BLOQUE III.docx

Embed Size (px)

Citation preview

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    1/32

    EL ARTE FRANCISCANO COMO LUGAR  TEOLÓGICOProfesor: Francisco Javier Rojo Aliqueofm

    III

    .

    FUNDAMENTOS DE A

    AR!UITE"TURA FRAN"IS"ANA

    #I#IO$RAF%A #&SI"A:

    CUADRADO SÁNCHEZ, Marta, «Arquitectura franciscana en España si!"os #$$$ %#$&'(, Archivo Ibero-Americano )* *++*', pp *)-./, 0.+-))1

    2ARC3A ROS, &icente, Los Franciscanos y la Arquitectura: de San Francisco a laexclaustración, &a"encia, 1///

    MAR43NEZ DE A2U$RRE, 5a6ier, «Espiritua"i7a7 franciscana % arquitectura !8tica97e" rece"o a "a re6ita"i:aci8n(, en Espiritualidad y franciscanismo !I Semana deEstudios "edievales# $%&era# '( de &ulio al ) de a*osto de (++, , ;o!roño, *++Disponi?"e en $nternet en @ttp9!oo!"Ss%N*B

    SCHEN;UHN, o"f!an!,  Architettura de*li rdini "endicanti: Lo stilearchitettonico dei .omenicani e dei Francescani in Europa, Pa7o6a, 1//=

    RE"URSOS DI$ITAES:

    Con6entos Franciscanos OFM Santia!o9 6istas =D9@ttp9Guannata"iosIiJcocon6entos

     4@e OJfor7 Friars proGect9 Reconstrucci8n 6irtua" 7e "a arquitectura e7ie6a" enOJfor7, $n!"aterra en in!"Ks'9 @ttp9oJfor7friarsIor7pressncsue7u

    1. Problemas que plantea la arquitectura franciscana

     4ra7iciona"ente, "os estu7iosos no @an presta7o !ran atenci8n a "aarquitectura 7e "as 8r7enes re"i!iosas Parece, sin e?ar!o, que en "osL"tios años @a auenta7o e" interKs por este capo Destaca "aaportaci8n 7e o"f!an! raunfe"s, quien esta?"eci8 "a teora, %a o?so"eta, 7eque eJiste una re"aci8n 7irecta, casi ecnica, entre "a Re!"a 7e ca7a or7enre"i!iosa % sus e7icios Pese a "os a6ances que se @an i7o re!istran7o, e"7esconociiento 7e uc@os 7e "os aspectos que afectan a "a re"aci8n entre"a fora 7e 6i7a 7e "os institutos re"i!iosos re!u"a7a por "a Re!"a % "asConstituciones' % "a arquitectura onstica es tota" Fa"ta coen:ar por unestu7io sistetico 7e to7os "os e7icios, para ir encontran7o 7iferenciassustancia"es entre "as 7istintas 8r7enes % sus 7iferentes 7estinos

    ;a carencia 7e estu7ios es aLn a%or en e" caso 7e "as 8r7enesen7icantes, entre "as que se encuentra "a Or7en Franciscana ;a escase: %poca a?i"i7a7 7e sus fuentes @ist8ricas, "a 7esaparici8n en "a a%ora 7e"os casos 7e sus 7ocuentos %, "o que es peor, "a 7estrucci8n %

    transforaci8n 7e uc@os 7e "os con6entos por sus constantes

    1

    http://juannataliosm.wix.com/conventoshttp://oxfordfriars.wordpress.ncsu.edu/http://oxfordfriars.wordpress.ncsu.edu/http://juannataliosm.wix.com/conventos

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    2/32

    reuti"i:aciones a "o "ar!o 7e su "ar!a @istoria @an @ec@o 7esistir a uc@osautores en su intento 7e aproJiaci8n a" conociiento 7e estas 8r7enes

    Des7e e" punto 7e 6ista arquitect8nico, "a @istoria 7e "os con6entosfranciscanos recorre un inenso arco que 6a 7e" rec@a:o inicia",representa7o por "a 6i7a % escritos 7e san Francisco, @asta "a e7icaci8n 7eo?ras enores % @erosas, coo San Francisco 7e o"onia, Santa Cru: 7eF"orencia o San Francisco e" 2ran7e 7e Ma7ri7 En estas construcciones tan7i6ersas se pue7e o?ser6ar c8o "a actitu7 7e Francisco 7e Ass %, en!enera" 7e "a fai"ia franciscana, ante "a construcci8n 7e e7icios fueca?iante a "o "ar!o 7e "a Historia % tiene s re"aci8n con "a a:arosa 6i7ainterna 7e "a or7en que con su propia Re!"a

    Parece 7ifci" conci"iar que un iso espritu pu7iera @a?er !uia7o aaque""os que, coo san Francisco, rec@a:a?an cua"quier construcci8n, % aaque""os otros que oraron en !ran7es cop"eGos fora7os por i!"esia,

    6arios c"austros % a?un7antes 7epen7encias aneGas QC8o pu7o tener"u!ar esa reorientaci8n Una 7e "as tareas a afrontar es, por tanto, "a 7ereconstruir "as fases 7e 7esarro""o 7e "a eJpansi8n 7e" franciscaniso,insistien7o en "a cuesti8n 7e c8o se pu7o pasar 7e "as prieras ora7as,que san Francisco quera senci""as % po?res, a "as !ran7es construccionesque "ue!o se con6ertiran en autKnticas o?ras 7e arte Ca?e pre!untarsecu"es fueron "os aconteciientos en e" seno 7e "a or7en que peritieron einc"uso a"ientaron' un proceso 7e transforaci8n que se aniesta ene7icios ca7a 6e: s ap"ios, s @erosos % artsticaente scui7a7os , en 7eniti6a, quK ecanisos oti6aron "a 6ue"ta a "os

    or!enes en e" si!"o #& % e" coien:o 7e un nue6o cic"oPor "o eJpuesto @asta e" oento que7a c"aro que e" estu7io 7e "a

    arquitectura 7e "os franciscanos no se pue7e "iitar a" estu7io 7e "asparticu"ari7a7es estructura"es o estKticas 7e sus con6entos ;a e6o"uci8n 7e"os e7icios no tiene senti7o si no se asocia a" estu7io 7e "as L"tip"esacti6i7a7es 7e "os re"i!iosos, tanto en e" cua7ro 7e "a 6i7a counitaria cooen e" conteJto 7e "as re"aciones % "os interca?ios con e" e7io que "osro7ea?a De i!ua" o7o no nos parece apropia7o "iitar nuestro estu7io a"as i!"esias % "u!ares 7e cu"to 7e "os frai"es E" resto 7e "as construccionescon6entua"es erecen ser ta?iKn o?Geto 7e un estu7io 7eta""a7o %

    sistetico, porque constitu%en un e"eento fun7aenta" 7e "os cop"eGoscon6entua"es, 7e i!ua" cate!ora que "a i!"esia Eran "u!ares en ciertae7i7a 7espro6istos 7e sacra"i7a7, pero que reco!en "o esencia" 7e "a 6i7acounitaria coti7iana

    2. Proceso evolutivo de la arquitectura franciscana

    Cuan7o se a?or7a e" estu7io 7e "a arquitectura franciscana, e" e"eentoque s ""aa "a atenci8n es "a interesante e6o"uci8n sufri7a en "o querespecta a ateria constructi6a Una e6o"uci8n sufri7a sin prisa, pero sin

    pausa, que fue consecuencia 7irecta 7e "a e6o"uci8n i7eo"8!ica queeJperient8 "a Or7en

    1

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    3/32

    Parece 7ifci" conci"iar que un iso espritu pu7iera @a?er !uia7o aaque""os que, coo e" /overello, rec@a:a?an cua"quier construcci8n, % aaque""os otros que oraron en !ran7es cop"eGos fora7os por i!"esia,6arios c"austros % a?un7antes 7epen7encias aneGas QC8o pu7o tener"u!ar esa reorientaci8n

    En sus or!enes, "a fraterni7a7 crea7a en torno a Francisco 7e Ass nisiquiera se @a?a p"antea7o e" pro?"ea 7e "as e7icaciones, que se7es7eña?an en "o que fuera s a"" 7e "o iprescin7i?"e Pero, con e" paso7e" tiepo, "as nue6as necesi7a7es pastora"es % or!ani:ati6as 7e "a Or7enfueron transforan7o "a actitu7 7e Francisco % 7e sus @eranos @acia "aconstrucci8n 7e e7icios E" proceso e6o"uti6o 7e "a arquitectura franciscanafue as consecuencia 7irecta 7e esta e6o"uci8n

     4enien7o esto en cuenta, se pue7en esta?"ecer 'res fases o (au'as )ecom(or'amien'o  u% c"aras en "a e6o"uci8n 7e "a arquitectura

    franciscana9*'  Ausencia de arquitectura 0(12+-(1'239 con una fase itinerante % otra

    7e e6o"uci8n @acia "os asentaientos esta?"es

    1' $acimiento de una arquitectura propia 0(1'2-(1,239 se o?tieneperiso para construir "os tep"os % "os con6entos se inte!ran en "osnLc"eos ur?anos

    =' $ecesidad de le*islar  so?re "as construcciones 7e "a Or7en *1

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    4/32

    En sus escritos, Francisco 7e Ass notrata especcaente "a cuesti8n 7e "ose7icios 7e "a Or7en o, eGor 7ic@o, 7eGa?astante c"aro que no quera nin!Ln tipo7e construcci8n En "a Priera Re!"a se

    ara que "os @eranos no @an 7eapropiarse 7e nin!Ln "u!ar, ientrasque en "a 7e *11= se esta?"ece que «"os@eranos no se apropien na7a para s,ni casa, ni "u!ar, ni cosa a"!una( 1R &$,*' En su 4estaento, cuan7o %a @aapareci7o e" pro?"ea que p"antean "as personas que e7ican en ?enecio7e "os franciscanos, insiste en que "os @eranos se !uar7en «7e reci?ir eno7o a"!uno i!"esias, ora7as po?reci""as, ni na7a 7e "o que se constru%epara e""os, si no son coo con6iene a "a santa po?re:a que proetios en

    "a Re!"a, hosped%ndose siempre all4 como forasteros y pere*rinos( 4est10' ;o que san Francisco @a?a escrito era un reeGo 7e su propia 6i7a,cuan7o @a?a restaura7o "as i!"esias 7e San Dain, San Pe7ro o "aPorciLncu"a

    ;a actitu7 7e Francisco esta?a!uia7a por un espritu eritaño, e" 7eaque""os que @a?itan una po?reconstrucci8n s o enos ais"a7a 7e"un7o, que arre!"an con sus propiasanos Es precisaente "a Re!"a para

    "os Ereitorios "a Lnica que incorporaescuetas referencias a "os e7icios en"os que @a?itan "os frai"es enores9«ten!an un c"austro, % en K" ca7a uno

    su ce"7ita, para orar % 7orir > en e" c"austro 7on7e oran no peritanque entre nin!una persona ni coan en K"(

    E" i7ea" eritaño fue precisaente e" que presi7i8 "os prierosesta?"eciientos franciscanos E" aspecto fsico 7e estas prierasresi7encias se caracteri:a por "a sip"ici7a7, rustici7a7 % especia"ente por

    "a pro6isiona"i7a7 7e "as isas;as construcciones inicia"es eran rea"ente re7uci7as, @asta e" punto 7e

    que resu"tan 6erosi"es "os re"atos que se conser6an so?re e" taaño % "ascon7iciones en que 6i6an San Francisco % sus prieros copañeros en Ri6o

     4orto 4os 7e Ce"ano cuenta c8o en 7ic@o "u!ar "os @eranos 6i6an enuna c@o:a o c@ai:o e7ica7o con a7eros, en un "u!ar «taneJa!era7aente re7uci7o, que a"aente po7an sentarse ni 7escansar(*Ce" *

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    5/32

    ;os asentaientos franciscanospriiti6os eran por tanto senci""os %pequeños, a enu7o 6ieGos % poco@a?ita?"es E" cronista in!"Ks Ecc"estonenciona que aca?aron por ser «in7i!nos

