120

Aymara Aru

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Curso básico de aymara

Citation preview

1Curso de Idioma AymaraAYMAR ARULA PAZ-BOLIVIA2009PENSANDO EN UN IDIOMA PENSANDO EN UN IDIOMAMILENARIA DE LOS ANDES MILENARIA DE LOS ANDES2 Curso de Idioma AymaraPRIMERA EDICINPENSANDO EN UN IDIOMA MILENARIA DE LOS ANDESDEPOSITO LEGAL1-382-2008CONTACTOS:[email protected]: 71937673Impresin:Sistemas Gracos ColorTelf. 2334614 - La Paz - BoliviaEdicin Financiada por OPS/OMSCatalogado por el Centro de Informacin y Documentacin OPS/OMS BoliviaBOCastro, Victor; Mamani Quispe, Zulma J.LB18Pensando en un idioma milenaria de los andes; aymar aru.--C355p La Paz: s.e.,,2008104.p. ilus.I.APRENDIZAJEII.EDUCACIONIIICULTURAIVIDIOMASIVAYMARAVBOLIVIAI.t.Disponible en:http://www.ops.org.bo/textocompleto/nidio26939.pdf3Curso de Idioma Aymara4 Curso de Idioma Aymara5Curso de Idioma AymaraI NDI CE Pag.Qalltawi introduccin ....................................................................................................... 7Aru chimpunaka cuadro signogrco ............................................................................ 9Kipka arunaka parnimos ............................................................................................ 10MAYR TAQAAruntasiataki para saludarse ..................................................................................... 13Sarxaataki para despedirse ........................................................................................ 14Suti lanti pronombres personales ................................................................................. 15Utjayir chaxta arunaka sujos posesivos ................................................................... 16Suti yatiataki para saber nombre ............................................................................... 17Kawkins qamasi uk yatiataki para saber donde vive ............................................... 18Kawkitas uk yatiataki para saber la procedencia ...................................................... 19Mara yatiataki para saber la edad .............................................................................. 20Kuna luriris uk yatiataki para saberprofesiones ..................................................... 21Jisktaataki para preguntar ......................................................................................... 22Untasiataki para conocerse ....................................................................................... 23Utayaataki para presentar ....................................................................................... 24Kawksas uk yatiataki para saber la ubicacin .......................................................... 25Aruskipawi conversacin .............................................................................................. 26PAYR TAQAChacha-warmi hombre-mujer ....................................................................................... 27Uachtayir arunaka pronombres demostrativos ......................................................... 28Saminaka los colores .................................................................................................... 29Isinaka la vestimenta .................................................................................................... 30-nki chaxta aru sujo genetivo ..................................................................................... 31Qutu arunaka oraciones ............................................................................................... 32Jisktanakar jaysaataki para responder a las preguntas ........................................... 33Jakhuanaka los nmeros ............................................................................................ 34Jakthapia sumajakhuqaa restamirayaa multiplicacin jaljaa divisin .............................................................................................................. 35-ni chaxta aru sujo ni posesivo ................................................................................ 36Pacha sarayiri el relj ................................................................................................... 37KIMSIR TAQAJanchi sutinaka cuerpo humano .................................................................................. 38Qullirin jisktanakapa preguntas del mdico ............................................................... 39M qamawi un hogar ..................................................................................................... 40Suti chimpu carnet identidad ........................................................................................ 416 Curso de Idioma AymaraWila masi la familia ....................................................................................................... 42Utayasiataki para presentarse ................................................................................ 43Unaqanaka rostros ...................................................................................................... 44Pata uywanaka animales del altiplano .......................................................................... 45PUSR TAQAPacha tiempo ................................................................................................................ 46Phaxsinaka los meses del ao ..................................................................................... 47Kuns ukan luraskapxi actividades de las personas .................................................... 48Jamusianaka las adivinanzas .................................................................................... 49Swinaka dichos y refranes .......................................................................................... 50Siw sawi cuento ............................................................................................................ 51Chuqi sataxata sobre la siembra de papa ................................................................ 52Uywanakat ullapxaani sobre los animales .............................................................. 53 PHISQHR TAQAAru lurayirinaka los verbos .......................................................................................... 54Arunak tamachaataki.conjugaciones ......................................................................... 55Jiskta arunaka pronombres interrogativos ................................................................ 58Utat chaxta arunaka los sujos mas usuales ......................................................... 59Purapat yanaptasiataki pronominales ...................................................................... 60Apa aru lurayirinaka verbos de llevar ........................................................................ 61Waktayawi obligativas................................................................................................. 64SUXTR TAQAYuspajartasiataki para agradecer ............................................................................ .65Jisktasiataki para preguntarse .................................................................................. 66Tumpir saraataki para ir a visitar ............................................................................... 67Maytasiataki para prestarse ...................................................................................... 68Achiktasiataki para suplicar ...................................................................................... 69Aruskipawiutana conversacin en el hogar ................................................................ 70Aruskipawiqhathuna conversacin en el mercado .................................................... 71Aruskipawiqulla utana Conversacin en el centro de salud .................................... 72Aruskipawithakhina conversacin en el camino ........................................................ 73Aruskipawiirnaqawina conversacin en el trabajo ..................................................... 74Aruskipawimanqawina conversacin en el comedor ................................................ 75Aruskipawiawtu manqhana conversacin dentrodel auto ....................................... 76PAYR JALJAEJERCICIOS................................................................................................................. .797Curso de Idioma AymaraQALLTAWIDesdemuchosaosatrs,elterritoriodeLosAndes,deSud Amricafuehabitadopordiversasnacionesindgenas,hoyescasi imposibleapreciaraquellarealidad,sinembargo,percibimosque lamayoriadeesasnacionesseencuentranenviasdeextincin, inclusivealgunosyamuertospordiferentesfactoressociales,polticas, religiosos,etc.Asimismo,somostestigosquelasagradaPacha Mamalamadretierrapermanecedescuartizadaenrepblicas. ElAymara,Quechua,Tupiguaranyotros,sonlosque semantienenenvigencia,estasnacionesbuscanconmayor rigorlarecuperacintotaldesuscostumbreslingsticaspara recobrarunmundoenarmona,dondeelrespetoalanaturaleza, losritos,lostejidosylaformadeeducaretc.Sonactividades imprescindiblesparareorganizarlaverdaderaqamaaenLos Andes.Encuantoalaspectolingstico,durantemuchotiempoel idiomaaymarasehamantenidosolamenteenlacomunicacin oral,esdecir,notuvolatradicinescrita.Sinembargo,hoyexiste lanesecidadprimordialdedesarrollarelsistemaescrituariopara llegaralanormalizacinydesarrollolexicaldelidiomaaymara.La investigacin lingstica ha demostrado que el idioma aymara es aglutinante, porque la mayoria de las palabras se muestran sujadas, es decir, los sujos se aaden con facilidad al tema de la palabra, por ejemplo: jaqipersonajaqi.naka,personasjaqi.naka.taki,paralaspersonas, Asimismo, en estas construcciones no se muestran los prejos ni injos.En cuanto al sistema escrituario del idioma aymara, presenta 3 vocales y veintiseis consonantes, a esto s adiere un alargamiento voclico la cal 8 Curso de Idioma Aymaraconsideramos parte de la escritura aymara. Las tres vocales que presenta el idioma aymara son: a, i y u. Los dos ltimos sepronuncian como /e/ y /o/ cuando est antes y despus de los consonantes post velares q, qh, q y x. La elisin voclica es un tema tracendental y complejo en el aprendizaje del idioma aymara porque consiste en la prdida de vocales cuando se ligan con sujos y en la produccin de las frases u oraciones. En la estructura oracional, las palabras que contienen tres vocales pierden la ltima vocal y las palabras que preceden al verbo con dos vocales o ms de tres vocales tambin pierden la ltima vocal y es el indicador del complemento directo (CD),segnPascualGutirrez(2006:17).Deah,laelisinvocalica tienelamarcamorfolgicadentrodelaestructuragramaticalaymara.La variacin dialectal en una lengua es normal, no debe mostrarse comoproblemasinocomoriquezalingstica,talcomomenciona AbellnGiral(1976)atiempodeindicarlostresprincipalescaracteres de un idioma: La abundancia, la eufona y la precisin. La abundancia implicalavariedad;laeufonaimplicaelcolor;laprecisinimplica laclaridad.Ytodasesascualidadeslasposeeelidiomaaymara.

