1AYR

IMCILIK

Otobüse binm

ek isteyen tekerlekli sandalyeli bir kişi, şoför tara-fından çok yer kaplayacağı için otobüse alınm

ıyor. Aynı işi yapan kadın işçi, erkek m

esai arkadaşından daha düşük ücret alıyor.R

oman vatandaşı olduğu gerekçesiyle kişi, alışveriş m

erkezine alınm

ıyor. Zihinsel engelli çocuğu olduğu için aileye ev kiralan-m

ıyor. Görm

e engelli müşteriye banka, iki tanık olm

adan işlem

yaptırmıyor. H

amile kalır diye kadın işçi işe alınm

ıyor. Oruç tut-

muyor diye, restoran sahibi m

üşteriye hizmet verm

iyor.

Farkında mıyız,

tüm bu m

uameleler

ayrımcı tutum

içeriyor?

Aslında tüm bu m

uamelelere, kişi; cinsiyeti, engellilik hali, dini, et-

nik kökeni, mezhebi gibi nedenlerle m

aruz kalıyor. Temelinin basit

önyargılar olduğu zannedilen bu tür muam

eleler, insan hak ve öz-gürlüklerinden tam

ve eşit şekilde faydalanılmasının önünde engel

oluşturmaktadır.

ngelli adınların H

ak em

elli ücadele A

dımları

roesi

Hazırlayan

erleyen

izem Tanay Aksa

ve Arzu enyurt Akdağ

estek erenler

aye in

el ditör

Gra

kler

Tufan im

şekcan, Atom

ilm

asarım

urtuluş araşın

Tüm hakkı

ngelli adın

erneğine aittir.

.askı,

ayıs , Ankara

u doküman

abancı akfı To

lumsal

elişme

ibe rogram

ı kasam

ın-

da hazırlanmıştır.

u belgenin ieriğinden sadece

ngelli adın

erneği

sorumludur ve bu i

erik herhangi bir şekilde abancı

akfının görüş veya

tutumunu yansıtm

az.

A R

AYRIMCILIK

Ayrımcılık, aynı veya benzer durum

daki kişilere karşı fark-lı m

uamelede bulunm

ak şeklinde ortaya ıkabileceği gibi,

farklı durumdaki kişilere karşı aynı m

uamelede bulunula-

rak da ortaya ıkabilir.

Aynı veya benzer durumdaki kişilere karşı farklı m

uamele

derken kastedilen, diğer bütün koşulları aynı olduğu halde, örneğin, aynı okuldan m

ezun olan, yabancı dil seviyesi ve diğer bütün koşulları aynı olan kadın ve erkek iş

ilerden, iş başvurusunda yalnızca erkek iş

ilerin tercih edilmesi,

arklı durumdaki kişilere karşı aynı m

uamele ise, işye-

rinde, anne olan işiye süt izni verilm

emesi ya da görm

e engelli bireyin üniversite sınavında şekilli sorulardan da sorum

lu tutulması şeklinde olabilir.

Ayrımcılık her zam

an farklı muam

ele sonucu olmayabilir.

azen aynı muam

ele de ayrımcılığa neden olm

aktadır. ni-

versite sınavında herkese eşit süre verilmesi, görünüşte

eşitliki bir davranış olm

akla birlikte, soruların okunduğu görm

e engelli öğrenciler aısından dezavanta

oluştur-m

aktadır. öylesi bir durum

da, görme engelli öğrencilere

sınavda fazla süre verilmesi, yani farklı m

uamelede bulu-

nulması ayrım

cılığı önlemektedir.

Aynı veya benzer konumda olan kişiler arasında ya

ılan farklı m

uamele, ancak farklı m

uamelenin m

eşru bir ama-

cının olması, yani, haklı bir nedene dayanm

ası halinde ay-rım

cı muam

ele olmaktan

ıkabilir. ukarıdaki örneklerde

olduğu üzere, alışan anneye bebeğini em

zirmesi i

in izin verilm

esi ve görme engelli öğrenciye sınavda fazla süre

verilmesinde haklı bir neden olduğundan, farklı m

uamele

olmasına rağm

en ayrımcı m

uamele bulunm

amaktadır.

A

AA

6

AR

R

Tolum

da her birimiz sahi

olduğumuz özelliklere göre

kimlik kazanırız.

inde yaşadığımız to

lumda cinsiyet, yaş,

etnik köken, mezhe

gibi kişinin özelliklerine dayanılarak tanım

lanan kimlikler,

biz ve

öteki kavram

larını yarat-m

ıştır. şte bu noktada öteki olarak tanımladığım

ız kişilere karşı duyduğum

uz önyargılar ayrımcılığın tem

elini oluştur-m

aktadır.

Ayrımcılık gerek ulusal gerekse uluslar arası m

etinlerle yasaklanm

ıştır. rneğin;

ngellilerin

aklarına lişkin

özleşme ile engelliliğe dayalı,

adınlara

önelik er

Türlü Ayrımcılığın

nlenmesi

özleşmesi ile cinsiyete da-

yalı ve

er Türlü rk Ayrımcılığının

rtadan aldırılm

a-sına lişkin

özleşme ile ırka dayalı, Avru

a nsan akları

özleşmesi ile ise sözleşm

e ile düzenlenen haklar bakı-m

ından ayrımcılık yasaklanm

ıştır.

lusal mevzuata baktığım

ızda; Anayasanın

. maddesi ile

anun nünde

şitlik ilkesi benim

senmiş,

yılında yürürlüğe giren Türk

eza anunu

nun . m

addesi ile ayrım

cılık suu düzenlenm

iş ve sayılı kanun ile en-

gelliliğe dayalı ayrımcılık yasaklanm

ıştır. ş

anununun

. maddesi ile ise

şit avranm

a lkesi başlığı altında iş

ilişkisinde ayrımcılık yasaklanm

ıştır.

9AYR

IMCILIK

işiler arasında farklı m

uamelede bulunulm

ası,

arklı muam

elenin haklı bir nedene dayanmam

ası.

ir kişinin ayrımcılığa m

aruz kalı kalm

adığının tesiti i

in karşılaştırm

a ölütüne de ihtiya

vardır. öz konusu kişiye

yaılan m

uamele ile, başka bir kişiye ya

ılan veya yaılacak

olan muam

elenin kıyaslanması gerekm

ektedir.

aha önce de belirtildiği üzere, eşitliğin sağlanabilmesi ve

ayrımcılığın tes

itinde karşılaştırma ya

ılması gerekm

ek-tedir.

