër nëse marrim parasysh se terapia e përfunduar me sukses siguron rritjen dhezhvi llimin nor mal të rrënjës së dhëmbit.

Pulpotomia (pulpotomia cervikale) –Para sjelljes së pulpotomisë së pjesërishme nëpulpotomi klasike ishte procedurë të cilën ezgjidhnim te ekspozimi i pulpës te dhembët erinj të përhershëm. Pulpotomia duheshte tësigurojë perfundim të rritjes dhe zhvillimit tërrënjës. Llogaritet vetëm si mjet preventiv(mbroj tës) derisa nuk përfundon rritja dhezhvillimi i rrënjes me çka pastaj ishte indikuarekstirpacioni dhe mbushja e kanaleve të rrë -njës. Sot vendosim për pulpotomi vetëm telëndimet e rënda të pulpës kur pulpotomia epjesërishme nuk ka sukses. Mjete për ruajtjene vitalitetit të pulpës radikulare edhe më tejjanë preparatet një apo dykomponentëshe tëCa(OH)2.

Pulpektomia – është intervenim i cilinuk duhet zbatuar te dhëmbët e rinj të për -hershëm te të cilët ende nuk ka perfunduarrritja dhe zhvillimi i rrënjës. Në qoftë se vjen


uslovi za rabota {to rezultiraat sopodobri terapiski uspeh t.e. pre ̀ ivu -vawe na pulpata.

Klini~kata postapka predviduvapred se anastezija za zabot zatoa {to

rabotime na vitalna pulpa, po mo`nost soanastetik bez ili so mini ma len sostav naadrnalin. Otkako }e se osi gu rame deka zabot e bezbeden na tera pis ki ot otvor }epostapime so sterilna dija man- tska boreriso turbina so vodeno polnewe, i otstra nu -vame 1,5-2mm pulpa vo dlabo~ina bez {irewe na terapiskiot otvor. Posle toa pulpalnatarana ja ispirame so fizio lo{ki rastvor.Ako krvareweto pres ta nuva posle 5 minuti,toa zna~i deka sme otstranile dovolno pato -lo{ki promeneto pulpalno tkivo, i zatoapulpata ja prek rivame so Ca(OH)2 preparat i toa so dvo kom ponenten ciment. Potoa zabotpriv re meno treba da se zatvori so kompozitili staklen jonomer. Posle pratewe od 2-3me seca so Rtg kontrola i so test za vita -litet, zabot treba defini tivno da se rekon -struira.

Ako krvareweto ne prestanuva, mo -ème da probame u{te edna{ i da otstra -nime malku pove}e pulpino tkivo i na tojna~in da vospostavime hemostaza, a ako itoa ne uspeva odlu~uvame za nekoja od kla -si~nite postapki koi {to se pulpotomijaili pulpektomija. Uspe{nosta na ovapostapka e i preku 90% ako zememe vo uviddeka uspe{no zavr{ena terapija osiguruvanormalen zavr{etok na rastot i razvojotna korenot na zabot.

Pulpotomija (cervikalna pulpo to -mija) - pred voveduvawe na delumnata pul -to tomija vo klasi~nata pultotomija be{epostapka koja ja odbiravme kaj ekspozicijana pulpa kaj mladi trajni zabi. Pulto to -mija treba{e da osiguruva zavr{etok narastot i razvojot na korenot. Se smeta{eza samo privremena merka dodeka ne sezavr{i rast i razvoj na korenot {to poslebe{e indicirana ekstirpacija i polnewena korenskite kanali. Deneska se odlu ~u -vame za pulpotomija samo kaj te{ki o{te -tuvawa na pulpata koga ne uspeva delumnapulpo tomija. Sretstva na izbor za za~u vu -vawe na vitalitetot na radikularnatapulpa se u{te e i toa edno i Ca(OH)2dvokomponenti preparati.

Pulpektomija - toa e zafat koj kajtrajnite mladi zabi so nezavr{en rast irazvoj, treba da se izbegnuva.Ako dojde dotoa,takov zab e poveke pati zagrozen i

deri te ajo, dhëmbi i tillë është i rrezi -kuar dhe vlera biologjike e tij ështëshumë e vogël. Me rrënjë të shkurtëradegët e tij janë shumë të holla,praktikisht dhëmbi i tille është shumë inidjshëm në çfarëdo ngarkimi mekanik përkëtë arsye nevojitet që në çfarëdo mënyre tësigurohet apeksogjeneza ose të paktën apek -sifikimi. Në disponim kemi procedura al ter na -tive të pulpektomisë të pjesërishme të cilatkanë për qëllim ta ruajnë të paktën një pjesë tëpulpës radikulare e cila do të sigurojë procesin natyral të apeksogjenezës. Proceset e tillagjithashtu punohen me anestezi lokale dheduke larguar 1/3 apo 2/3 nga pulpa radi kulare.Shenjë që kemi larguar sasi të mjaftu eshme tëpulpës së inflamuar është para ndalimi i gjak -derdhjes pas irritimit me tretje fiziologjike pas 5 minutave, me atë procedurë do të jetë emjaftueshme të ruhet 1/3 e pulpës radikale qëtë sigurohet apeksogjeneza.

Apeksifikimi – Në qoftë se procedura eapeksogjenezës nuk ka sukses dhe jemi tëdetyruar plotësisht ta largojmë pulpën radi -kulare ose tani më kemi pacient me pulpëavitale, atëherë përfundimin e rritjes dhe zhvi -llimit të rrënjës duhet ta sigurojmë në mënyrëmedikamentoze. Gjatë apeksifikimit vata me -di kamentoze më së shpeshti është pastë nëbazë të Ca(OH)2 (Caloasept, Endo cal). Roli ikëtij preparati ne kanalin e rrënjës eshte ishumëfishtë. Në indin peri apikal ndi kon ashtu që stimulon krijimin e barrierës nga indi i fortë i dhëmbit përmes stimulimit të sintezës së fos -fatazës alkale. Në vete kanalin e rrënjës ai ndi -kon si baktericid dhe bakte rio statik për shkaktë alkalitetit të tij të lartë dhe njekohesisht izhduk mbeturinat organike për 10-14 ditë.

Në këte mënyrë do të sigurohen kushtepër apeksifikim dhe nëqoftëse nuk ka suksesdo të mundesojë prognozë më të mirë tëdhëmbit të ri të përhershëm vi tal. Pas disandërrimeve të Ca(OH)2 në kanal (në çdo 3muaj), procedura e apeksifikimit duhet të ketëpërfunduar ashtu që kanali i rrënjës pas kësajduhet të mbushet definitivisht me pastë dhegutaperkë. Kjo procedurë terapeutike ështëshumë e rëndë ndërsa rezultatet shpeshherënuk janë në perputhje me dëshirat dheshpresat tona.


negovata biolo{ka vrednost e mnogumala. So skraten koren negovitegranki se mnogu tenki prakti~no tojzab e mnogu osetliv ne bilo kakva me -ha ni~ka opteretenost.Od taa pri~ina

potrebno e na bilo koj na~in da se osiguraapeksogenza ili barem apeksifikacija. Na raspolagawe imame alternativni pos -tapki na delumna pulpektomija koi imaatza cel da za~uvaat barem del od radi ku -larnata pulpa koja }e osiguruva prirodenproces na apeksogenza.Takvi procesi istotaka se rabotat so lokalna anestezzija ipri toa se ostranuva edna ili dve tretiniod radikularnata pulpa. Znak deka smeostranile dovolno inflamirana pulpa espre~uvawe na krvareweto posle iri ta -cija so fiziolo{ki rastvor po 5 mi -nuti.So taa postapka }e bide dovolno da seza~uva i tretina na radiokularnata pulpaza da se osiguruva apeksogenzata.

Apeksifikacija - ako postapkata naapeksogenzata ne uspee, pa morame vo pot -polnost da ja ostranime radikularnatapulpa ili ve}e sme primile pacient soavitalna pulpa zavr{etokot na rastot irazvitokot na korenot morame da go osi -gurame medikamentozno. Taa postapka sevika apeksifikacija. Vo tek na apeksi fi -kacijata, medikamentoznata vlo{ka naj -~esto e pasta na baza na Ca(OH)2 (Caloasept, Endocal). Ulogata na ovoj preparat e mnogu -brojna vo kanalot. Na periapeksnoto tki -vo deluva kako da stimulira sozdavawe nabariera od tvrdo zabno tkivo niz sti mu -lirawe na sintezata na alkalnata fos fa -taza. Vo samiot kanal on deluva bakte ri -ostati~ki bakterizidno poradi ne go vatavisoka al kali~nost a isto vre meno gi osta -puva organskite ostatoci za 10-14 dena.

Na toj na~in }e se ovozmoàt uslovi za apeksifikacija koja ako uspee }e ovozmo -ùva podobra prognoza za avitalniot mladtraen zab. Posle nekolku promeni naCa(OH)2 vo kanalot (sekoi 3 meseci), posta -pkata na apeksfikacija bi trebalo da bidezavr{ena taka {to kanalot posle toatreba da se popolni definitivno so pastai gutaperka. Vakva terapiska postapka emnogu te{ka a rezultatite mnogu ~esto nese vo sklad so na{ite o~ekuvawa i èlbi.

Përfundim

Si përfundim mund të themi se sitrajtimi i sëmundjes së pulpës tedhëmbët e qumështit dhe dhëmbët e rinjtë përhershëm në lidhje me shumë diagnozadhe procedura terapeutike të ndryshme para -qet një sfidë të madhe për çdo stomatolog i cili do të has në gjendje të tillë.

Veçanërisht kur dihet se me diagnozë tësaktë dhe procedura terapeutike të kryera nërregull, pacienti momentalisht lirohet ngadhimbja, ndersa në të ardhmen do të sigurojëruajtjen e dhëmbit në harkun dentar.

Literatura

1. Schroeder U. Pedodontic endodontics. pp. 213-33. In: Koch G, Poulssen S. Pe di at ric Den -tistry - a clin i cal ap proach. Co pen ha gen: Munksgaard, 2001.

2. Camp JH, Pulver F, Barrett EJ. Pe di at ric endodontics: Endodontic treat ment for the pri -mary and young per ma nent teeth. pp. 797-844. In: Co hen S, Burns RC. Patways of the pulp, 8th edi tion. St Louis: Mosby, 2002.

3. Ranly DM, Gar cia-Godoy F. Re view ing pulp treat ment for pri mary teeth. JADA 1991;122: 83-85.

4. Primosch RE, Glomb TA, Jerrell RG. Pri mary tooth pulp ther apy as taught in predoctoralpe di at ric den tal pro grams in the United States. Pediatr Dent 1997; 19: 118-23.

5. Ranly DM, Garoia-Godoy F. Cur rent and po ten tial pulp ther a pies for pri mary and youngper ma nent teeth. J Dent 2000; 153-61.

6. McKnight Hanes C, Myers DR, Dushku JC. The in flu ence of prac tice type, re gion and ageof treat ment rec om men da tions for pri mary teeth. Pediatr Dent 1992; 14: 240-5.

7. Ranly DM. Pulpotomy ther apy in pri mary teeth: new mo dal i ties for old ra tio nales. PediatrDent 1994; 16: 403-9.

8. Hob son P. Pulp treat ment of de cid u ous teeth. Part 1. Fac tors af fect ing di ag no sis and treat -ment. Br Dent J 1970; 128: 232-8.

9. Hob son P. Pulp treat ment of de cid u ous teeth. Part 2. Clin i cal in ves ti ga tion. Br Dent J 1970;128: 275-82.


Zaklu~ok

Zaklu~no moème da kaème kako lekuvaweto na zaboluvaweto na pul -pata na mle~ni i mladi trajni zabi so

pogled na mnogute dijagnozi i razli~ni te -rapiski postapki pretstavuva go lempredi zvik za sekoj stomatolog koj }e sesretne so takva kazuistika. Posebno kogase znae deka dobro postavena diajagnoza ipravilno sprovedena terapiska postapkapacientot momentalno se osloboduva odbolka, a vo idnina }e osigura za~uvuvawena zabot vo zabniot pak.

UDK: 616.716.1/.4-089.844PUNIM VËSHTRIM (PV)

KOMPLIKIMET EOSTEOGJENEZËSDISTRAKTIVE:EKSPERIENCA KLINIKEME PREZENTIME TËRASTEVE

E. Kilic, A. Alkan

Universiteti Erisie, Fakulteti i Stomatologjisë, Departamenti i Kirurgjisë orale dhemaksilofaciale, Kayseri, Turqi

Hyrje

Osteogjeneza distraktive është një proces biologjik i formacionit kockor në mes të sipër -faqes të segmenteve kockore të cilat gra du -alisht veçohen prej forcave tërheqëse. Kjo përherë të parë është përshkruar nga AlessandriCodvilla në vitin 1905, i cili raportonte përzgjatjen e femurit nga forcat tërheqëse aksiale. Teknika, megjithatë na kujton moszhvillimin,derisa ajo aksidentalisht u rizbulua ngaDoktori rus Ilizarov. Ai observoi formacionine ri kockor, dhe më tepër e zhvilloi teknikën,trajtoi me sukses atletin sovjetik ValeryBrimel me një frakturë të hapur të tib -ias.Teknika e Ilizarov-it shpejt u përhap në tëgjitha shtetet e paktit të Varshavës, por nukështë përkrahur nga perendimi deri në vitet e1980-ta. Më në fund më 1992, McCartny dhebashkpunëtorët i pari e përshkroi përdorimin e teknikës në kirurgjinë kraniofaciale. Prej atë -herë teknika përfitoi mbështetjen e një pjese të kirurgjisë kraniofaciale dhe rekonstruktive.