Elmanual,PENSANDOENUNIDIOMAMILENARIADELOS ANDESconsisteenlareunindelasexperienciasplasmadasenla enseanza-aprendizajedelidiomaaymaraenlosdiferentesinstitutos privados,nogubernamentales,centroseducativos,etc.,dondehemos percibido concretamente la falta de materiales de enseanza-aprendizaje.Estdivididoendospartesesenciales,laprimeraparte estconstituidopor64leccionesquesereerenasituaciones delavidadiaria,tambinincluyenelvocabularioylaaclaracin gramatical.Lasegundapartecontienelosejerciciosquetiene elobjetivodeconsolidaralaparteanteriordelaprendizaje.9Curso de Idioma AymaraConcluyendodeutilizarelpresentemanual,elusuariolograr elmanejocomunicacionaldelidiomaaymaraconloshablantes enlasdiferentessituaciones,asuvezpriorizardeconocery comprenderdemuycercalacosmovisindelmundoaymaracon principiosdeprofundareciprocidadyrespetoalanaturaleza. Finalmente,eltrabajotituladoPENSANDOENUNIDIOMA MILENARIADELOSANDESojalquesirvacomouninstrumentode consulta, especialmente a los interesados en aprender el idioma aymara comoL2,docentes,autoridadeseducativas,etc.Sinembargo,tambin est sujeto a posibles omisiones y errores que s corregirn en los proximos trabajos, y para esto es necesario que las personas anes al idioma aymara hagan aportes y correcciones aadiendo al correo electrnico del autor. ARU CHIMPUNAKAMODO DE ARTICULACINPUNTO DE ARTICULACINBilabialAlveolar Palatal Velar Post-velarOCLUSIVOS:SimplesAspiradosGlotalizadosAFRICADOS:SimpleAspiradoGlotalizadoFRICATIVO:LateralesNasalesSemi consonantesVibrantespphpmwtthtslnr---chchhchllykkhkjqqhqxVOCALESAlargamiento voclico // i ua10 Curso de Idioma AymaraKIPKA ARUNAKA /P/ /Ph//P/ Para Saphi Jampi Pata LaphiJumpi YapuPhuchuPiqi QapuPhukhu Pisqi /T//Th//T/TaqiThayaTulaTakiThiya TunaTataJathiTajiTaxa Qhathi Tiri/K/ /Kh//K/ Tunka KhusuKumuKunkaKhunuKuchuLakaKhulluKanaPakaKhalluKama /Q//Qh//Q/ QutaQhuru Laqa QuraQhuluLaqu QulliQhuna Qau Qulla Qhuya Qallu11Curso de Idioma Aymara /Ch/ /Chh/ /Ch/ ChakaChhiwchhi Chimi ChikaChhijchhi Chumi Chillpa Chhaja Macha ChullpaChhamaJacha /S/ /J/ /X/ Sullu JalluTixi Sulla JayuChixi PusiJupha Luxu Chusi Jupa Tuxu/L/ /Ll/ /M/ Laqa LlaphiManqa Laka LlakiManqha LupiQullu Chama LuliQallu Chhama /N////W/ Naya Ujua Wayna NasaUsuaWayra Manu Pichaa Waka Wanu PhichaaWaka 12 Curso de Idioma Aymara /Y/ /R/ // Kayu QuriSapru Jayu QariJilri Thaya WariChka Khaya KariMayri /I/ /U/ /A/ Isi UruAnu Phisi Usu Aru 13Curso de Idioma AymaraMAYR TAQAARUNTASIATAKIKamisaki

A:Kamisak Kullaka.B:Walik Jilata.A:Aski urukipan kullaka.B:Aski urukipanay jilata.A:Aski jaypukipan kullaka.B:Aski jaypukipanay jilata.A:Aski arumakipan kullaka.B:Aski arumakipanay jilata. A:Kunjamasktasa.B:Walikisktwa.ARUNAKAAlwamaanaArumanocheUrudaChikarumamedia nocheJayputardeChikurumedio diaWaliki14 Curso de Idioma AymaraSARXAATAKI A Jikisikam mama.B Jikisikamay tata. A Qharurkam kullaka.B Qharurkamay jilata.A Jurprkam kullaka.B Jurpurkamay jilata. A Sarx. B Sarxamaya.

ARUNAKAKhuri walru anterior de anteayerJichhru hoyWalru anteayerQharru maanaWasru ayerJurpru maana pasadoUka jurpru despus demaana pasado15Curso de Idioma AymaraSUTI LANTI Aymar arunxa, kimsaqalu suti lantiw utji, ukanakax p taqar jaljatawa. SINGULARPLURALNayaNnaka (excluyente)JumaJumanakaJupaJupanakaJiwasaJiwasanaka (incluyente)ARUNAKA Wawa.nakanios/asUywa.nakaanimalesJaqi.nakapersonasUta.nakacasasELsujo-nakaeselmarcadordelplural, indica dos o ms personas, cosas u objetos, se traduce al castellano -s, -es.16 Curso de Idioma AymaraUTJAYIR CHAXTA ARUNAKA Aymar arunxa, pusi utjayir chaxta aruw utji, ukanakax akirinakawa:1ir. jaqi- jam 2ir. jaqi- mat 3ir. jaqi- pasu 4ir. jaqi- sanuestro/aUACHTAYAWIUtaUta.ja.waPankaPanka.ma.waAwtuAwtu.pa.waMamaMama.sa.wa17Curso de Idioma AymaraSUTIYATIATAKIAkaaruskipawixsutiyatiatakiwa.TataJusikuxpjaqiruwsutinakap jisktaski.Nayan sutijax... Kunas juman Jupan sutipax...sutimaxa? P.Kunas juman sutimaxaR.Nayan sutijax Jorgewa.P.Kunas jupan sutipaxaR.Jupan sutipax Carinawa.P.JumanstiR.Nayan sutijaxMilenkawa. P.JupanstiR.Jupan sutipax Manueluwa.Los sujos posesivos del idioma aymara deben coadyuvar con los pronombres personales.18 Curso de Idioma AymaraKAWKINS QAMASI UK YATIATAKITata Mariomp mama Warampixkh qullu qhipaxan qamasipxi, jupanakax walja uywanipxiwa.Kawkins qamastaKhyan qamastaP. Kawki.n.s jumaxqamastaR. Nayax Sopocachi.n qamasta P. Kawki.n.s jupax qamasiR. Jupax San Jorge.n qamasiP. JumastiR. Nayax Miraoresa.n qamasta P. TatamastiR. Jupax Alto marka.n qamasi. Elsujonaeselmarcadordellocativosetraduceen, poresocuandolosnombresdelugaresterminanenun consonante se agrega con la vocal a, despus se aade con elsujona,pero,cuandoterminanenunvocalseagrega directamente con el sujo na.19Curso de Idioma AymaraKAWKITAS UK YATIATAKIMama Mariamp mama Warampix Tarijatapxiwa, jupanakax Orur markan aruskipasipki.A Kullaka, jumax kawkitatasaB Nayax Tarijatatwa,Jumasti A Nayax Tarijata.rakitwaA Tatam mamamax kawkitapxisaB Tataj mamajax Tarijatapxarakiwa B Nnakax Tarijan qamasipxta KIMSR JAQIMPI A Jilata, jupax kawkitasaB Jupax Orurutawa,JupastiA Jupax Oruruta.rakiwaA Tatap mamapastiB Tatapax Orurutawa, mamapaxPotositawaJupanakax Orur markan qamasxapxi. Elsujorakiexpresalaigualdadyla inclusin, se traduce tambin20 Curso de Idioma AymaraMARA YATIATAKIAylluLaqaUtanqamasirjilatanakkullakanakaxtaqiniwmaryatisi munapxi.Nayax sullkiritwaNayax taypiritwaNayax jiliritwaP. Jumax qawqha mara.ni.tasa.R. Nayax p tunk mara.ni.twa.P. Jumasti.R. Nayax kimsa tunk mara. ni.twa.P. Kullakamax qhawqha mara.ni.sa.R. Jupax tunka suxtan mara.ni.wa.P. Jumasti.R. Nayax p tunk mayan mara.ni.twa.Cuando el sujo ni se aade a los nombres est en funcin del posesivo y se traduce al castellano como verbo tener.21Curso de Idioma AymaraKUNA LURIRIS UK YATIATAKIAymarmarkanxakhamsawiwutji:Inkasaxchiwitqalaxlupir ituqaskaawa, jan ukax lupitchiwir itkataskaawa. Jupax yatichiriwaJupax yatiqiriwaJupax qulliriwaAJumax kuna luriritasaBNayax qulliritwa, qulla utan Irnaqta: jumastiANayax yatichiritwa, yati utanirnaqta JupastiCJupax yatiqiriwa, yatiutanrakyatiqi ARUNAKANayax anatiritwaYo soy jugadorJumax arxatiritawaEres abogadoJupax qiwiriwal es choferJiwasax qilqiritanwaNosotros somos escritores En el idioma aymara, el sujo -iri sirve para nominalizar los verbos.22 Curso de Idioma AymaraJISKTAATAKITataPedroxMarioruwjisktaski,PedroxMariontatapanmamapan sutinakap yati muni.Jumax kuna Nayax Pedro sutinitasa sattwaA Kuna sutinis juman mamamaxa.B Mamajan sutipax Marthawa.A Tatamansti.B Tatajan sutipax Carlowa.A Jumax