şyerinde farklı ücret alan kadın ile erkek arasında ayrım

cı bir muam

elenin olu olm

adığını satarken kullanı-

lacak karşılaştırma öl

ütü, yani aynı veya benzer konumda

olan kişinin kim olacağı belirlenirken, erkek yerine, aynı

sektörde ya da aynı koşullarda alışan kadınlarla değer-

lendirme ya

ılamaz.

ünkü böyle bir durum yanlış karşı-

laştırma öl

ütünün seilm

esi nedeniyle yanlış sonular

doğuracaktır. u durum

da seilm

esi gereken kişi, aynı iş ve koşullarda

alışan bir erkek olmalıdır.

rneğin, hamile kalan bir kadının, bu sebe

le işten ıka-

rılması ile ilgili ayrım

cılık iddiasında karşılaştırma öl

ütü, hastalık nedeniyle aynı süre işten izin alan erkek

alışan olm

alı, ayrımcılığın tes

itinde ise erkek alışanın aynı m

u-am

eleye maruz kalı

kalmadığına bakılm

alıdır.

olaylı Ayrımcılık

oğrudan ayrımcılık, genel olarak m

uamelenin aynı olm

a-sı ile ayrım

cılık yasağının ihlal edilmediğini savunm

aktadır. Ancak; kişilerin sahi

oldukları farklı özellikler, bazı durum-

larda farklı muam

eleye tabi tutulmalarını gerektirebilir.

u durumda, kişiler arasında ya

ılan farklı muam

ele ka-dar, bazen aynı m

uamele de eşitliğe aykırı sonu

lar doğur-m

aktadır.

A

AA

AR

R

R

oğrudan Ayrımcılık

erek veya tüzel bir kişi ya da to

luluğun, hak ve özgür-lüklerden aynı veya benzer konum

dakilere kıyasla eşit şe-kilde yararlanm

asını engelleyen veya zorlaştıran her türlü farklı m

uamele ile doğrudan ayrım

cılık ortaya ıkm

aktadır.

oğrudan ayrımcılıkta, haklı bir neden olm

aksızın aynı veya benzer durum

dakilere farklı muam

ele söz konusudur.

rneğin, görme engelli öğrencilerin sınavlarda şekilli so-

rulardan muaf tutulm

aları ortada haklı bir nedenin olması

nedeniyle diğer öğrenciler aleyhine ayrımcı bir m

uamele

sayılmam

akta iken, üniversite tercih kitaığında

kulu-m

uza engelli öğrenci kabul edilmeyecektir.

şeklinde bir a

ıklama buşunm

ası meşru am

a olm

adığından engellili-ğe dayalı doğrudan ayrım

cılık oluşturur.

ine, herhangi bir etnik gruba mensu

bireylerin restorana alınm

aması, aynı iş i

in kadınlara erkeklerden daha düşük ücret ödenm

esi, doğrudan ayrımcılık örnekleri arasında

sayılabilir.

oğrudan ayrımcılığın tes

it edilmesi daha kolaydır.

orudan ayrım

cılıın un

urları

işilerin aynı veya benzer konum

da olmaları zorunluluğu,

11AYR

IMCILIK

Temelde kabul edilm

esi gereken, herkese eşit davranılması-

nın, tolum

iinde eşitsizliğe neden olabileceği ger

eğidir.

olaylı ayrımcılı

ın unurları

örünüşte tarafsız bir uygulam

a ya da kural olmalı,

u kural ya da uygulam

a, olumsuz sonu

lar doğurmalı

ya da böyle bir ihtimal yaratm

alı,

ygulam

a ve kuralın meşru bir nedeni olm

amalıdır.

olaylı ayrımcılık

ru

üzerinde etkili olarak ortaya ıkabilir.

u durumda bazı düzenlem

elerin, belli grular üzerinde

daha dezavantalı sonu

lar doğurması m

ümkün olm

akta-dır.

urala istisna getirilm

emesi yoluyla ger

ekleşebilir.

ngellilere askerlik ya da resim dersi m

uayeti verilm

e-m

esi gibi.

akul uyum

laştırma ya

ılmam

ası yoluyla da dolaylı ay-rım

cılık müm

kün olabilir.

u durumda ise, to

tan bir mua

yet değil, şartların kişi-ye özel olarak uyarlanm

ası tale edilm

ektedir. rneğin,

görme engelli öğrenciler i

in sözlü sınav yaılm

ası ya da işveren tarafından,

ziksel engelli bir alışana tekerlekli

sandalyesine uygun masa alınm

ası.

akul yum

laştırma

ngellilerin, tüm insan haklarını ve tem

el özgürlüklerini diğerleriyle eşit şekilde kullanm

asını veya bunlardan ya-rarlanm

asını sağlamak üzere som

ut durumda ihtiya

du-yulan, öl

ülü ve aşırı bir yük getirmeyen, gerekli ve uygun

A

AA

Ayrımcılık, birbirinden farklı konum

daki kişilere karşı farklı şekilde davranılm

aması nedeniyle, dolaylı bir bi

imde or-

taya ıkabilir.

olaylı ayrımcılık, görünüşte tarafsız olan bir hükm

ün, uy-gulam

anın ya da ölütün belli bir gruba ait kişileri, diğer

kişilere oranla dezavantalı bir durum

da bırakmasıdır.

rneğin; işverenin iş iin getirdiği şartlar bazı durum

lar-da dolaylı ayrım

cılığa neden olabilmektedir.

ir iş iin boy,

yaş sınırı getirmek ya da seyahat engeli bulunm

amak, sü-

rücü belgesine sahi olm

ak gibi şartlar öne sürmek, bazı

durumlarda belli gru

lar iin ayrım

cılık yaratmaktadır. ş-

veren tarafından aranan şartların, işin niteliği bakımından

zorunlu olması halinde ayrım

cı muam

eleden bahsedeme-

yiz. oför arayan bir işveren i

in, başvuranlarda sürücü belgesine sahi

olma şartı aranm

ası zorunluluktur. Ancak işveren tarafından sekreterlik ya da bilgisayar o

eratörlü-ğü i

in sürücü belgesine sahi olm

a şartı aranması, her-

kese uygulanan eşit bir muam

ele gibi görünse dahi, hibir

zaman sürücü belgesi alam

ayacak olan görme engelliler

iin ayrım

cı muam

ele oluşturmaktadır.

