453

yüzyýlýnda fonksiyonlarýný devam ettirdi vevergi imtiyazý tanýndý. Bölgede Tuzla adýy-la anýlan iki ayrý yerleþim yeri vardý. Bun-lardan Donja Tuzla (Aþaðý Tuzla) bugünküTuzla kasabasýdýr; 10 km. uzaklýkta olandiðeri ise Gornja Tuzla (Yukarý Tuzla) adýnýtaþýyordu. Donja Soli ahþap ve kerpiçtenyapma bir istihkama sahipti. Burayý 1463’-te Osmanlý tarihçisi Neþrî Aðaçhisar diyezikreder. Bosna kralý Aðaçhisar’ý Osman-lýlar’ýn eline geçmesini önlemek için yak-týrmýþtýr. Tarihî araþtýrmalarda uzun süreTuzla’nýn Osmanlýlar tarafýndan 1512 yý-lýnda ele geçirildiði yazýlmýþtýr. Ancak 872(1467-68) tarihli Tahrir Defteri’ndeki ka-yýtlar (Ýstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplý-ðý, Muallim Cevdet, nr. 076) buranýn 1474Nisanýndan önce Osmanlý idaresine girdi-ðini gösterir.

884 (1479) tarihli bir mukataa defterin-de (BA, MAD, nr. 176) Donja Tuzla’da yet-miþ beþ, Gornja Tuzla’da on beþ hýristiyanhânesi bulunduðu belirtilir. 1480’de bu ikiTuzla, Macar baskýnlarýna karþý daha iyikorunmasý için Ýzvornik (Zvornik) sancaðý-na dahil edildi. 1479’da tuzlalardan 12.304akçe saðlanmýþtý. 1548 yýlýnda iki tuzlanýngeliri on kat artacak ve 129.856 akçeyeulaþacaktýr. 1521’de Osmanlýlar’ýn Belgrad’ýfethinden sonra Doðu Slavonya ve 1526’-da Osijek’te (Essek) hâkimiyet kuruluncaTuzla bölgesi sýnýr olmaktan çýktý ve hýzlý bi-çimde geliþmeye baþladý. 1533 tarihli Tah-rir Defteri’nde bölgede Ýslâmlaþma’nýnhýzlandýðýna ve yayýldýðýna iþaret edilir (BA,TD, nr. 173). Osmanlý kayýtlarýnda Memle-ha-i Zîr (Aþaðý Tuzla) diye geçen Donja Tuz-la yedi müslüman, kýrk altý hýristiyan, Mem-leha-i Bâlâ (Yukarý Tuzla) diye geçen GornjaTuzla 144 müslüman, on hýristiyan hâne-sinden ibaretti. Müslümanlar tahrir def-terlerindeki pek çok örnekte görüldüðügibi mahallî halktan Bosna asýllýlar, büyükbir ihtimalle de vaktiyle Katolikleþtirilengizli Bogomiller idi. 955 (1548) tarihli Tah-rir Defteri’ne göre her iki yerleþim ilginçbir büyüme gösterdi. Aradan geçen on beþyýl içerisinde Donja Tuzla müslümanlarý ye-diden 283’e, hýristiyanlar ise kýrk altýdan123 hâneye ulaþmýþtý. Gornja Tuzla’nýn 144müslüman hânesi 422’ye çýkmýþ, hýristi-yan hânesi ondan on üçe yükselmiþti. Böy-lece bu sonuncu kasaba % 99’u müslü-man olan bir yerleþim yerine dönüþmüþ-tü. Ayný yýllar arasýnda kasabanýn tam mer-kezindeki Gornja Tuzla Franjeva®ki Samos-tan Sv. Marije Manastýrý bölgenin tama-men müslümanlaþmasýyla kapanmýþtý.1541’de Kanûnî Sultan Süleyman’ýn izniy-le mahallî Katolik Knez Petar Soi—, Gornja

ve Donja Tuzla arasýndaki Gradovrh tepe-sine manastýrý tekrar yaptýrdý. 1683-1699yýllarýnda süren uzun savaþlara kadar bumanastýr varlýðýný devam ettirdi. XVI. yüz-yýlda Donja Tuzla, Gornja Tuzla’nýn durak-sadýðý bir dönemde ilerleme gösterdi veana yerleþim merkezi haline geldi. 1533-1548 yýllarý arasýnda Donja Tuzla savunmaduvarlarýyla güçlendirildi. 981’de (1573)burasý bir kadýlýk merkezi oldu. 1548’deOsmanlý idaresi Tuzla’daki tuz yataklarý içinbir kanun çýkardý ve bu kanun Osmanlý hâ-kimiyetinin sonuna kadar yürürlükte kal-dý. Buna göre her yýl buradan 400 ile 600ton tuz elde edilmiþtir.