Para komplikimeve ne duam të kujtojmëformulimin e Ilizarov-it i cili është zbulues ikësaj teknike. Ai një herë kur ishte pyetur përkomplikimet e tija tha; Aty nuk ka kom -plikime me teknikën por janë kirur gët të


AdresaErdem KILICTel: 0 90 352 437 49 37 / 29176Fax: 0 90 352 438 06 57e-mail: [email protected]

UDK: 616.716.1/.4-089.844PREGLEDEN TRUD (PT)

KOMPLIKACII KAJDISTRAKCIONATAOSTEOGENEZA,KLINI^KO ISKUSTVO SO PRIKAZ NASLUÂEVI

E. Kilic, A. Alkan

Univerzitet Erisie, Stomatolo[ki Fakultet, Zavod za oralna i maksilofacialnaHirurgija, Kaiseri, Turcija

Voved

Distrakcionata na osteogenezata eeden biolo[ki proces na koskenata forma -cija me\u povr[inata na koskeniot seg ment koj postepeno se izdvojuva od vle~nitesili. Ova za prv pat e prepi[ano odAleksandri Kodvila vo 1905 godina, kojizvestuva[e za protegnuvawe na femurotod aksialnite vle~ni sili. Tehnikata ipokraj toa ne pot setuva na nerazvojot,dodeka taa povtorno slu~ajno se otkri odruskiot doktor Ili zarov. Toj ja slede[enovata koskena for macija, i pove]e jarazvi tehnikata, us pe[no go tretira[esovetskiot atleti~ar Valeri Brimel soedna otvorena fraktura na tibiata.Ilizarova tehnika brzo se pro[iri nizsite dràvi na Var[avskiot pakt, me\utoane be[e podràna od zapadot do 1980-tagodina. Na krajot vo 1992 godina, makartniso sorabotnicite prv ja opi[a upotrebatana ovaa tehnika vo krani ofa cijalnatahirurgija. Od toga[ tehnikata dobipodr[ka od eden del od krani ofa cijalnatai rekonstruktivnata hirurgija.

Pred komplikaciite sakame da pot -setime na Ilizarova formulacija koj epronao\a~ na ovaa tehnika. Pra[an zanegovite komplikacii, toj edna[ kaà,

mailto:[email protected]

paeksperiencë që shkaktojnë prob lempër pacientët e tyre. Fatmi rësisht, kom -plikimet në masë janë zvogë luar ngadita në ditë me rritjen e eksperiencësdhe aftësisë kirurgjike.

Prandaj, ne ndajmë eksperiencat nëklinikën tonë për komplikimet e shkëputjes sëosteogjenezës me raporetet e rasteve në këtëartikull.Megjithëse disa komplikime mund tëpërhapen në rajone maksillofaciale të ndry -shme, ne i kemi kategorizuar komplikimet qëkemi hasur në klinikë në katër tema. Këtatema janë: Tërheqja e osteogjenezës alve ola -re, tërheqja e osteogjenezës së simfizësmandibulare, tërheqja e osteogjenezës së ra -mus mandibule dhe tërheqja e osteo gjenezëstotale dhe segmentale të maksillës.

Osteogjeneza distraktive alveolare

Rasti ynë i parë është një femër padhëmbë. Pacientja dukej shumë më e vjetër seqë ishte për shkak të profilit konkav. Ajokërkonte implante për të fiksuar protezat. Nëmandibulën atrofike ne vendosëm të bëjmëdistraksionin e kreshtës alveolare vertikalishtpara futjes së implanteve endooseale. Ne pre -ferojmë të bëjmë prerjen prej majës së kre -shtës alveolare duke ndjekur ngritjen e lembos mukoperiostale, shkëputësin përkohësisht efiksuam me disa vidha. Ne zbatojmë osteo -tominë kortikale pak më poshtë të minipllakës së sipërme të tërheqësit. Prandaj, ndarësi ipjesës së sipërme është i rëndë; lartësia e seg -mentit transportues ishte zmadhuar (Foto 1).


tuka nema komplikacii so tehnikatatuku so neiskusni hirurzi koi zozda -vaat problemi za nivnite pacienti. Za sre]a, komplikaciite vo dobar del odden na den se namaleni so zgolemuvawe

na iskustvoto i hirur[kata ve[tina.Zatoa nie go delime na[eto iskustvo

vo na[ata klinika za komplikaciite ododdeluvawe na osteogenezata so prikaz naslu~ai vo ovoj artikal pokraj nekolkukomplikacii koi moàt da se pro[irat vorazni maksilofacijalni regii, nie gikategoriziravme komplikaciite [to gisretnavme na klinikata vo ~etiri temi.Ovie temi se: Odeluvawe na alveolarnaosteogeneza na ramus mandibule i totalnooddeluvawe na osteogenezata i segmen -talno od maksilata.

Alveolarna distrakcionaosteogeneza

Na[ prv slu~aj e ènsko bez zabi.Pacientkata izgleda[e mnogu povozrasnood toa [to e zaradi konkavniot profil.Taa bara[e implanti za da gi fiksira pro -tezite. Vo atrofi~nata mandibula nie seodlu~ivme da napravime vertikalna dis -trakcija na alveolarniot greben pred da gistavime endo osealnite implanti. Niepredlagame se~ewe od vrvot na alveo lar -niot greben, sledej]i podignuvawe na muko -perio stal niot flap, odeluva~ot priv re -meno go fik sirame so [rafovi,upotre buvame korti kalna osteotomiamalku podole od gornata miniplo~a naodeluva~ot. Zatoa odeluva~ot na gorniotdel e teòk; visi nata na transportniot seg -ment e zgolemena (Sl. 1).

Foto 1. Pamje intraoperative e distraktorit dhe segmentit bartës

Slika 1. Intraoperativen izgled nadistraktor i nose~kiot segment

Foto 1. Shigjeta e bardhë tregon frakturë nëashtin bazal

Slika 1. Belata strelka pokaùva fraktura vo bazalnata koska

Ne zbatojmë osteotominë në formë të kutisë. Dhe atëherë ndarësi ishte lë -vizur dhe osteo tomia ishte kompletuar. Ndarësi ishte vazh dimisht i fiksuar mevidha dhe plaga u mbyll me sutura silk.Një muaj pas përfundimit të periudhës sëndarjes, pacienti u ankua në klinikën tonë përnjë të ënjtur në rajionin men tal (Foto 2). Sëpari ne menduam se ishte infekcion sekundardhe i përshkruajtëm anti biotik. Në vizitëntjetër është hetuar se ankesa e pacientit ështëzhdu kur. Por, në kontrollin radiografik neshënuam një linjë frakture në kockënkryesore. Segmentet nuk ishin mobi lizuar dhefrakturat nuk ishin zhvendosur. Ne i dhamëshansë kockës që të shërohet vetvetiu dhe nëfund të periudhës së konsolidimit i futëm katër implante edooseale (Foto 3), duke mos bërë

një trajtim në fushë të frakturuar. Një vit pasfutjes së implanteve shërimi i kockës ishte iqetë (Foto 4).

Rasti ynë i dytë kishte gjithashtumandibulë atrofike pa dhëmbë. Ne vendosëmpër distraksion al ve o lar vertikal në drejtim tështimit të kreshtës alveolare në lartësi. Seg -menti transportues ishte ndarë lehtë pa ndonjëobstruksion. Në këtë rast ne zbatuam oste -otominë në formë pyke (trekëndëshi). Pasvendosjes së distraktorit lemboja muko peri -ostale u suturua. Në këtë rast, lartësia e kockës bazale është e mjafueshme për rezistencë tendonjë frakture dhe fusha të tërhequra ngaosteotomia në formë pyke (Foto 5). Në fund tëperiudhës së konsolidimit ne e zhvendosëmdistraktorin me anestezi lokale dhe i pre -paruam gropat për futjen e implan teve. Por,


Nie upotrebuvame osteotomia vooblik na kutija. Toga[ odeluva~ot epomesten i osteotomijata e komple ti -rana. Odeluva~ot permanentno be[efiksiran za [rafovite i ranata se

sanira so silk suturi. Eden mesec po zavr -[e tokot na distrakcioniot pe riod,pacientot se poàli na na[ata klinika zaotok vo predelot na mentalnata regija (Sl.2). Prvo pomislevme deka e sekundarnainfekcija i pre pi[avme antibiotici. Nanarednata kon trola sostojbata be[e sle de -na i àlbata na pacientot is~ezna. Me\u -toa na rentgenskata kontrola zabeleàvmeedna li nija na fraktura na glavnata koska.Seg mentot ne be[e mobiliziran i frak -turata ne be[e pomestena. Nie i dadovme[ansa na koskata sama da ozdravi i na krajod kon solidiraniot pe riod nie stavivmeendo osealni implanti (Sl. 3), bez da go tre -

tirame frakturiranoto pole. Edna godinapo vmet nuvawe na implanti zazdravuivawena koskata be[e mirno (Sl. 4).

Vo vtoriot slu~aj isto taka ima[ebezaba atrofi~na mandibula. Nie se odlu -~ivme so vertikalno alveolarni odelu va -wa vo pravec na dodavawe na alveolarniotgreben vo visina. Vo ovoj slu~aj nie upo -trebivme osteotomia vo triagolen oblik.Po vmetnuvawe na odeluva~ot muko peri -ostalnoto lambo i suturirawe. Vo ovojslu~aj visinata na osnovna koska e dovolnaza otpor na nekoja fraktura i oddelnipoliwa od osteotomija vo oblik na tri -agol nik (Sl. 5). Na kraj na konso li da -cioniot pe riod go pomestivme oddeluva~ot so lokalna anestezija i gi prepiravmedupkite za vmetnuvawe na implanti. Za ̀ al koskata be[e perforirana od vesti -

Foto 3. Implantet dentare u vendosën në fund tëperiudhës së konsolidimit

Slika 3. Dentalnite implantati beapostaven na kraj na konsolizacijsiot

pe riod

Foto 4. Shërrim i qetë i ashtit, një vit pasoperimit

Slika 4. Normalno le~ewe na koska, edna godina posle operacija

fatkeqësisht kocka ishte perforuar nëfaqen vestibulare. Me këtë prob lem tëpërgjithshëm do të ndeshemi në tëgjitha segmentet e ndara. Te gër mimet

semilunare që janë ndjekur në këtë fushënevojitet ndërhyrja e indit lidhor në re gje -nerimin e distraksionit. Ne atëherë i futëmimplantet. Sipërfaqja vestibulare e hapur eimplanteve u shartua me hidro ksiapatit dhe umbulua me membranë me vrima prej titani.Por, dy javë më vonë pjesa më e madhe evrimave të titanit u ekspozuan dhe u zhvilluainfekcioni sekundar (Foto 6).

Pacienti u rio perua. Vrimat e titanit uzhvendosën dhe implantët e ri u vendosën mëmesialisht se të vjetrit. Këtë herë shtresa eimplantëve u mbulua me ma te rial shartuesprej mem brane kolagjene pa asnjë komplikim(Foto 7).

Rasti i tretë kishte një atrofi të tepërt tëmandibulës pa dhëmbë. Ne vendosëm tëtërheqim kreshtën alveolare vertikalisht parase të fusim implantet dentare. Megjithëse tëgjitha etapat e shkëputjes rezultuan të qeta,ndodhi nekroza e diskut transportues (Foto 8). Ne mendojmë që, ky komplikim ishte sirezultat mbi hapjen e lembos në diskun


bularna strana. So ovoj op[t prob lem]e se sretneme vo site oddelnisegmenti. Na ovie semilunarni pot -kopuvawa [to se sledeni vo ova polepot rebna e intervencija na vezivnoto

tkivo za regeneracija na odeluvaweto. Nietoga[ gi stavivme implantite. Vesti bu -lar nata ot vo rena povr[ina na implantitese kalemi so hidroksiapatit i se pokri sotitani u mova membrana do dupkite. Me\u -toa dve ne deli pokasno, pogolemiot del odtitaniu movite dupki se razotkri i seizloèni i se razvi sekundarna infekcija(Sl. 6).

Pacientot pak se ope rira[e. Dupkiteod ti ta nium se pomesteni i novite im plan -ti se postaveni mezialno od starite. Ovoj pat povr[nata na im plan tite e pokriena so kalemov materijal od kolagena membranabez nikakva komplikacija (Sl. 7).

Kaj tretiot slu~aj ima[e edna izra ze -na atrofia ne bezzabna mandibula. Se odlu -~ivme da go povle~eme vertikalno aveo lar -niot greben pred da gi stavime dentalniteimplanti. I pokraj site etapi naodeluvawe koi bea mirni se slu~i nekrozana transportniot disk (Sl. 8). Nie smetamedeka ovaa komplikacija e rezultat naotvarawe na flapot nad tran spor tniot

Foto 5. Rajoni i gjerë idistraktuar me osteotomi

çarëse

Slika 5. [irokdistraktiran re gion so

cepnata osteotomija

Foto 6. Rrjeta e titaniumit e ekspozuar dy javë pas operimit

Slika 6. Prikaàna titaniumova mreà dve nedeli po operacijata

Foto 7. Shërrim i qetë pas operimit të dytëSlika 7. Normalno le~eweposle vtorata

operacija

transportues dhe përçarja gjatë furni -zimit të kockës me gjak. Gjithashtuqëllimi ynë ishte shtimi i lartë i kreshtësalveolare me shkëputjen e osteo gje -

nezës vetëm për vend të implanteve më tëgjata, humbja e kockës alveolare si rezultat idisa komplikimeve të rënda të formuara ngasituata të pafavorshme. Për fat të mirë, ne ekaluam këtë prob lem duke futur implante tëshkurtra në kockën e mbetur (Foto 9). Kom -plikimet na ndeshin ne me pyetjen e teknikëskirurgjike që kemi përdorë në atrofi të ashpratë mandibulës. Sipas eksperiencës tonë kli -nike, përdorimi i implanteve të shkurtra duketprocedurë më e vogël invazive dhe shumë ethjeshtë në mandibulën pa dhëmbë sa shumëatrofike të jetë, kur të krahasohet me shkë -putjen alveolare vertikale të osteogjenezes,teknika e augmentimit ose implantettransoseale të qëndrueshme të mandibulës.