Aynı şekilde, işveren tarafından, diksiyon şartı aranması işin

gereği değilse, konuşma bozukluğu olan ya da resm

i dili iyi konuşam

ayan bireyler aısından ayrım

cılık oluşturmaktadır.

olaylı ayrımcılıkta, doğrudan ayrım

cılıkta olduğunun aksi-ne farklı m

uamelenin ya

ılmam

ası ayrımcılığı doğurm

ak-tadır.

ukuk fakültelerine eskiden sosyal uanla öğrenci

alınırken, Türke

matem

atik uanı ile öğrenci alınm

aya başlanm

ası, görünüşte ayrımcı bir m

uamele değilken, iyi

matem

atik eğitimi alam

ayan görme engelli öğrenciler i

in dolaylı ayrım

cılık örneği oluşturmaktadır.

AYRIMCILIK

tarihi bina niteliğinde bulunan bir okulda okurken, binanın m

imarisinin değiştirilerek binaya asansör ya

ılmasının tale

edilm

esi, gerekleştirilm

esi müm

kün olmayan bir tale

tir.

aciz

Taciz, insan haysiyet ve itibarının iğnenm

esi amacını ta-

şıyan veya o sonucu doğuracak ya da yıldırıcı, düşmanca,

başkalarının gözünde alaltıcı, aşağılayıcı bir durum

yara-tacak, kasıtlı veya kasıtsız her türlü davranıştır.

ir davranış, hakaret ieren şaka ya da aşağılayıcı sözler

taciz olabilir. rneğin, işverenin iş

isine ziksel görünü-

şüyle ilgili şaka yam

ası halinde taciz gerekleşm

iş olur. azen bakış bile tacize girebilm

ektedir. unun yanında,

taciz tek bir davranışla gerekleşebileceği gibi, zam

ana ya-yılm

ış davranışlar dizisi ile de gerekleşebilir.

şitme engelli iş

inin, iş arkadaşları tarafından üzerine ka-lem

atılarak ağrılm

ası, tacizin yalnızca işveren tarafından ya

ılmayacağının bir göstergesidir.

aılan davranışın onur kırıcı veya aşağılayıcı etkisi olm

ası, tacizin varlığı i

in yeterli bir unsurdur. ani davranışın am

a-cı taciz olm

asa bile, bu tür bir sonu doğurduğu hallerde

tacizin varlığı kabul edilmelidir.

arklı bir etnik gruba mensu

olduğu bilinen bir ailenin, yaşadığı evin ka

ısının işaretlenmesi tacize girdiği gibi, bel-

li bir mezhebe ilişkin hakaret i

eren sözlerin yazılı olduğu ankartların asılm

ası da taciz kasam

ında değerlendirilir.

Tacizin doğrudan ve dolaylı ayrımcılık türlerinden farkı, be-

lirlenmesinde aynı veya benzer durum

daki bir karşılaştır-m

a bireyine ihtiya duyulm

amasıdır.

A

AA

değişiklik ve uyarlamalara m

akul uyumlaştırm

a denilmek-

tedir.

ünüm

üzde makul uyum

laştırmanın, yalnızca engelli bi-

reyler aısından değil, diğer dezavanta

lı grular a

ısından da m

ümkün olduğu kabul edilm

ektedir.

şyerinin ziksel engelli

alışana uygun hale getirilmesi,

makul uyum

laştırmaya örnek olabileceği gibi,

alışma sa-

atlerinin düzenlenmesi ya da ders m

ateryallerinin görme

engelli öğrenciye uygun hazırlanması da örnekler arasın-

dadır.

akul uyumlaştırm

a yaılm

aması nedeni ile ayrım

cılığın unsurları;

a

yumlaştırm

ayı yam

a yükümlülüğü altında olan ta-

rafın, buna ihtiyacı olan kişinin durumu hakkında bilgi

sahibi olması.

u koşulun sağlanması i

in, örneğin görme engelli birey,

işyerinde alışabilm

ek iin özel bir donanım

a sesli

rog-ram

yüklenmiş bilgisayar gibi ihtiya

duyuyorsa, bu talebin işverene bildirilm

esi gerekmektedir.

b

yumlaştırm

anın makul olm

ası ve uyumlaştırm

a yü-küm

lülüğü altında olan kişi bakımından aşırı bir yük

getirmem

esi.

yumlaştırm

a talebinin, tale edilen kişi tarafından kar-

şılanabilir oranda olması gerekm

ektedir. rneğin, bir bi-

nanın üüncü katında bulunan işyerinin başka bir binaya

taşınmasını istem

ek, makul olm

ayan bir taletir.

c

yumlaştırm

anın üüncü kişiler a

ısından faaliyetlerin ger

ekleştirilmesini önem

li ölüde gü

leştirmem

esi.

d

yumlaştırm

anın imk

nsız olmam

ası.

yumlaştırm

a talebi gerekleştirilebilir olm

alıdır. rneğin,

AYRIMCILIK

delil sunan, şikyette bulunan veya dava a

an üüncü kişi-

ler de olabilir. ağdurlaştırm

a, bir ayrımcılığın ortaya

ık-m

asını engellemek ya da cezalandırm

ak şeklinde ortaya ıktığından ayrım

cılık eylemi sayılm

aktadır.

lkemizde,

ş anunu ile iş

inin işverene karşı yasal yol-lara başvurduğu hallerde işten

ıkarılması yasaklanm

ıştır.