sullkanitati.B Janiwa.Tal como podemos apreciar, el sujo sti se traduce al castellano y? Con el signicado interrogativo, se aade a diferentesclases de nombres.23Curso de Idioma AymaraUTASIATAKI kamisakiwalikiP. Aski urukipan kullakaR. Aski urukipanay jilataP. Kunas juman sutimax kullakaR. Nayan sutijax Andreawa, jumanstiP. Nayan sutijax Oscarawa, kawkins jumax qamasta, kullakaR. Nayax Miraoresan qamasta.P. Nayax Villa Armonian qamastaP. Jichhax kawkins irnaqtaR. Orurun secretariat irnaqta,..jumastiP. Nayax Tarijan yatichirit irnaqtaP. Kuna sutinis masimaxaR. Masijan sutipax ZulmawaP. Waliki, jikisikam kullakaR. Jikisikamay jilataARUNAKAQamaavivir enarmonaUtjaavivir en laexistencia Jakaa sobrevivir,24 Curso de Idioma AymaraUTAYAATAKI MariompAnampixjachayatiutanutasipxi,jupanakaxpurapat yanaptasisaw aymar ar yatiqasipki. A Nayax Juan Quispe sattwa,B Masijax Milenka Yujra satawa,jichhax San Jorgen Qamasta,San Jorgenrak qamasi,nayax aymar yatiqiritwa,jupax aymar yatiqirirakiwa,tunka phisqhan maranitwa,p tunk maraniwa,tatajan sutipax Carlos Quispewa,tatapan sutipax Linu Yujrawa,mamajan sutipax Marthawa,mamapan sutipax Wara Ticonawa,m jilanikitwa.jupax m kullakan m jilaniwa,ULLARTAPXAANI: Juanchux jachayati utan aymar yatiqi, jupax Copacabanatawa jichhax chukyaw markan qamxi .:Milenkaxkipkarakiwjachayatiutanaymaryatiqi,jupax ChukyawmarkanyuririwajichhaxTiwanakuruwirnaqirsara muni.25Curso de Idioma AymaraKAWKSAS UK YATIATAKIA Kawksas chiqaxaB Chiqax aksawaA KupistiB Kupix aksawaA Kawsats willkax jalsuniB Khaysat willkax jalsuniA Kawsarus willkax jalantiB Khaysaruw willkax jalantiA Yuspajara, walikpunB Janiw kunakisa. yatichtistaxa ARUNAKAThiyaborde / orillaKuchurincnChiqalado isquierdoKupilado derechoNayra adelanteQhipaatrsWillka jalsuesteWillka jalantaoesteUksawaese lado esAksawaeste lado es26 Curso de Idioma AymaraARUSKIPAWIQullasuyu Bolivia markasanxa, kimsa tunk jila aruw utji, yaqhip arunakax, armataxiwa.Kun sas muni ...sa muniAJumax aymar parliritati.B Jsa, nayax parliritwa.AUkjamax kun sas muniqharurkama Castellan arunxa.B Ah hasta maana.AKuna arunaks parla yatta.B Aymara, Castellano, Ingles ukanaka.AWaliki, ukhamax jallalltatatawa... 27Curso de Idioma AymaraPAYR TAQACHACHA WARMI Aymarsarawinxa,kunaspanipuniwsapxiwa,ukatwasapaayllunxa chacha warmipuniw wali yqata.ChachaWaynaYuqaYuqallaAchachilaAwkchiTullqaAllchhiTiyuIchutataWarmiTawaquPhuchhaImillaAwichaTaykchiYuxchaWawaIpalaIchumama28 Curso de Idioma AymaraUACHTAYIR ARUNAKAAymararunxa,kimsauachtayiraruwutji,ukauachtayirarunakax akirinakawa:UkaAkaKhaya Kunas akaxa ukax panqarawaKunas ukaxa akax qunuawa Kunas khayaxakhayax utawaParamostrarvariosobjetosycosas,podemos combinar con el sujo naka, es decir ukanaka,esos aknaka, estos khnaka, aquellos/as.29Curso de Idioma AymaraSAMINAKA Aymarmarkanwiphalapaxpaqalqusaminiwa,ukasaminakaxjaniwina ukjamakikiti, jan ukax may maya uachtawinakanirakiwa.Qullasuyu,Boliviamarkanwiphalapaxkimsa saminiwaukasaminakaxakirinakawa:wila,qillu ukjarux chuxa.JanquBlancoWilaRojoLaramaAzlQilluAmarilloUqiPlomoChuxaVerdeChiyraNegroChuchiCafSajunaCelesteChuriNaranjadoKulliLilaantiRosadoLaqhuChuxaVerdeclaro30 Curso de Idioma AymaraISINAKAAymarmarkanxa,taqiniwjilrmallkusarchhijllapxaasa.Mallkuxwali markasat amuytiriapawa. Yaqhip isinakapax akirinakawa. P. Kuna saminis aka lluchuxaP. Kuna saminis uka wiskhuxa R. Uka lluchux chuxa saminiwaR. Aka wiskhux chiyar saminiwaP. Kuna saminis kh Wakaxa R. Kh wakax uqimpitchuxampitawa.LLUCHUWISKHUWAKA31Curso de Idioma Aymara-NKI CHAXTA ARU Akachaxtaaruxjisktaarunakaruwjakachasi.Waliwakiskiriw jisktaataki, ukjamarak jaysaataki. P. Khitinkis aka manqhanchaxaP. Khitinkis uka pulliraxaR. Uka manqhanchax jupankiwaR. Aka pullirax mamajankiwa P. Khitinkis uka punchuxaP. Khitinkis kh phulluxa R. Aka punchux nayankiwaR. Kh phullux mamajankiwaElsujonkidelidiomaaymarasetraducede,tiene carcter genetivo. Ac se muestra siguido al pronombre interrogativo khiti quinMANQHANCHAPULLIRAPUNCHUPHULLU32 Curso de Idioma AymaraP.Akalaramchumpax jumankitiR. Jsa,ukalaram chumpax nayankiwaR. Janiwukalaram chumpaxnayankitti, ukalaramchumpax jilajankiwa.P.Ukachumphialmillax mamamankitiR. Saya,akachumphi almillax mamajankiwaR. Janiwukachumphi almillaxmamamankiti, ukachumphialmillax phuchhajankiwa.QUTU ARUNAKAAkajisktawinakaruxjaysapxsnawajsa,sayajanukaxjaniwauka arunakampi. Talcomohemosnotado,lasoraciones interrogativasrequierendeunarespuesta armativa o negativa.ALMILLACHUMPA33Curso de Idioma AymaraJISKTAWINAKAR JAYSAATAKIIyawsiri,jiskhiri,janiwsiri,ukjaruxjanitsasjiskhirarunakax chiqaparjam arsuatakiw aski.P.JupaxqulliritiR. Saya, jupax qulliriwa.P.Jupax yatichiritiR. Janiw jupax yatichirikiti, jupax qulliriwa.P. Jupax Espaa markankiritiR. Janiw Jupax Espaa markankirikitiJupax Venezuela markankiriwa.P. Jupax mama Marian phuchhapatiR. Saya, jupax mama Marian phuchhapawa.P. Janit jupax mama Waran phuchhapkiR. Janiwa, jupax mama Marian Phuchhapawa..34 Curso de Idioma AymaraJAKHUANAKA Jakhuax jasakiwa, janiu chamakiti. Nayraqatax ampar lukananak mayat qalltas tunkakamjaktama.0Chusa15Tunka phisqhani 1Maya 16Tunka suxtani2Paya17Tunka paqalquni3Kimsa18Tunka kimsaqalquni4Pusi19Tunka llatunkani5Phisqha20Ptunka6Suxta21P tunkmayani7Paqalqu30Kimsa tunka8Kimsa qalqu50Phisqha tunka9Llatunka90Llatunk tunka10Tunka100Pataka11Tunkamayani500Phisqha pataka12Tunka payani1.000Waranqa13Tunka kimsani1.000.000Milluna14Tunka pusini 35Curso de Idioma AymaraJAKTHAPIA JAKHUQAAMIRAYAA JALJAAJakhuanakampixjakthapsnawa,jakhuqsnawa,mirayaraksnawa, ukhamarak jaljaraksnaw akhamata. + = P. P quqamp m quqampix qawqha quqasa=R. Kimsa quqawaP. Payamp mayampix qawqhasa=RKimsawaP. Kimsamp payampix qawqhasaR. PhisqhawaP. Tunkamp p tunkampix qawqhasaR.Kimsa tunkawaP.Tunkat pay apaqama, qawqhasaR. KimsaqalquwaP. Patakat phisqha tunk apaqama, qawqhasaR. Phisqha tunkawaP. Kimsa kut pay jaktama, qawqhasaR.SuxtawaP. P kut tunk jaktama, qaqhasaR.P tunkawaP. Tunkat panr jaljama, qawqhakamasaR.PhisqakamawaP. Phisqhat panr jaljama, qawqhakamasaR. P chikatankamawa+-x/36 Curso de Idioma Aymara-NI CHAXTA ARUJichhax jisktawinakar jaysarak yatiqapxaani.P. Jumax qawqha maranitasa R. Nayax p tunkmaranitwaP. Nayax qawqha pankanitsaR. Jumax kimsapankanitawaP. Jupax qawqha qilqaanisaR. Jupax pqilqaaniwaP. Jiwasax qawqha qunuanitansa R. Jiwasax pqunuanitanwaDebemospronunciarnotablementelaspalabras interrogativascomoqawqhacuantoykawkha donde porque estas palabras tienen signicados distintos. 