Në rastin e katërt te i cili ne zbatuamshkëputjen alveolare të duhur te kocka verti -kale e pamjaftueshme. Ngritja e sinusit gjith -ashtu ishte e planifikuar në kombinim meterheqjen alveolare në drejtim të shtimit tëkreshtës alveolare në rajonin pos te rior. Sinusimaksillar i pneumatizuar do të jetë pengesëpër shkëputjen alveolare në rajionin pos te rior. Së pari është zbatuar ngritja e sinusit dhe murian te rior i sinusit maksillar është hapur. Kjollogaritje e përcaktimit të kufirit pos te rior tësegmentit transportues. Pastaj, osteotomiaështë zbatuar për shkëputjen dhe tërheqësiishte i fiksuar për maksille (Foto 10). Gjatëperiudhës së shkëputjes, zhvendosje e duk -shme palatale të dukurise së segmentit


disk i prekin na vaskula rizacijata nakoskata so krv. Isto taka na[ata celbe[e nadopolnuvawe na alveolarniotgreben so oddeluvawe na osteogenezata

samo za mesto za podolgi implanti, gubi -tokot na alveolarnata koska e rezultat nanekolku te[ki kom pli kacii nastanati odnepovolni situacii. Za sre]a nie go nad -minavme ovoj prob lem so vmetnuvawe napokratki implanti vo osta nata koska (Sl.9). Komplikaciite so koi se soo~ivme vopra[aweto na hirur[kata teh nika koja jaupotrebivme kaj ostrite atrofii na mandi -bulata. Spored na[eto kli ni~ko iskustvo,upotrebata na po kratki implanti izgledapomalku inva zivna procedura i mnoguprosta vo bezzabna mandibula kolku i da eatrofi~na koga se usporedi so vertikalnoalveolarno oddeluvawe na osteogenezata.Teh nikata na augmentacija ili tran so se -alnite implanti se trajni na mandibulata.

Kaj ~etvrtiot slu~aj kaj kogo spro ve -dovme alveolarno oddeluvawe kaj nedo -volna vertikalna koska. Podignuvaweto na sinusot isto taka be[e planirano vokombinacija so alveolarno oddeluvawe vopravec na dopolnuvawe na alveolarniotgre ben vo rosteriornata regija. Pneu ma ti -ziraniot maksilaren si nus ]e bide pre~kaza alveolarnoto oddeluvawe vo poste rio -rnata regija. Prvo se sprovede podi gnu -vawe na sinusot i anteriorniot uvid na si -nus maksilaris be[e otvoren. Ovaapres metka na procenka na posteriornagranica na transporten seg ment. Potoa, sesprovede osteotomija za oddeluvawe ioddeluva~ot be[e fiksiran za maksilata(Sl. 10). Vo tekot na odelniot pe riod,izrazeno e palatinalno pomestuvawe na

Foto 8. Pamje radiografie e segmentit bartës nëfund të periudhës së distraksionit

Slika 8. Radiografski prikaz na nose~kiotseg ment na kraj na periodot na distrakcija

Foto 9. Implantet dentare të shkurtëra tëvënduara në ashtin e mbetur

Slika 9. Kratki dentalni implantanti postaveni vo ostanatata koska

transportues (Foto 11). Ky është njëkomplikim mi nor i rendomtë që ështësqaruar në studimet tjera. Shkaku është i vogël i parëndësishëm i fibromukozës

pal a tine teprica e së cilës sulmon seg mentettransportuese gjatë shkëputjes. Në fund tëperiudhës së shkëputjes, ne formuam njëprotezë parciale të lëvizëshme dhe të për -kohëshme për qëllime estetike dhe vendosëmvidha për zgjerim në këtë protezë që gjith -ashtu të repozicionojë segmentet transpor -tuese të dislokuara (Foto 12).

Këto vidha për zgjerim u aktivizuan dyherë në ditë nga 0.25 mm për dhjetë ditë në to -tal. Segmenti i dislo kuar ka qenë i repo -zicionuar 5mm bukfalisht. Në fund të muajittë tretë zhvendosësi u lëviz dhe implantetendooseale u vendosën në maksillë. Pas tremuajve implantet mbanin protezat fikse që ipërdorte ky pacient (13).


transportniot seg ment fenomen (Sl.11). Ova e edna minorna sekoj dnevnakomplikacija [to se objasnuva sodrugite studii. Pri~inata e mala inezna~ajna na palatinalnata fibro -

mu koza vi[okot od koi gi napa\a tran -sportnite segmenti vo tekot na oddelu -vawe. Na krajot na oddelniot pe riod,napravivme edna privremena parci jalnamobilna proteza za estetski celi istavivme [rafovi za pro[iruvawe na ovaaproteza za da gi repozicionira dislo ci -ranite tran spor tni segmenti (Sl. 12).

Ovie [rafovi za pro[iruvawe seaktivirani dva pati dnevno po 0,25mm zadeset dena vo celina. Disloskiraniot seg -ment be[e repozi cio niran bukvalno 5mm.Na krajot na tretiot mesec dislokatorotse pomesti i endoosealnite implanti sepos taveni vo maksilata. Po tri meseci im -plantite bea nosa~i na fiksnite protezi[to gi upotrebuva ovoj pacient (Sl. 13).

Foto 10. Pamje intraoperative pas vendosjes të distraktorit alveolar

Slika 10. Intraoperativno prikaùvawepo postavuvawe na alveolarniot distraktor

Foto 11. Segmenti i keqpozicionuarSlika 11. Lo{o pozicioniran seg ment

Foto 13. Protezë parciale fikse e mbështetur nga implantet dentare

Slika 13. Parcijalna fiksna protezapotpirana na dentalnite implanti

Foto 12. Protezë parciale interime lëvizëshmedhe restaurim i segmentit të keqpozicionuarSlika 12. Parcijalna mobilna in terim

proteza i restavracija na lo{opozicioniraniot segment

Osteogjeneza distraktive esimfizës mandibulare

Studimet tona retrospektive përshkëputjen e osteogjenezës së simfizësmandibulare përbëhen prej dyzet pacientëshku 15 meshkuj dhe 25 femra morën pjesë nëkëtë studim. Informimi dhe pëlqimi u morënpara operacionit. Të gjithë operacionet janëbërë me anestezi lokale. Qëllimi i studimitishte të krahasohet efikasiteti dhe kompli -kimet e të tri llojeve të tërheqësve të përdorurpër zgjerimin e mandibulës (Tab. 1).

Koha e operacionit ishte më e shkurtërkur është për dorur tërheqja e dhëmbit tëlindur. Në për gjithsi ne zbatojmë osteotominëinterdentale në mes të incizivëve centralë.Por, nëse rrënjët e dhëmbëve qëndror ishin më të mbyllur se të tjerët ne zbatuam osteotominëmë anash. Sikurse tërheqësi i dhëmbit tëlindur që është vendosur lingualisht paraoperacionit, ajo shkur ton kohën e operacionit.Ndonjëherë mungesa tërthore e mandibulësdo të jetë aq e ashpër që do të jetë aq rëndë përtë vendosur aplikantët hyrax prej afrimit lin -gual dhe tër heqësit të dhëmbit të lindur do tëzhvendosen në anën vestibulare. Ne gjithashtu përdorëm tërheqës hibrid (tërheqës të kockësdhe dhëm bit të lindur) dhe kockës së lindur.Ne spro vuam shumë komplikime me tërheqëstë kockës së lindur. Tri nga pesë tërheqës tëkockës së lindur u thyen në kohën e akti -vizimit. Ne përdorëm produkte të kompanivetë ndryshme.


Distraktivna osteogeneza namandibularnata simfiza

Na[ite retrospektivni studii za odeluvawe na osteogenezata na mandi -

bu larnata simfiza gi so~inuvaat 40 paci -enti, 15 ma[ki i 25 ènski pacienti u~es -tvuvaa vo ovaa studija. Informi ra no sta isoglasnosta se zemeni preoperacijata.Site operacii se napraveni pod lokalnaanestezija. Cel na studijata e da se sporediefikasnosta i komplikaciite kaj tri vi -dovi oddeluva~i upotrebeni za pro [i ru -vawe na mandibulata (Tab. 1).

Operacis koto vreme be[e pokratkokoga be[e upotrebeno oddeluvawe na rode -niot zab. Voop[to nie sporeduvame inter -dentalna osteotomija pome\u centralniteincizii. Me\utoa koga korenite na cen -tral ni zabi se pozatvoreni od drugitespro veduvame osteotomija po lateralno.Bidej]i odeluva~ot na rodeniot zab epostaven lingvalno pred operacijata, toago skratuva vremeto na operacija. Nekoga[transferzalen nedostatok na mandibulata]e bide tolku o[tar [to ]e bide dosatate[ko da se stavat hiraks aplikanti od lin -g valno zbliùvawe na odeluva~ot na rode -niot zab ]e se pomesti na vestibularnatastrana. Isto taka upotrebivme hibridenoddeluva~ (oddeluva~ na koska i rodeniotzab) i rodenata koska. Naidovme na mnogukomplikacii so oddeluva~ite na rodeniotzab i rodenata koska. Naidovme na mnogukomplikacii so oddeluva~ite na rodenatakoska. Tri od pet oddeluva~i na rodenatakoska se skr[eni vo tekot na aktivi ra -weto. Nie upotrebivme proizvodi od raznikompanii.

Tabela 1. Përmbledhje e komplikimeve te 40 rastet (disa simbole tregojnë pacient të njejtë)Tabela 1. Zbir na komplikacii kaj 40 slu~ai (nekoi simboli pokaùvat ist pacient)

Tërheqësi Medartis (Medartis,Basel, Swit zer land) kishte tubë eksten -sioni fleksibël dhe regjeneron mukozën(Foto 14). Është vështirë të vendosëshkëtë pjesë në mandibulë. Sepse prej sajështë kufizuar me buzën dhe kur tërheqësiështë aktivizuar. Gunga ekstraorale gjithashtu do të mbikëqyret në pjesë të duhur që mbjelletnë mukozë. Në një prej rasteve tona eksten -sioni i tubës fleksibël ishte thyer. Atëherëtërheqësi i dhëmbit të lindur ishte çimentuarpërkohësisht duke ndjekur tërheqësin e koc -kës së lindur lëvizëse. Më në fund mandibulaështë tërhequr me sukses.

Surgi-Tec’s (Surgi-Tec, Bruge, Bel gium) tërheqësi i simfizës ka dy shufra dhe këta dyshufra duhet të aktivizohen në harmoni (Foto 15). Nëse pacienti bën gabim gjatë aktivizimit të tërheqësit ai do të thehet lehtë. Ne përdorëm tre Surgi-Tec tërheqës dhe dy prej tyre uthyen. Sot Surgi-Tec e ka ndëruar dizajnin etërheqësve. Dizajni i vjetër nuk mund tëgjendet në shitje.

Ecchymosa është observuar në dy raste.Më vonë mësuam se operacioni është bërë nëkohën e periudhës menstruale. Nuk ështëzbatuar trajtim plotësues në këto raste.

Ringjitja precize e muskulit men tal ështërekomanduar duke ndjekur kaq operacionepor kjo është vështirë kur tërheqësi i kockës së lindur është përdorur për të bërë trupin masivtë tij. Pacienti është trajtuar me tërheqës tëkockës së lindur Surgi-Tec, të zhvilluar nëptozën e mjekrës së butë. Kjo do të mund tëtrajtohet me reataçment të fibrileve muskulore ose me botox por pacienti nuk ishte i bren -gosur me situatën dhe trajtimin e pasqyruar.


Oddeluva~ot Medartis (Medartis,Basel, Swit zer land) ima[e fleksibilnatuba za ekstenzija i ja regeneriramukozata (Sl. 14). Mnogu e te[ko da sestavi ovoj del vo mandibulata. Zatoa

[to od nea e grani~en so usnite i koga odde -luva~ot e aktiviran. Ekstraoralna otek -li na istotaka ]e bide prosledena vo sood -veten del kaj [to se sadi mukozata. Kaj edenod na[ite slu~ai ekstenzijata na flek si -bilnata tuba be[e skr[ena. Toga[ oddelu -va~ot na rodeniot zab be[e privremenocementiran sledej]i mobilniot oddeluva~na rodenata koska. Na kraj manibulatabe[e povle~ena uspe[no.

Surgi-Tek (Surgi-Tec, Bruge, Bel gium)simfizniot oddeluva~ ima dva stapa i oviedva stapa treba harmoni~no da se aktivirat (Sl. 15). Ako pacientot pravi gre[ka votekot na aktiviraweto na oddeluva~ot tiemnogu lesno ]e se skr[at. Nie upotrebivmetri (Surgi-Tek) odeluva~i i dva od niv beaskr[eni. Denes Surgi-Tek izgradi nov dizajn na oddeluva~i. Stariot dizajn ne moè da se najde vo proda`ba.