Geçici

zel nlem

Ayrımcılık konusunda, to

lumda belki de en

ok duyulan kavram

ozitif ayrım

cılık olarak bilinen

geici özel ön-

lemdir.

zel önleme ihtiya

duyulmasının nedeni, eşitliğin

sağlanabilmesi i

in, ayrımcılık yasağının yanı sıra, ayrım

-cılığa m

aruz kalma riski taşıyan, to

lumun dezavanta

lı gru

larına mensu

kişilerin engelliler, kadınlar gibi, özel olarak desteklenm

esi gerekliliğidir.

stihdam alanında engellilere kota uygulam

ası gibi, siya-si

artilerin seim

lerde kadın kotası uygulaması da buna

örnek olabilir. lk bakışta bu durum eşitsizlik gibi görünse

de, aslında ili eşitsizliği giderm

eye yönelik bir geici özel

önlemdir.

abul edilmelidir ki, iş bulm

a konusunda bir kadın ile er-kek aynı koşullara sahi

olmadığı gibi, engelli bir kişi ile

engelsiz kişinin de aynı koşullara sahi olm

adığı bir ger-ektir.

u noktada tolum

da dezavantalı olduğu düşünülen kişi-

ler aısından ge

ici özel önlemler alınm

ası, eşitlik ilkesi-ne aykırılık teşkil etm

emektedir;

ünkü bu farklı muam

ele haklı nedenlerin bir sonucudur. Tersi bir durum

ise, ili

eşitsizliği korumak anlam

ına gelmektedir.

A

AA

14

Tacizin yasaklanmasındaki am

a, hak ve özgürlüklerden

yararlanırken, bu yararlanmanın insan onuruna yaraşır bir

ortamda ger

ekleşmesidir.

oklu Ayrımcılık

ir kişi farklı alanlarda farklı temelde ayrım

cılığa uğrayabi-leceği gibi, tek bir olayda birden fazla tem

elde ayrımcılığa da

maruz kalabilir.

u durumda

oklu ayrımcılık söz konusu-

dur. şcinsel ve gö

men kadın ve engelli olan bireyler

oklu ayrım

cılığa maruz kalan gru

lara örnek gösterilebilir.

olayısıyla Ayrımcılık

ireyin kendisi ile ilgili değil, yakın ilişkide olduğu bir kişi nedeniyle ayrım

cılığa maruz kalm

ası halinde dolayısıyla ayrım

cılık söz konusu olur.

rneğin, ocuğu engelli olan bir kadının, işi aksatacağı dü-

şüncesiyle işe alınmam

ası durumunda, eşi farklı bir etnik

gruba mensu

olan bir bireye ev kiralanmam

ası ya da farklı dine m

ensu garson

alıştırdığı iin restorana gidilm

emesi

durumunda dolayısıyla ayrım

cılık söz konusu olur.

ağdurlaştırma

Ayrımcılık türlerinden herhangi biri ile ilgili ya

ılan başvu-ru ya da a

ılan dava sebebiyle de ayrımcılığa uğranabilir.

ağdurlaştırma, ayrım

cılık yasağı ve eşitlik ilkesinin iğ-

nendiği iddiası ile, idari şikyet ya da yargı yoluna başvu-

ran bireylerin, bu girişimlerinin önlenm

esi, girişimde bu-

lunmalarından dolayı cezalandırılm

aları gibi bir nedenle olum

suz bir tutum ya da davranışla karşı karşıya kalm

ası durum

udur.

ağdurlaştırmaya uğrayan, kendisine ayrım

cılık yaılan

bireyler olabileceği gibi, bir şikyet ya da dava nedeniyle

AYRIMCILIK

nedeniyle işten ıkartılı

, sendikasına üye iş

inin işten ıkartılm

amasında farklı davranışın haklı bir sebebi bulun-

mam

aktadır.

Ancak farklı muam

elenin eşitliği sağlamayı veya ayrım

cı-lığı ortadan kaldırm

ayı ama

ladığı hallerde, görme engelli

bireye sınavda daha uzun süre verilmesi ya da se

imlerde

kadın kotası uygulanması halinde, farklı m

uamele ayrım

cı-lık oluşturm

amaktadır.

arklı muam

eleyi, ayrımcı m

uameleden ayıran bir unsur,

haklı nedenin olmasıdır. Ancak haklı neden yani m

eşru am

a, to

lumdan to

luma değişebileceği gibi, aynı to

-lum

da zaman i

inde de değişebilir.

rneğin, gem

işte bazı meslek gru

larına kadınların alın-m

aması, kadını korum

ak amacıyla ayrım

cı bir muam

ele sayılm

azken, günümüzde bu tür m

eslek gruları i

in kadı-nı korum

a nedeni, haklı bir neden sayılmam

akta ve kadın-ların bu tür işlerde

alıştırılmam

ası ayrımcılık olarak kabul

edilmektedir.

aklı nedene dayanan farklı muam

elenin ayrımcılık sayıl-

mam

asının bir başka koşulu ise farklı muam

elenin orantılı olm

asıdır.

onu olarak, uğranılan farklı m

uamelenin haklı bir nedeni

bulunmuyorsa, bu davranış ayrım

cı muam

ele olacağı gibi, farklı m

uameleyi gerektiren haklı bir nedenin varlığı halin-

de, farklı davranılmam

ası da ayrımcılık oluşturur.

A

AA

16

AR

A

R

Z

aşamda karşılaşılan davranış ya da uygulam

aların ayrım-

cılık olu olm

adığı; davranışın, farklı bir muam

ele mi yoksa

ayrımcı bir m

uamele m

i olduğunun tesiti ile m

ümkündür.

arklı muam

ele ile ayrımcı m

uamele arasındaki farklar

arklı muam

ele, aynı veya benzer durum

da olan bireyle-re yöneltilen davranışların aynı olm

aması halidir.

arklı muam

elenin bazı koşulların varlığı halinde ayrımcı-

lığa neden olmadığı kabul edilm

ektedir.

u durumda, bireyler arasında ya

ılan her farklı muam

ele, ayrım

cılığın ihlali anlamına gelm

emektedir.

arklı muam

elenin ayrımcı olu

olmadığının tes

itinde önem

li olan iki husus bulunmaktadır.

avranışın yöneldiği kişilerin aynı veya benzer durum

da olm

aları.

Aynı işyerinde alışan iki iş

i aynı durumdadırlar.

Aynı veya benzer durum

da olan bireylere farklı mua-

melede bulunulm

asının haklı bir sebebe dayanmam

ası zorunluluğu.