37Curso de Idioma AymaraPACHA SARAYIRIARUSKIPAWI A Kullaka, mayay jisktasima.B Kunacha.A Pachay awistita, kuna pachaxisa.B Pusi jayput phisqha katanakampixiwa. A Yuspajar kullaka, ukhamax mk sar. B Iyaw jilata, saramaya.38 Curso de Idioma AymaraKIMSR TAQAJANCHI SUTINAKA Janchinakasan sutinakapat yatxataax wali wakiskiriwa. Yaqhip sutinakax akirinakawa. 39Curso de Idioma AymaraQULLIRIN JISKTANAKAPAQullirinakaxaymarmarkansarawipatyatipxaapawa.Ukhamaraktaqi munasi chuymampiw usutanakar yanaptapxaapa. PAYIR JAQIR JISKTAATAKIP. Jilata, kunas jumar ustamaR. Nayar piqiw usutuP. Achachila, jumax kunat usutatasaR. Nayax kayut usuttwaKIMSIR JAQIT JISKTAATAKIP. Jupar kunas usuR. Jupar piqiw usuP. Awichamax kunat usutasaR. Awichajax kayut usutawaAlgunas enfermedades de la cultura aymara sonpsicolgicas, tales como el ajayu, katja, anchanchu, etc. 40 Curso de Idioma AymaraM QAMAWIAyllu Machaq Markan Wali kuchikiwtata Rolandomp mama Mariampix qamasipxi, jupanakax wali munasi chuymanipxiwa. MamaMariamptataRolandompixjaqichatapxiwa,jupanakaxkimsa wawanipxiwa, p yuqall m imilla, jilr yuqapax Mariowa, taypr phuchhapax Monicawa, sullka yuqapax Gorgewa, taqpachaniw ayllu Machaq Markan qamasipxi.JAYSAATAKI1.Kuna sutinis mama Marian chachapaxaR..................................................................................................2.Tata Rolamdomp mama Mariampix qawqha wawanipxisaR. ...............................................................................................Los nombres propios del idioma aymara mantienen su escritura original, aunque los hablantes monolinguies de este idioma lo refonemizan.41Curso de Idioma AymaraSUTI CHIMPUQullasuyuMarkanqamasirinakaxsutichimpapnaqasipxaasapuniwa, jan ukax janiw jaqirjam ujatapksnati.SUTI PHUQHATA: DIEGOALANOCA CONDORIKAWKITASA: BOLIVIATAWAKAWKINS QAMASI: ALTU-MARKANA. AV. TUPAK KATARINQAMASI. JAKHUWIPAX - 20WA. JAQICHATAT JANICHA: JANIWAKUNRSAS YURITAYNA: 2 URU SARAQATASATA QALLTAPHAXSINA 2006 MARANAKUNA LURIRISA: YATIQIRIWA ---------------------------RIXINTAATAKIDiegoAlanocaxBoliviatawa,jupaxAltumarkan qamasi, janiw jaqichatakiti, urupax 20 uru saraqata sata qallta phaxsinkiwa, jupax yatiqiriwa.ARUNAKAPhuqhatacompletoJaqichatacasado Apnaqaamanejar/ portar42 Curso de Idioma Aymara WILA MASI RolandoMaraManuel AnaMonica Wara RolandompMarampixpwawanipxiwa,myuqa,m phuchha, jilryuqapax Manuel sutiniwa, sullka phuchhapax Mnica sutiniwa. Manuelox tata Rolandon jilr yuqapawa. Manuelon warmipax Ana sutiniwa,Rolandomp Anampix m phuchhanipxiwa, phuchhapax Wara sutiniwa. Waran achachilapaxRolandosutiniwa,awichapaxMaria sutiniwa. Warax janiw jilanikiti, sapa imill wawakiwa.43Curso de Idioma AymaraUTAYASIATAKI Jilatanak kullakanaka... Jilata, kawkits juttaAAski urukipan jilatanak kullakanaka,Nayan sutijax Ricardo Quispewa, Nayax qulliritwa,Chukyaw markat purinta, Jumanakamp aruskiptaataki...TataRicardoQuispexaylluJanquQalaruwpuri ukanxa,taqijilanakkullakanakampiwaruskipi,quma um tuqita, ukhamarak kumar jakasi tuqinakata.44 Curso de Idioma Aymara UNAQANAKA Jupax wali kusisitawaElla es muy alegreJupax wali llakitawaElla es muy tristeJupax wali thithitawal es muy enojadoJupax wali jiwakiwaElla es muy bonitaJupax wali tuqisiriwal es muy criticnJupax wali asxaririwal es muy tmidoJupax wali chikhiwaElla es muy inteligenteJupax wali qaphawal es buen trabajadorJupax wali jayrawal es muy ojoARUNAKAJachagrandeJiska pequeo Thantharopa viejaMachaqanuevo 45Curso de Idioma AymaraPATA UYWANAKAUka uywanakax pata thaya uraqin jakasiripxiwa, tarwanakap phuyunakap ukhamarak lipichinakapax wali askiw aymar sarawinxa. MALLKU cndor QARWA llama TITI puma WANAKU huanaku ALPACHU alpaca WARI vicua 46 Curso de Idioma AymaraPUSR TAQA PACHA Nayraachachilawichanakasaxpachaparuwkunslurapxiritayna, pachaparuwyapuchapxiritayna,chuuchapxiritayna,jukampinakampi ukatwaaymarmarkanxakunaluraaspachanikiwsawaruxutji. Jupanakaxqalanakata,warawaranakata,jamachkanwanakata jukampinakat pach sarayapxiritayna. JALLU CHHIJCHHI KHUNU LUPITHAYAQINAYAARUNAKAChamakaoscuridadJuyphiheladaChhullunkhihieloJuntucalienteLlaphitibioChiwisombraUrpuneblina47Curso de Idioma AymaraPHAXSINAKAAymararunxa,phaxsiaruxpamuytawinxa,akanxasamuniwalos meses del ao, yaqha arsuwinx sa munarakiwa la luna AYMARA CASTELLANOChinuqaAnataAchuqaLlamayuQasawiMara taqaWillka kutiLakan phaxsiSata qalltaTaypi sataLapakaJallu qalltaEneroFebrero MarzoAbrilMayoJunioJulioAgostoSeptiembre OctubreNoviembreDiciembre 48 Curso de Idioma AymaraKUNS UKAN LURASKAPXI(1)Kumpurill patan walja panqaraw apxatata.(2)Sapakiw jiska Warax muik tixitamp anatasiski.(3) Mama Mariyax qarwa tarw qapuski.(4) Phisix jiska Wararuw uchukiski.(5) Maryux awtumpiw anataski.(6) Julikun utapax yatiqa ut jakankiwa.El sujoska, marca el presente progresivo, esdecirlaaccinserealizaenelmismo momento se traduce al Castellano ando, endo y yendo.49Curso de Idioma AymaraJAMUSIANAKAP.Kun kun siritasaR.Jay jay siritwaP.Kunas kunasa...P.Kun kun siritasaR.Jay jay siritwaP.Kunas kunasa,M tawaqux Muykas thuqhkasax Mkiw usuriptiP.KunpachasaR.Ukax... P.Kun kun siritasaR.Jay jay siritwaP.Kunas kunasa, Umar mantasax jan charanjatasiriNinar mantasax jan nakhantayasiriP.Kunpachasa R.Ukax... ARUNAKAWallqiPreadaCharanaHmedoc h i w i w aq a p u w a50 Curso de Idioma AymaraSWINAKAManuelituxwajchawa,achachilapampikiwqamasi.AchachilSiskux Manuelit allchhiparuw iwxaski. 1.Janiw awk taykar jachayakiti, jan kunaniw jiwaa.2.Janiw uta punkur qunukiti,jaqiw karintasiri.3.Janiw yuqall wawanx nakhantat chuqix manqakiti,ijma warmimpiw jaqichasia.4.Janiw chiqa wiskhump jawqasikiti, qhichhaawa.5.Janiw ampar lukanamp kurmir pikchukikiti, ampar lukanaw usaqasiri.Aymarmarkanxa,qhipnayrutasaw sarnaqaa,sasawachachilawichanakasax iwxasiri.51Curso de Idioma AymaraSIW SAWIPILPINTUMPITLULIMPITAMkutixsumipatauraqinmqillupanqarawjilatayna,uka panqarax wali jiwakpun panqaratayna, sapakitap laykux taqiniw wal jupar munapxatayna.Ukatwamuruxlulimppilpintumpixpanqaratjamaxwal waykasipxatayna,ukjamaraknuwasipxatayna,ukjamaruwpanqaraxm chamak thaya aruman aliqakiw chhaqhatayna, ukjam ujasax pilpintump lulimpixwalimulljatawaruskipxapxatayna.ukatxamarumakirakiw panqarax pachpan panqarxatayna.Ukhatjichhurkamaxplpintumplulimpixwiaymasixapxiw sapxiwa.Elsujotaynaeselmarcadordetiempoderemoto lejano, donde aparece generalmente en los relatos de los cuentos, historias etc. Se traduce al castellano habia52 Curso de Idioma AymaraCHUQI SATAXATATata Jusikump-mama Thayampix pamparuw wali alwat chuq satir sarapxi,walikuchikiwjupanakaxtaqikastchuqinaksatapxaraki,wila