    7e "as personas 7e ca"i7a7 que sepresenta?an para reci?ir e" @?ito( ;apriera capi""a 7e "os Frai"es Menores enCa?ri7!e $n!"aterra' era tan pequeñaque un so"o o?rero pu7o construir to7a "acu?ierta 7e a7era en una Gorna7a 7e tra?aGo

    *.*. Nacimien'o )e una arqui'ec'ura (ro(ia 0+*413+*615

    A partir 7e "a 7Kca7a 7e *1=/-*10/, se a?re una nue6a etapa en "osasentaientos franciscanos En estos años e" espacio 6ita" 7e "os frai"es se

    inte!r8 en e" un7o ciu7a7ano, porque "os frai"es ?uscaron nue6osep"a:aientos Gunto a "os uros o en e" interior 7e "as ciu7a7es Dic@oproceso se @a?a inicia7o %a en 6i7a 7e Francisco 7e Ass, 7es7e e" oentoen que Kste % sus prieros @eranos optaron por una 6i7a 7e pre7icaci8n,tra?aGo % acti6i7a7 en7icante, encau:an7o "a 6i7a franciscana a" ser6icio7e "as couni7a7es ur?anas 7e "as que e" iso Francisco proce7aResu"ta?a 7ifci" @acer copati?"es una 6i7a eretica % e" ser6iciocontinua7o a "a po?"aci8n ur?ana, en "a e7i7a en que Ksta quera %necesita?a ser aten7i7a

    E" enore creciiento 7e "a Or7en Franciscana requera asiiso unaor!ani:aci8n, que no era necesaria en "os tiepos inicia"es, % aconseGa?a e"esta?"eciiento 7e con6entos con e7icaciones propias, que e6itaran "aten7encia a 6a!a?un7ear tan frecuente en aque""a Kpoca entre uc@aspersonas con inquietu7es re"i!iosas San Francisco 7e?i8 copren7er "anecesi7a7 7e una e6o"uci8n 7e "a Or7en, % por esa ra:8n "a con8 a"car7ena" Hu!o"ino, protector 7e "a Or7en, % a su inistro !enera" Pe7roCatani

    Por otra parte, en una Kpoca en que "a re"i!iosi7a7 se interiori:a?a % se@aca s participati6a, en que "a pre7icaci8n pL?"ica i?a a"can:an7o a%or

    re"e6ancia, "a renuncia a "a construcci8n 7e tep"os propios si!nica?a"iitar en !ran e7i7a "as posi?i"i7a7es 7e actuaci8n Este pro?"ea se6o"6i8 aLn a%or cuan7o se @i:o ca7a 6e: s frecuente "a pre6enci8n, einc"uso e" rec@a:o aniesto, 7e" c"ero tra7iciona" @acia "os franciscanos

    Poco 7espuKs 7e "a uerte 7e San Francisco "os Frai"es Menorescoen:aron "a ?Lsque7a 7e perisos para tener tep"os en propie7a7 En*1=/ e" papa 2re!orio $#, en su ?u"a Si rdinis Fratrum "inorum, 7ioperiso para "e6antar con6entos a "os e"es que as "o quisieran, e inc"uso"es a"enta?a % fe"icita?a por e""o En *1=., e" iso pontce eJpe7a "a ?u"a5uoniam abundavit , por "a que recoen7a?a a "os o?ispos % pre"a7os que

    no o?stacu"i:aran e" inisterio 7e "a pre7icaci8n por parte 7e "os sacer7otes

    )

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    6/32

    Se esta?a as tratan7o 7e conse!uir e" consenso 7e" c"ero "oca" para "aconstrucci8n 7e i!"esias

    ;a construcci8n 7e e7icios propios para "a Or7en constitua en ciertoo7o una Ttraici8nT a "os i7ea"es 7e San Francisco Sin e?ar!o @a?aoti6os para toar esta 7ecisi8n9

    * ;a e6o"uci8n @acia una a%or esta?i"i:aci8n 7e "a Or7en

    1 ;a @osti"i7a7 7e" c"ero parroquia"

    = ;os pro?"eas que presenta?an "os asentaientos pro6isiona"es, que%a no satisfacan "as nue6as necesi7a7es 7e "a couni7a7

    0 Su re7uci7o taaño @aca iposi?"e 7ar ca?i7a a "as nuerosas6ocaciones a "a Or7en, a "a 6e: que se ostra?a insuciente paraaco!er a "a creciente asa 7e e"es que acu7a a escuc@ar "apre7icaci8n

    ) Su a"eGaiento 7e "os nLc"eos ur?anos @aca ?astante 7ifci" e" acceso@asta e""os 7e quienes queran acu7ir a escuc@ar "os serones 7e "osfrai"es

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    7/32

    Estos espacios tenan "a 6entaGa 7e "aine7iate:, pero ta?iKn e" !ra6eincon6eniente 7e ser terrenos7esprote!i7os por "as ura""as 7e "aciu7a7 o c"araente aena:a7os por

    7es!racias i"itares o conictosi"itares A enu7o, "os nue6oscon6entos fueron e7ica7os en "u!arespoco a7apta7os a "a construcci8n 7e este tipo 7e e7icios, insa"u?reso fci"ente inun7a?"es, o fueron 7estrui7os 7urante a"!Ln conicto?K"ico En ocasiones, "os con6entos no fueron 7estrui7os por "osatacantes, sino por "os propios 7efen7i7os, que aso"a?an estose7icios para e6itar que "os in6asores pu7ieran @acerse fuertes ene""os

    =' Por e""o no siepre, pero s con ?astante frecuencia, se 7io inc"uso unse!un7o traslado, que esta 6e: era %a al interior de las ciudades,pese a "as 7icu"ta7es que representa?a "a o?tenci8n 7e so"ares7entro 7e recintos ur?anos a enu7o ""enos tras "a eJpansi8n 6i6i7a@acia e" año *=// Se!Ln 2ratien 7e Pars, este proceso 6ioesta?"eci7as sus ?ases con "a prou"!aci8n 7e "a ?u"a $imis iniqua en*1=*, que 7ec"ar8 a "as i!"esias franciscanas eJentas 7e "a

     Guris7icci8n episcopa", % a"can:ara su punto "!i7o @acia "os años*10/-*1)/

    *.4. Necesi)a) )e leislar so7re las cons'rucciones )e la

    Or)en: las "ons'i'uciones )e Nar7ona 0+*615.Con e" paso 7e "os años, e" !ran auento 7e" nLero 7e @eranos % 7e

    fun7aciones % "a ip"antaci8n 7e con6entos en e" interior 7e "os recintosur?anos @i:o necesario retocar a"!unas 7e "as 7isposiciones inicia"es 7e "aOr7en 7e Heranos Menores, % entre e""as "as re"ati6as a "as construccionesSe @i:o necesario "e!is"ar en "o referente a "a arquitectura, 7e o7o que noque7ara cop"etaente o"6i7a7o e" espritu inicia", so?re to7o en "o re"ati6oa "a po?re:a

    ;as Constituciones apro?a7as en e" Captu"o 2enera" OFM 7e Nar?ona 7e*1

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    8/32

    6As4 pues# para construir edi7cios# cambiarlos de lu*ar o ampliarlos 89

     prohibimos contraer deudas o pedir prstamos# excepto cuando al

    ministro provincial le pareciera que ha de arre*larse por causa

    necesaria Si verdaderamente el dinero fuera *uardado o concedido sin

    deuda o prstamo# con licencia del ministro provincial# cuando fuere

    necesario# constr;yanse edi7cios se*;n sus disposiciones# sin exceder los l4mites de la pobre

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    9/32

    En "o re"ati6o a "a ateria constructi6a, "asprieras re6isiones 7e "a 7octrina pre7ica7a por sanFrancisco @a?an epe:a7o a pro7ucirse %a en 6i7a7e" santo En *1*+, ientras Francisco seencontra?a en Oriente, "os 6icarios !enera"es que K"

    7eG8 en su puesto intro7uGeron a"!unaso7icaciones aGenas a "a 6o"unta7 7e" fun7a7or,entre "as que se encontra?an "as 7e construir i!"esias% con6entos Era cierto que "a Or7en no po7aprosperar sin que se reso"6iera esta cuesti8n, % otraque 7e e""a se 7eri6a?a, coo era "a 7e "a 7iscusi8nacerca 7e "a propie7a7 7e "os e7icios, querec@a:a?a e" /overello E" pro?"ea 7e "a propie7a7

    sera trata7o en repeti7as 6eces a "o "ar!o 7e" si!"o #$$$ Se trata?a 7e unacuesti8n iportante, pues "a propie7a7 7eterina?a en ?uena e7i7a e"

    cui7a7o 7e "os e7icios %, por aña7i7ura, "a p"asaci8n arquitect8nica 7e"cop"eGo con6entua"

    ;as Constituciones 7e Nar?ona 7ieron a "a "e!is"aci8n franciscana "ac"ari7a7 necesaria para que pu7iera ap"icarse sin interpretacionesequi6oca7as Por otra parte, San uena6entura conr8 7e repente "anecesi7a7 7e "a insta"aci8n 7e "os frai"es en e" e7io ur?ano, 7on7e "oscop"eGos con6entua"es 7e?an insertarse 7e anera e6o"uti6a, a7optan7o"as so"uciones constructi6as a7ecua7as, cercanas T7e factoT a "os principios7e "a arquitectura ci6i" «/uesto que en efecto dentro de la villa losespacios son m%s caros nosotros no podemos disponer de un espacio

    su7ciente a 7n de que los locales estn yuxtapuesto: ser% necesario# en

    ciertos casos# que estn superpuestos en altura(

     4ras "a prou"!aci8n 7e "as Constituciones 7e Nar?ona, en "aspostrieras 7e" si!"o #$$$ % "os a"?ores 7e" si!"o #$& 7io coien:o una nue6afase en "a e6o"uci8n 7e "a arquitectura franciscana9 "as i!"esias % con6entosur?anos auentaron su taaño para po7er aco!er a crecientes asas 7ee"es Asiiso, "a acti6i7a7 pastora" 7e "os frai"es o?"i!8 a "a construcci8n7e espacios ca7a 6e: s ap"ios para escuc@ar "a pre7icaci8n

    3. Pobreza y arquitectura medieval;a @ui"7a7 % "a po?re:a son precisaente 7os 7e "as señas 7e

    i7enti7a7 s iportantes 7e san Francisco % 7e" franciscaniso Por eso noresu"ta 7e eJtrañar que estas 7os 6irtu7es tu6ieran una !ran iportancia ensu 7i"o!o con "a arquitectura e7ie6a"

    Entre "os franciscanos siepre se a76irti8 una preocupaci8n por "asenci""e: % "a po?re:a en "a construcci8n 7e sus e7icios Por eso esiportante que nos 7eten!aos a ana"i:ar cu" fue "a reeJi8n % cu"esfueron "as aportaciones 7e" franciscaniso en este terreno

    +

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    10/32

    4.+. Teor8a arqui'ec'9nica me)ieval - (o7rea

    QWuK ip"ica "a ap"icaci8n 7e "a po?re:a a "a arquitectura Una respuestasip"ista ""e6ara a pensar en un a?arataiento 7e costes, o enconstrucciones que apenas pasaran 7e "o iprescin7i?"e Sin e?ar!o, ta"

    6isi8n se acoo7a s a "a enta"i7a7 actua" que a "os conceptose7ie6a"es que, por otra parte, 7istaron 7e antenerse un6ocos a "o "ar!o7e "os si!"os

    En "a E7a7 Me7ia, per6i6i8 en e" p"ano te8rico "a uni8n entre proporci8n %?e""e:a @ere7a7a 7e "a Anti!Xe7a7 c"sica, 7e e6i7entes races !rie!as Sine?ar!o, %a en "a Kpoca en "a que escri?a este L"tio autor "os roanos""e6a?an 7esarro""an7o un sistea constructi6o 7istinto a" !rie!o, en e" quese enten7a "a ?e""e:a 7e "os e7icios coo a"!o aña7i7o

    E" pensaiento 7e "a Anti!Xe7a7 tar7a, fora7o en "a tra7ici8n prctica

    roana, % no %a en "a !rie!a c"sica, consi7era?a que "a belleza era a"!oque se aña7a a "os e7icios, coo ornamento y decoración As opina?anautores coo $si7oro 7e Se6i""a, que con!uraron e" pensaiento e7ie6a"