A sendikasına üye işinin sendikal faaliyette bulunm

ası

19AYR

IMCILIK

urada belirtilm

esi gereken,

ayrımcılık

mağdurunun,

maddede sayılan ayrım

cılık nedenlerinden birine dhil ol-

masa bile, fail tarafından böyle algılanm

ası halinde suun

yine de gerekleşm

iş olacağıdır. rneğin, engelliliğe dayalı

ayrımcılık iddiasının tes

itindeki ölüt, bireyin kanunen

ın üzerinde

engelli olu, olm

adığı değil, ayrımcı m

ua-m

elede bulunan kişinin bireyi engelli olarak algılayı algı-

lamadığıdır.

işinin varsayılan özelliği nedeniyle ayrımcılık su

u mağ-

duru olması, bütün diğer ayrım

cılık nedenleri iin de ge-

erlidir. rneğin, fail tarafından kişinin eşcinsel ya da farklı

bir etnik gruba dhil olduğu zannıyla ya

ılan davranış, di-ğer unsurların varlığı halinde su

oluşturmaktadır.

addede, yalnızca doğrudan ayrımcılık hali cezalandırıl-

maktadır.

anuna göre su sayılan haller

a

amuya arz edilm

iş olan bir taşınır veya taşınmaz m

alın satılm

asının, devrinin veya kiraya verilmesinin engel-

lenmesi.

ahibi olduğu evi farklı bir etnik gruba mensu

kişiye sat-m

amak, bu su

un gerekleştiği anlam

ına gelebileceği gibi, sözleşm

e özgürlüğü er

evesinde kişi evini istediği kişiye de satabilir.

urada dikkat edilmesi gereken husus, ev sa-

hibinin satışı yalnızca kişinin farklı etnik gruba mensubiye-

tinden dolayı engellemesidir.

ine daha önce verdiğimiz örnekten hareketle, zihinsel en-

gelli ocuğa sahi

bir aileye ev kiralamak istem

eyen ev sa-hibi de aynı durum

dadır.

A

AA

AR

Ayrımcılık, Türk

eza anunu

nun . m

addesinde ef-

ret ve Ayırımcılık

suu olarak düzenlenm

iştir.

A

.

il, ırk, m

illiyet, renk, cinsiyet, engellilik, siyas

düşünce, felsef inan, din veya m

ezhe farklılığın-

dan kaynaklanan nefret nedeniyle,

a

amuya arz edilm

iş olan bir taşınır veya taşınmaz m

alın satılm

asını, devrini veya kiraya verilmesini,

b

ir kişinin kamuya arz edilm

iş belli bir hizmetten yarar-

lanmasını

c

ir kişinin işe alınmasını,

d

ir kişinin olağan bir ekonomik etkinlikte bulunm

asını,

ngelleyen kimse bir yıldan ü

yıla kadar hais cezası ile

cezalandırılır.

Tnın

. maddesi ile; işe alm

ama, taşınır ya da ta-

şınmaz m

allara ilişkin hakların engellenmesi, kam

uya arz edilm

iş hizmetten faydalanm

anın engellenmesi gibi

ille-rin ancak dil, ırk, m

illiyet, renk, cinsiyet, engellilik, siyasi düşünce, felse

inan, din veya m

ezhe farklılığından kay-

naklanan nefret nedeniyle yaılm

asının su teşkil edeceği

düzenlenmiştir.

AYRIMCILIK

u noktada, eşcinsel olduğu gerekesiyle bireye ürün sa-

tılmam

ası, bankada işlem ya

an görme engelliden tanık

istenmesi, farklı ırktan bir kişi tarafından a

ılan restorana gidilm

eyerek kaatılm

asının sağlanması ya da herhangi

bir bölgede farklı dine mensu

bir kişi tarafından market

aılm

asının önlenmesi i

in dükkn kiralanm

aması halinde

bireyin olağan ekonomik etkinlikte bulunm

ası engellenmiş

olacaktır.

Aynı şekilde, u m

ağazadan ler alışveriş ya

amaz.

şeklinde bir yazı asılm

ası, doğrudan ayrımcı bir m

uame-

le olduğu gibi, aynı zamanda ceza kanunu a

ısından su

oluşturmaktadır.

ukarıda sayılan davranışlar, ancak kişiler arasında dil, ırk, m

illiyet, renk, cinsiyet, engellilik, siyasi düşünce, felse

inan, din veya m

ezhe farklılığından kaynaklanan nefret

nedeniyle gerekleştirilirse su

oluşmaktadır.

u durumda

ise, faildeki nefret duygusunun

isatının nasıl m

ümkün

olacağı sorunu karşımıza

ıkmaktadır.

Ayrımcılık, her ne kadar ceza kanunu ile su

olarak düzen-lenm

işse de

Ayrım

cı muam

ele gördüğünü isatlam

ak mağdura düş-

mektedir.

alnızca doğrudan ayrım

cılık cezalandırılmıştır.

olaylı ayrım

cılık, taciz, dolayısıyla ayrımcılık, m

ağdurlaştırma

ve makul uyum

laştırma ya

mam

a sonucu ayrımcılık,

madde ka

samı dışında bırakılm

ıştır.

addede

yılında yaılan değişiklik ile; su

un ta-nım

ı daraltılm

ış, ayrım

cılık nedenlerinden

benzeri sebe

ler ibaresi

ıkarılmış, m

uamelenin

nefret nede-

A

AA

b

ir kişinin kamuya arz edilm

iş belli bir hizmetten yarar-

lanmasını engellem

ek.

amuya arz edilm

iş bir hizmeti ya

manın reddedilm

e-si, eğitim

, ulaşım, adalet, sağlık gibi haklar ile ilgili tüm

hizm

etler iin ge

erlidir. ğitim

, adalet, sağlık, sosyal gü-venlik, yaşam

a standardı, kültürel yaşama katılm

a gibi hiz-m

etler bu kasam

dadır.

Tekerlekli sandalyeli bir engellinin otobüse alınmam

ası, farklı bir dine m

ensu öğrencinin okula alınm

aması, farklı

mezhe

ten olduğu düşüncesiyle kişinin tedavisinin yaıl-

mak istenm

emesi gibi durum

larda ayrımcılık su

u oluşa-caktır.

c

ir kişinin işe alınmasını engellem

ek.