chuqi,saniimilla,axawiri,pitikillajukampinakampi.TataJusikuxwaka yapitampiw sukarpayi, mama Thayax makirakiw sukar chuq ilunti, ukharux sullkayuqapawqhipatiwijwanqhallantaraki,ukhamarusjupanakax kimsa wawanipxiwa, p yuq m phucha, Jilir yuqapaxjacha yati utan arxatiatakiw yatxataski, phuchhapax qullir yanapiriatakiw yatiqaskaraki. Ukatwa tata Jusikump mama Thayampix wali kusisit qamasipxi.JAYSAWI1.Kuna sutinis mama Thayan chachapaxaR.................................................................................2.Mama Thayamp tata Jusikumpix qawqha wawanipxisaR.................................................................................53Curso de Idioma AymaraMALLKUMallkuxtaqijamachinakat sipanjachawa,ukjamarus jachakhunuqullupatanakan yatitarakiwa.Mallkuruxjaniw khitissawkaskaspatsapxiwa, ukhamarakmallkuxawyayala uraqin chimpupat utatarakiwa. Mallkux wali qamasan axsarkay jacha jamachiwa.QARWAQarwaxpatathayauraqin jakasiruywawa,ukampisaqipi khumnaqiruywawa,tarwapax waliaskiwchankhaqapuataki ukhamarusukachankhanakax walirakiw isinak sawuataki.Qarwaxutauywawaukjamarus wali chikhi uywat utatawa. UYWANAKAT ULLAPXAANI54 Curso de Idioma AymaraPHISQHR TAQAARU LURAYIRINAKAUllartapxaaniwa phisqa tunka aru lurayirinaka, uka aru lurayirinakax a chaxta aruruw tukuyapxi.Nro ARULURAYIRINAKANro ARULURAYIRINAKA1.2.3. 4.5.6.7.8.9.10.11.12.13.14.15.16.17.18.19.20.21.22.23.24.25.Ayrua ApnaqaaAnataaAwatia ApaniaAchiktaaApthapiaAlaaAljaaAmtaaArxataaArmaaAruntaaChiqtaaChukuaChintaaIstaa IrnaqaaIkia ImaaJaylliaJakhua Jalaa JutaaJiwaa26.27.28.29.30,31.32.33.34.35.36.37.38.38.40.41.42.43.44.45.46.47.48.49.50.JisktaaJawsaaJistkataaJampatiaJachaaJaljaa JariaJaytaaJaysaa JuntuchaaJaqichaaKiyaaKuttayaaKharjaaKhuyuaKanaaKatuqaaLaruaLuraa LupiaLipiyaa LlamayuaManqaaMunaaMistua55Curso de Idioma AymaraARUNAK TAMACHAATAKITIEMPO PASADO PRESENTE SINGULARPRONOMBRES PERSONALESFORMA AFIRMATIVAFORMA INTERROGATIVAFORMANEGATIVAFORMA NEGATIVAINTERROGATIVANayaxJumaxJupaxJiwasax-twa-tawa-i-uywa-tanwa-tti-tati-iti -uti-tantijaniw-kttijaniw-ktatijaniw-kitijaniw-ktanti janit-kta janit-kta janit-ki janit-ktanTIEMPO PASADO PRESENTE PLURALPRONOMBRES PERSONALESFORRMA AFIRMATIVAFORMA INTER-ROGATIVAFORMAINTERROGATIVAFORMA NEGATIVAINTERROGATIVANnakaxJumanakaxJupanakaxJiwasanakax -pxta -pxta -pxi -pxtan-pxtti-pxtati-pxiti -pxtantijaniw-pkttijaniw-pktatijaniw-pkitijaniw-pktantijanit-pktajanit-pktajanit-pkijanit-pktanTIEMPO FUTURO SINGULARPRONOMBRES PERSONALESFORRMA AFIRMATIVAFORMA INTER-ROGATIVAFORMANEGATIVAFORMA NEGATIVAINTERROGATIVANayaxJumaxJupaxJiwasax - .. - .. ta - ni -ani-tti-tati-niti-anitijaniw -kttijaniw -ktatijaniw -kanitijaniw -kanitijanit-kjanit-ktajanit-kanijanit-kaaniTIEMPO FUTURO PLURALPRONOMBRES PERSONALESFORRMA AFIRMATIVAFORMA INTER-ROGATIVAFORMANEGATIVAFORMA NEGATIVAINTERROGATIVANnakaxJumanakaxJupanakaxJiwasanakax-px-pxta-pxani-pxaani-pxtti-pxtati-pxaniti-pxanitijaniw -pkttijaniw -pktatijaniw -pkanitijaniw -pkanitijanit-pkjanit-pktajanit-pkanijanit-pkaani56 Curso de Idioma AymaraTIEMPOPRESENTE PROGRESIVO SINGULARPRONOMBRES PERSONALESFORMA AFIR-MATIVAFORMA INTERRO-GATIVAFORMANEGATIVAFORMA NEGA-TIVAINTERROGATIVANayaxJumaxJupaxJiwasax-sktwa-sktawa-skiwa-sktanwa-sktti-sktati-skiti-sktantijaniw -kttijaniw -ktatijaniw -kitijaniw -ktantijanit-ktajanit-ktajanit-kijanit-ktanTIEMPO PRESENTE PROGRESIVOPLURALPRONOMBRES PERSONALESFORRMA AFIR-MATIVAFORMA INTERRO-GATIVAFORMANEGATIVAFORMA NEGA-TIVAINTERROGATIVANnakaxJumanakaxJupanakaxJiwasanakax-skapxtwa-skapxtawa-skapxiwa-skapxtanwa-skapxtti-skapxtati-skapxiti-skapxtantijaniw -pkttijaniw -pktatijaniw -pkitijaniw -pktantijanit -pktajanit -pktajanit -pkijanit -pktanTIEMPOREMOTO CERCANO SINGULARPRONOMBRES PERSONALESFORRMA AFIR-MATIVAFORMA INTERRO-GATIVAFORMANEGATIVAFORMA NEGA-TIVAINTERROGATIVANayaxJumaxJupaxJiwasax-ytwa-ytawa- .. nwa -ytanwa-ytti-ytati- .. nti-ytantijaniw-kayttijaniw-kaytatijaniw- .. kantijaniw-kaytantijanit -kaytajanit -kaytajanit -knajanit -kaytan TIEMPO REMOTO CERCANO PLURALPRONOMBRES PERSONALESFORRMA AFIR-MATIVAFORMA INTERRO-GATIVAFORMANEGATIVAFORMA NEGA-TIVAINTERROGATIVANnakaxJumanakaxJupanakaxJiwasanakax-pxaytwa-pxaytawa-..nwa-pxayatanwa-pxaytti-pxaytati-pxanti-pxaytantijaniw -pkayttijaniw -pkaytatijaniw -pkantijaniw -pkaytantijanit -pkyatajanit -pkaytajanit -pknajanit -pkaytan57Curso de Idioma AymaraTIEMPOREMOTO LEJANO SINGULARPRONOMBRES PERSONALESFORMA AFIR-MATIVAFORMA INTER-ROGATIVAFORMANEGATIVAFORMA NEGATIVAINTERROGATIVANayaxJumaxJupaxJiwasax-ttwa-ttawa-taynawa-ttanwa-ttti-ttati-taynati-ttantijaniw -katttijaniw -kattatijaniw -kataynatijaniw -kattantijanit -kattajanit -kattajanit -kataynajanit -kattanTIEMPO REMOTO LEJANOPLURALPRONOMBRES PERSONALESFORRMA AFIRMATIVAFORMA INTER-ROGATIVAFORMANEGATIVAFORMA NEGATIVAINTERROGATIVANnakaxJumanakaxJupanakaxJiwasanakax-pxattwa-pxtatawa-pxataynawa-pxattanwa-pxattti-pxattati-pxataynati-pxattantijaniw -pkatttijaniw -pkattatijaniw -pkataynatijnaiw -pkattantijanit -pkattajanit -pkattajanit -pkataynajanit -pkattan58 Curso de Idioma AymaraJISKTA ARUNAKA Jisktaarunakaruxwaljachaxtaarunakawjakachasiukachaxta arunakar mayjtayiwa. Kuna.saQu esKhiti.saQuin esQawqha.saCunto esKawkiri.saCul es Kawkha.saDnde esKunjama.saCmo esKunarsa.sa / kunaqata.saCundo esTalcomopodemosapreciar,estospronombresexigen que el sujo -sa de informacin se aada para formular laspreguntas,asimismocuadyuvajuntamenteconel sujo-xa tpico. 59Curso de Idioma AymaraUTAT CHAXTA ARUNAKAAymararunxawaljachaxtaarunakawutji,waliutatanakax akirinakawa.ChaxtaarunakaUachtayawinaka Suti Castellano-ru Jupax anuruw tant waxti Direccional a, hacia, al-taki Jupax tatapatakiw isi ali Destinativo para-mpi Jupax warmipampiw irnaqi Conjuntor y, con-ta Nayax wiyachat jutta Procedncia de, desde-raki Jupax jilajatakirakiw irnaqi Destinativo tambin-na Kawkins utji Localizador en-nki Khitinkisa Genetivo de-kama Kawkhakamas sarta Limitativo hasta-puni Qawqhapunisa Denitivo siempre-ki Jukitakiwa Afectivo no ms-ni M jilanikitwa Posesivo tener-iri Manqiri Nominalizador dor -naka Jupanakawa Pluralizador es, -s-si Jupax manqasiskiwa Reexivo se-ta Quntasimay jilaMinimizador UACHTAYAWIP. Kunarus mark sartaP. Kawkharus atamirij uchtaR. Alasiriw mark sartaR. Akharuw atamirim uchtaP. Khitirus qulq churtaP. Kunarsarus juttaR.. Juparuw qulq churtaR. Japjaruw jutP. Qawqharus chuq aljtaP. Kawkirus sartaR. Jukarukiw chuq aljtaR. Achacachiruw sartaDeestamanerasepuedencombinarlospronombres interrogativos juntamente con los sujos ms usuales. 