    De esta anera, en "a E7a7 Me7ia, aunque per6i6iera en e" p"ano te8rico"a re"aci8n entre proporci8n % ?e""e:a, esa 6incu"aci8n no se 6a"or8especia"ente en e" p"ano 7e "a arquitectura, 7on7e se consi7era?a que "a?e""e:a era a"!o aña7i7o, que trans!ura?a "os espacios interiores % que seo?tena e7iante e" uso 7e ateria"es ricos % costosos

    4.*. Arqui'ec'ura cis'erciense - (o7rea

    Una 6e: que epe:8 a consi7erarse "a ?e""e:a 7e "os e7icios coo a"!oaña7i7o, que7a?a u% poco caino por recorrer para pasar a enten7er"acoo un e"eento en cierta e7i7a superuo as, "a "e!is"aci8n franciscana@a?"ar 7e e""a coo super=uitas % curiositas' De a@ que "os o6iientosque aspira?an a se!uir e" precepto e6an!K"ico 7e "a po?re:a anifestaranun prier rec;ao a la 7ellea )e los e)i

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    11/32

    recurrir para construir estos e7icios a persona" asa"aria7o, a" que @a?raque pa!ar

    Esta aparente contra7icci8n no erata" para "a enta"i7a7 7e "a Kpoca Para"a enta"i7a7 e7ie6a", "a i!"esia era "aDous Dei, e" nue6o tep"o 7eSa"o8n, "a 5erusa"Kn ce"este en "atierra, 7i!na por to7o e""o, 7e" a%ore?e""eciiento ;a i!"esia tena portanto que participar en a"!una e7i7a7e ese carcter so?renatura", quefa6oreca "as 7iensiones

    7esesura7as, apropia7as para e" 4o7opo7eroso Para uc@os cristianos 7e"si!"o #$$, no s8"o era ra:ona?"e, sino que era en cierta e7i7a iprescin7i?"eque "a casa 7e Dios presentara una arquitectura 7e !ran taaño % 7i!ni7a7

    Por otra parte, "os cistercienses fueron "a L"tia !ran anifestaci8n 7euna anera feu7a" 7e conce?ir e" cristianiso Por ta" oti6o, e" i7ea"onstico necesita?a reeGar su cate!ora % 6a"i7e: por e7io 7emanifestaciones externas No resu"ta por tanto 7e eJtrañar que "oscistercienses "e6antaran en "a prctica, fa6oreci7os por su in7u7a?"eprosperi7a7 econ8ica, enores construcciones en pie7ra tanto en susi!"esias coo en e" resto 7e "as 7epen7encias onsticas, inc"uso en "as!ranGas % o"inos

    4.4. Arqui'ec'ura franciscana - (o7rea

    Hacia e" año *1//, "a ace"eraci8n que iprii8 "a eJpansi8n e7ie6a"traGo nue6as perspecti6as a "a ?Lsque7a 7e "a po?re:a e6an!K"ica Ca7a 6e:fueron s "os e"es 7ispuestos a 6i6ir se!Ln "os conseGos 7e ese tipo 7epo?re:a E" o7e"o en7icante, que @a?a si7o intenta7o con anteriori7a7,triunf8 en ?uena e7i7a !racias a "a prosperi7a7 econ8ica % a "asno6e7a7es socia"es que esta?an sur!ien7o en e" un7o ur?ano SanFrancisco a?an7er8 ese espritu 7e reno6aci8n, 7e se!uiiento tota" 7eCristo Sin e?ar!o, para K" "a po?re:a, con ser iportante, no era e" Lnicopi"ar 7e su espiritua"i7a7, sino que se

    cop"eenta?a con otros 7os9 "a@ui"7a7 % e" espritu eretico

    En "a 6isi8n franciscana, "a @ui"7a7era @erana 7e "a po?re:a en su futuraarquitectura, fue precisaente "a;umil)a)  "a que aport8 "a c"a6e que7iferenciara a "os con6entos franciscanos7e "os onasterios cistercienses Cooapreciaron sus conteporneos, en e"i7ea" cisterciense se a!a:apa?a "a so?er?ia, e" peca7o 7e "os ca?a""eros

    **

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    12/32

    Resu"ta equi6oca7o confun7ir austeri7a7 con @ui"7a7 ;os enores %costosos onasterios cistercienses son e" onuento a un i7ea" cristianou% 7iferente a" preconi:a7o por Francisco 7e Ass Frente a e""os "osen7icantes, % en especia" "os franciscanos, proponan otro o7e"o 7e 6i7a?asa7o en "a senci""e: % en e" ser6icio a "os 7es ;a @ui"7a7 era una

    6irtu7 que po7a ap"icarse a "a arquitectura As, "as 7isposiciones inicia"esre"ati6as a "a e7icaci8n 7e con6entos 7e "os 7oinicos se inicia?an con "aaraci8n9 mediocres domos et humiles habeant fratres nostri De anerasii"ar, e" captu"o !enera" franciscano 7e Ass @a?"a?a en *=*< 7e edi7ciistemperatis et humilibus

    4. La basílica de San Francisco de sís! símbolo y e"cepci#n

    A" año si!uiente 7e "a uerte 7e Francisco, e" inistro !enera" 7e "osMenores, fra% E"as, ipu"s8 "a construcci8n 7e una ?as"ica que 7e?era!uar7ar "os restos % "a eoria 7e" Po6ere""o De @ec@o, e" o?Geti6o 7e "aconstrucci8n 7e este e7icio era Kse9 Y!uar7ar "a eoria 7e San Francisco7e Ass E" santuario aparecera coo "a summa 7e "a pie7a7 contep"ati6a% acti6a 7e san Francisco, propuesta a "a $!"esia pere!rina % a "a @uani7a7que an7an en ?usca 7e "a 6er7a7 % "a ?e""e:a E" fuerte carcter estKtico quese "e 7io a este cop"eGo ?asi"ica" %a 7es7e que se pro%ect8 @a periti7oque conser6ara a "o "ar!o 7e "os si!"os su ?e""e:a e i7ea" ori!ina"es

    Frente a "as cate7ra"es e7ie6a"es, que a?sor?an to7os "os recursos 7euna ciu7a7, "a ?as"ica 7e Ass fueYcosopo"ita9 tanto "os recursos

    coo "os artistas que "aconstru%eron 6inieron 7e to7aspartes

    E" responsa?"e 7e "aconstrucci8n 7e "a ?as"ica fue "aautori7a7 ponticia, encarna7a en2re!orio $# E" papa consi7era?aque Francisco, que @a?a 7a7o a"a $!"esia "a Or7en 7e Frai"es

    Menores, ereca una i!"esia propia en "a que pu7iera reci?ir cu"to su

    cuerpo

    E" ensaGe 7e "a ?as"ica es por tanto "a !ratitu7 a Dios 7e" pue?"ocristiano por @a?er re!a"a7o a "a @uani7a7 "a persona 7e Francisco E"santuario 7e?a ser su !"oriosa % Ysanta eoria Por tanto, parainterpretar "a icono!rafa 7e" santuario 7e?e tenerse en cuenta que "aisa s8"o se entien7e 7es7e e" principio @erenKutico 7e" FranciscoYsanto % Y@o?re Coo recor7a?a U?ertino 7e Casa"e, fra% 2i" 7e Ass7eca que para e" cuerpo 7e Francisco 7e?a "e6antarse una i!"esia re"e6anteque sir6iera para ostrar a" pue?"o "o iportante que fue "a santi7a7 7eFrancisco E" santuario @a peraneci7o a tra6Ks 7e "os si!"os coo "arespuesta estKtica s cop"eta 7e" un7o cristiano a" 7eseo 7e fra% E"as9

    *1

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    13/32

    custo7iar e" recuer7o 7e Francisco, en a"a?an:a % !"oria 7e quien "o @a@ec@o !ran7e entre "os @o?res % !"orica7o entre "os n!e"es

    Francisco peranece por tanto coo e" fon7o 7e inspiraci8n coLn %Lnico 7e" ensaGe 7e "a ?as"ica eso es as pese a "a p"ura"i7a7 7eanifestaciones que se 7an en "a ?as"ica, que respon7ieron a "os 6a"oresque 7esea?a transitir ca7a coitente E" punto 7e parti7a para enten7ere" si!nica7o 7e "a ?as"ica es siepre e" iso9 Francisco 7e Ass, epifana7e "a !racia para to7os

    E" a"to 6a"or artstico 7e" tep"o posee as por tanto un e"e6a7osi!nica7o apost8"ico

    ;a ?as"ica 7e Ass no 7e?e consi7erarse por tanto coo o7e"oarquetpico 7e arquitectura franciscana, sino s ?ien coo Yi"ustreeJcepci8n De @ec@o, este onuento no encontr8 7easia7o eco en e"?ito 7e "a arquitectura franciscana

    $. rquitectura franciscana y reli%iosidad urbana en la &a'a(dad )edia

     4ras "a prou"!aci8n 7e "as Constituciones 7e Nar?ona, en "aspostrieras 7e" si!"o #$$$ % "os a"?ores 7e" si!"o #$& 7io coien:o una nue6afase en "a e6o"uci8n 7e "a arquitectura franciscana9 "as i!"esias % con6entosur?anos auentaron su taaño para po7er aco!er a crecientes asas 7ee"es Asiiso, "a acti6i7a7 pastora" 7e "os frai"es o?"i!8 a "a construcci8n7e espacios ca7a 6e: s ap"ios para escuc@ar "a pre7icaci8n

    A "a @ora 7e conce?ir un con6ento franciscano, 7os e"eentos entran en Gue!o9 uno, e" coponente re"i!ioso % otro, e" factor socia"

    ;os e"eentos que con7icionan e" elemento religioso  eanan, paraepe:ar, 7e "os propios preceptos % nes 7e "a or7en Este aspecto "oentien7e % reeGa a "a perfecci8n raunfe"s en su "i?ro %a c"sico so?rearquitectura onaca" cuan7o ara9

    « As4 como resulta imposible comprender el templo dórico sincomprender el esp4ritu reli*ioso helnico# tambin se interpretar%

    erróneamente una edi7cación monasterial occidental si no se conoce la

    correspondiente re*la mon%stica o no se admite la idealidad del pensamiento monacal(

    Sin e?ar!o, para enten7er "a arquitectura franciscana es necesariotener i!ua"ente presente "a enore iportancia que a7quiere e" factor social  Se trata 7e una consecuencia 7irecta 7e" tipo 7e 6i7a que ?usca?an% queran "os frai"es, pero ta?iKn 7e otros factores 7eri6a7os, en L"tiainstancia, 7e" conteJto @ist8rico 7e "a Kpoca9 "a irrupci8n en e" panoraare"i!ioso 7e "as 8r7enes en7icantes traGo consi!o "a ""e!a7a 7e airesnue6os a" car!a7o a?iente re"i!ioso ?aGoe7ie6a" Era necesario reno6ar"os aires, no ca?iar "as estructuras preeJistentes As "o enten7ieron

    nuestros frai"es, % "o enten7ieron no s8"o en e" aspecto i7eo"8!ico, sinota?iKn a "a @ora 7e p"asar 7e una fora ateria" su nue6a re"i!iosi7a7,

    *=

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    14/32

    es 7ecir, su arquitectura De i!ua" fora que "a 6i7a contep"ati6a 7io pasoa "a 6i7a acti6a, o e" onGe ce7i8 su puesto a" frai"e, en e" terreno artstico,e" con6ento, frente a" onasterio, pas8 a con6ertirse en "a ia!en 6isua" 7e"a nue6a re"i!iosi7a7 Para e""o era fun7aenta" infun7ir a este nue6os?o"o par"ante unas caractersticas propias que ostrarn a" e" una

    nue6a fora 7e 6i6ir "a re"i!iosi7a7, ?asa7a so?re to7o en "a po?re:a

    ;a construcci8n 7e "os con6entos franciscanos respon7a a una isi8nu% concreta, coo era "a 7e" ser6icio a "a po?"aci8n ur?ana ;os e"es 7e"as ciu7a7es acu7an a "as i!"esias franciscanas para escuc@ar "a pre7icaci8n7e "os frai"es % para confesar sus peca7os[ a" iso tiepo fueron ca7a 6e:s nuerosos "os e"es que 7esea?an reci?ir sepu"tura en "os con6entos