ş ilişkisinde işveren istediği kişiyle iş sözleşmesi ya

abi-lir.

urada işverenin, key olarak bireyler arasında ayrım

gözeterek kişileri işe alm

ası veya almam

ası su olarak dü-

zenlenmiştir.

rneğin, bir işveren başvuruda bulunan iki kişi arasından,

siyasi görüşüne yakın hissettiği kişiyi, yalnızca bu nedenle tercih ediyorsa, burada ayrım

cılık suunu işlem

iş olacaktır.

Ayrıca belirtmek gerekir ki başvuru aşam

asında, dini inan,

engellilik durumu gibi soruların sorulm

ası, özel hayatın gizliliğinin ihlali olm

akla birlikte, başlı başına ayrımcı bir

muam

eledir ve maddenin ka

samına girm

ektedir.

d

ir kişinin olağan bir ekonomik etkinlikte bulunm

asını engellem

ek,

lağan ekonomik faaliyet

kavramı, bireyin her türlü alış-

veriş ve sözleşme ilişkilerini ka

samaktadır.

AYRIMCILIK

addi ya da m

anevi tazminat davası a

ılabilir.

Ayrımcı m

uamele nedeniyle herhangi bir zarar söz konusu

ise, mağdur bu yola başvurabilir.

um

huriyet avcılıklarına su

duyurusunda bulunulabi-lir.

ğranılan ayrımcı m

uamele, aynı zam

anda ceza kanunu ile düzenlenen ayrım

cılık suunu oluşturuyorsa, kam

u davası a

ılması i

in savcılıklara su duyurusunda bulunulabilir.

on olarak belirtmek gerekir ki kişi, ayrım

cı muam

ele id-diasıyla, yukarıda belirtilen yollardan he

sine aynı anda başvuruda bulunabilir.

u sayede ihlal, tüm m

ekanizma-

lara duyurulmuş ve ilgili ra

orlara yansımış olacağından,

ihlalin önlenmesi noktasında zorlayıcı bir gü

oluşacaktır.

ngelli kadın olarak uğradığınız şiddet ve hak ihlallerini, eb sitem

iz, acebook, T

itter ya da eosta aracılığıyla

ngelli adın

erneğine bildirebilirsiniz.

.engellikadin.org

ihlalbildirgm

ail.com

Titter

eng

kad

A

AA

niyle ya

ılması şartı getirilm

iştir.

Tüm

hak ve özgürlükler değil, yalnızca bazı haklar bakı-m

ından ayrımcı m

uamele su

oluşturduğundan, birok

hak ve özgürlük koruma dışında kalm

ıştır.

A

AA

AA

A

lgili sivil to

lum örgütüyle iletişim

e geilebilir.

öylece hem uğranılan ayrım

cı muam

ele belgelenmiş,

hem de m

ağdur aısından izlenecek yasal yollar hakkında

ayrıntılı bilgi ve yardım alm

a imk

nı doğmuş olacaktır.

am

u enet

iliği urum

una şikyette bulunulabilir.

urum

un görev alanına giren konularda dilekeyle ya da

ebaşvuru halinde, kurum

tarafından şikyetler incelenir,

araştırılır ve önerilerde bulunulur.

Adres

avaklıdere ah.

evzat Tandoğan ad.

o

an-

kaya/Ankara

Tel

l ve l

e nsan akları

urullarına başvuruda bulunula-bilir.

llerde valilik, ilelerde kaym

akamlık aracılığıyla hak ihlal-

lerine ilişkin yaılan başvuru neticesinde, kurul tarafından

araştırma, incelem

e ve değerlendirme ya

ılarak sorunun özüm

üne yönelik önerilerde bulunulur.

T nsan

aklarını nceleme

omisyonuna başvuru-

da bulunulabilir.

Temel hak ve özgürlüklerin ihlali iddiasıyla, kom

isyona di-lek

e ile başvuruda bulunulabilir.

A

A

A

una göre, tıbbi model sorunu doğru teşhis edem

emekte-

dir. ir kişinin yürüm

e, görme, duym

a, konuşma gibi işlev-

leri tam olarak yerine getirebilm

esi ok önem

li hususlar değildir.

nemli olan, bu işlevlerin hangi durum

larda ge-rekli olduğudur.

rneğin, önemli olan yürüyebilm

ek değil, okula veya işe gidebilm

ektir; önemli olan konuşabilm

ek veya duyabilm

ek değil, iletişim kurabilm

ektir. ysa to

-lum

sal yaı; yürüyebilm

e, görebilme, duyabilm

e, konuşa-bilm

e üzerine inşa edildiğinden, bu fonksiyonları tümden

veya kısmen yerine getirem

eyen kişiler tolum

sal alandan dışlanm

aktadır. aşka bir ifade ile, sorunun kaynağı kişinin

kendisi değil, onu göz ardı eden tolum

dur.

işileri engelli hale getiren engeller, sadece mim

ari en-geller değildir. Aslında bu engellerin he

sinin üstünde tu-tum

sal engeller vardır. ir ilköğretim

okulunun erişilebilir olarak inşa edilm

emiş olm

ası; mim

arın, bu okul ro

esi-ni onaylayan bürokratların ve o okulu inşa eden

rmanın,

eğitim ortam

larında engellilerin eşitli sıfatlarla bulunm

a-sını akıllarına dahi getirem

emesinden veya onları gözden

ıkartabilmesindendir.

una göre, tekerlekli sandalyeli bir ocuğun eğitim

görmesi anlam

sızdır; zira zaten iş bulu

alışması söz konusu değildir.

osyal modelin olum

suz ta-rafı da sorunun

özümünde bireyin özgün gereksinim

lerini; sözgelim

i habilitasyon, rehabilitasyon ve sosyal destekler gibi, göz ardı etm

esi, sadece tolum

sal önyargılar düzle-m

inde konuyu değerlendirmesidir.

nsan Hakları

aklaşımı

u iki yaklaşımdan farklı olarak gittik

e yaygınlaşan insan hakları yaklaşım

ı ise, engellilik meselesini bir insan hakla-

rı meselesi olarak ele alm

aktadır. u yaklaşım

a göre, so-run ne sadece kişinin kendisinden ne de sadece olum

suz tutum

lar ve ziksel

evreden kaynaklanmaktadır.

orun

A

AA

ngelli bireylerin hakları dendiğinde, aslında akla gelmesi

gereken insan haklarıdır. ngelli bireylerin insan onuruna

yaraşır bir yaşam sürdürm

eleri, temel insan haklarından

eşit yararlanmaları, to

luma tam

ve etkin katılımlarının

önündeki engelleri kaldırmak ve uygun tedbirlerin alınm

a-sı am

acı ile gerek uluslaarası düzlemde gerekse m

evzu-atım

ızda bazı yasal düzenlemeler ya

ılmıştır.

yılında yürürlüğe giren

sayılı kanun ve irleşm

iş illetler

ngelli akları

özleşmesi hem

en akla gelen en önemli

düzenlemelerdir.