Ekhimoza e prosledena na dva slu~aja.Pokasno doznavme deka operacijata bilaizvr[ena za vreme na menstrualniotciklus. Ne se sprovede dopolnitelen tret -man vo ovie slu~aevi.

Precizno pripojuvawe na mentalniotmuskul e prepora~ano sledej]i tolku ope -racii me\utoa te[ko e koga oddelu va~ot narodenata koska e upotreben za da negovototelo se napravi pomasivno. Pacientot etretiran so oddeluva~ na rodenata koskaSurgi-Tek, razviena vo ptozata na mekatabrada ]e moè da se tretira so prepojuva~na muskulnite fibrili ili so Botoks popacientot ne be[e zagrièn za sostojbatana tretmanot.

Foto 15. Distraktori i simfizës Surgi-TecFoto 15. Surgi-Tek distraktor na simfiza

Foto 14. Distraktori Medartis. Shigjeta e bardhëtregon tubën fleksibile ekstensive

Slika 14. Medartis distraktor. Belatastrelka ja pokaùva ekstenzivnata

fleksibilna tuba

Në fazën fi nale të osteotomisë,nëse korteksi lin gual është krejtësishtmajtas i paprekur dhe prerja vetëm meosteotomë, padashje fraktura e vogël dotë kujdeset. Ne i observuam këtë lloj tëfrakturave në dy prej 47 pacientë. Korteksilin gual do të këputet me sharrë komplet aq saështë e mundur për prevencion të kësajfrakture. Ky komplikim mi nor gjithashtu nukkërkon ndonjë trajtim plotësues.

Pacientët indi gingival i të cilëve ishtecopëtuar me ashpërsi prej tërheqësit të kockëssë lindur gjatë operacionit rezultoi merecesion gingival. Në një rast tonin gingiva ushërua pas terapisë periodontale.

Në dy pacientë, është zhvilliar infekcionisekundar. Këto raste janë trajtuar me suksesme antibiotikë dhe shpërlarje të gojës. Tër -heqësit e kockës së lindur dhe hibride mund tëpërbëjnë një hyrje për mikroorganizmatshkopthat e të cilëve janë mbjellë në mukozëdhe rezultuan me infeksion sekundar.

Mangësitë e hyrax aplikantit të vendosurnë pjesën vestibulare janë iritimi i ashpër imukozës. Te ky pacient, ne e zhvenosdëmkëtë aparat dhe e çimentuam aplikatorinhyrax të dhëmbit të lindur në anën lingualedhe procedura u kompletua me sukses.

Shumica e komplikimeve në këtë seri tërasteve ndodhin me tërheqës të kockës së lin -dur ose hibride dhe arsyet janë për të besuarme qenë lidhur kryesisht me llojin e tërheqësitdhe pjesërisht me eksperiencën kirurgjike.Apa ratet e kockës së lindur gjithashtuposedojnë disavantazhe të mëdha të mungesës së higjienës, estetikën e ulët, koha e gjatë op -er a tive, çmimi i lartë dhe kërkesë për ope ra -cion të dytë. Në pikpamje të këtyre zbulimeve, do të sugjeroheshte që aplikanti hyrax idhëmbit të lindur të vendoset lingualisht do tëishte zgjedhje e parë për shkëputjen eosteogjenezës së symfizës mandibulare.

Tërheqja e osteogjenezës së RamusMandibule

Ne zbatojmë shkëputjen e osteogjenezëste pacienti i cili ka pasur deformim në anën emajtë të mandibulës sipas rastit të një historietraumatike. Lartësia e ramusit është e pamjaf -tueshme dhe këndi nuk është zhvilluar (Foto16). Mesgishtrimi oklusal nuk ishte i paprek -shëm, por goditja okluzale ishte e pjerët (Foto


Vo zavr[nata faza na osteoto mi -jata, ako lingvalniot korteks e ce -losno na levo nedopren i delbata samoso osteotomia malata fraktura ]e sezgriì nepoèlno. Nie gi sledevme

ovie vrsti na frakturi kaj dva od 47pacienta. Lingvalniot korteks celosno ]ese kine so testera tolku kolku e mo`no zaprevencija na ovaa fraktura. Ovaa mini -malna komplikacija isto taka ne bara nekoj dopolnitelen tretman.

Pacientite kaj koi gingivalnoto tki -vo be[e o[tro protureno od oddeluva~otna rodenata koska vo tekot na operacijatarezultira[e si gingivalna recesija. Voeden na[ slu~aj gingivata be[e zakrepnataso periodontalna terapija.

Kaj dva pacienta se razvi sekundarnainfekcija. Ovie slu~ai se tretirani soanti biotici i ispirawe na ustata. Oddelu -va~ite na rodenata koska i hibridite mo -àt da bidat kako vlez za mikroorganizmi,stapovite koi se presadeni vo mukozatarezultiraa so sekundarna infekcija.

Nedostatocite na hiraks aplikatoripostaveni na vestibularna strana ostro jairitiraat mukozata. Kaj ovie pacienti gopomestivme ovoj aparat i go cementiravmehiraks aplikatorot na rodeniot zab nalingvalnata strana i postapkata uspe[nose kompletira.

Pove]e komplikacii vo ovaa serija naslu~aevi se slu~uvaat so oddeluva~i narodenata koska ili hibridi i pri~inite dase veruva bea povrzani voglavno so vidot naoddeluva~ot i delumno so hirur[kotoiskustvo. Aparatite na rodena koska istotaka imaat golemi nedostatoci kako naprimer nedostig na higiena, niska este -tika, dolgo operativno vreme, visoka cenai barawe za vtora operacija. Vo pogled naovie istraùvawa, se prepora~uva hiraksaplikatorot od rodeniot zab da se stavilingvalno i taka ]e bide prvo re[enie zaoddeluvawe na osteogenezata na mandi -bularna simfiza.

Distraktivna osteogeneza odRamus Mandibule

Sprovedovme oddeluvawe na osteo -geneza na pacient koj ima[e deformacijana levata strana na mandibulata sporedisto rijata na eden traumatski slu~aj. Visi -nata na ramusot e nedovolna i agolot nerazvien (Sl. 16). Okluzalnoto vkrstuvawene be[e ne~epkano, po okluzalniot udarbe[e kos (Sl. 17). Leviot ramus be[enedovolen, koga go sporedivme so desnata

17). Ramusi i majtë ishtë i pamjaf -tueshëm, në grafinë panoramike kurkrahasohej me anën e djathtë. Tërheqësi i ramusit ishte aplikuar te mandibula

dhe mandibula ishte tërhequr 20mm përtrajtim.Tërheqësi është zhvendosur në fund tëperiudhës së përforcimit dhe implantet poroze të polietilenit ishin vendosur në anën vesti -bulare të angulusit për ta mbështetur këtë fu -shë. Genioplasti gjithashtu ishte zbatuar (Foto 18). Ne përdorëm tërheqësin e Mar tin-it, dheçelsin të cilin kompania na e dha ne për taaktivizuar tërheqësin. Një rrotullim i çelësit eaktivizon tërheqësin për 0.25 mm. Kështu nerotullonim çelësin katër herë në ditë për tëtërhequr mandibulën 1mm për çdo ditë. Por në fund të ditës së dhjetë, ne nuk mundëm tëaktivizonim tërheqësin më tepër, sepse ai ishte komplet i aktivizuar. Për befasinë tonë tëmadhe realiste kompania na kishte dërguarneve çelësin e gabuar dhe një rotullim i tij eaktivizonte tërheqësin e ramusit për 0.5mm tëcilët janë të papranueshëm me principet eIlizarov-it dhe atje do të jetë unioni fibroz iduhur për aktivizimin eshpej të. Por ne nukhasëm pamje me ndonjëprob lem gjatë periudhëssë shë rimit. Okluzionier dhi më keq pas shkë -pu tjes së ramusit (Foto19). Kështu ortodontëtpër do rën llastiqet për tërre gulluar okluzionin.Okluzioni u rregulluadhe trajtimi ortodontikvazhdoi me qetësi.


strana na panoramiks rent genot. Oddeluva~ot na ramusot be[eapliciran na mandibulata i mandi -bulata be[e povle~ena za 20mm za

tretman.

Oddeluva~ot be[e pomesten na kraj naperi odot za zacvrstuvawe i porozniteimplanti od polietilen bea postaveni navestibularnata strana na angulusot za da gopodràt ovo pole. Genioplastot istotakabe[e sproveden (Sl. 18). Nie upotrebivmeoddeluva~ po martini, i klu~ot koj kompa -nijata ni go dade za aktivirawe na oddelu -va~ot. Edna rotacija na klu~ot go aktiviraoddeluva~ot za 0,25mm. Taka nie go roti -ravme klu~ot ~etiri pati dnevno za da seoddeli mandibulata za 1mm sekoj den. Nakrajot na desetiot den, nie ne moèvme da go aktivirame oddeluva~ot pove]e, zatoa [totoj be[e komplet aktiviran. Za na[egolemo vistinsko iznenaduvawe kompa -nijata ni pratila pogre[en klu~ i pri edna negova rotacija oddeliva~ot na ramusot seaktivira[e za 0.5mm, koi bea nepri fat -livi za principimite na Ilizarov i tamu]e bide fibroznata unija potrebna za brzoaktivirawe. Ne nai dovme na nekoj prob lem

vo tekot na periodotna zakrep nu vawe.Oklu zijata be[epolo[a po oddeluvawe na ramusot (Sl. 19).Ortodontite upotre -bi le lastici za ja pop -ravat okluzijata. Kogaokluzijata se popravii ortodontskiottretman prodolìmirno.

Foto 17. Goditja okluzale e pjerrët

Slika 17. Kosokluzalen udar

Foto 16. 3D imazhi i deformitetit facialSlika 16. 3D imix na facijalen

deformitet

Foto 18. Pamje ekstraoralepas operacionit

Slika 18 Ekstraoralenizgled po operacijata

Foto 19 Pamje e okluzionit në fund tëperiudhës së distrakcionit

Slika 19 Izgled na okluzija na kraj nadistrakcijskiot period

Osteogjeneza distraktivemaksilare (segmentale)

Pacientët me palatoshizë kanëmak sillë hipoplastike. Tërheqja seg -men tale e maksillës për këta pacientë nukështë opcion i trajtimit rutinor. Por, përparësia e kësaj teknike është që pacienti nuk duhet tëpresë për operacion deri në fund të periudhëssë rritjes dhe nuk do të ketë ndikim te paaftësia velofaringeale.

Në rastin e parë ne përdorëm aplikatorin Hyrax të dhëmbit të lindur për të shkëputur

segmentin pre- mak si -llar prej pacientit i cilika hipoplasi mak si lla -re të ashpër (Foto 20).

Ankorimi ështëarritur me përdorimine dy dhëmbëve në çdoseg ment por tërheqësinuk rezistoi prej for -cave tërheqëse dheishte thyer. Kështu nee rritëm numrin edhëmbëve për anko -rim (Foto 21,22).

Në rastin e dytë pacienti ka kafshim tëhapur, Fistulë palatinale, çarje dhe maksillëhipoplastike (Foto 23). Në këtë rast të gjithëdhëmbët në Maksillë janë përdorur për an -korim (Foto 24). Por, procedura rezultoi merrotullim të lartë prej pre-maksillës dhe mekafshim më të ashpër. Ortodontët zbatuantrajtimin elastik me aplikim ekstraoral për tëtejkaluar problemin. Më në fund oklusioniishte rregulluar. Pastaj fis tula pal a tine ishtembyllur dhe trajtimi i pacientit ishte kom -


Odeluvawe na maksilarnaosteogeneza (segmentalna)

Pacientite se palato[iza imaathipoplasti~na maksila. Segmen -

talnoto oddeluvawe na maksilata za oviepacienti ne e opcija za rutinski tretman.Prednosta na ovaa tehnika e dekapacientite ne treba da ~ekaat za operacijado krajot na periodot na rastot i nema daim pre~i velofaringealena nesposobnost.

Vo prviot slu~aj upotrebivme Hiraksaplikatori na rodeniot zab za da se oddeli

premaksilaren seg -ment koi ima ostramak silarna hipopla -zija (Sl. 20).

Ankoracija e po -s tignata so upo trebana dva zaba na sekojsegmentali oddelu -va~ot ne izdrà odvle~nite sili i be[eskr[en. Taka nie gozgole mivme brojot nazabi za ankoraà.(Sl. 21,22).

Vo vtoriot slu~aj pacientot imaotvoren zagriz, palatinalna fis tula,rascep i hipoplasti~na maksila (Sl. 23).Vo ovoj slu~aj site zabi se upotrebeni zaankoraà (Sl. 24). Procedurata rezulti ra -[e so visoka rotacija na premaksilata iostar zagriz. Ortodontite sproveduvaatelasti~en tretman so ekstraoralna apli -kacija za da se nadmine problemot. Na krajokluzijata be[e sredena. Potoa palati nal -nata fis tula be[e zatvorena i tretmanot

Foto 21. Pamje e maksillës së distraktuarSlika: Izgled na distraktirana maksila

Foto 20. Maksilla hipoplastikeSlika 20. Hipoplasti~na maksila

Foto 22. Pamje e okluzionit në fund të trajtimitSlika 22. Izgled na okluzija na kraj na

tretmanot

pletuar (Foto 25). Rinoplastika ështëplani fikuar te ky rast.