60 Curso de Idioma AymaraPURAPAT YANAPTASIATAKINayax jumaruwqulq mayt.sma(1ra y 2da persona)Nayax juparuw qulq mayt.ta(1ra y 3ra persona)Jumax nayaruw qulq mayt.ista(2da y 1ra persona)Jumax juparuw qulq mayt.ta(2da y 3ra persona)Jupax nayaruw qulq mayt.itu(3ra y 1ra persona)Jupax jumaruw qulq mayt.tama(3ra y 2da persona)Jupax juparuw qulq mamyt.i(3ra y 3ra persona) Jupax jiwasaruw qulq mayt.istu(3ra y 4ta persona)Jiwasax juparuw qulq mayt.tana(4ta y 3ra persona)Enlaconjugacinpronominaldelidiomaaymara notodoslosverbostienenestacaracterstica, conmayorfrecuenciaparticipanlosverboscomo munaa, churaa, aljaa, istaa, etc.61Curso de Idioma AymaraAPA ARU LURAYIRINAKAAka qutu arunakax jamuqatanakar uxattas qilqtatawaAYAA Tiyujax uraq phataatakiw pik ayaski.QIPIATata Jusikux qhatun aljaatakiw chuq qipiski.WAYUAWaynax isip taxsuatakiw um wayuski.IRAAMariox kankaatakiw wallpa kanw iraski.62 Curso de Idioma AymaraITUAMasijax wali qaritaw jayu tik ituski.MARQAAClaudiax wakar waxtaatakiw siwar marqaski.ASAAJupax wawapatakiw chayru manq asaski.ICHUAMama Mariax asu waw qullayiriw ichuski.JIKHAAQhaturuw tata Rimichux qarw jikhaski.QHIWIAMariela tawaqux utaparuw kull qhiwiski.63Curso de Idioma AymaraJACHIAQhatun mama Mariax juph jachnaqaski.PHUXTUAQhatun kh mamax ulluk phuxtnaqaski.WIYAAUka jaqix nin wiyaski.TIMPHIAJupax chuq timphnaqaski.En el idioma aymara existen ms de 30 verbos de llevar, las cuales se traducen apaa. Es muy probable que la cultura aymara en condicin de ser nmada tenian la necesidad de transportar de diferente manera, es decir, de un lugar a otro por eso los verbos de llevar son elementales en este idioma.64 Curso de Idioma AymaraLas obligativas del idioma aymara trascienden delacomposicindesujosposesivos-ja,-ma, -pa, -sa y con la obligativa -a.IYAW SIRINayax utsaraajawaJumax ut saraamawaJupax ut saraapawaJiwasax ut saraasawaJISKHIRINayax ut saraajatiJumax ut saraamatiJupax ut saraapatiJiwasax ut saraasatiJANIW SIRIJaniw nayax ut saraajakitiJaniw jumax ut saraamakiti Janiw jupax ut saraapakitiJaniw jiwasax ut saraasakitiJANIT SAS JISKHIRIJanit nayax ut saraajakiJanit jumax ut saraamakiJanit jupax ut saraapakiJanit jiwasax ut saraasakiWAKTAYAWI65Curso de Idioma AymaraSUXTR TAQAYUSPAJARTASIATAKIYuspajartata Janiw kunatsaAWalikpun yanaptistax tata, nayax jumar kuns yanaptxarakimawawalpun jumar yuspajarsma.BIyaw tata, janiw kunakisa.Aymarmarkanxtaqikunasaynikiwa,ukatwa jichhurunakanxaayni,minka,waki,ukanakax jukamp jachanchayapxaasa.66 Curso de Idioma AymaraJISKTASIATAKISan pedrox kh alayawaKawkhas San pedroxaAAski ur churatam mama.BJumarus ukhamaraki.AMama, mayay jisktasima.BKunacha. AKawkhas mama Julianutapaxa.B Mama Julian utapax kh aynachawa, aka chiqapnammantaskakima, ukankaspa chawa.A Iyaw mama, yuspajara... m qhiprkama.B M qhiprkamaya. ARUNAKAAynachawaes adentroMantaskakimaentra nomsQhiprkamahasta otro dia67Curso de Idioma Aymara TUMPIR SARAATAKIAchachilan jilr allchhipaw achachil Siskur thaqhaski. Achachil Siskux jan pachaniw uta manqhan is chukusiski.AchachilajaxJsa,akankaskiti akankaskiwa A Kamisak mama MarielaBWalik mama ErikaA Mama Erika, nayakiw achachilajar tumpir jutta...BWalik juttaxa, achachilamax akankaskiwaA AkankaskitiBJisa, akankaskiwauka utar mantaskakima... ARUNAKAAksarua este ladoAkankaskiwaesta aquMantasinkkimapase noms68 Curso de Idioma AymaraMAYTASIATAKIA Tata, mayay achiktasima.BKunacha.A Qulqiymaytita.BKunarskama.A Qharurkamakispawa.BQawqhrak munasmastiA M phisqha waranqakispawa.BJaniw ukhax utjkaspati, pusi waranqakiw utjaspa.A Ukjax walikispawa, mira sum ampi.BUkhamax qharuruw churxitat tata.A Iyaw tata, qharurux churxapunimawa...ARUNAKAKunachaque serMaytitaprestameKunarskamahasta cuando69Curso de Idioma AymaraACHIKTASIATAKI Tata Siskux tata Jusikur achiktasiriw sari, Siskux jacha jichhu ut utacha-si muni.A...Tata mayay achiktasimaBKunachaAUta utachasi munta,janit yanaptitasmaBKunarsarak utachatastiAQharuruw utach jistxayaBQharurux janiw kunslurktti,yanaptask irismawa.AMira sum ampi, janikiyukhamamt quli tata. BIyaw tata, jan llakisimti,jutwaAJutakitapi... ukjamax sarawayB Sarawayam tata. ARUNAKAAchiktasiarogar o suplicarYanaptanaayudarUtachaaconstruir la casaYanaptaskirismawate puedo ayudar70 Curso de Idioma AymaraARUSKIPAWI: UTANATata Rolandox tata Istikuruw thaqhaski, Ukat mama Teresax janiw akankit sasaw tata Rolandor yatiyi.AAski urukipan mama TeresaBAski urukipanay tata RolandoAMama Teresa, tata Istikux akankaskitiBJaniw akankiti irnaqawiparuw sarxiAJilr yuqamastiBJichhaw markat puniskaniAUkjamax achachilampjikistawayB Achachilax janirakiw akankiti, phuchhaptumpiriw sariA...chachamaxkuna qatas purinxaniBJaypuruw purinxani, jaypuruwjuttaAUkhamax jaypuruw kuttanBIyaw tata... ARUNAKASarxiwa ya se fueJikistaway me encontrarAkankaskiti esta aqu71Curso de Idioma AymaraARUSKIPAWI: QHATHUNA PatakamayqhatunmamaSiskaxchuqaljaski,mamaRosaxSiskatrak chuq alasiski.Apasimaya Chuq aljitaAljiri:Mama, altasitayaAlasiri:Qawqharak ukachuqimastiAljiri:Aruwaxkimsa tunkawaAlasiri:Ancha jilarakisAljiri:Ukhamapi, irxatxchixayaAlasiri:Aka apillastiAljiri:Aruwax p tunkawaAlasiri:Ukhamax aka apillaljita...pistarapitayaAljiri:Akax mamaAlasiri: Yuspajar mama...ARUNAKAAncha/walidemasiadoIraqtitayarebajame pus de precioAljitavendemeApasimayallevate pus72 Curso de Idioma AymaraARUSKIPAWI: QULLA UTANA Kunas kamachtamaTata, janiw walikttiA Aski urukipan mama MariaB Aski urukipanay tata qulliriA Mama Maria... ustamtiB Jsa... janiw walikttiA Kunas kamachtamaB Piqikiw wal usutuA Kunata B Janiw yatkttiA Kunampis ustama B Janiw kunampisa, piqikiwaA Ukhamax aksar mantasinkakimaB Walikiw tata qulliri...ARUNAKAJaniw walikttino estoy bienKunampis stamaqu ms te dueleJaniw kunampisanada msKunas kamachtamaqu te ha pasado73Curso de Idioma AymaraARUSKIPAWI: THAKHINA A ...Jilata,kawkirus wali laq sarasktaBMasijar tumpiriw saraskta...jumastiA Tantachawiw utjan siwa, ukaruwsaraskta:BKuna tantachawirak utjanistiA Markat tata qulliriw purinin siwaBChiqapuniAJsa...B Janiw nayax yatktti, ukhamaxanchhitaw jut A Juttapi jilata... ARUNAKATumpaavisitarTantachawireuninChiqapunide verdad?Jutwavoy a venir

74 Curso de Idioma AymaraARUSKIPAWI: IRNAQAWINA Jaqinakaw uraqKunans apara munapxituyanaptirismaAAski urukipan tata arxatiriBAski urukipanay mama... kawkits Jutawayta...Ukhar quntasimaAYuspajar tata...BJichhax Kunans yanaptirismaA Tata arxatiri, jaqinakaw uraqapara munapxituBKunata... kunch jan wal lurxtaAJaniwkunsa ...tantachawiruw jan jutktatsapxakituwa...BUkax janiw walikiti...