ıbbi odel

u gelişmeler karşısında, ülkem

izde engellilik alışm

a-larında insan hakları tem

elli anlayış zamanla gelişm

ekte birlikte, bugün h

l ağırlıklı olarak, engelli bireylere karşı

yardım tem

elli bakış aısının baskın olduğunu söylem

ek yanlış olm

ayacaktır. u yardım

anlayışının temelinde yavaş

yavaş uluslararası düzlemde terk edilen tıbbi yaklaşım

ın etkileri bulunm

aktadır. u anlayışın tem

elindeki sorun, bizzat engelli bireyin kendisinden kaynaklanm

aktadır. işi

görmem

ekte veya yürüyemem

ektedir ve sorun da budur. ani sorun tıbbi bir sorundur.

halde, bu sorunu öze-

bilmek i

in tıbbi müdahale gerekir.

ğer tıbbi müdahale

müm

kün değilse veya sorun ortadan kaldırılamıyorsa, kişi-

ye yardım eli uzatm

ak gerekir. u yaklaşım

, kişileri normal,

sağlam ve sağlıklı olanlar ile özürlü olanlar diye ayırm

ak-tadır.

işi özürlüdür, ünkü tam

işlev göremem

ektedir.

osyal odel

aman i

erisinde tıbbi modelin bu sakıncalı yaklaşım

ının, engellilik

meselesine

doğru bir

ersektif

sunmam

ası üzerine, sosyal m

odel adı verilen yaklaşım gelişm

eye baş-lam

ıştır.

A

A

A

adalete erişim, kişi özgürlüğü ve güvenliği, işkence, insan-

lık dışı veya aşağılayıcı muam

ele veya cezaya maruz kal-

mam

a, sömürü şiddet veya istism

ara maruz kalm

ama, kişi

bütünlüğünün korunması, seyahat özgürlüğü ve uyrukluk,

bağımsız yaşayabilm

e ve tolum

a dhil olm

a, kişisel hare-ketlilik, düşünce ve ifade özgürlüğü ile bilgiye erişim

, özel hayata saygı, hane ve aile hayatına saygı, eğitim

, sağlık, habilitasyon ve rehabilitasyon,

alışma ve istihdam

, yeterli yaşam

standardı ve sosyal koruma, siyasal, to

lumsal ve

kültürel yaşama katılım

, dinlenme, boş zam

an aktiviteleri ve s

or faaliyetlerine katılım.

örüldüğü gibi, hayatın her alanındaki akla gelebilecek her faaliyet, sözleşm

e kasa-

mında düzenlenm

iştir.

ngelli adınların H

akları

özleşmenin önem

li bir özelliği de, bugüne kadar engelli kadınlardan a

ıka bahseden ilk uluslararası m

etin olma-

sıdır. özleşm

ede engelli kadınların ve kız ocuklarının,

engelli nüfus ierisinde daha dezavanta

lı bir konumda

olduğu ifade edilmiştir.

özgelimi, giriş

aragrafında en-gelli kadın ve kız

ocuklarının ev iinde ve dışında şiddete

uğramaya, yaralanm

aya veya istismara, ihm

ale, ihmalk

r m

uameleye, kötü m

uameleye karşı daha

ok risk altında olduğunun altı

izilmiştir.

özleşmenin

. maddesinde ka-

dın ve erkek eşitliğine vurgu yaıldıktan sonra,

. adde-

sinde de sadece engelli kadınlara yönelik bir düzenlemeye

yer verilmiştir.

una göre taraf devletlerin, engelli kadın-ların ve kız

ocuklarının uğradıkları ok yönlü ayrım

cılığın ortadan kaldırılm

ası ve insan hak ve özgürlüklerinden eşit yararlanm

aları bakım

ından, alm

aları gereken

tedbirler düzenlenm

iştir. a

sam bakım

ından burada sözleşmenin

diğer maddelerinin engelli kadınlarla ilgili yorum

unu ya-

ma olanağı bulunm

adığından, sadece her hak bakımından

A

AA

engelli bireyin, herkesle birlikte aynı hak ve özgürlüklere sahi

olduğunun kavranamam

ış olmasıdır.

u yeni yak-laşım

, meseleyi hukuksal bir düzlem

e taşıyarak, engelli bireylerin insan hakları hukuku ara

larını, ulusal ve ulus-lararası m

ahkemeleri ve denetim

mekanizm

alarını etkili başvurular ya

arak kullanmalarını öngörm

ektedir.

ngellilerin nsan H

aklarına air

irleşmiş

illetler özleşm

esi

u bağlamda

irleşmiş

illetler özleşm

eleri ve Avrua

nsan akları

özleşmesi en önem

li insan hakları belgele-ridir.

zellikle ngellilerin nsan

aklarına air

irleşmiş

illetler özleşm

esi; temel insan hakları, özgürlükleri ve

ilkelerini engellilik temelinde yeniden yorum

lamış, taraf

devletlerin almaları gereken tedbirlerin yanı sıra yüküm

-lülüklerinin de

erevesini

izmiştir. Türkiye bu sözleşm

e-nin tarafıdır ve anayasam

ızın . m

addesi uyarınca ulusal m

evzuatımızda kanun hükm

ündedir. atta kanunlar ile

sözleşme arasında

elişki bulunması durum

unda, ngel-

lilerin nsan aklarına

air irleşm

iş illetler

özleşmesi

uygulanacaktır.