Tërheqja e osteogjenezës maksillare(totale)

Ky rast kishte deformime dentofacialeme 25mm me mbidalje neg a tive. Maksillaishte hipoplastike dhe mandibula ishte prog -natike (Foto 26). Ne planifikuam që të lëvizim


na pacientot be[e kompletiran (Sl. 25). Rinoplastika e planirana kaj ovojslu~aj.

Oddeluvawe na maksilarnaosteogeneza (totalna)

Ovoj slu~aj ima[e dentofacialnideformiteti so 25mm negatvno izbo~en.Mak silata be[e hipoplasti~na a man di bu -lata prognati~ka (Sl. 26). Nie planiravme

Foto 23. Pamje e kafshimit të hapur dhe çarjes me fistulë palatinaleSlika 23. Izgled na otvoren zagriz i rascep so palatinalna fistula

Foto 24. Të gjithëdhëmbët u përdorën për

ankorim

Slika 24. Site zabibea upotrebeni za

ankoraà

Foto 25. Okluzioni i rivendosur dhe mukoza palatinale e mbyllurSlika 25. Vospostavena okluzija i zatvorena palatinalna mukoza

përpara maksillën për 14 mm dhe tëkthejmë pas mandibulën 11mm. Nezba tuam tërheqjen e osteogjenezës meavancim ekstrem të maksillës dhe redu -

ktim të rezikut për recidiv. Ne përdorëm apa -rat tërheqës in tern të maksillës për të avancuar maksillën (Foto 27). Këta aparate kanë prob -lem të rëndë në përshtatjen e shufrës paralele,mbajnë sasi të mjaftueshme ankorimi dhembjellin shufrat në mukozë.

Janë disa kontradikta në literaturë mbistërvitjen e ulët të frakturës ose jo. Ne pre -ferojmë që të zbatojmë tërheqjen maksillarepa ulje të frakturës si shumica e klinikave që ebëjnë. Por, këtu maksilla nuk avancohet metërheqje por me rrotullim poshtë. (Foto 28).Ky komplikim na tërheq vëmendjen, që është


da ja pomestime maksilata za 14..ponapred i da ja vratime mandibulataza 11 mm nazad. Sprovedovme oddelu va -we na osteogenezata so ekstremno

unapreduvawe na maksilata za unapre -duvawe na maksilata (Sl. 27). Ovie aparatiimaat teòk prob lem so usoglasuvawe naparalelnosta na stapovite, dràt dovolnakoli~ina na ankoraà i presaduvaatstapovi vo mukozata.

Postojat sprotivstavuvawa voliteraturata za niskite ve`bi nafrakturata ili ne. Nie prepora~uvame dasprovedeme maksilarno oddeluvawe bezsmaluvawe na frakturata kako go lem del od klinikite [to go pravat. No tukamaksilata ne napreduva so vle~ewe tuku sorotacija nadole (Sl. 28). tehnikata niobrnuva vnimanie, deka su[tinata e da se

Foto 26. Pamja para op er a tive e deformitetit dentofacial dhe overxheti negativSlika 26. Preoperativen izgled na dentofacijalna deformacija i negativen overxet

Foto 28. Pamjeekstraorale pas rotacionit

ramës të maksillësSlika

28.Ekstraoralenizgled po rotacijskoto spu{tawe na maksila

Foto 27. Pamje radiografike e distrakcionitmaksillar internal

Slika 27. Radiogravski izgled nainternalna maksilarna distrakcija

Foto 29. Korigjim ideformitetit fa cial paskirurgjisë të dyfisht të

nofullësSlika 29. Korekcija nafacijalen deformitet

po dvojnata hirurgija na vilicata

esenciale për të bërë frakturën e ulët nëtërheqjen maksillare totale të pacientit.Në këtë rast ne zbatuam kirurgji tëdyfishtë të nofullës për të korrigjuardeformimin (Foto 29).

Përfundim

Tërheqja e osteogjenezës ka disa avan -tazhe kur krahasohet me teknikën e shtimittradicional ose me kirurgji ortognatike. Kësh -tu tërheqja e osteogjenezës është plotësisht epërdorur në trajtimin kirurgjik në fushën ekirurgjisë maksillofaciale. Si me disa kon -cepte të reja të trajtimit dhe teknika kirurgjike, në lidhje me disa kthesa të mësimit të tër -heqjes së osteogjenezës ishte futje dhe vazh -dim i qetë.Sikurse tërheqja e osteogjenezës kadisa komplikime, shumica prej tyre mund tëkonsiderohen si të vogla dhe lehtë mund tëvendosen me përdorimin e produkteve tëpërshtatshme. Krijimi i gabimit dhe korrigjimi i komplikimeve është një prej shumë rrugëvetë përbashkëta për mësim dhe përsosje tëteknikave të reja. Për këtë ne duam të marrimpjesë jashtë komplikimeve tërheqëse që nendeshëm në klinikën tonë për të ndihmuarkirurgët për orvatjet e tërheqjes së osteo -gjenezës për trajtimin e pacientëve të tyre.

Literatura

1. Alkan A, Ba? B, Ozer M, Bayram M, Yüzbasio?lu E. Maxillary an te rior seg men tal ad vance ment ofhypoplastic maxilla in cleft pa tients by dis trac tion osteogenesis: re port of 2 cases. J Oral MaxillofacSurg. 2008 Jan;66(1):126-32.

2. Alkan A, Ba? B, Ozer M, Bayram M. Clo sure of a large pal a tal fis tula with maxillary seg men tal dis -trac tion osteogenesis in a cleft pal ate pa tient. Cleft Pal ate Craniofac J. 2007 Jan;44(1):112-5.

3. Alkan A, Inal S, Ba? B, Ozer M. In com plete mo bi li za tion of the maxilla re sult ing in failed maxillarydis trac tion: a case re port. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod. 2007 Dec;104(6):e5-11

4. Alkan A, Ozer M, Ba? B, Bayram M, Celebi N, Inal S, Ozden B. Man dib u lar symphyseal dis trac tionosteogenesis: re view of three tech niques. Int J Oral Maxillofac Surg. 2007 Feb;36(2):111-7.

5. Codvilla A: On the means of length en ing in the lower limbs, the mus cle and tis sue, which are short ened through de for mity. Am J Orthop Surg 2: 353, 1905.

6. Ilizarov GA: The prin ci ples of the Ilizarov method. Bull Hosp Joint Dis Orthop Inst 48: 1-11, 19887. Kilic E, Kilic K, Alkan A. Al ter na tive method to re po si tion the dis lo cated seg ment dur ing ver ti cal al -

ve o lar dis trac tion. J Oral Maxillofac Surg 2009; 67(10): 2306-10.8. Mc Car thy JG, Schreiber J, Karp N, et al: Length en ing the hu man man di ble by grad ual dis trac tion.

Plast Reconstr Surg 89: 1-10, 19929. Meyer U, Kleinheinz J, Joos U. Biomechanical and clin i cal im pli ca tions of dis trac tion osteogenesis in

craniofacial sur gery. 2004; 32: 140-9.10. Reyneke JP. Dis trac tion osteogenesis - The Fu ture? Br J Oral Maxillofac Surg. 2001 Jun; 39

(3):180-1.11. Samchukov ML, Cope JB, Cherkashin AM: Craniofacial dis trac tion osteogenesis. St Louis, Mis -

souri, Mosby, 2001,p 583


pravi niska fraktura so maksi lar nototalno oddeluvawe na pacientot. Voovoj slu~aj nie sprovedovme dvojnahirurgija na vilicata za da sekoregira deformitetot (Sl. 29).

Zaklu~oci

Oddeluvawe na osteogenezata ima ne -kolku prednosti koga se sporeduva sitehni kata na tradicionalno nadopol nu va -we ili so ortognatskata hirurgija. Oddelu -vawe na osteogeneza potpolno e upotrebena za hirur[ki tretman vo poleto na maksilo -facijalna hirurgija. Kako so nekolku novikoncepti na tretmanot i hirur[ki teh -niki, vo vrska so nekolku dilemi vo u~e -weto za oddeluvawe na osteogenezata be[evlez i mirno prodolùvawe. Kako [tooddeluvawe na osteogenezata be[e vlez imirno prodolùvawe. Kako [to oddelu va -we na osteogenezata ima nekolku kompli -kacii, go lem del od niv moè da se smetatkako mali i moàt da se stavat so upo -trebata na soodvetni produkti. Stvarawena gre[ki i korekcija na komplikaciite eedna od mnogu zaedni~ki pati[ta za u~ewe i sovr[uvawe na novite tehniki. Za ovie niesakame da u~estvuvame nadvor od oddelnikomplikacii so koi nie vo na[ata klinikase suo~ivme za da pomogneme hirurzite vozalo`bite za oddeluvawe na osteogenezataza tretman na nivnite pacienti.

SIMPOZIUMI MEPJESËMARRJENDËRKOMBËTARE,,AKTUALITETE NËSTOMATOLOGJI”

Shoqëria Stomatologjike Shqiptare sipasplanit vjetor të aktiviteteve edukative profe -sionale në 13.12. të vitit 2009 organizoi dhembajti Simpoziumin me pjesëmarrje ndër -kombëtare ,,Aktualitete në Stomatologji” nësallën e madhe të komunës së Tetovës.Kolegët e interesuar ishin nga të gjthë trevat eMaqedonisë, kurse salla ishte e vogël që t’ipranojë të gjithë kolegët mbi 250.

Temat ishin nga lëmenj të ndry -shëm të stomatologjisë. Vlen të përmendet sesi ligjërues të ftuar nga jashtë të këtij simpo -siumi ishin profesorë em i nent nga fakulltetet e stomatologjisë të Turqisë. Prof. Dr. M. Nejat Arpak Dr. sci-Universitz of An kara, Tur keymbajti ligjëratën me temë ,,Përdorimi i OralBiofosfatit dhe osteonekroza e nofullës”.

Ligjërata me temën ,,Komplikimet ngaosteogjeneza distraktive” e mbajtur nga Prof. Dr. Alper Alkan Dr. sci –Erciyes Uni ver sity,Dean of the Den tal Fac ulty, Kayseri, Tur key.

Numri i madh i kolegëve pjesëmarrës, tregon për nivelin e lartë të cilsisë së ligjë -ruesve si dhe përgjegjësisë të Shoqërisë Sto -matologjike Shqiptare që në vazhdimësi tëorganizojë dhe mbajë ligjërata me temaaktuale për kolegët tanë.

APOLONIA 12 • 23, f. 91-95, Maj 2010 APOLONIA 12 • 23, str.91-95, Maj 201091

SIMPOZIUMOT SOME|UNARODNOUÊSTVO “AKTUEL -NO STI VOSTOMATOLOGIJATA”

Stomatolo[koto Dru[tvo na Alban -cite spored godi[niot plan na edukativnoprofesionalbi aktivnosti na 13.12.2009god. go organizira i odrì Simpoziumot some\unarodno u~estvo “Aktuelnosti vo Sto -matologijata”, vo golemata sala na op[tina Tetovo. Zainteresiranite kolegi bea odsite kraevi na Makedonija, a salata be[emala za da gi primi site kolegi, nad 250

Temite bea od razli~ni stomatolo[kioblasti. Vredi da se napomene deka kakopovi kani predava~i od nadvor bea emi -nentni profesori od turskite stomato lo -[ki fakulteti: Prof. D-r M. Nejat Arpak,D-r sci – Univerzitet vo An kara, odràpre davawe na tema: “Upotreba na Oral Bio -fosfanatot i osteonekroza na vilicata”

Predavaweto so tema “Komplikacii oddistrakcionata osteogeneza odrà Prof. D-r Alper Alkan D-r sci Univerzitet Eri sie,Stomatolo[ki Fakultet Kaiseri – Turska.

Golemiot broj na kolegi u~esniciukaùva na visokoto nivo na predava~itekako i odgovornosta na Stomatolo[kotoDru[tvo na Albancit da organizira iodrì kontinuirano predavawe soaktuelni temi za na[ite kolegi.

Pjesëmarrësve në fund iunda në certifikata të akredituara nga Dho ma e Stomatologëve të Maqe do nisë të vlerësuara me nga 8 pikë, të cilat do të vlejnë dhe për licencim dhe rilicencim.

Dr. Amet Demiri mr. sci


Na u~esnicite na kraj im bea do -deleni sertifikati koi od strana naStomatolo[kata Komora na Make do -nija bea vrednuvani so 8 bodovi, pot -rebni za licencirawe i relicen ci -

rawe.