    =.+. a ilesia franciscana: es(acio (ara la (re)icaci9n - la

    confesi9n

    En "as po?"aciones ur?anas, fue u% iportante e" pape" que "osfranciscanos 7esepeñaron coo pre7ica7ores % confesores

    Des7e sus isos or!enes, "a pre7icaci8n fue un e"eento esencia" 7e"carisa franciscano En un principio, "os frai"es pre7ica?an en p"a:as ei!"esias Pero pronto epe:aron a encontrarse con "a oposici8n 7e "os

    o?ispos % 7e" c"ero secu"ar ;a Ce*la Duladaesta?"ece que "os frai"es no po7an pre7icar enuna 7i8cesis sin periso 7e su o?ispo Por otraparte, san Francisco @a?a recoen7a7o que "osfrai"es no pre7icaran a" ar!en 7e "a 6o"unta7 7e"os sacer7otes Sin e?ar!o, en *1). e" papaA"eGan7ro $& autori:8 a "os Franciscanos a pre7icar% confesar en to7as "as 7i8cesis sin periso 7e"o?ispo ;a construcci8n 7e sus propios tep"osfa6oreci8 uc@o que "os frai"es pu7ieran pre7icarsin cortapisas

    2racias a "a acti6i7a7 7e "os franciscanos, "oserca7eres, que @asta entonces eran

    consi7era7os coo personas que 7ifci"ente a!ra7a?an a Dios, pasaron a

    ser o?Geto 7e interKs % 7e atenci8n apropia7a a sus necesi7a7es, pues no en6ano Francisco 7e Ass @a?a perteneci7o a ese !rupo socia" A "o "ar!o 7e"si!"o #$$$ aparecieron en "as ciu7a7es !rupos "os erca7eres % "osprofesiona"es' 7e7ica7os a acti6i7a7es que eJi!an "a eJistencia 7e capita"esespeccos ;a presencia 7e estas nue6as po?"aciones @aca necesariosuperar "os pro?"eas que @asta entonces tenan en su 6i7a cristiana, que?sicaente eran 7os9 por un "a7o, en e" cristianiso e7ie6a" eJista unrec@a:o @acia e" 7inero en s iso, 7e nefastas consecuencias para unasocie7a7 ca7a 6e: s onetari:a7a[ por otro, "as nue6as profesionesur?anas carecan 7e Gusticaci8n ora"

    *0

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    15/32

    ;as 8r7enes en7icantes reso"6ieron a?os pro?"eas en "a teora % en"a prctica, 7an7o as satisfacci8n a unas necesi7a7es espiritua"es u%7iferentes 7e "as 7e "a po?"aci8n rura"

    En ra:8n 7e esta a7ecuaci8n entre ciu7a7es % frai"es, no es 7e eJtrañarque "os conceGos fa6orecieran "a u?icaci8n 7e "os en7icantes en suspo?"aciones o a%u7asen a sufra!ar sus construcciones, con6irtiKn7ose enefecti6as propietarias 7e "as isas

    =.*. os conven'os como recin'os funerarios

    Una 6e: coen:a7a "a construcci8n 7e sus con6entos en e" espaciour?ano, para e" futuro 7e "a arquitectura franciscana resu"t8 especia"entetrascen7ente e" ser6icio que "os frai"es % sus ceno?ios prestaron en e"?ito funerario

    Durante "a aGa E7a7 Me7ia se pro7uGo un !ran 7esarro""o 7e to7o "o

    re"aciona7o con "a uerte % su "itur!ia En este senti7o, "os frai"es enoresse especia"i:aron en e" sacraento 7e "a penitencia % en to7o "o que po7aa%u7ar a !aranti:ar "a sa"6aci8n en e" Ms A"" De acuer7o con "aenta"i7a7 e7ie6a", se esta?"eca una especie 7e conta?i"i7a7 en "a que"as ?uenas acciones @a?ran 7e equi"i?rar "os peca7os

    En "a Se!un7a Carta a "os Fie"es .1-B)', Francisco 7e Ass pe7a a "ose"es que, tras su uerte, 7estinasen sus ?ienes a ?uenas o?ras parasatisfacer en "o posi?"e "os peca7os coeti7os en 6i7a E" @o?re tena quepreocuparse por su uerte, por @acer ?ien con su 7inero que tapoco erapropiaente su%o, sino reci?i7o Ten prKstaoT 7e" Señor' Partien7o 7e esetestionio 7e su fun7a7or, "os frai"es enores propu!naron que "a eGoropci8n que tenan "os e"es era conar esa rique:a a "os franciscanos,proo6er "a eJpansi8n 7e su Or7en con "a "iosna De este o7o "oscon6entos se @icieron receptores 7e suas ca7a 6e: s consi7era?"es

    Durante "os si!"os #$$$ % #$& se 6i6i8 un se!un7o fen8eno re"aciona7ocon "a uerte, que tu6o que 6er con "o que suce7e con "os cuerpos s a""7e "a 7efunci8n A "o "ar!o 7e "os si!"os 7e eJistencia 7e" cristianiso, se@a?a recorri7o un "ar!o caino en "o referente a "os "u!ares apropia7ospara "os enterraientos ;os e"es no ?usca?an %a s8"o reci?ir sepu"tura en

    e" terreno ?en7eci7o, sino que queran peranecer cerca 7e "os santos ocerca 7e "os a"tares

    Con e" paso 7e" tiepo se @a?a i7o crean7o una "e!is"aci8n queespecica?a "os ?itos 7e enterraiento, en "os que "a u?icaci8n 7e "os7ifuntos tena uc@o que 6er con su con7ici8n socia" As, "a Priera Parti7a7e A"fonso # e" Sa?io especica?a que 7entro 7e "as i!"esias s8"o 7e?anreci?ir sepu"tura "os ie?ros 7e "a fai"ia rea", "os o?ispos, a?a7es % otras7i!ni7a7es ec"esisticas, "os patronos 7e "os onasterios o i!"esias % otraspersonas que "o erecieran por santi7a7 7e ?uena 6i7a % o?ras

     4a" concreci8n 7enota que en "a prctica "as cosas no esta?an tan c"aras,% que se pro7ucan TeJcesosT, en e" senti7o 7e que personas noTautori:a7asT 7isfruta?an 7e enterraientos 7e a%or cate!ora 7e "os que

    *)

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    16/32

    en teora "es correspon7an De @ec@o, se pro7uGo una T7eocrati:aci8nT 7e"espacio sa!ra7o 7e "as i!"esias a "a @ora 7e aco!er enterraientos En estesenti7o se 7io un paso 7ecisi6o en "as couni7a7es ur?anas 7on7e, en 6e:7e un Lnico % eJc"usi6o prootor 7e "a i!"esia que tena 7erec@o a serenterra7o en su capi""a a%or', 6arios particu"ares esco!ieron % e7icaron

    sus capi""as pri6a7as copati?"es en un iso tep"o, %a fuera parroquia" ocon6entua" En "a Kpoca o7erna, e" proceso continu8 con "a apertura 7enuerosas fosas que ""enaron e" espacio 7e "os tep"os

    ;os en7icantes en !enera", % "os franciscanos en particu"ar,contri?u%eron a esta e6o"uci8n 7e "as costu?res Sin e?ar!o, e""os nofueron "os in6entores 7e "a u"tip"icaci8n 7e capi""as Hasta e" si!"o #$$, "asi!"esias por "o !enera" @a?an conta7o con un escaso nLero 7e a"tares %capi""as, !enera"ente tres, u?ica7as en "a :ona 7e "a ca?ecera En "asi!"esias cistercienses fue 7on7e coen:8 a u"tip"icarse e" nLero 7ea"tares % 7e capi""as Por aque""a Kpoca, so"a ce"e?rarse una Lnica isaca7a 7a ;a a%or parte 7e "os onGes cistercienses eran c"Kri!os, % ca7aonGe quera ce"e?rar su propia eucarista con "a a%or frecuencia posi?"e;os en7icantes, % entre e""os "os franciscanos, sip"eente reorientaron "aprofusi8n 7e capi""as, que en sus i!"esias fueron conce?i7as para usos7iferentes 7e "os cistercienses

    E" proceso, que pue7e parecer natura", por e" que "os ciu7a7anosquisieron reci?ir sepu"tura en "os con6entos en7icantes, cont8 con unafuerte oposici8n por parte 7e" c"ero tra7iciona", en especia" 7e" secu"ar, tantopor "a Tin6asi8nT que supona en copetencias @asta entonces

    conso"i7a7as, coo por "as pKr7i7as econ8icas que ip"ica?a ;a"e!is"aci8n ponticia so?re esta cuesti8n resu"t8 por "o !enera" fa6ora?"e a"os en7icantes en aque""os casos en que e" 7ifunto @u?iera eJpresa7o en6i7a su 6o"unta7 7e ser enterra7o en un con6ento Por to7o e""o no resu"taeJtraño que uno 7e "os e"eentos que se consi7era?an necesarios paraeri!ir un con6ento franciscano fuera 7isponer 7e espacio para u?icar e"ceenterio propio

    Sin e?ar!o, tapoco "os p"eitos so?re enterraientos fueron unfen8eno naci7o coo consecuencia 7e "a eJpansi8n 7e "os con6entosen7icantes Conictos por estas cuestiones se 7ocuentan %a en e" si!"o

    #$$

    *. La i%lesia franciscana! funci#n y símbolo

    A" i!ua" que ocurre en otras con!re!aciones re"i!iosas, en "a arquitecturafranciscana "a i!"esia es, sin 7u7a a"!una, "a parte s iportante 7e"recinto con6entua", sien7o siepre "o priero que se constru%e 7e" iso,Jie en unas 8r7enes, coo "as en7icantes, en "as que "a 6i7a c"austra"carece 7e iportancia

    En "a aGa E7a7 Me7ia tu6o "u!ar, por otra parte, un ca?io ra7ica" en "o

    re"ati6o a" concepto % na"i7a7 7e" espacio ec"esia" en re"aci8n a tiepospasa7os Con "a ""e!a7a 7e "os frai"es e" tep"o 7eG8 7e ser e" espacio

    *

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    17/32

    cerra7o, reser6a7o Lnicaente para "as acti6i7a7es "itLr!icas 7e "os onGes,% a?ri8 sus puertas a to7o e" un7o Por este oti6o, en "as i!"esiasfranciscanas e7ie6a"es se aprecia una si?iosis in7iso"u?"e entre "osa!ra7o % "o profano, una uni8n que no se rea"i:a 7e anera sip"ista,corrien7o e" ries!o 7e profanar "o sa!ra7o, sino que se ""e6a a ca?o por

    e7io 7e "a su?"iaci8n 7e "o profano E" i7ea" apost8"ico 7e "os frai"es % e"7esarro""o arquitect8nico 7e "a Kpoca 7e "as cate7ra"es ""e6an a 7esarro""aren "os e7icios 7e cu"to un "ar!o eGe 6isua" en e" que "a ira7a 7e "os e"espue7e pro"on!arse @asta 7escu?rir a7ira7os "a arquitectura sa!ra7areeGa7a en e" ?si7e % e" coro De ta" o7o que e" Y"u!ar 7e "o profano sepro"on!ara en e" @ori:onte, pese a "as ?arreras espacia"es, @asta a?ra:ar e"rea 7e" coro

    A "a @ora 7e or!ani:ar "os tep"os franciscanos % en7icantes, en!enera"', se tu6ieron en cuenta 7os necesi7a7es espacia"es 7e 7istintanatura"e:a9

    a ;a priera % fun7aenta", "a7e contar con un espaciosucienteente ap"io en e"que po7er pre7icar

    ? ;a se!un7a % prescin7i?"e,contar con una serie 7eespacios 7iferencia7os quepu7ieran aco!er "osenterraientos 7e "os principa"es "inaGes ?ur!ueses o "as se7es 7e "as

    cofra7as que a!rupa?an "as so"i7ari7a7es re"i!iosas sur!i7as en "os?itos ur?anos

    Por e""o se inici8 "a construcci8n 7e e7icios 7e consi7era?"e capaci7a7,@asta e" punto 7e que a"!unos autores @an 7eni7o a estos tep"os cooseeGantes a "os !raneros, @acien7o c"ara referencia a su 7iensi8npauperstica % a "a funciona"i7a7 apost8"ica A"!unas 7e estas i!"esiastu6ieron pre6ista 7es7e un principio "a construcci8n 7e capi""as "atera"es[ enotros casos, aunque no siepre, estas capi""as se fueron aña7ien7oconfore a "as necesi7a7es o con6eniencias

     4o7os estos factores traGeron consi!o "a creaci8n 7e un nue6o espacioec"esia", or!ani:a7o en 7os ?itos perfectaente 7iferencia7os9 "aca?ecera % "a na6e, cu%a funciona"i7a7 es necesario conocer A" isotiepo, "a fac@a7a occi7enta" a7quiri8 un nue6o si!nica7o

    6.+. El (ro'aonismo )e la ca7ecera

     5unto con "a fac@a7a occi7enta", "a ca?ecera es "a :ona que a7quiere sre"e6ancia en "os tep"os en7icantes a" concentrar e" interKs stico %"itLr!ico, un Knfasis que, en "a arquitectura franciscana a"can:8, si ca?e, supunto Jio E" interKs por resa"tar "as ca?eceras se 7e?e a 7os causas

    principa"es9

    *.