özleşmede ya

ılan engellilik tanımı olduk

a geniş ve ka-

sayıcıdır. özleşm

enin engellilik tanımı şöyledir

ngelli

kişiler, diğerleri yanında, eşitli engellerle etkileşerek ki-

şinin diğerleriyle eşit bir şekilde tolum

a tam ve etkili şe-

kilde katılmasını engelleyen uzun süreli

ziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal sakatlığı olan kişileri de ka

sar.

örüldüğü gibi, bu tanımla engellilik bakım

ından, hem

kişinin kendi niteliklerine hem de hayata tam

katılımını

olumsuz etkileyen diğer unsurlara gönderm

e yaılm

ıştır. özleşm

e ile koruma altına alınan hak ve özgürlükleri özet-

le sıralayacak olursak

aşam hakkı, risk durum

larında ve insani bakım

dan acil durumlar, yasa önünde eşit tanınm

a,

A

A

A

geici sakatlıklar yaşayan ya da bebek arabasıyla hareket

eden bir bireyin ihtiya duyacağı düzenlem

eler ile engelli bireylerin ihtiya

duyacağı düzenlemelerde, zam

an zaman

aralellik bulunmaktadır.

u bakımdan hangi standartta

hangi hükümlerin yer aldığı ve hangi tür engel gru

larının ne gibi düzenlem

elere ihtiya duyabileceğini araştırm

ak, bir

ok disilinin bir araya gelerek m

üşterek olarak ortaya koyacağı insan odaklı

alışmalarla belirlenebilir.

nsan haklarına saygı göstermek, onları korum

ak ve yeri-ne getirm

ek, devletlerin, insan hakları ile ilgili bütün ulus-lar arası sözleşm

elerde en başta yükümlülüklerindendir.

özgelimi, şiddet gören bir engelli kadının, gerekli erişi-

min sağlanm

aması durum

unda kadın sığınma evine yer-

leşemeyeceği a

ıktır. ngellilerin en tem

el insan haklarına erişim

i sağlanmadan, başta anayasam

ızda ve diğer kanun-larda belirtilen eşitlikten söz etm

ek olanaklı olmayacak-

tır. u anlam

da, karar alma sürecine yön veren aktörlerin,

ağdaş insan hakları ilkeleri ışığında yasal düzenlemeleri

yeniden yorumlam

aları ve bu düzenlemelerin hayata ge

i-rilm

esinde ve uygulanmasında her türlü ayrım

cılığa karşı m

ücadele konusunda kararlı bir tutum i

erisinde olitika-

lar üretmeleri gerekm

ektedir.

A

AA

vazgeilm

ez bir ilke olan erişilebilirlik kavramına vurgu

yam

akla yetinilecektir.

rişilebilirlik lkesi

rişilebilirlik, her hak ve her hakka ulaşmak bakım

ından vazge

ilmez bir ilkedir.

rişilebilirliğin engelliler bakımından en kısa tanım

ı n-

gelli bireylerin bağımsız yaşayabilm

elerini ve yaşamın tüm

alanlarına tam

ve etkin katılımını sağlam

ak ve engelli bi-reylerin, engelli olm

ayan bireylerle eşit koşullarda ziki

evreye, ulaşıma, bilgi ve iletişim

teknoloileri ve sistem

leri d

hil olacak şekilde, bilgi ve iletişim olanaklarına, hem

kır-sal ve hem

de kentsel alanlarda halka aık diğer tesislere

ve hizmetlere, evrensel tasarım

ilkesiyle erişiminin sağlan-

masıdır.

lkemizde

urum

lkemizde engellilerin erişilebilirliği hakkında yasal ve

idari düzenlemeler ya

ılmışsa da gelinen son durum

da, engellilerin erişilebilirliği halen önem

li bir sorun olarak durm

aktadır. özgelim

i, Türk tandartları

nstitüsü engel-lilerin erişilebilirliği hakkında bazı

alışmalar ya

mış olsa

da standartlar tüm ya

ıları kasam

amaktadır.

rneğin, sayılı standart, sadece ya

ıları kasam

akta, alt ve üst ya

ıları kasam

amaktadır.

ünümüzde erişilebilirliğin her

birey iin bir hak olduğu a

ıktır ve yaılan düzenlem

elerin, farklı gereksinim

leri bulunan her insan bakımından öngö-

rülmesi anlam

ına gelen evrensel tasarım anlayışı da hiz-

metlerin sunulm

asında ve tasarlanmasında vazge

ilmez

bir ilkedir.

aşka bir anlatımla görm

e, işitme, orto

edik engelliler ve diğer dezavanta

lı bireyler iin ya

ılacak her düzenleme,

aslında tüm insanlık i

in yaılm

ış sayılmaktadır.

rneğin,

A

AA

aynakça

AA

, ekbun

eylani Avrua nsan

akları özleşm

esi ve Av-

rua

nsan akları

ahkemesi

ararları ağlam

ında Ayrımcılık

asağı, ayım

lanmam

ış üksek

isans Tezi, .

, u

it

istribution .

ecognition The

ase f Anti

iscrimination

as,

c ,

hristoher, Anti

iscrim

i-

nation a

, artm

outh ublishing

omany, s.

.

, Ahmet

Avrua nsan

akları özleşm

esinde ve Türk u-

kukunda Ayrımcılık

asağı, ayım

lanmam

ış üksek

isans Tezi,

onya, .

A,

andra

iscrimination

a,

ford niversity

ress,

., dil şıl iziksel

ngellilerin luslar arası

ukukta orun-

ması ve

luslar arası tandartların

ukuka

ansıması,

ayım-

lanmam

ış oktora Tezi,

.

, dil

şıl ve A

A,

laş Ayrım

cılık asağı

ğitim

ehberi,

ilgi niversitesi

ayınları, ubat

.

AA

, laş

Avrua

irliği lkelerinde Ayrım

cılık asağı ve

şitlik urum

ları, attek

atbaacılık, asım

.

T, event

Ayrımcılık

arşıtı ukuk,

antekin atbaası,

Adres ayınları, Ankara

ubat .

TAA

, izem

Ayrımcılık

uu,

ayınlanmam

ış üksek

isans

Tezi, . A, Ahm

et aner

sayılı Türk

eza anunu

nda

Ayırımcı

lık u

u,

alışma ve To

lum,

konomi ve

ukuk er-

gisi, ayı

, .