D-r Amet Demiri m-r sci

CON GRESSES

Name: 12th Eu ro pean Con gress on Dento-Maxillo-Fa cial Ra di ol ogy Place: Is tan bul, Tur key Date: June 2 - 5, 2010

Name: 10th Con gress of the Eu ro pean Acad emy of Pae di at ric Den tistry Place: Harrogate, UK Date: 3 - 6 June, 2010 Name: 16th World Con gress Den tal Traumatology Place: Ve ro na, It aly Date: June 11-13, 2010

Name: 86th Con gress of the Eu ro pean Orth odon tic So ci etyPlace: Portoroz, SloveniaDate: June 15-19, 2010E mail: [email protected] Name: 8th In ter na tional Course in Fo ren sic Odontology Place: Oslo, Nor way Date: June 28 - July 3, 2010

Name: IADR Gen eral Ses sion Place: Bar ce lona, Spain Date: July 14-17, 2010

Name: ADR Pulp Bi ol ogy and Re gen er a tion Group Sym po sium 2010 Place: Geneva, Swit zer land Date: July 18 - 20, 2010 Name: An nual Meet ing of ADEE Place: Am ster dam, Neth er lands Date: Au gust 25 - 28, 2010 Name: Den tal Up date 2010 Place: Bris bane, Aus tra lia Date: Au gust 27-28, 2010



Name: 17th Con gresses of the Eu ro pean An thro po log i cal As so ci a tion Place: Poznan, Po land Date: Au gust 29-31, 2010

Name: 10th Tooth Morphogenesis and Dif fer en ti a tion Meet ing Place: Berlin, Ger many Date: Sep tem ber 1–4, 2010 Name: 2010 FDI An nual World Den tal Con gress Place: Sal va dor da Bahia, Brasil Date: Sep tem ber 2–5, 2010

Name: I.O.F.O.S. In ter na tional sym po sium on Fo ren sic Odontology Place: Leuven, Bel gium Date: Sep tem ber 2-3, 2010

Name: XX Con gress of the Eu ro pean As so ci a tion for Cranio-Maxillofacial sur geryPlace: Bruges, Bel giumDate: Sep tem ber 14-18, 2010E mail: [email protected] www.eamfs2010.com

Name: 2nd Con gress of the Eu ro pean So ci ety of Mi cro scope Den tistry “See ing is be liev ing”Place: Reval Ho tel Lietuva, Vilnus, Lith u a niaDate: Sep tem ber 16-18, 2010

Name: 10th bi en nial con fer ence of Eu ro pean As so ci a tion of Oral Med i cine Place: Lon don, UK Date: Sep tem ber 21 - 25, 2010

Name: 34th An nual Con fer ence of the Eu ro pean Prosthodontic As so ci a tion & Con fer ence of the As so ci a tion of Pros thetic Den tistry of KosovaPlace: Prishtina, KosovaDate: Sep tem ber 23-25 2010 www.epa2010-ks.org



http://www.eamfs2010.com

Name: SCAD 2010 - So ci ety for Color and Ap pear ance in Den tistry Place: New port Beach, USA Date: Sep tem ber 24-25, 2010

Name: 3d In ter na tional Con gress of new tech nol o gies in StomatologyPlace: Skopje - Mac e do nia Date: Oc to ber 2010 www.stomatoloskakomora.org

Name: Med i ter ra nean Ed i tors and Trans la tors Meet ing 2010 Place: Tarragona, Spain Date: Oc to ber 29 - 30, 2010 Name: The 33rd an nual meet ing of the So ci ety of Craniofacial Ge net ics Place: Wash ing ton DC, USA Date: No vem ber 2, 2010

Name: Trans-Tas man Endodontic Con fer ence: Endodontics—Con tinue theLearn ing Place: Christchurch, New Zea land Date: No vem ber 4 - 6, 2010

Name: 10th In ter na tional Con fer ence on the Chem is try and Bi ol ogy of Min er -al ized Tis sue Place: Care free/Scottsdale, USA Date: No vem ber 7 - 12, 2010 Name: Greater New York Den tal Meet ing Place: New York, USA Date: No vem ber 26 - De cem ber 1, 2010

Name: 16th Con gress of the Bal kan stomatological So ci ety (BaSS)Place: Bu cha rest, Ro ma niaDate: April 2011

Name: 15th Bi en nial Con gress of the Eu ro pean So ci ety of Endodontology Place: Rome, It aly Date: Sep tem ber 28 - Oc to ber 1, 2011


http://www.stomatoloskakomora.org


SVEÊNA AKADEMIJA"DESET GODINIAKTIVNOST - DEL ODISTORIJATA"

Po povod desetgodi{ninata od izle gu va -weto na stomatolo{koto spi sanie "Apo -lonija", kako i po povod pe~ateweto nanegoviot 20. jubileen broj, Stoma to lo{ kotodru{tvo na Albancite na 21 Noemvri 2008godina odrà sve~ena akade mija.

Akademijata se odviva{e vo dva dela: Raboten del, koj se odrà vo Golemata salana Op{tinskoto sobranie vo Tetovo, sopo~etok vo 17 ~asot i Sve~eniot del {to se odrà vo Ho tel- restoranot Makpetrol voTetovo, so po~etok vo 20 ~asot.

Na ovaa akademija kako gosti beapokaneti relevantni faktori vo oblastana stomatologijata od zemjava i odstranstvo, kako i go lem broj ~lenovi naStomatolo{koto dru{tvo na Albancite.Tuka, pred prisutnite, za neumornotoangaìrawe, konkretnata i iskrenapomo{, kako i za bezrezervnata poddr{ka{to mu ja dadoa na spisanieto“Apolonija” vo negovoto desetgodi{nopate{estvie, im bea dodeleni priznanijaso motivacija ”Za plodna sorabotka iposvetena poddr{ka” na relevantnistomatolo{ki subjekti kako:

- Oddelot za periodontologija priSto matolo{kiot fakultet na Univerzitetot vo An kara, Turcija

- Oddelot za stomatologija priMedicinskiot fakultet na Uni verzitetot vo Tirana

- Oddelot za stomatologija pri Fakul -tetot za farmacija i stoma to logija naUniverzitetot Kristal - Tirana

- Oddelot za stomatologija priMedicinskiot fakultet na Univerzitetot vo Pri{tina

- Stomatolo{kiot fakultet pri Uni -ver zitetot "Sveti Kiril i Metodij" - Skopje

- Oddelot za stomatologija priFakultetot za medicinski nauki naDràvniot univerzitet vo Tetovo

- Univerzitetskiot stomatolo{kikli ni~ki centar vo Tirana

- Univerzitetskiot stomatolo{kiklini~ki centar vo Pri{tina

- Stomatolo{kiot klini~ki centar


SIMPOZIUMI MEPJESËMARRJE NDËRKOMBËTARE

Sipas planprogramit vjetor që u miratuanjë vjet më parë në kuvendin e ShoqërisëStomatologjike Shqiptare dhe duke dashur tëpërmbyllë aktivitetet e vitit, më datë22.09.2008 mbajti simpoziumin e radhës mepjesëmarrje ndërkobëtare, në sallën e madhetë kuvendit komunal të Tetovës në Tetovë.

Kësaj rradhe temat ishin nga më tëndryshmet nga lëmi i stomatologjisë, më saktë nga : kirurgjia ora le, kirurgjia mak silo faciale,para don to logjia dhe protetika mo bile.

Ligjëruesit erdhën nga uni ver siteti iAnka rasë,Tiranës, Pri shtinës dhe Shku pit.Gjuha eligjëruesve ishteanglishtja maqe -do nishtja dheshqipja. U siguruaedhe përkthimisimultan.

Numri i pje -së marrësve ishterreth 200 veta. Kjo tregon se aktiviteti i shoqërisë stomatologjike shqiptare e kanivelin e lartë në organizim, si dhe përballetme dinjitet me përgjegjësinë që ka.

Pjesëmarrësve në fund iu ndanë çerti -fikata të cilat ishin të akredituara nga Dhoma e Stomatologëve të Maqedonisë, me 12 pikë për pjesëmarrje aktive dhe me 8 pikë përpjesëmarrësit pas sive, të cilat vlerësohen përlicencim.

Kokteji i rastit u mbajt krejt në fund tëligjëratave që pjesëmarrësit të jenë më të lirë për këmbim të mendimeve dhe njohurive tëpërfituara si dhe përforcimin e njohurive tëvjetra . U vërejtë se ishin të gjithë të kënaqur.

Organizuesi u zotua që ky simpozium tëjetë tradicional dhe do të organizohet çdo vit.

Dr. Xhela Shabani

SIMPOZIUM SOME\UNARODNO UÊSTVO

Spored godi{nata programa koja be{e usvoena vo redovnoto godi{no sobranie na Stomatolo{koto dru{tvo na Albancitegodina pred i sakaj}i da gi zaokruì aktiv -nostite za taa godina, odrì simpozium na22.09.2008 so me|unarodno u}estvo,vo gole -mata sala na tetovskoto op{tinskosobranie vo Tetovo.

Ovaj pat temite bea raznovidni odoblasta na stomatolo{ki nauki, po to~nood: oralna hirurgija, maksilofacijalnahirurgija, parodontologija, i od mobilnaprotetika.

Predava~ibea od uni ver -zitetski centri An kara, Tirana,Pri{tina, i odSkopje. Se pre -da va{e na an gli -ski, makedonskii na albanskijazik. Ima{eobezbeden si -mul tan prevod.

Brojot nau~es nicite sto -matolozi be{eokolu 200. Ovaa

ni dava do znaewe deka aktivnostite nastomatol{ko dru{tvo na Albancitekotiraat so visoko nivo naorganiziranost i so gordost se soo~uvaatso predizvicite i so svoite odgovornosti.

U~esnicite na kraj se zdobija sosertifikati koi bea akredi-tirani odStomatolo{ka komora na Makedonija so 12 boda za aktivno u~estvo i 8 boda za pasivnou~estvo, koi }e se vrednuvaat prilicencirawe.

Koktelot be{e sosema na kraj od pre -da vawata za da u~esnicite bidat poslo -bodni vo razmena na mislewa i zdobieniznaewa a i da gi zajaknat starite znaewa.Se potvrdi deka site bea zadovolni.

Organizatorot dade vetuvawe dekaovoj sem i nar }e bide tradicionalen i }e se organizira sekoja godina.

D-r Xeqaq [abani

KONFERENCA E 5-të E STOMATOLOGJISË -UFO

Më datë 3 dhe 4 Prill 2009 në Tiranë,Republika e Shqipërisë, në ho tel Tirana In ter na -tional i zhvilloi punimet konferenca e pestë sto -matologjike e organizuar nga Fakulteti i Stoma -tologjisë pranë universitetit jopublik UFO.

Në këtë konferencë stomatologjike e cilatanimë është bërë tradicionale, para një audi -tori të mrekullueshëm dhe të bollshëm nënumër (mbi 500 pjesëmarrës), patën këna -qësinë që punimet e tyre në formë ligjëratashdhe pre zentimesh orale t’ipre zentojnë profesorë- li -gjë rues, profesorë, mjekësto ma tologë, punonjës tëshën detësisë orale dhe stu -dentë të viteve të larta tëstomatologjisë nga Shqi -përia, Italia, Kosova dheMaqedonia.

Kënaqësi dhe inte -resim të veçantë paraqitigama e gjerë e temave tëprezentuara në të cilat upërfshinë të gjitha lë menj tëe stomatologjisë si dhetemat e trajtuara që pre zen -tonin një gërshetim të risive profesionale dhe shken core me eksperiencën e përditshme profesionale.

Pjesëmarrja në këtë konferencë stoma -tologjike ishte një eveniment i rëndësishëmpasi që këtu jo vetëm u këmbyen eksperiencatprofesionale dhe njohuritë shkencore ndër -mjet pjesëmarrësve, por njëkohësisht erdhi nëshprehje karakteri so cial i evenimenteve tëkëtij lloji, sepse këtu kishim një shoqërimkolegial dhe de bate të pjesëmarrësve, si dhepërfitim të njohurive të reja dhe përtrirjen eatyre ekzistuese.

Dr. Sherif Shaqiri mr. sci


PETTA STOMATOLO[KAKONFERENCIJA - UFO

Na 3 i 4 april 2009 godina vo Tirana,Republika Albanija, vo hotelot TiranaInternacional se odrà Pettata stoma -tolo{ka konferencija organizirana odstrana na Stomatolo{kiot fakultet priprivatniot univerzitet UFO.

Na ovaa stomatolo{ka konferencija,koja ve}e stana tradicionalna, predizvonreden i mnogubroen au di to rium (nad500 u~esnici), ja imaa ~esta svoite trudovivo vid na predavawa i usni prezentacii dagi prezentiraat pro fesori-predava~i,

pro fesori, lekari- sto -ma tolozi,stomatolo{kirabotnici i studenti od poslednite godini nastudii od Albanija,Italija, Kosovo iMakedonija.

Posebno zado vol -stvo i zainte re si ra -nost predizvika {i ro -kata lepeza napre zentirani temi, pri{to bea opfateni sitestomatolo{ki disci -plini, kako i treti ra -nite temi {to pret sta -vuvaa splet od stru~ni i nau~ni novini vo sekoj -dnevnata

profesionalna praksa.U~estvoto na ovaa stomatolo{ka kon -

fe rencija be{e mo{ne zna~ajno bidej}ituka ne samo {to bea razmeneti profe -sionalnite iskustva i nau~nite soznanijame|u u~esnicite, tuku istovremeno dojde do izraz i socijalniot karakter na sobiriteod ovoj vid, bidej}i ima{e i druèwe idebata me|u u~esnicite, kako i ostva ru -vawe novi poznanstva i obnovuvawe napostojnite.

D-r [erif [a}iri m-r. sci

SEMINARPOSTEDUKUES NGASTOMATOLOGJIA

Shoqëria Stomatologjike Shqiptare, sipas planit vjetor të aktiviteteve edukative pro -fesionale të parapara për vitin 2009, më datë 05.04.2009, organizoi dhe mbajti seminarin eparë postedukues për këtë vit. Kësaj radhetemat ishin nga lëmi i ortodoncisë,pedodoncisë dhe kirurgjisë maksillofaciale.Ligjërues të këtij seminari ishin profesorë tëFakultetit të Stomatologjisë nga Tirana,Prishtina e Shkupi.

Pjesëmarja ekolegëve sto ma to -logë si zakonisht,ishte mjaft e ma -dhe, gjë që tregonpër nivelin e lartëtë përgjegjësisë tëShoqërisë Sto ma -to logjike Shqip ta re që në vazh di më sitë organizojë dhembajë ligjë ra ta meinteres të gje rë përkolegët tanë.