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    18/32

    − Es e" "u!ar 7e "a consa!raci8n[ a"" tena "u!ar e" Yrito 7e "a e"e6aci8n,que co?r8 una enore iportancia en "a E7a7 Me7ia

    − Pero es, so?re to7o, e" "u!ar 7e reuni8n 7e "os frai"es cuan7o asisten a"os actos "itLr!icos Esto eJp"ic8 "a constante preocupaci8n 7e "os

    arquitectos por ap"iar e" espacio 7estina7o a" coroPor ta"es ra:ones, a ni6e" arquitect8nico se puso un interKs especia" a "a

    @ora 7e conce?ir "as ca?eceras 7e "os tep"os, ap"ican7o recursosestructura"es s 6an!uar7istas frente a "a inercia constructi6a con quetra7iciona"ente se conci?en "as na6es Este @ec@o se pro%ecta en 7oscuestiones principa"es9

    − E" abovedamiento 7e "as ca?eceras9 7es7e sus or!enes, "a tra7ici8narquitect8nica cristiana @a?a consi7era7o a "a ca?ecera coo "a :onas pri6i"e!ia7a 7e" e7icio re"i!ioso Entre "os en7icantes, "o que@asta entonces @a?a si7o s8"o costu?re, paso a con6ertirse ennora, reco!i7a en sus propias 7isposiciones "e!is"ati6as, coo@eos teni7o ocasi8n 7e 6er con anteriori7a7

    − E" factor luz9 frente a "a na6e, oscura por eJce"encia, e" ?si7e, con"os paños ras!a7os por !ran7es 6entana"es apunta7os es, Gunto a "a6entana o e" roset8n 7e "os pies, e" Lnico foco que 7irectaenteinun7a 7e c"ari7a7 natura" e" interior 7e "os tep"os Frente a "aestKtica 7e" !8tico, que ipera?a en esta Kpoca, "os frai"es noaceptaron a7ornar sus e7icios con 6i7rieras @istoria7as,eJceptuan7o "a 6i7riera principa" Esa 7ecisi8n nos suer!e en una

    stica 7istinta, en una estKtica que opta por peranecer a" ar!en7e "as !ran7es corrientes 7e "a Kpoca %, frente a "a "u: tai:a7a,irrea", que ""ena e" espacio 7e "as !ran7es cate7ra"es e inspira a "os!ran7es pensa7ores, apuesta por una "u: 7irecta, 7ifana, 7iri!i7a,una "u: que inun7a e" espacio sa!ra7o 7e arona % c"ari7a7 natura"

    Caracterstico 7e "as ca?eceras en7icantes es su reducido númerode capillas, frente a" e"e6a7o nLero 7e "as isas que se encontra?anen "a ca?ecera % e" pres?iterio 7e "os onasterios cistercienses En "o querespecta a "os onGes, "a pro"iferaci8n 7e estancias en esta parte 7e" tep"o6ena Gustica7a por "a norati6a 7e que s8"o po7a ociarse una isa 7iaria

    en ca7a a"tar En e" caso 7e "os frai"es, no se constata en a?so"uto esteprecepto "itLr!ico, es s, casi se pro@?e Poco antes 7e su uerte, sanFrancisco escri?a que «en los lu*ares donde moran los frailes se celebrauna sola misa al d4a ' mas si en al*;n lu*ar hubiere muchos sacerdotes#con amor de caridad el uno est contento oyendo la misa del otro( CtaO=/-=1' Frente a" cereonia" ?ene7ictino, "os frai"es en7icantes optan por"a no 7ispersi8n 7e" acto "itLr!ico[ 7e a@ su nue6o concepto 7e ca?ecera

    *B

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    19/32

    6.*. a nave )e la ilesia como es(acio (ara la (re)icaci9n

    - la muer'e

    En "as i!"esias franciscanas "a na6e co?r8 una iportancia que no tenaen "os tep"os onsticos anteriores E""o se eJp"ica por "a nue6a na"i7a7que se epe:8 a otor!ar a" espacio sa!ra7o9 e" tep"o %a no que7a?areser6a7o para "a acti6i7a7 "itLr!ica 7e "os onGes, sino que pasa?a a a?rirsus puertas a to7os "os e"es

    ;as p"antas 7e a%or 7ifusi8n fueron tres9

    * Iglesias de nave única9 "as i!"esias s e"eenta"es, 7e na6eLnica, se e7icaron con uros 7e pie7ra 7e cantera no esera7a,potentes arcos 7e pie7ra que separa?an "os 7iferentes traos %cu?iertas 7e a7era E" nLero 7e traos, por "o !enera" entre cinco% nue6e, 6aria?a se!Ln "as necesi7a7es

    Para e7icar estasconstrucciones sip"eenteera necesario 7isponer 7ecanteros que "e6antarancuatro uros % "os arcos 7epie7ra necesarios, con suscorrespon7ientescontrafuertes, % a?o6e7aran"a capi""a a%or Un equipo7e carpinteros se encar!ara 7e "as cu?iertas 7e "a na6e, a 7os a!uasentre 7ic@os arcos Ni "os a"?añi"es ni "os carpinteros necesita?an 7euna cua"icaci8n especia", por "o que ser6an "os 7e ca7a coarcaEste o7e"o po7a ta?iKn "e6antarse con a%or esero9 con uros7e si""era ?ien escua7ra7a, a?o6e7aiento cop"eto 7e "a na6e,capi""as a?o6e7a7as entre contrafuertes, porta7a, roset8n % traceras7e 6entana"es que se!uan "as f8ru"as !8ticas iperantes

    Este sistea no fue eJc"usi6o ni 7e "as i!"esias franciscanas ni 7e "asen7icantes Por su ?aGo precio, se uti"i:8 en "a Kpoca !8tica poruc@as parroquias 7e escasos recursos por to7a Europa A7es 7e

    ser senci""a % ?arata, "a na6e Lnica ofreca connotaciones apropia7asa "os en7icantes9 @a?a a"can:a7o 7ifusi8n coo p"anta tpicaenteparroquia", rura" o ur?ana, 7iferente 7e "as i!"esias 7e tres na6es 7e"os onasterios o 7e "as co"e!iatas A" iso tiepo, proporciona?auna ?uena acLstica especia"ente si "a tec@u?re era 7e a7era';as ca?eceras s senci""as, cua7ran!u"ares, fueron uti"i:a7as en "ase7icaciones inicia"es, aunque pronto se recurri8 a otras so"uciones, %con especia" frecuencia a "os ?si7es po"i!ona"es

    1 Nave con transepto, inspira7a en "a 7e "a i!"esia 7e San Francisco7e Ass Una 6ariante 7e "a na6e Lnica "a intro7uGeron aque""as

    i!"esias inspira7as en "a 7e San Francisco 7e Ass *11B-*1)=', queaña7en un transepto para o?tener "a p"anta 7e cru: "atina, tpica 7e

    *+

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    20/32

    "os tep"os 7e "a Kpoca se recuer7a "asii"itu7 con "a p"anta 7e "a cate7ra" 7eAn!ers' E" o7e"o 7e San Francisco fuepronto iita7o en "a i!"esia !ee"a 7e SantaC"ara 7e Ass % en uc@os otros tep"os en

    España, so?re to7o en 2a"icia' ;a eJistencia7e" crucero fa6oreci8 "a posi?i"i7a7, nosiepre uti"i:a7a, 7e 7isponer 7e tres?si7es para"e"os esca"ona7os, ta?iKnpo"i!ona"es, en "u!ar 7e uno

    = Iglesias de tresnaves E" tercer tipo 7ep"anta 7e a%or 7ifusi8n fue e" 7e tres na6escon o sin transepto, con soportes intere7ios 7epie7ra o "a7ri""o % cu?ierta 7e a7era Aqu tapoco resu"ta eJtraño encontrar capi""asa?iertas entre "os contrafuertes Cuan7o a "asp"antas 7e tres na6es se incorporarontranseptos fue posi?"e 7isponer 7e una ?atera7e ?si7es para"e"os as, Santa Croce 7eF"orencia 7ispone 7e cinco a ca7a "a7o 7e "acapi""a a%or' En este caso ta?iKn se7escartaron "as ca?eceras !8ticas scop"eGas 7e "a Kpoca, 7ota7as 7e !iro"a, que

    no tena na7a que 6er ni con e" espritu ni con "as necesi7a7es

    "itLr!icas franciscanas, % que s8"o aparece en casos eJcepciona"escoo San Francisco 7e o"onia

    En consecuencia, pue7e conc"uirse que e" o7e"o 7e i!"esia quetra7iciona"ente se @a consi7era7o coo en7icante na6e Lnica concapi""as entre contrafuertes' no 7isfrut8 7e "a 7ifusi8n a%oritaria que a6eces se "e @a atri?ui7o Se a76ierte con uc@a frecuencia que "as p"antasreeGaron tra7iciones 7e ca7a :ona En cierta anera este proce7er que78sanciona7o en e" captu"o !enera" 7e Ass 7e *=*

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    21/32

    en "a e"e6aci8n, ostran7o a "os e"es "o que e""osqueran 6er % cuntas 6eces "o queran 6er ;a na6eLnica resu"ta entonces "a i7ea" para "as i!"esias 7e "osfrai"es, %a que perite "a 6isi?i"i7a7 7es7e cua"quiern!u"o 7e" tep"o ;a ap"iaci8n a 7os o tres na6es se

    pro7uce cuan7o "os frai"es se insta"an en !ran7esciu7a7es, que o?"i!an a auentar e" espacio reser6a7oa "os e"es En cua"quier caso, "os soportes internos sea7e"!a:an con e" n 7e faci"itar "a 6isi8n 7es7e cua"quierpunto 7e "a na6e

    ;os e"es quieren ta?iKn Yor "a pre7icaci8n, % a e""o contri?uir en?uena e7i7a "a a7opci8n 7e "a tec@u?re 7e a7era coo cu?rici8n 7e"as na6es, que contri?ua a crear una eGor acLstica, que faci"ita?a "aescuc@a 7e "os serones E" uso 7e "a a7era 7isinua a7es "os costes7e "a o?ra, factor Kste u% iportante para una or7en que ?asa?a sueJistencia en "a po?re:a 4a?iKn perita un contro" s fci" 7e "osincen7ios, a" estar ca7a trao 7e"iita7o por arcos 7e pie7ra Por L"tio, "aposi?i"i7a7 7e cu?rir !ran7es espacios sin necesi7a7 7e apo%os intere7iossupona una enore 6entaGa para couni7a7es que necesita?a 7isponer 7eespacios 7espeGa7os para "a pre7icaci8n ;a na6e constitua por tanto unap"io espacio 7iseña7o para a"?er!ar a un !rupo nueroso 7e personas,que 7es7e a"" po7an c8o7aente escuc@ar a "os pre7ica7ores en e"pL"pito % 6er a "os ociantes en e" a"tar