ARUNAKAUraqiterritorioTantachawireuninAparaaquitar 75Curso de Idioma AymaraARUSKIPAWI: MANQAWINA AMama Maria, kuna manqasutjtamaBUtjiw saxta, chayru, pisqi, sillpanchu, ukhar quntasiskakimaAWallaqix utjtamtiB Jisa, utjarakiwa, manqasimaya.A Ukhamax challwa wallaq aljitaB ... Akax tata, manqasimaA Iyaw mama... sumarakisB Jsa, ukhamak phaytirita...ARUNAKAChaphaqainspidoJayukarasalado KallkuamargoAchhijucaliente76 Curso de Idioma AymaraARUSKIPAWI: AWTU MANQHAATata Eulogiox janiw chukyaw mark ujkiti, ukatwa wali llakit sarnaqi. Tata Rolandox Eulogior llakit ujasax makirakiw yanapti.A...tata kawkhakamas sarta,BNayax Peres Velasckamaw sar... jumastiA Nayax Pradkamaw sar,kunarus wali alwat sarnaqta.BSuti katuy papil apsuriw sarA JumatakiBJaniwa, jilr yuqajatakiwa, jupawcuartelar manta muniA Aaa... ukax janiw chamakiti, jasakiwa.BJanit yanaptitasma, mira sum ampi A Kun janix yanaptamawa, jan llakisimtiBYa, walikiw tata... ARUNAKAKawkhakamahasta dondeSuti katuy papilacerticado de nacimientoJasakiwaes facil77Curso de Idioma AymaraPAYR JALJA78 Curso de Idioma Aymara79Curso de Idioma Aymara1EJERCICIOSComplete la oracin con los verbos quecorrespondenutilizandoel tiempo presente progresivo. (1) Jupaxyati utaruw............... (2) Jupax pank....................................(3) Jupax yati utan.................... (4) Jupax yati utan wayr. ....................(5) Jupaxpank ............................ (6) Jupax yati utat...............................80 Curso de Idioma Aymara2SALUDOY DESPEDIDAComplete en la siguiente conversacin con las palabras que faltan. AKamisak ___________________BWalik ___________________AAski ________________kullakaB______________________jilataAAski arumakipan____________BAski ____________________jilataAKunjamasktasa B________________________ waAJikisikam kullakanakaB______________________AQharurkama B______________________AArumanthkam jilataB______________________ALuniskam tataB______________________AJutir phaxskam mama B______________________81Curso de Idioma Aymara34SUFIJO PLURALIZADOREscriba 5 ejemplos utilizando el sujo -naka pluralizador.1.Jaqi +naka=jaqinaka2. ___________________________3.____________________________4.____________________________5.____________________________6.____________________________PRONOMBRES PERSONALESTraduzca los pronombres personales del aymara al castellano.NayaR______________NnakaR_______________JumaR______________JumanakaR_______________JupaR______________JupanakaR_______________Jiwasa R______________JiwasanakaR_______________82 Curso de Idioma Aymara56SUFIJOS POSESIVOSComplete en los puntoscon sujos posesivos que corresponden.1. Jupax nayan tata......wa5. Nayax jupan jila......twa2. Eugeniax jupan ipala......wa6. Jumax nayan yatichiri.....tawa3. Akax juman panka......wa7. Jupax wali munat masi....wa4. Akax jiwasan marka......wa8. Jupax jiwasan masi.....waLOS COLORESDibuje la wiphala andina y pinte sus respectivos colores.83Curso de Idioma Aymara7P. Kunas jupan sutipaxaR. Jupan Sutipax ________-waP. Jupax qawqha maranisaR.____________________P. Kawkins jupax qamasiR. ___________________P. Jupax kuna luririsaR. ___________________P. Kuna sutinis jupan tatapaxaR. ___________________P. MamapastiR.___________________P. TatapastiR. _____________________CONVERSACINResponda a las siguientes preguntas.P. Kamisak jilat R. Walik______________P. Kunas juman sutimaxaR.____________________P. Jumax qawqha MaranitasaR.____________________P. umax kawkins qamastaR. ___________________P. Jumax kuna luriritasaR. ___________________P. Kuna sutinis juman tatamaxaR. ___________________P. MamamastiR.____________________P. Khitis jupaxaR. ___________________84 Curso de Idioma Aymara89PRONOMBRES DEMOSTRATIVOSResponda a las siguientes preguntas utilizando los pronombres demostrativos P. Kunas ukaxa R.______________________P. Kunas akaxa R.______________________P. Kunas khayaxaR.______________________LOS NMEROSTraduzca los siguientes nmeros al aymara y al castellano.45: __________________________ P tunka ____________________15: __________________________ Kimsa tunk suxtani ____________8: ___________________________ Lltunka ____________________30: __________________________ Suxta tunka_________________100: _________________________ Patak tunkani________________85Curso de Idioma Aymara10SUFIJO GENETIVO -NKIPara responder a las siguientes preguntas utilice el sujo -nkiP. Khitinkis aka qipiaxaR ______________________P. Khitinkis uka qipixaR ______________________P. Khitinkis kh surtijaxaR ______________________VERBOSTraduzca al aymara los siguientes verbos con carcter innitivo.Querer _______________________ Jugar______________________Plantar _______________________ Saludar _____________________Comprar ______________________ Escuchar___________________Defender _____________________ Dormir ______________________Recordar _____________________ Preguntar ___________________1186 Curso de Idioma Aymara1213 VESTIMENTAANDINADescriba la vestimenta de estas personasJupax almillaniwa............................................. ..niwa............................................... niwa .....................................niwa .....................................niwa .....................................niwaSUMA, RESTA, MULTIPLICACIN y DIVISINComplete con los nmeros que correspondenSumaP. Tunkamp p tunkampix qawqhasa R. ______________RestaP. _____________________________ R. P tunk payaniwaMulti.P. Pusi kut pay jaktam qaqhasa R. ______________Div.P. ___________________________ R. Suxtakamawa87Curso de Idioma Aymara1415SUFIJO TI INTERROGATIVOResponda en forma armativa e interrogativa a las siguientes preguntas. P. Jupax juman jilamatiP. Akax jupan pankapatiR. Jisa, ______________R. Janiw_________________R. Janiw _____________R. Akax __________________ENFERMEDADESMencione 10 enfermedades que conoces 1. Purak usu____________________ 6._______________________2. _____________________________ 7._______________________3. _____________________________ 8._______________________4. _____________________________ 9._______________________5. _____________________________ 10.______________________88 Curso de Idioma Aymara16CANCINContando y cantando en aymara con los awatias tunkata-p tunkaruSuma quli nayra suma mark aymaraBonitos ojos, bonito pueblo aymaraTunka mayani, tunka payani, tunka kimsani,Once, doce, trece. Tunka pusini, tunka phisqhani.Catorce, quince. Jan armasimti, jan pinqasimtiNo te olvides no tengas vergenzaTunka suxtani, tunka paqalquni, tunka kimsaqalquni,Diecisis, diecisiete,dieciochoTunka llatunkani, p tunka.Diesinueve, veinte.Jan armasimti suma quli nayra suma mark aymaraNo tengas verguenza, no te olvides bonitos ojos, bonito pueblo aymaraAutor: Los Awatias89Curso de Idioma Aymara1718EL RELOJEscriba la hora que marca el reljChika urut ......................................................................................................................................... alwat............................................................................SI O NOMarque con una cruz si la respuesta es s o no JisaJaniwa1. Jumax pank ulla muntatix 2. Jupax aymar ar yatiqa muniti3. Masimax p tunk maraniti4. Jumax pilut anata yattati5. Jumax thuqhur sartati6. Jupax yatichirit muni7. Jupax axsaririti90 Curso de Idioma Aymara1920PARTES INTERNAS DEL CUERPO HUMANOTraduzca las partes internas del cuerpo humano al idioma castellano. Jiphilla....................... Tapa chuyma.................... Lluqu.............................Kiwcha.......................... Maymuru....................... Wila............................... PARTES DEL CUERPO HUMANOTraduzca al aymara las siguientes partes del cuerpoCabeza______________________ Estmago ___________________Boca________________________ Mano______________________Narz________________________ Pie________________________91Curso de Idioma Aymara21ANIMALESComplete a los puntos con las vocales o consonantes que faltan. qaqi... ....chhillankha a....kuphi... chhi...chhi ....pachujampa... ki...mira ...liqa..wa ....nku iwi...92 Curso de Idioma Aymarapilpin.... urqu .....pa qala ........uthurun.... ......philakhu .............. ka ku..... ....nula....... qa......qi.......mari93Curso de Idioma Aymara22ACTIVIDADES DEPERSONASDescriba las caractersticas y la actividad de estas personas.Jupax kuns luraskiJupaxkuns luraskiJupax kuns luraskiR........................R........................R........................... Jupax kuna luririsaJupax kuna luririsaR........................R.........................94 Curso de Idioma Aymara23TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO-PRESENTE PROGRESIVOResponda a las siguientes preguntas.P. Jumax markar thuqhur sartati.P. Utan jupax pank ulliti.(+) Jsa.................................