Pjesëmarrësve në fund iu ndanëçertifikata të akredituara nga Dhoma eStomatologëve të Maqedonisë, të vlerësuarame nga 12 pikë për pjesëmarje aktive dhe 8pikë për pjesëmarrje pasive, të cilat do tëvlejnë për licencim dhe rilicencim.

Dr. Xhelal Ibraimi


POSTEDUKATIVENSEMINAR POSTOMATOLOGIJA

Stomatolo{koto dru{tvo na Alban -cite, so godi{niot plan na profe sio -nalno-edukativnite aktivnosti, pred vi -deni za 2009 godina, na 5.4.2009 godina goorganizira i go odrà prviot post edu -kativen sem i nar za ovaa godina. Ovoj pattemite bea od ortodoncijata, pedo don ci -jata i maksilofacijalnata hirurgija. Pre -da vawa odràa profesori od stoma to -lo{kite fakulteti od Tirana, Skopje i od

Pri{tina.U~estvoto

na kolegite sto -matolozi be{ena solidno nivokako i sekoga{,{to ukaùva naserioznosta naDru{tvoto koese obiduva konti -nuirano da orga -nizira i odrùva seminari, kon -gresi i simpo -ziumi koi se vointeres na na -{ite kolegi.

Na krajot na predavawata nau~esnicite im bea podeleni sertifikatiakreditirani od Stomatolo{kata komorana Makedonija, vrednuvani so 12 bodovi zaaktivno i so 8 bodovi za pasivno u~estvo,koi }e vaàt za licencirawe irelicencirawe.

D-r Xelal Ibraimi

KONGRESI I 14-të IBASS-IT

Në qytetin Varna të Bullgarisë nga data06 deri më 09 Maj të vitit 2009 u mbajtëkongresi i 14-të i Shoqërisë StomatologjikeBallkanike (BaSS).

Ky kongres u mbajtë nën patronatin eKryetarit të Republikës Bullgare dhe se para -qet evenimentin më të rën -dësishëm shkencor dhendër kombtar në gadi shu -llin Ballkanik për këtë vit.

Prezenca e madhe nëkëtë kongres e personavekyçë në stomatologjinëevro piane si dhe atë botë -rore tregon se shërbimidhe shkenca stoma to lo -gjike luan rol të rëndë -sishëm për shëndetin oraltë pacientëve.

Programi shkencor ikëtij kongresi që përbëhejnga 15 ligjerata plenare,130 prezentime orale dhembi 500 poster prezentime nga më shumë se 10shtete, tregon të ariturat efundit në shkencën e stomatologjisë, si dhemetodat bashkëkohore për trajtim nëpraktikën e përditshme.

Në këtë kongres për katër ditë rresht si pjesëpërcjellëse e tij ishte edhe ekspozita dentare.

Dr. Iniz Ajeti mr. sci


14- ti KONGRES NABaSS

Vo Bugarskiot grad Varna od 06 do 09Maj 2009 godina se odrà 14-ti Kongres naBalkanskoto Stomatolo{ko Dru{tvo(BaSS).

Ovoj kongres se odrà pod pokro -vitelstvo na Pretsedatelot na RepublikaBugarija i pretstavuva najzna~aen nau~en i

me|unaroden nastan voBalkanskiot poluostrovza ova godina.

Golemoto prisustvona ovoj kongres na klu~ni lu|e od Evropskata i Svetskata Stoma to lo -gija pokaà deka uslu -gata i stomatolo{katanauka igraat va`na uloga za oralnoto zdravje napacientite.

Nau~nata programana ovoj kongres koja sesostoe{e od 15 plenarnipradavawa, 130 oralniprezentacii i nad 500poster prezentacii odnad deset dràvi, kaùvaza najnovite dostig nu -vawa vo

stomatolo{kata nauka, kako isovremenite metodi za tretman vosekojdnevnata praksa.

Na ovoj kongres za ~etri dena po redkakonegov propraten del be{e identalnata izlo`ba.

D-r Iniz Ajeti m-r sci

UDHËZIME PËR AUTORËT

Në revistën stomatologjike Apoloniapubli kohen punime burimore të cilët nuk janëbotuar më parë. Punimet i nënshtrohen recen -zionit dhe klasifikohen në këta kategori:

Punime burimore shkencoreKumtesa pararendësePunime ProfesionaleEkspoze nga tubimet shkencoreVështrimeNë revistën Apolonia publikohen edhe

tekste të cilët nuk i nënshtrohen recenzionitdhe klasifikohen në:

Mendime dhe komenteShënimePrezentime dhe informata nga praktika

në formë të shkresës ose përkthim i artikujvenga literatura e huaj.

Në rubrika të veçanta publikohen edhe:Vështrime Prezentime librashRisiKalendari i tubimeve të rëndësishme

shkencore dhe profesionale.Tekstet nga lëmi i edukatës shëndetësore

e mjekësore në përgjithësi dhe tekstet ngalëmi i edukatës shëndetësore stomatologjikenë veçanti do të radhiten në rubrikat gjegjëse.

Udhëzimet për publikim të punimeve nërevistën stomatologjike Apolonia janë nëharmoni me porositë e In ter na tional Com mit -tee of Med i cal Jour nal Ed i tors, Uni forms Re -quire ments for Maruscripts Subnitted to Bio -med i cal Jour nals, Ann In tern med. 1988; 108:258-265.

Punimet për publikim i dërgohen reda -ksisë në këtë adresë: Revista StomatologjikeApolonia, Rr. Ivo Llolla Ribar 145, 1200Tetovë - Maqedoni.

Punimet që i nënstrohen recenzionitmund të kenë maksimalisht 16 faqe të shty -pura.

Teksti nga punimet që nuk i nënshtrohenreçensionit mund të ketë 12 faqe të shkruara.

Vështrimet, prezentimet e librave dherisitë mund të kenë maksimalisht 3 faqe tështypura.

Revista botohet në tre gjuhë: shqip,maqedonisht edhe anglisht. Punimet të cilëtarrijnë vetëm në njerën gjuha, redaksia e rruan të drejtën për përkthimin dhe botimin e tyreedhe në gjuhët e tjera në të cilat botohetrevista.

Teksti i punimit

Punimet e tëra duhet të dërgohen në dykopje të formatit A4 dhe të shoqëruara medisketë ose CD. Punimet duhet të jenë tëshkruara në dy shtylla. Në anën e djathtë dheate të majtë të shkrimit hapësira e bardhë epashkruar duhet të jetë nga 3cm.

Faqja e parë e punimit duhet të përmbajë:Titullin e punimit, emrat e autorëve, emrin einstitucionit nga vijnë autorët dhe adresën përkorespodencë.

Titulli i punimit: Të jetë i qartë dhe samë i shkurt. Autorët shkruhen me emrin dhembiemrin e tyre të plotë. Pas kësaj shkruhetemri i saktë i intitucionit ku është realizuarpunimi. Emrat e institucioneve duhet tëshkruhen në rradhë të njëjtë sikurse emrat eautorëve. Në të njëjtën faqe duhet të shënohetadresa për korespodencë e autorit. Është edomosdoshme që autorët në faqet pasuese tëpunimit ta shkruajnë titullin e shkurtuar tëpunimit edhe ate jo më shumë se 25 germa.

Abstrakti shkruhet në letër të veçantëdhe nuk duhet të jetë më i gjatë se 160 fjalë.Abstrakti duhet ti përmbajë faktet kryesore tëpunimit. Prezentim të shkurtë dhe të saktë tëproblemit, qëllimin e punimit, metodën epunës, rezultatet (me të dhënat specifike dhenumerike) dhe konkluzionet themelore. Ab -strakti në gjuhën angleze shkruhet gjithashtunë letër të veçantë, ai e përmban edhe titullin epunimit. Në abstrakt nuk duhet të ketëshkurtesa dhe akronime. Abstrakti në fund tëtekstit duhet të ketë 3-5 fjalë kyçe të cilat janëme rëndësi për klasifikimin dhe identifikim tëpunimit dhe do të na ndihmojë në hartimin edeskriptorit.


Hyrja: Paraqet prezentim të qartëdhe të shkurtë të problemit dhe tëqëllimit të punimit. Në formë të shkurtëceken punimet të cilët janë në mënyrëdirekte të lidhur me problemin të cilin eshkoqit artikulli në fjalë. Në fillim të faqes kuështë hyrja edhe një herë shkruhet titulli ipunimit, por pa emrat e autorëve dhe tëinstitucioneve.

Materialet dhe metodat të cilat janëpërdorur në punim prezentohen shkurt pormjaftueshëm që lexuesit t’i mundësohetpërsëritja e hulumtmit të përshkruar. Metodatparaqiten sipas rrënditjes së përdorimit të tyre. Barërat theksohen sipas emrit të tyre gjenerik.Metodat e njohura nga literatura nuk për -shkruhen, por vetëm ceket e dhëna burimorenë literaturë.

Rezultatet: duhet të jenë të saktë dheqartë të paraqitur. Vlerat e rezultateve duhetstatistikisht dhe në mënyrë profesionale tëpërpunohen.

Diskutimi dhe përfundimi:prezentohen ndaras. Qëllimi i diskutimit është që të bëjë interpretimin e rezultateve dhekrahasimin e tyre me njohuritë ekzistuese mevlerë në atë lëmi, prej nga dhe rrjedhinpërfundimisht.

Tabelat dhe fotografitëPunimi mund të shoqërohet me fotografi

dhe tabelaTabelat: Çdo tabelë shkruhet ose

vizatohet në fletë të veçantë dhe jo në tekst,duhet të ketë titull dhe numër rendorë i cilindërlidhet me tekstin.

Ilustrimet: Çdo ilustrim duhet të ketëpërshkrimin dhe numrin rendor me të cilinparaqitet në tekst. Përshkrimi i fotografive -legjenda shkruhet në fletë të veçantë sipasnumrit rendor. Fotografitë mund të jenë kolorose bardh e zi. Në shpinën e fotografive duhettë shkruhen inicalet e autorit të parë si dhetitulli i shkurtuar. Me anë të shigjetës duhet tëtregohet pjesa e epërme e fotografisë.Porositet që pjesët me rëndësi në fotografi të

shënohen me shigjetë ose me shenja tëpërshtatshme. Të sëmurëve në fotografiduhet t’u mbnulohet identiteti.

Vizatimet: Punohen në letër tëbardhë, në disketë ose në CD dhe

dërgohen në origjinal. Germat dhe shenjatdoemos të jenë të qarta, të kenë madhësi tënjëjtë, përmasat të jenë të tilla që çdo e dhënëme zvogëlim të ngel e qartë. Shfrytëzimi ifotografive dhe tabelave nga burime tëndryshme duhet të përcillet me të dhëna se nga janë marrë.

Sipas rregullës, tabelat shënohen si“Tabelë”, ndërsa i tërë foto doku mentacionitjetër shënohet si “Foto”. Tabelat dhefotografitë nuk duhet të jenë më shum se 12 në numër.

Përshkrimi i literaturës: Literaturashkru het në fletë të veçantë. Sipas StilitVankuver. Revistat duhet të përshkruhen meshkurtesa të cilat përdoren në In dex Medicus.

Klasifikimi i punimevePunimet të cilët botohen në revistë

klasifikohen në: Punime burimore shkencore,kumtesa pararendëse, punime profesionale,ekspoze nga tubimet shkencore, vështrime,prezentime rastesh.

VërejtjePër profesionalizëm të punimeve për -

gjegjësi mbajnë vet autorët dhe recenzuesit.Të gjitha hulumtimet duhet të jenë nëpajtueshmëri të plotë me parimet themelore tëdeklaratës së Helsinkut (World, Health Au -thor ity - 1975).

Punimet të cilët nuk jan shkruar sipasudhëzimeve të lartpërmendura nuk mund tëpranohen për botim.

Punimet në revistë publikohen sipasradhitjes së caktuar nga redaksia dhe jo sipasarritjes së tyre.

Dorëshkrimet, fotografitë dhe doku -mentacioni tjetër nuk kthehen, ndërsa të gjitha shtojcat e botuara dhe botimet e veçanta janënë pronësi të botuesit. Autorëve u takojnë nga10 ekzemplarë të revistës.


UPATSTVA ZA AVTORITE

Vo stomatolo{koto spisanie "Apo -lonija" se objavuvaat izvorni tru dovi koiprethodno ne se objavuvani. Trudovitepodleàt na recenzija i se klasifikuvaatvo ovie kategorii:

Izvorno nau~ni trudoviPrethodni soop{tenijaStru~ni trudoviIzlagawa od nau~nite sobiriPreglediVo spisanieto "Apo lonija" se objavu -

vaat isto taka tekstovi koi ne podleàt na recenzija i se klasificiraat vo:

Mislewa i komentariBele{kiPrikazi i soop{tenija od praksa vo

oblik na dopisi, ili prevodi na napisi odstranskata literatura.

Vo posebni rubriki se objavuvaat i:PreglediPrikazi na knigiNoviniKalendar na zna~ajni nau~ni i

stru~ni sobiriTekstovite od medicinskoto zdrav -

stve no vospituvawe voop{to, i od stomato -lo{koto zdravstveno vospi tu vawe posebno }e se rasporedat vo soodvetnite rubriki.