    Pero no s8"o con nes 7e pre7icaci8n se conci?ieron "as i!"esias 7e "os

    frai"es Ms arri?a @eos coenta7o "a constante % casi o?sesi6apreocupaci8n 7e" @o?re e7ie6a" por "a futura suerte 7e su a"a % "autaci8n 7e "os usos socia"es a ra: 7e" ipara?"e 7eseo 7e faa einorta"i7a7 E""o ""e68 a "os e7icios en7icantes a a7quirir una nue6a7iensi8n9 "a funeraria

    Durante "a Kpoca e7ie6a", "a posi?i"i7a7 7e enterraiento ?aGo e" tec@osa!ra7o, "iita7a en principio a !entes 7e cierta ca"i7a7, coen:8 aeJten7erse a to7a "a socie7a7, a" iso tiepo que se aan:a e" 7erec@o a"a "i?re e"ecci8n 7e sepu"tura Por eso a" coien:o 7e "a aGa E7a7 Me7ia "osonasterios ?ene7ictinos, priero, % "os cistercienses, 7espuKs, eGercieron

    una especia" atracci8n so?re "os ori?un7os que, a partir 7e a@ora, optaronpor enterrarse en "os recintos onsticos frente a "as parroquias ;o que enprincipio fue un fen8eno un tanto ais"a7o se !enera"i:8 a principios 7e"si!"o #$$$ cuan7o "as 8r7enes en7icantes sup"antaron a "as onaca"es E"papa onifacio &$$$  autori:8 a franciscanos %7oinicos a conce7er sepu"tura en sus i!"esias aquienes en 6i7a "o @u?iesen so"icita7o, "o que secon6irti8 en uno 7e "os principa"es ca?a""os 7e?ata""a en su re"aci8n con e" c"ero parroquia"

    Este 7eseo 7e reci?ir sepu"tura en e" interior

    7e "os recintos con6entua"es se aniesta,7es7e e" punto 7e 6ista arquitect8nico, en "a pro"iferaci8n 7entro 7e" espacio

    1*

    http://www.artehistoria.jcyl.es/artesp/personajes/5127.htmhttp://www.artehistoria.jcyl.es/artesp/personajes/5127.htm

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    22/32

    sa!ra7o 7e pequeñas capi""as o u"titu7 7e sarc8fa!os Son estos pequeñosicroespacios 7on7e e" e" se reco!e % se siente s cerca 7e sus seresqueri7os que @an pasa7o a "a otra 6i7a Estas capi""as se conci?en to7a6a7e fora u% senci""a[ en ocasiones se a7osan 7e fora irre!u"ar % ais"a7aa "a estructura 7e" tep"o, % en otras se conci?en @oo!Kneaente con e"

    resto 7e "a estructura tep"aria

    6.4. El e>'erior )e los 'em(los: la fac;a)a occi)en'al como

    cen'ro )e ca('aci9n

    En "o re"ati6o a" aspecto eJterior 7e "os tep"os, con"a ""e!a7a 7e "os en7icantes co?ran una nue6a7iensi8n "as fachadas occidentales  7e "os isosEn "as i!"esias cistercienses, a" no estar pre6isto e"acceso 7e "os e"es a su interior, "os tep"os carecan 7e

    fac@a7as onuenta"es En "as i!"esias en7icantes,sin e?ar!o, e" pape" 7e "a fac@a7a occi7enta" se rea":a,7e?i7o a" pape" que a7quiere coo centro 7e captaci8n% 7e atracci8n 7e "os e"es Este prota!oniso ""e6ar a"uso 7e recursos estructura"es o 7ecorati6os que tien7ana rea":ar "a iportancia 7e esta parte 7e" e7icio9 acceso

    a tra6Ks 7e !ran7es esca"inatas si "a i!"esia se encuentra en a"to, ten7enciaa a6an:ar e" cuerpo inferior 7e "a fac@a7a, ca?io intenciona7o 7e ateria"con respecto a" resto 7e" e7icio, presencia 7e p8rticos

    ;as fac@a7as 7e "os tep"os en7icantes sue"en ser

    se6eras % senci""as, a" i!ua" que "os e7icios o7estos 7e"si!"o #$$$ ;as fac@a7as sue"en aparecer 7eni7as por 7oscontrafuertes con fora 7e prisa, que sue"en aca?ar en unta"u7 Sue"en estar 7i6i7i7as en 7os cuerpos, a?riKn7ose ene" superior un 6ano 6entana o roset8n' E" cuerpo centra"conc"u%e en un piñ8n que en ocasiones se corona con unacru: so?re carnero

    Es frecuente "a presencia 7e pórticos por 7e"ante 7e "asfac@a7as 7e "as i!"esias en7icantes Estos p8rticos po7an ser 7e cantera,con un nLero 6aria?"e 7e arca7as que se "e6antan so?re "os isos, % en

    Kpocas s anti!uas ta?iKn "os @u?o 7e a7era Se!Ln Marta Cua7ra7o,en "os con6entos en7icantes e" p8rtico, un e"eento conce?i7o con unaiportante funci8n c6ica % "itLr!ica, 7e?i8 ser un e"eento tra7iciona"7e?i7o a "a iportante 7iensi8n socia" que a7quieren estos e7icios

    ;as  portadas  re6isten !ran sip"ici7a7 en cuanto a sus foras Esfrecuente que so?resa"!an 7e" p"ano !enera" 7e "a fac@a7a, que7an7o7e"iita7as por un sa"e7i:o que "as encua7ra % res!uar7a e" arco 7e acceso

    11

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    23/32

    ;as cabeceras  se caracteri:an por su es?e"te: %e"e!ancia 7e "neas, fruto 7e "a a7opci8n 7e" ?si7epo"i!ona" ;os paños 7e "os ?si7es que7an 7e"iita7ospor !ran7es contrafuertes con fora 7e prisa ;osestri?os co"oca7os en esta :ona son s s8"i7os % estn

    eGor 7ecora7os En "os ?si7es se encuentran unnLero 6aria?"e 7e 6entanas, con foras p"enaente!8ticas, aunque si!uien7o un o7e"o u% senci""o

    ;os rosetones se "oca"i:an en 7istintas partes 7e "ostep"os9 "os testeros 7e" crucero, "as ca?eceras %, so?re to7o, en "asfac@a7as Su taaño es consi7era?"e % su or!ani:aci8n es senci""a %@oo!Knea

    Otro e"eento caracterstico 7e "os nue6os con6entos 7e franciscanos %7oinicos sern "os campanarios, que cup"an una iportante funci8n

    socia"9 "a 7e ser e"eento 7e rec"ao 7e "os e"es ;os capanariosconstitu%en una nota no6e7osa 7e "a arquitectura con6entua" frente a "aonstica 7on7e, 7e fora eJpresa, se pro@?e "a construcci8n 7e "osisos, puesto que no tenan en ese entorno uc@o senti7o So?re "oscapanarios 7e "os con6entos en7icantes s8"o pesa?a una iportanterestricci8n9 que nunca se "e6antaran a o7o 7e torres

    +. Las dependencias conventuales! or%anizaci#n y funciones

    En "a or!ani:aci8n 7e "as 7epen7encias con6entua"es, "os franciscanosantu6ieron en sus "neas fun7aenta"es "a tra7ici8n 7e "os onasterios

    ?ene7ictinos % cistercienses

    E" o7e"o que se @a?a a"can:a7o 7urante e" si!"o #$$ en "os onasterios7e" Cster, propuesto coo o7e"o para to7as "as \r7enes re"i!iosas por e"$& Conci"io 7e ;etrn, resu"ta?a perfecto tanto por su a7ecuaci8n a "a 6i7acoti7iana coo por "a cui7a7a or!ani:aci8n re"ati6a a" 6a"or % a "a

     Gerarqui:aci8n si?8"ica 7e "os espacios En K" "os e7icios fora?an uncua7ri"tero, uno 7e cu%os "a7os "o ocupa?a "a i!"esia En e" interior 7e"cua7ri"tero, % ro7ea7o 7e una !a"era cu?ierta, a7osa7a a "os uros 7e"e7icio, se @a""a?a e" patio 7e" c"austro, a" que se a?ran a pie ""ano "a sa"acapitu"ar, e" refectorio, "a cocina, etc Encia esta?an situa7os "os7oritorios, ap"ias pie:as, 7on7e ca7a re"i!ioso tena su "ec@o, separa7o7e "os 7es por una cortina Fuera 7e "as pare7es que foran e"cua7ri"tero, tenan su @uerta, % a "o "ar!o 7e "a i!"esia, e" ceenterio

    E" nue6o con6ento, pro6isto 7e 7iferentes ocinas % "as sa"as necesariasa "a 7iscip"ina re!u"ar, se a7apta?a por tanto a "a 6i7a 7e pie7a7 % estu7ioeGor que e" priiti6o locus ;o iso que e" anti!uo onasterio?ene7ictino, tena %a su c"austro ;a 7istri?uci8n 7e 7epen7encias en torno aun c"austro, con6enienteente re!u"a7as en taaño, construcci8n %u?icaci8n, per6i6i8 con "as a7ecua7as o7icaciones

    1=

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    24/32

    ?.+. El claus'ro@ elemen'o neurlico )el conven'o

    E" c"austro constitua e" centro neur"!ico 7e" recinto con6entua", e" eGe atra6Ks 7e" cua" se articu"a?an sus 7epen7encias principa"es Se 7istri?uain7istintaente a" norte o sur 7e "a i!"esia % en su entorno se a?ren "as

    7istintas 7epen7encias Su p"anta era por "o !enera" cua7ra7a o rectan!u"ar,con una "i!era inc"inaci8n a "a trape:oi7a" en a"!unos casos

    Se @a ""e!a7o a 7ecir, sin7easia7o fun7aento, que con "a""e!a7a 7e "os en7icantes7esaparece e" c"austro Lnico cooe"eento tota"i:a7or en funci8n 7e "aaparici8n 7e sucesi6os c"austros Enefecto, "a pro!resi6a esta?i"i:aci8n 7e"a Or7en en "a aGa E7a7 Me7ia % e"

    auento 7e" nLero 7e 6ocaciones,""e68 a transforar "os con6entos en!ran7es estructuras autosucientescon :onas 7estina7as a nessecun7arios, en este caso, "os estu7ios % "os a"acenes Esto con7uGo a "aap"iaci8n 7e" nLero 7e c"austros, e inc"uso a esta?"ecer en e""os un 7o?"episo, con!urn7ose as "as p"antas 7e "os !ran7es conGuntos con6entua"esque contep"aos en "a actua"i7a7 E" fen8eno, por otro "a7o, es e" isoque se o?ser6a en "os onasterios 7e otras 8r7enes onsticas, que enKpoca o7erna ta?iKn se 6ieron soeti7os a necesi7a7es 7e ap"iaci8n

    A@ora ?ien, es iportante no confun7ir e" p"ano priiti6o 7e" con6ento cone" 7eniti6o, 7espuKs 7e "as uc@as transforaciones sufri7as en Kpocao7erna

    ?.*. a sala ca(i'ular

    DespuKs 7e "a i!"esia % e" c"austro, "a 7epen7encia s iportante 7e uncon6ento era "a sa"a capitu"ar Por "o !enera", "os franciscanos conser6arone" esquea ?ene7ictino 7e construcci8n 7e sa"as capitu"ares conti!uas a "apan7a 7e "a i!"esia con6entua", aunque en ocasiones ta?iKn se situ8 enotra pan7a 7e" c"austro, por "o !enera" "a septentriona" ;a p"anta 7e estas

    estancias so"a ser cua7ra7a o rectan!u"ar

    En "a E7a7 Me7ia "as sa"as capitu"ares se consi7era?an a7es cooespacios sa!ra7os Por ta" oti6o so"an ser unas 7e "as estancias que eGortrataiento reci?an 7entro 7e "os cop"eGos con6entua"es A"" "os re"i!iososce"e?ra?an e" Yacto penitencia" acto counitario 7e acusaci8n' a7es 7e"os captu"os, encuentros peri87icos en "os que se trata?an asuntos queconcernan a "a couni7a7 En estas sa"as se ipartan a7es c@ar"asforati6as para "os frai"es reciKn profesos