(+) Jsa,.................................(-) Janiw.................................(-) Janiw................................P. Jusikux aymar yatiqaskiti.P. Jiwasax chuq yapuchaaniti. (+) Jsa..................................(+) Jsa,.................................(-) Janiw.................................(-) Janiw................................P. Jumax Tarij mark ujtati.P. Jupan tatapax qulliriti. (+) Jsa,.................................(+) Jsa,.................................(-) Janiw.................................(-) Janiw................................P. Jupan awichapax qhurutiP. Machaq awt kullakamax alaniti. (+) Jsa,.................................(+) Jsa,.................................(-) Janiw.................................(-) Janiw................................P. Jumax aymar yatiqir sartati.P. Jiwasax jupar yanapir saraaniti(+) Jsa,.................................(+) Jsa,.................................(-) Janiw.................................(-) Janiw.................................95Curso de Idioma Aymara24TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTUROComplete en los puntos con las palabras que faltan.P.Jupan tatapax Qulliriti.P.Jumax walja awtunitati. Janiw............................Janiw nayax..................Jupan tatapax yatichiriwa.Nayax m......................P.Jumax walja uywanitati P.Jiwasax Tiwanak saraanitiJaniw ...........................Janiw..............................Nayax...........................Jiwasax...........................P.Jupax Orur saranitiP. Jupanakax isi alakippxitiJaniw ...........................Janiw..............................Jupax ...........................Jupanakax......................P.Jumanakax qamiripxtatiP.Jupanakax awkin taykanispkiti Janiw.............................Janiw...............................Nanakax .......................Jupanakax.......................P.Jiwasanakax tantachawir sarapxaaniti Janiw ......................................... Jiwasanakax ..............................96 Curso de Idioma Aymara2526TIEMPO FUTUROConstruya 6 oraciones en forma armativa 1. _______________________________________2. _______________________________________3. _______________________________________4. _______________________________________5. _______________________________________6. _______________________________________ TIEMPO PRESENTE PROGRESIVOConstruya 6 oraciones en forma armativa 1. _______________________________________2. _______________________________________3. _______________________________________4. _______________________________________5. _______________________________________6. _______________________________________97Curso de Idioma Aymara27LA FAMILIA Interprete el siguiente esquema .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................TataLuliMamaPuyaJilrYuqaWillkaJilr yuxchaPhaxsiTayprJuqaQulqiSullkrYuqaKatariAllchhiSiskuAllchhiQhuya98 Curso de Idioma Aymara28CONVERSACINComplete el dalogo aymaraAKamisak _________________________ BWalik___________________________ AJumax kawkits jutasktaB_________________ jutaskta...jumastiANayax _________________ jutasktaBJichhax ____________________sarasktaA__________________________ruw saraskta...jumastiBObrajesaruw________________sktaAObrajesant qamastaBJsa Obrajesan ______________, jumastiANayax munaypatan __________________BJikisikamA_________________________AKunas _____________________sutimaxaBNayan sutijax _______________wa, jumanstiANayan sutijax _______________B __________________________nstiATatajan ____________________waB MamamanstiA __________________________jan sutipax _______________BJanit sutipax ManuelakiAJaniwa, ____________________wa99Curso de Idioma AymaraMARQUE LA RELACIN CORRECTAPROCEDENCIAa).Jupanakax kawkitpxisaa).Nnakax Cubatapxtwa.b). Aka isix kawkitasab).Jupanakax Indiatapxiwac).Jumanakax kawkitpxtasac).Kh awtux Chilitawad). Kh awtux kawkitasad).Uka isix ChinatawaPROFESIN a). Jumax arxatiritatia).Janiwa, tatapax arkitiktuwab). Jupax ijiirutib). Jsa, nayax arxatiritwa c). Tatapax chukuritic).Jsa, jupax ijiiruwa d). Masimax kaask askichiritid).Janiwa, masijax isi chukuriwaPERSONAS O COSASa).Mariax kunjamasaa). Jupax injiiruwab). Utapax kuna saminisab). Mariax wali jiwakiwac).Jupax kunasac). Utapax chuxa saminiwa d). Phaluchapax kunatasad). Phaluchapax quritawa29100 Curso de Idioma AymaraEXPRESIONES EN DIFERENTES SITUACIONESUYWANAKXATASOBRE LOS ANIMALESAymara CastellanoTatamax qhurutit pap es malo?Kuna kast uywanaks uywastaqu clase de animales cras?Qawqha phisinitasacuantos gatos tienes?Kuna uyws munasmaqu animal quisieras?Qawqhampis qarw ala muntacon cuanto quieres comprar la llama?Qawqhampis alantacon cuanto compraste?Anumax kawkchasaque tamao es t perro?Anump phisimpix janit nuwasipkino pelean perro y gato?Wank muntatite gusta el conejo?Khititakis uka wallp altapara quin compras esa gallina?IRNAQAWXATASOBRE EL TRABAJOAymara CastellanoKhitimpis irnaqtacon quin trabajas?Qawqha pachas irnaqxtahace qu tiempo trabajas?Irnaqa muntatite gusta trabajar?Kunrskamas irnaqtahasta cuando vas a trabajar?Kunampis irnaqtacon qu trabajas?Kuna pachats irnaqa qalltade qu hora empiezas a trabajar?Irnaqa munaskaktatiquieres continuartrabajando?Khititakis irnaqtapara quin trabajas?Kawkhans irnaqtadonde trabajas?Qawqhats irnaqtapor cuanto trabajas?101Curso de Idioma AymaraUSXATA SOBRE LA ENFERMEDADAymaraCastellanoKunat usutasade que est enfermo?Kawkhas usudonde le duele?Kunarsat usutasadesde cuando esta enfermo?Qullapxtamtite curaron?Khitis qullaytamaquin te hizo curar?Jupax usutarakitiel tambin esta enfermo?Janit usutaxtaya no estas enfermo?Khitis qulltama quin te cur?Kawkharus qullayastadonde te hiciste curar?UsutiDuele?JAQXATA SOBRE LA ACTITUD DE LA PERSONAAymara CastellanoTatamax qhurutit pap es malo?Sullka jilamax wali tukhatit hermano menor es muy aco?Utaman khitis wali qhuruquin es el ms malo en tu casa?Jilamastiy t hermano?Kunats thithipor qu blasfema?Khitimpis tuqisicon quin se rie?Khitirus tuqxia quin le rie?Kunats tuqisipxipor qu se rien?Thithitskakitisigue renegado?Sapa kutit thithitacada ves est renegado?102 Curso de Idioma AymaraALJAXATASOBRE LA VENTAAymaraCastellanoKuns alja muntaqu quieres vender?Kunats alja muntapor qu quieres vender?Kunamps alja muntaqu ms quieres vender?Khitis aljam jistamaquin te dijo que vendas?Kunrsas aljtacuando vas a vender?Khitirus aljataa quin vas a vender?Qawqharus aljtaa cuanto vas a vender?Ak aljarakitatitambin vas a vender este?Aljapunitativas a vender siempre?Janit alja munxtaya no quieres vender?103Curso de Idioma AymaraBIBLIOGRAFA1.- Bertonio, Ludovico. Trascripcin del vocabulario de la lengua aymara: versin corregida de radio San Gabriel. - - La Paz: s.e. 2.- Briggs, Lucy Therina. Variantes regionales y sociales. - - La Paz: ILCA, 1993. 3.- Cerrn, Palomino Rodolfo. Lingstica aymara: centro de idioma aymara.-Cuzco: ERA, 2000. 4.- Duboes, Jeans. Diccionario de lingstica: alianza. - - s.l.: s.e., 2002. 5.- Chavez, Eulogio. Mtodo del aprendizaje del idioma aymara. - -La Paz: s.e., 2001. 6.- De Lucca, Manuel. Diccionario aymara - castellano, castellano - aymara. -La Paz: s.e., 1983. 7.- Gallego, Saturnino. Gramtica viva de la lengua aymara. - - La Paz: ISBOL, 1996. 8.- Gmez, Donato. Morfologa y gramtica aymara. - - La Paz: s.e., 1992 9.- Gutierrez, Pascual. Aprendizaje del aymara como segunda lengua. - -La Paz: s.e., 2006. 10.-Grondin, Marcelo. Mtodo de aymara. - - Oruro: INDICEP, 1978. 11.-Gutierrez, Loza Feliciano. Glosario pedaggico. - - La Paz: s.e., 2000. 12.-Hardman, M.; Vasquez, J.; Yapita, J.D. Compendio de estructura fonolgica y gramatical. - - La Paz: Gramma, 1998. 13.-Jachra Sarta. Diccionario especializado reas lenguaje, Bolivia:matemticas, ciencias naturales y ciencias sociales. - - La Paz: s.e., 1991. 14.-Yapita, Juan de Dios. Enseanza del idioma aymara como segundo idioma. - -La Paz: ILCA, 1981. 15.-Lewandowski, Theodor. Diccionario de Iingstica. - - Madrid: Lavel, 1986. 16.-Laime, Ajacopa Teolo. Como escribir en aymara El Alto. - - La Paz: s.e., 2005. 17.-Siani A., Jos R.; Viste, Ana Maria. Aprendizaje bilinge por vocablos. - -La Paz: s.e., 2006. 18.-Voz y pensamiento del pueblo aymara. La Paz: VC, 2001. 19.-Proyecto de educacin bilinge.- - s.l.: wara, 1995.20.-Ministerio de Educacin y Cultura. - - s.l.: wara, 1992.104 Curso de Idioma Aymara105Curso de Idioma Aymara106 Curso de Idioma Aymara107Curso de Idioma Aymara108 Curso de Idioma Aymara109Curso de Idioma Aymara110 Curso de Idioma Aymara111Curso de Idioma Aymara112 Curso de Idioma Aymara113Curso de Idioma Aymara114 Curso de Idioma Aymara115Curso de Idioma Aymara116 Curso de Idioma Aymara117Curso de Idioma Aymara118 Curso de Idioma Aymara119Curso de Idioma Aymara