Upatstvata za objavuvawe na trudo -vite vo stomatolo{koto spisanie “Apo -lonija” se vo soglasnost so preporakata naIn ter na tional Com mit tee of Med i cal Jour nal Ed i -tors, Uni form Re quire ments for Manu script Sub -mitted to Bio med i cal Jour nals, Ann In tern Med1988; 108: 258-265

Trudovite za objavuvawe se pra}aat douredni{tvoto na ovaa adresa: Sto ma -tolo{ko spisanie "Apolonija", Ivo LolaRibar 145, 1200 Tetovo Makedonija

Tekstot od trudovite {to pod leàt na recenzija moè da ima maksi malno 16pi{uvani stranici.

Tekstot od trudovite {to ne podleàt na recenzija moè da ima maksimalno 12pi{uvani stranici.

Pregledite, prikazite na knigi inovinite moè da imaat maksimalno 3pi{uvani stranici.

Spisanieto se izdava na tri jazici:albanski, makedonski i angliski. Za

trudovite {to pristignuvaat napi{anisamo na eden od jazicite, uredni{tvoto gozadrùva pravoto za niven prevod ipe~atewe na ostanatite jazici na koi seizdava spisanieto.

Tekstot na trudot

Kompletnite trudovi treba da seispra}aat vo dve kopii na A4 for matpridruèni so disketa ili CD. Trudovitetreba da se napi{ani na dva reda. Nalevata i na desnata strana od listot trebada ima bel rab od 3cm.

Prvata strana od trudot treba da gisodrì: Naslovot na trudot, imiwata naavtorite, imeto na institucijata od kade{to doa|aat avtorite i adresa za dopis

Naslovot na trudot: Treba da e jasen ipokratok. Avtorite treba da sezapi{uvaat so polno ime i prezime. Potoase pi{uva polnoto ime na institucijatakade {to trudot e realiziran. Imiwata nainstituciite treba da se pi{uvaat po istraspored so imiwata na avtorite. Naistata stranica treba da se napi{eadresata na avtorot za korespondencija.Zadolìtelno avtorite vo slednitestranici na trudot da go pi{uvaatnaslovot na trudot vo skratena forma itoa ne pove}e od 25 bukvi.

Apstrakt: se pi{uva na poseben list ine treba da bide podolg od 160 zborovi.Apstraktot treba da gi sodrì va`nitefakti na trudot: kratka i jasnaprezentacija na pro blemot, celta natrudot, me todot na rabota, rezultatite (sospecifi~ni i broj~ani podatoci) i osno -vnite zaklu~oci. Apstrakt na an gliski sepi{uva isto taka na poseben list. Toj gosodrì i naslovot na trudot. Vo ap strak -tot ne treba da ima kratenki i akronimikoi se zna~ajni za klasifikacija iidentifikacija na trudot, a }e ni koristat za sostavuvawe na deskriptorot.

Voved: Kratko i jasno go pre zentiraproblemot i celta na trudot. Kratko sespomenuvaat trudovite koi se direktnopovrzani so problemot {to go prikaùvaspomenatiot tekst. Na po~etokot nastranicata kade {to e i vovedot, u{te

99 APOLONIA 12 • 23, str.97-102, Maj 2010APOLONIA 12 • 23, f. 97-102, Maj 2010

edna{ se pi{uva nas lovot na trudot,me|utoa bez imiwata na avtorite iinstituciite.

Materijalite i metodite koi seprimeneti vo trudot se prezentiraat na opi{anoto istraùvawe. Metodite seprikaùvaat spored rasporedot na nivnata primena. Lekovite se nave duvaat sporednivnoto generi~no ime. Metodite, poznati od literaturata ne se opi{uvaat, tuku senaveduva izvor niot literaturen podatok.

Rezultatot treba da e precizno i jasnoprikaàn. Zna~eweto na rezul ta tot trebaprofesionalno i stati sti ~ki da seobraboti.

Diskusijata i zaklu~ocite se prika-ù vaat odvoeno. Celta na disku sijata einter pretacija na rezultatite i nivnosporeduvawe so postojnite va`ni sozna -nija vo taa oblast, od kade {to proizle -guvaat zaklu~ocite.

Tabeli i slikiTrudot moè da bide pridruèn so

tabeli i sliki.Tabeli: Sekoja tabela se pi{uva na

poseben list a ne vo tekstot, treba da imanaslov i reden broj koj se povrzuva sotekstot.

Ilustracii: sekoja ilustracija morada ima opis i reden broj so koj se pojavuvavo tekstot. Opisot na slikata - legendatase pi{uva na poseben list po reden broj.Slikite moè da bidat kolor ili crno- beli. Na zadnata strana na slikata trebada se napi{at inicijalite na prviotavtor, kako i skrateniot naslov. Sostrelka treba da se ozna~i gorniot del odslikata. Se prepora~uva va`nite deloviod slikata da se ozna~at so strelka ili sosoodvetni znaci. Na pacientite od slikata treba da im se pokriva identitetot.

Crteì: Se izrabotuvaat na bela har -tija, na disketa ili na CD i se pra}a

originalot. Bukvite i znacite morada bidat jasni, da imaat ista golemina, proporciite treba da se takvi {tosekoj podatok, so namaluvaweto }eostane jasen.Koristeweto na slikite i tabe lite od

razni izvori treba da bide pro sledeno sopodatoci koi pokaù vaat od kade sezemeni.

Spored praviloto, tabelite se ozna-~uvaat so "Tabela", a drugoto foto doku -mentacija se ozna~uva so "slika". Tabelite i slikite ne treba da se pove}e od 12 vobroj.

Popis na literaturataLiteraturata se pi{uva na poseben

list spored Stilot Vankuver. Spisanijatatreba da se prikaùvaat so kratenki koi se upotrebuvaat vo INDEX MEDICUS

Klasifikacija na trudoviteTrudovite koi se objavuvaat vo spisa -

ni eto se klasificiraat kako: Izvornonau~ni trudovi, prethodni soop{tenija,stru~ni trudovi, izlagawa od nau~nitesobiri, pregledi, prikazi na slu~ai.

OpomenaZa stru~nosta na trudovite odgovorni

se samite avtori i recenzentite. Siteistraùvawa treba da se vo soglasnost soosnovnite principi na Helsin{katadeklaracija (World Health Au thor ity - 1975)

Trudovite koi ne se napi{ani sporedgorenavedenite upatstva ne moàt da seprimat za objavuvawe.

Trudovite vo spisanieto se objavuvaat spored odredeniot raspored od redak -cijata, a ne spored nivnoto pristignuvawe.

Rakopisite, slikite i drugata doku -mentacija ne se vra}aat, a site prilozi iposebnite izdanija se vo sopstvenost naizdava~ot. Na avtorite im sleduvaat po 10primeroci na spisanieto.


INSTRUCTIONS TO AUTHORS

In jour nal of den tistry Apolonia will bepub lished orig i nal pa pers which are not pub -lished pre vi ously. Pa pers are sub mit ted to there viewer’s re port and are clasificate into thesecat e go ries:

Orig i nal sci en tific pa persPre lim i nary com mu ni ca tionsPro fes sional pa persCon fer ence pa persRe viewsIn jour nal Apolonia also will be pub -

lished texts wich don’t submitte to the re -viewer’s re port and are clasificate in:

Opin ions and com mentsNotesesPre sen ta tions and informations from the

prac tice such as pa per or ar ti cles trans latedfrom other lan guages.

In spe cial col umns also will be pub lished Re views Books pre sen ta tionNewsCal en dar of im por tant sci en tific and

profesional meet ings.Text about med i cal health ed u ca tion on

gen er ally, and stomatological health ed u ca -tion in particullary will be ranged on adeguatecol umns.

In struc tions for prep a ra tion of manu -scripts sub mit ted to jour nal of dentistriApolonia are con sis tent with recomendationsis sued by the In ter na tional Commitee of Med -i cal Jour nal Ed i tors, uni form re quire ments forManu scripts Sub mitted to Bio med i cal Jour -nals, Ann In tern Med 1988; 108: 258-265.

The pa pers for pub li ca tion should be ad -dressed to:

Jour nal of den tistry APOLONIA, IvoLlola Ribar 145, 1200 Tetova Mac e do nia

Pa pers which are sub mit ted to therewiewer’s re port should not ex ceed 16printed pages.

Pa pers which are not submited to the re -viewer’s re port should not ex ceed 12 printedpages.

Re views, books pre sen ta tions and news,should not ex ceed 3 printed pages.

Jour nal is printed in three lan guages:Albanien Macedonien and Eng lish. Pa perswhich are in one lan guage, ed i to rial staff keepthe right to trans late into other print ing lan -guages of the Jour nal.

Prep a ra tion of Manu script

The com plete pa per should be sub mit tedin two kopies in for mat A4 on es corted withdisc or CD. It should be typed dou ble - spacethrough out the pa per and a left and right mar -gins of at least 3cm.

Ti tle page should con tain: The ti tle of thepa per, names of au thors, their af fil i a tions (in -sti tu tions) and ad dress for corespodence.

The ti tle of the pa per should be as short as posssible. The au thors are writed with theirfull name and sur name. Than is writed theexacte name of the in sti tu tion where is real -ised the pa per. In sti tu tions should fol low these quence of the re spec tive au thors. In thesame page should be write the ad dress forcorrespodence. Is nec es sary that the au thorsshould added a run ning ti tle of not more than25 char ac ters.

Ab stract should be writen on a sep a ratepa per and should not ex ceed 160 words. Itshould con sist all sub stan tial facts about pre -sen ta tion in the pa per: brief and pre cise ac -count of the prob lem, aim of the study, meth -ods used, sig nif i cant re sults (with spe cific and nu mer i cal data) and main con clu sions. Ab -stract in Eng lish should be writh en on a sep a -rate pa per and con tain the ti tle of the pa per. Inab stract text, ab bre vi a tions and ac ro nymsshould be avoided.

Ab stract should be fol lowed by 3-5 keywords, most im por tant for iden ti fi ca tion andclasification of the pa per con tents and help fulin iden ti fy ing descriptors.

Introduksion should pro vide a brief andcon cise ac count of the prob lem and aim of thestudy. Previouns ar ti cles di rectly re lated to the

101 APOLONIA 12 • 23, str.97-102, Maj 2010APOLONIA 12 • 23, f. 97-102, Maj 2010

study should be briefly men tioned. Thein tro duc tion sec tion should be pre ceded by the ti tle of the pa per writen on the top of the page (withaut the au thors and in -sti tu tions).

Ma te rials and Methods used in thestudy should be de scribed briefly but clearlyenough as to al low the read ers to re peat thestudy if they wish to. The meth ods should bepre sented chro no log i cally as they were used.Drugs should be cited by their ge neric names.Methods known from lit er a ture should not bede scribed but the orig i nal lit er a ture datalisted.

Re sults should be pre sented clearly andac cu rately. Sig nif i cance of the re sults shouldbe sta tis ti cally ob tained.

Dis cus sion and Con clu sions should bewrit ten sep a rately. The pur pose of the Dis cus -sion is to give an in ter pre ta tion of the re sultsand com pare them to the ex ist ing im por tantknowl edge in the field, from which the Con -clu sions should nat u rally fol low

Ta bles and Fig uresThe pa per can be sup ple mented with fig -

ures and ta bles.Ta bles: Each ta ble should bi writ ten or

drawn on sep a rate pa per and not in the body of the text num bered ac cord ing to theirappearence in the text and ti tled.

Il lus tra tions: Each il lus tra tion should be num bered accurding to their ap pear ance in the text, and carry a de scrip tion. Leg end to fig ures should be typed on a separat pa per ac cord ingto the or di nal num ber. Pho to graphs could beblack-white or color. Each pho to graphshoulds have on the back the ini tials of thefirst au thor, and run ning ti tle of the pa per. Top of the fig ure should be in di cated by an ar row.

Is recomandet that the substantional de -tails on the fig ures should also be in di cated by

ar row or suit able mark ers. The iden tityof each pa tients in a photo should be cov -ered.

Draw ings should be made on whitepa per, on disket or in CD and sub mit ted

as orig i nal.Let ters and sings should be clear,equal size, al low ing pos si ble re duc tion in size. When us ing fig ures and ta bles from othersources, are not should be pro vided stat ing the source where they have been taken from.

Only ta bles should be des ig nated “Ta -ble”, and any other doc u men ta tion should bedes ig nated as “fig ure”. The num ber of ta blesand fig ures to gether should net ex ceed 12.

Ref er encesRef er ences should bi writen on a sep a rate

sheet of pa per ac cord ing to the Van cou verstyle, us ing jour nal ti tle ab bre vi a tions ac cord -ing to In dex Medicus.

Clasification of Pa persPa pers to be pub lished in Jour nal of den -

tistry Apolonia are clas si fied as fol lows:Orig i nal sci en tific pa pers, pre lim i nary

com mu ni ca tions, profesional pa pers, con fer -ence pa pers, re views, case re ports.

At ten tion:Au thors and re view ers are re spon si ble

for the pro fes sional level of the pa per. Allstud ies should be con sis tent with the ba sicprin ci ples of Hel sinki Dec la ra tion (WorldHeath Au thor ity 1975).

Pa per that do not com ply with these In -struc tions will not be taken into con sid er ationfor pub li ca tion.

The Ed i to rial Staff keep the right to pub -lish pa pers re gard less of the se quence of theirre ceipt.

Manu scripts, pho to graphs and otherdokumentation will not be re turned to au thors, and all printed sep a rates and spe cial edi tionsbe come the prop erty of the Ed i tor. Each au -thor will recive 10 ex em plars of Jour nal.


Documents

APOLONIA nr. 23