    A" i!ua" que ocurra en "os onasterios, en "os con6entos en7icantes

    "as sa"as capitu"ares ta?iKn cup"ieron "a funci8n 7e espacios funerarios,

    10

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    25/32

    reser6a7os para "os re"i!iosos i"ustres o para "os !ran7es ?ien@ec@ores 7e "acouni7a7

    ?.4. El refec'orio

    Otra 7e "as 7epen7encias que sea?ran a "os c"austros 7e "os con6entoseran "os refectorios, sa"as 7on7e "osfrai"es se reunan a coer Con e" paso7e "as 7Kca7as, se con6irti8 enprecepti6o que "os re"i!iosos coieran %cenaran en e""as

     4eneos 7atos u% escasos so?rerefectorios 7e esta Kpoca ;as estancias7e este tipo conser6a7as presentan

    p"antas rectan!u"ares % estn u?ica7as en e" a"a este 7e" c"austro % ensenti7o para"e"o a "a pan7a, ropien7o con "a tra7ici8n cisterciense

    ?.B. El )ormi'orio - la a(arici9n )e cel)as in)ivi)uales

    Para a"!unos autores, una 7e "as !ran7es no6e7a7es 7e "os con6entosfranciscanos "a constitu%8 "a pro!resi6a asi!naci8n a ca7a frai"e 7e unace"7a persona", "eGano recuer7o 7e "as f8ru"as ereticas 7e "os tiepos 7eSan Francisco Esta costu?re se opona a "as noras 7e San enito, quien@a?a esta?"eci7o "a con6eniencia 7e 7isponer 7e 7oritorios counes

    A esta transforaci8n contri?u%eron uc@os factores, 7es7e "a

    persona"i:aci8n 7e "a pie7a7 % "a espiritua"i7a7 7urante "a ?aGa E7a7 Me7ia,@asta e" 7iferente rito 7e 6i7a 7e "os frai"es, o "a 7istinta concepci8n 7e"espacio 7e c"ausura que se 6i6a en "os con6entos ur?anos Wue "a f8ru"aera a7ecua7a a "a Kpoca "o 7euestra su ap"icaci8n en otras 8r7enes,inc"ui7a "a ?ene7ictina

    Sin e?ar!o, Marta Cua7ra7o piensa que "apresencia 7e ce"7as in7i6i7ua"es se 7io so?re to7oentre "os 7oinicos, s 7e7ica7os a" estu7io % "a6i7a inte"ectua" En e" caso 7e "os frai"es enores,resu"ta ?astante s p"ausi?"e, a" enos en "a aGaE7a7 Me7ia, que se optara por "os 7oritorioscounes, a" esti"o 7e "os onGes cistercienses,so"uci8n Ksta que estara s en consonancia con e"espritu 7e couni7a7 que presi7e "a 6i7a 7e estosfrai"es S8"o an7an7o e" tiepo % a ra: 7e "aautori:aci8n en *0*+ por parte 7e Martn & a "os?ene7ictinos para uti"i:ar ce"7as, es posi?"e que "os

    franciscanos optasen por esta so"uci8n, que sera por tanto 7e a7opci8ntar7a

    En cua"quier caso, "a asi!naci8n 7e ce"7as particu"ares aca?8 poro7icar e" reparto 7e" espacio en e" interior 7e "os con6entos, pues se

    1)

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    26/32

    necesita?a una a%or supercie para un nLero a"to 7e ce"7as particu"aresque para un 7oritorio coLn Coo so"uciones prcticas se a7optaron "ae7icaci8n 7e c"austros en 7os a"turas % "a u"tip"icaci8n 7e c"austros ;osc"austros en 7os a"turas aparecen %a en a"!unos esp"Kn7i7os con6entose7ie6a"es, coo e" 7e San 5uan 7e "os Re%es 7e 4o"e7o na"es 7e" si!"o

    #&', aunque no son eJc"usi6os 7e "os en7icantes Por e" contrario, "aa7ici8n 7e c"austros no parece un requisito que se tu6iera en cuenta en "osp"anes inicia"es 7e "os con6entos, a" enos en España Se trata 7e unaso"uci8n a "a que se recurrira a "o "ar!o 7e" tiepo

    ?.=. a socialiaci9n )e las )e(en)encias conven'uales

    En "os con6entos franciscanos se pro7uGo un fen8eno que MartaCua7ra7o 7enoina 7e «socia"i:aci8n 7e" espacio ec"esia"(, % que se!Ln "acita7a autora era caracterstico 7e "as casas en7icantes en "a E7a7 Me7ia

    ;os con6entos 7e "os frai"es 7eGaron 7e ser "u!ares 7e7ica7os a funcionesestrictaente re"i!iosas % epe:aron a a7quirir un carcter 7e entespL?"icos o seipL?"icos, a?iertos a to7os aque""os actos po"ticos % socia"es7i!nos 7e" interKs 7e "a couni7a7 en "a que "os frai"es intenta?aninte!rarse En opini8n 7e A7e"ine Rucquoi, este fen8eno constitu%e unaanifestaci8n s 7e "a inter7epen7encia entre "os po7eres espiritua"es %tepora"es caracterstica 7e "a E7a7 Me7ia

    En este senti7o, "os c"austros % otras 7epen7encias 7e" con6entocoen:aron a a"?er!ar ta?iKn "as sepu"turas 7e "os e"es 4apoco eraeJtraño encontrar "as sa"as capitu"ares con6erti7as en capi""as pri6a7as, que

    pro"iferaron ta?iKn por to7o e" recinto 7e" con6ento De i!ua" o7o, "osrefectorios % otras !ran7es sa"as 7e "os con6entos se 7estinaron ta?iKn a"a con6ocatoria 7e to7o tipo 7e reuniones socia"es, coo "as Guntas 7e "osconceGos o "as reuniones 7e "os !reios Era ta?iKn frecuente que "osonarcas % "a Corte se a"oGaran en "os !ran7es con6entos ur?anos % quece"e?raran a"" sus reuniones

    ,. Los %randes conventos urbanos! -fracaso de los idealesfranciscanos de pobreza y umildad/

    Coo aca?aos 7e 6er, "a necesi7a7 7e aco!er a !rupos nuerosos 7ee"es o?"i!8 a "os franciscanos a iniciar "a construcci8n 7e e7icios 7econsi7era?"e capaci7a7

    Parece 7ifci" conci"iar que un iso espritu pu7iera @a?er !uia7o aaque""os que, coo e" Po6ere""o, rec@a:a?an cua"quier construcci8n, % aaque""os otros que oraron en !ran7es cop"eGos fora7os por i!"esia,6arios c"austros % a?un7antes 7epen7encias aneGas $portantes escritores7e "a corriente 7e "os Espiritua"es, que 6i6ieron en Santa Croce 7e F"orencia,criticaron "as o?ras 7e 7ic@o cop"eGo con6entua", 7e 7iensiones!i!antescas, porque "as consi7era?an un si!no 7ia?8"ico

    E" franciscaniso naci8 en "as 7Kca7as 7e eJpansi8n 7e "as !ran7escate7ra"es !8ticas % en su iso ?ito ur?ano, pero fue aGeno a esa

    1

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    27/32

    a!nicencia constructi6a % ostr8 !ran7es rece"os ante "a tentaci8n 7e "a!ran7e:a arquitect8nica Sin e?ar!o, a e7i7a que "as !i!antescascate7ra"es fueron re7ucien7o sus ansias constructi6as % "a arquitectura!8tica se fue 6o"6ien7o s reco"eta % preciosista, a"!unos con6entosfranciscanos incorporaron so"uciones que por entonces se !enera"i:a?an,

    @asta e" punto 7e constituir en "u!ares coo $ta"ia % 2a"icia "os !enuinosrepresentantes, Gunto con "os 7oinicos, 7e "a a%or arquitectura !8tica 7eciertas re!iones QC8o pu7o tener "u!ar esa reorientaci8n QC8ointerpretar"a 7entro 7e" conteJto 7e "a e6o"uci8n 7e "a Or7en Franciscana

    C.+. os ma'eriales - 'cnicas )e cons'rucci9n - la (o7rea

    Un e"eento que pue7e ser6irnos para rastrear "a p"asaci8n 7e" i7ea"7e po?re:a en "os e7icios franciscanos pue7e ser e" an"isis 7e susateria"es % tKcnicas 7e construcci8n

    En prier "u!ar, 7e?e seña"arse que "os franciscanos tu6ieron una escasa6ocaci8n 7e eJperientaci8n e inno6aci8n estructura" E" espritu 7epo?re:a franciscano fa6oreca "a renuncia a ateria"es costosos % apro%ectos cop"eGos ;a so"uci8n se encontr8, a enu7o, en e" recurso aecanisos constructi6os senci""os, que necesita?an poca ano 7e o?raespecia"i:a7a E" uso 7e ano 7e o?ra a un costo ra:ona?"e @i:o pocofrecuente e" recurso a so"uciones aGenas a "as tra7iciones constructi6as 7eca7a re!i8n

    En "os e7icios franciscanos s8"o se aprecia "a austeri7a7 en "osateria"es 7e construcci8n en "os prieros años 7e 6i7a 7e "a Or7en En "a

    se!un7a ita7 7e" si!"o #$$$ % 7urante e" si!"o #$&, no se pue7e ap"icar ennin!Ln oento e" ca"icati6o 7e Ypo?re para 7enir estas f?ricas ;oscon6entos se constru%eron con "os isos ateria"es con "os quepara"e"aente se "e6anta?an "as i!"esias parroquia"es % @asta "as cate7ra"es,e inc"uso e" trataiento 7e "os uros 7e "os con6entos na7a tena queen6i7iar a "as eGores construcciones 7e" oento ;o que s se o?ser6a esuna a7ecuaci8n a "os recursos natura"es 7e" territorio 7on7e se "e6anta e"con6ento

    C.*. os franciscanos an'e la )ecoraci9n )e e)i

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    28/32

     5unto a esa recoen7aci8n 7e austeri7a7, seinci7e en una serie 7e teas9 e" cruciGo, Dios, "a&ir!en, san Francisco, san 5uan % san Antonio,estipu"an7o 7e fora u% c"ara "a Gerarquarecoen7a?"e en e" interior 7e "a i!"esia 4a"

    insistencia en representar !uras c"a6e 7e"cristianiso ?aGoe7ie6a" pu7iera u% ?ienenarcarse 7entro 7e "a isi8n 7e pre7icaci8nque asuieron "os frai"es %, so?re to7o, en "a"uc@a contra "a @ereGa que pona en cuesti8n "os7o!as 7e "a $!"esia

    Sin e?ar!o, en rea"i7a7 "a representaci8n7e arte !urati6o escu"tura o pintura' entre "os

    franciscanos fue un @ec@o ciertaente anec78tico en "a E7a7 Me7ia E"conoci7o cic"o 7e "a 6i7a 7e San Francisco 7e 2iotto constitu%e una i"ustreeJcepci8n 7entro 7e" panoraa !enera" 7e "a Or7en

    ;a escultura !ura7a es constante en "a 7ecoraci8n tanto 7e" interiorcoo 7e" eJterior 7e "os tep"os franciscanos, aunque se presenta con sfrecuencia en aque""as re!iones 7on7e eJista una fuerte tra7ici8n 7eescu"tura 7ecorati6a ronica En e" interior, se encuentra so?re to7o en "oscapite"es 7e acceso a "as capi""as a%ores o a "os ?si7es "atera"es, en "asco"uni""as 7e apeo 7e "os ner6ios En e" eJterior "a 7ecoraci8n escu"t8ricase encuentra principa"ente en "os capite"es 7e "as porta7as, en "oscaneci""os, ocasiona"ente en a"!Ln tpano % en "os c"austros E" tipo 7e

    escenas representa7as es u% sii"ar a" 7e" resto 7e "os e7icios !8ticos9escenas profanas o re"i!iosas 6incu"a7as a" cic"o 7e "a Nati6i7a7 Raraentese encuentran pro!raas icono!rcos cop"etos

    Es 7e 7estacar "a ausencia !enera"i:a7a 7e una rica 7ecoraci8nescu"t8rica en "os con6entos franciscanos A"!unos autores eJp"ican esesupuesto aniconiso por ra:ones econ8icas "a escu"tura en pie7ra eracara' o pastora"es a" ?asar "os frai"es su aposto"a7o en "a pa"a?ra, "aia!en no resu"ta?a tan necesaria para enseñar "a 7octrina' Otros creenque se trata 7e eJp"icaciones eraente te8ricas

    Respecto a "a decoración pictórica, fuera 7e "os con6entos ita"ianos,7on7e se conser6a 7ecoraci8n ura" 7e "a E7a7 Me7ia, % cu%o JioeJponente se encuentra en "a ?as"ica 7e San Francisco en Ass, "a escase:7e restos conser6a7os no nos perite 7istin!uir con c"ari7a7 @asta quKpunto era @a?itua" "a 7ecoraci8n pict8rica Se!Ln raunfe"s, "as sa"ascapitu"ares % "os refectorios eran "as 7epen7encias que so"an ser 7ecora7ascon pinturas En "as sa"as capitu"ares "os teas eran u% 6aria7oscruciJi8n, santos fun7a7ores, etc', ientras que en "os refectoriosesta?an centra7os en "a Santa Cena % en e" Ár?o" 7e 5esK

    Se cuenta con s 7atos so?re 7ecoraci8n en ta?"a, que 7e?a 7e ser

    ?astante queri7a por "os franciscanos coo a7orno 7e sus i!"esias EJiste

    1B

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    29/32

    constancia 7e "a contrataci8n 7e iportantes artistas 7e "a Kpoca por "osFrai"es Menores, coo e" pintor Ferrer assa % ;uis orras en Cata"uña

    C.4. a inuencia )e los (romo'ores

    uena parte 7e "a onuenta"i7a7 7e "as construcciones franciscanas se7e?i8 a "a inuencia 7e "os prootores En "a arquitectura e7ie6a" "apersona"i7a7 7e" prootor Gu!8 un pape" 7eterinante en e" pro%ecto, 7eanera que en uc@as ocasiones fueron "os criterios 7e" prootor "os que7eci7ieron "a p"asaci8n na" 7e "a o?ra, por encia 7e "a inter6enci8n 7e"os eGecutores 7e" pro%ecto, inc"ui7o e" arquitecto

    Des7e esta 8ptica 7e?e contep"arse e" 7esarro""o 7e "a arquitecturafranciscana si se quiere enten7er "a aparente contra7icci8n 7e a"!unoscon6entos, coo e" 7e San 5uan 7e "os Re%es 7e 4o"e7o, respecto 7e "asnoras arquitect8nicas 7e" captu"o 7e Nar?ona o 7e" espritu 7e po?re:a

    7efen7i7o por San Francisco;os prootores 7e "os con6entos franciscanos pertenecan a 7iferentes

    instancias9 e"ites ur?anas, no?"e:a tra7iciona" % fai"ias rea"es QEs posi?"e7iferenciar !rupos arquitect8nicos en funci8n 7e "os 7istintos !rupos 7eprootores QCun7o % en quK e7i7a inu%eron en estas i!"esias "aspersona"i7a7es 7e "os prootores Para respon7er a a?as pre!untascon6iene aroni:ar 6isiones 7e conGunto con eJenes s 7eteni7o 7ea"!unas o?ras que pue7an ser consi7era7as para7i!ticas

    Se pue7en 7istin!uir 7os factores que con7icionaron e" efecto na"9

    1+

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    30/32

    * El objetivo o nalidad concreta que persi!uieron quienes apo%aronca7a o?ra No es "o iso proo6er un con6ento coo parte 7e unaserie 7e construcciones que proo6er e" tep"o % con6ento que 6a a serpante8n propio Un eGep"o sucienteente c"aro 7e e""o "o encontraosen e" con6ento 7e San Francisco 7e San!Xesa Na6arra', cu%o esta7o

    actua" perite ia!ina c8o pu7o @a?er si7o en e" si!"o #$$$ Dic@ocon6ento fue e7ica7o con "a a%u7a 7e" re% 4eo?a"7o $$ 7e Na6arra*1)=-*1./', que esta?a a" corriente 7e "as eGores uestras 7e "aarquitectura !8tica francesa 7e "a Kpoca Por su testaento, sa?eosque este onarca nanci8 "a construcci8n 7eun ap"io nLero 7e i!"esias ;a i!"esia 7e"os franciscanos 7e San!Xesa sera, entree""as, una s, construi7a Lnicaente por e"interKs 7e" onarca 7e construir un tep"opara una 7e sus 8r7enes fa6oritas Ta @onor e

    re6erencia 7e DiosT En efecto, "a i!"esia 7eSan Francisco es una construcci8n u%e"eenta", 7e na6e Lnica % ca?ecera recta E"ecena:!o re!io se 7e7uce a tra6Ks 7eescasos 7eta""es, coo una inscripci8n en unuro Gunto a "a puerta Na7a copara?"e a "a profusi8n 7e escu7os 7e"re% que presi7en e" uro occi7enta" 7e "a i!"esia 7e "os 7oinicos 7eEste""a, construi7a por "os isos años, o con "a a%or sosticaci8n 7eotros tep"os costea7os por 4eo?a"7o

    Des7e "a se!un7a ita7 7e" si!"o #$$$ se @i:o patente e" pre7oinio 7e

    "as 8r7enes en7icantes en e" fa6or 7e "os onarcas, aunque "aspreferencias 7epen7an 7e "as inc"inaciones persona"es 7e ca7a uno 7ee""os

    1 La voluntad del promotor , en ocasiones, fue "a que 7eterin8 "ae7icaci8n 7e una o?ra que re?asa?a "o @a?itua" % con6eniente en uncon6ento franciscano San 5uan 7e "os Re%es 7e 4o"e7o constitu%e uneGep"o para7i!tico 7e esta araci8n $sa?e" "a Cat8"ica profesa?auna !ran 7e6oci8n a "a Or7enfranciscana, por "o que 7es7e e"

    principio tena 7eci7i7o reci?irsepu"tura en uno 7e suscon6entos9 e" 7e San 5uan 7e "osRe%es, que se i?a a construir en

     4o"e7o ;a posterior conquista 7e2rana7a ca?i8 "os p"anes 7e "areina, quien na"ente fueenterra7a en esta L"tia ciu7a7

    Por otra parte, "os Re%esCat8"icos, % en especia" "a reina $sa?e", 7eostraron contar con i7eas

    c"aras so?re "a funci8n que "a arquitectura po7a contar en su ia!en %a!nicencia ;os onarcas eGercieron una in!ente "a?or 7e ecena:!o

    =/

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    31/32

    artstico, constru%en7o o reno6an7o 7es7e sus ciientos una !rancanti7a7 7e e7icios, con !ran !asto % esp"en7or artstico Uno sentre e""os fue e" 7e San 5uan 7e "os Re%es

    Fina"ente, 7e?e tenerse en cuenta "a i7ea concreta que "a reina tena7e" con6ento 7e San 5uan 7e "os Re%es, que era "a 7e ser6ir coopante8n rea" Para ta" n 7estin8 "os recursos necesarios para que a "osconteporneos "es pareciera una o?ra e7ica7a Tcon !rana!nicenciaT Aunque "a p"anta 7e "a i!"esia no se a"eGa 7e "atra7iciona" franciscana p"anta 7e na6e Lnica con un transepto no7easia7o so?resa"iente', en rea"i7a7 esta?a 7iseña7a para ser6ir 7etep"o funerario, con una ca?ecera centra"i:a7a en cu%o centro esta?apre6isto situar e" sepu"cro re!io Por ta" oti6o a7quiri8 !ranprepon7erancia e" espacio 7e" crucero, con su cu?ierta 7estaca7a % su7ecoraci8n escu"t8rica E" o7e"o que tenan en ente "a reina % e"arquitecto 5uan 2uas era sin 7u7a e" 7e "as !ran7es capi""as funerariasque se @a?an e7ica7o o esta?an to7a6a en construcci8n en Casti""a7urante "a se!un7a ita7 7e" si!"o #&, coo "a 7e E" Parra" en Se!o6ia o"a Capi""a 7e" Con7esta?"e 7e "a cate7ra" 7e ur!os Posi?"eente e"taaño Tre7uci7oT 7e San 5uan 7e "os Re%es, copara7o con e" 7e estasconstrucciones, fue "o que 7ecepcion8 a "a reina cuan7o 6io e"onasterio construi7o

    Para 5a6ier Martne: 7e A!uirre, "os casos 7e San!Xesa % 7e San 5uan 7e"os Re%es constitu%en eGep"os opuestos 7e "a inter6enci8n 7e "os onarcascoo prootores 7e i!"esias franciscanas En San!Xesa, e" re% 4eo?a"7o no

    inter6ino especia"ente en "as o?ras % e" resu"ta7o fue una i!"esia, por as 7ecir, u% franciscana En San 5uan 7e "os Re%es, en ca?io, "aintenciona"i7a7 que se encontra?a 7etrs 7e" pro%ecto 7e "a reina @i:o 7e"e7icio uno 7e "os s interesantes 7e "a arquitectura !8tica @ispana,aunque no resu"tara 7e" to7o satisfactorio para "a prootora ni tapocopara e" espritu 7e "a or7en, por supuesto'

    En otra esca"a, 7e?eran ap"icarse "as isas consi7eraciones a ca7acon6ento para 7eterinar si sus foras son rea"ente e" pro7ucto 7e"7eseo 7e "os frai"es o 7e "os prootores ;as e"ites ur?anas, quenora"ente no eran parti7arias 7e intro7ucir !ran7es % costosas'

    no6e7a7es artsticas, pu7ieron contri?uir a que per7uraran "as so"ucionespropias 7e ca7a re!i8n A7es, "a eJistencia 7e una especie 7eTecena:!o coparti7oT, en cuanto que eran 6arias "as fai"ias queaca?a?an por reci?ir sepu"tura en su interior, ta?iKn a%u78 a que nin!unaipusiera un criterio artstico persona", aunque fa6oreci8 e" !ran taaño 7e"as construcciones % !aranti:8 "a nanciaci8n 7e una arquitectura 7i!na

    En ca?io, "as fun7aciones que ""e6aron a ca?o patronos in7i6i7ua"es,que se reser6a?an "a capi""a a%or coo "u!ar 7e sepu"tura, co"a?oraronpro?a?"eente a arcar una "nea 7e arquitectura 7eterina7a En esesenti7o, tanto "os "inaGes esta?"eci7os en 7eterina7as coarcas coo "a

    fai"ia rea" contri?u%eron a "a 6arie7a7 % esp"en7or 7e "as i!"esiasfranciscanas

    =*

  • 8/17/2019 BLOQUE III.docx

    32/32

    Sin 7u7a se pro7uGo un conicto 7e intereses, sii"ar a" que 6i6ieronta?iKn en "a E7a7 Me7ia otras 8r7enes re"i!iosas E" espritu franciscanoperse!ua a"can:ar "a santi7a7 por e7io 7e "a po?re:a ;as socie7a7esur?anas % "as e"ites 7oinantes enten7ieron que po7an a"can:ar susa"6aci8n persona" por e7io 7e "a po?re:a 7e otros Por e""o ?uscaron que

    esos frai"es, 7e reconoci7a santi7a7, "es aten7ieran en 6i7a % "os aco!ieran7espuKs 7e su uerte, re:an7o por e""os Sin e?ar!o, "as e"ites e7ie6a"esno po7an prescin7ir 7e su cate!ora socia" en "o que construan, pues "osfactores 7e propa!an7a % 7e apariencia fora?an parte insepara?"e 7e su6i7a ;a Lnica anera 7e reso"6er e" conicto consisti8 en 7eGar a "as e"itese7icar capi""as 7e suciente 7i!ni7a7 coo para que fueran acor7es con "oque eJi!a su cate!ora socia"9 una arquitectura 7e ciertas 7iensiones %una 7ecoraci8n interior que precisa?a reta?"os o pinturas

    Sin e?ar!o, % pese a "as 7iferencias con e" pro%ecto inicia" 7e sanFrancisco, Martne: 7e A!uirre piensa que

    «ser4a equivocado a7rmar que el resultado 7nal fue un fracasoantifranciscano Es cierto que no se respetaron las consi*nas acerca de

    la pobre