Hamza Bâlî’nin müridlerince yürütülenheretik Hamzaviyye tarikatý faaliyetleri dý-þýnda Tuzla bölgesinde tarikat hareketle-rine dair çok az þey bilinmektedir. HamzaBâlî özellikle Tuzla ve civarýnda faal olupbâtýnî fikirlerini yaymaya çalýþtý. Daha son-ra bir bakýma Hamzaviyye hareketi mer-kezi haline gelen Gornja Tuzla’da tutuk-landý ve Ýstanbul’da idam edildi (1573).990’da (1582) çýkan yeni bir Hamzavî is-yaný bastýrýldý, isyancýlardan birkaçý GornjaTuzla’da idam edildi. Hareket gizli de olsaXVIII. yüzyýla kadar bölgede varlýðýný sür-dürdü. Tuzla, 1555’ten kýsa bir süre öncekurulan Üsküp’teki Halvetiyye / SinâniyyeTekkesi’nin kurucusu olan Þeyh Velî Efen-di’nin de memleketidir. Sinâniyye tarikatýMakedonya, Kosova, daha kuzeye Slavon-ya’ya ve Osmanlý Macaristaný’na Üsküp’-ten yayýldý.

1572’den kýsa bir süre önce Semendiresancak beyi olan Tur Ali Bey, Donja Tuzla’-da bir cami, bir mektep, bir hamam, birhan, bir su sistemi, otuz sekiz dükkâný içe-ren bir vakýf kurdu ve bu vakfa 300.000akçe tahsis etti. XVI. yüzyýlýn ikinci yarýsýn-da her iki yerleþim birimi büyümeye de-vam etti. 1600-1604 yýllarýnda kaleme alý-nan Ýzvornik Livâsý Tahriri’nde (BA, TD,nr, 743) Donja Tuzla’da 373 müslüman ve133 hýristiyan hânesinin bulunduðu belir-tilir (tahminen 2500 kiþi). Gonja Tuzla’nýnise neredeyse tamamý müslümandý, ca-mi ve mescidleriyle birlikte on bir mahal-lesi bulunuyordu. Buradaki hýristiyanlar birmahalleye toplanmýþtý. XVI. yüzyýlýn ilk ya-rýsýnda pek çok Ortodoks hýristiyan Eflak,Tuzla ve civarýna yerleþti, bunlar giderekSýrplaþtýrýldý. Bölgede bilinen en eski Or-todoks kilisesi 1528’de zikredilen Teo®akKalesi’nin yakýnýndaki Srednj / Rudine kö-yündeydi. XVI. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Or-todoks hýristiyanlar bölgeyi dinî ve kültü-rel açýdan önemli kýlan birkaç manastýryapmýþtý (Papra@a ilk defa 1547 yýlýnda zik-

A Nation of Empire: The Ottoman Legacy of Tur-kish Modernity, Berkeley 2002, s. 199-202, 224-225; Özcan Tatar, “1787-1792 Osmanlý-Rus Sa-vaþý’nda Trabzon ve Çevresinin Yeri ve Önemi”,Trabzon ve Çevresi Uluslararasý Tarih-Dil-Ede-biyat Sempozyumu Bildirileri (haz. Mithat Ke-rim Arslan v.dðr.), Trabzon 2002, I, 201-235; Meh-met Beþirli, “XIX. Yüzyýlýn Baþlarýnda KaradenizBölgesi ve Ayan-Devlet Perspektifinden TrabzonValisi Hazinedârzâde Süleyman Paþa”, a.e., I,327-343; Rýza Karagöz, Canikli Ali Paþa, Anka-ra 2003, s. 23; Ali Taþpýnar, Rize Tarihi, Rize 2004,s. 270, 400, 440-451, 487-488; Necmettin Ay-gün, Onsekizinci Yüzyýlda Trabzon’da Ticaret,Trabzon 2005, s. 50; Muhammet Safi, Rize Tah-rir-i Öþür Envanteri: 1850 Rize Sülaleleri, Ýstanbul2007, s. XXX-XXXI, 2, 5-8, 10, 12, 14, 17, 24, 29,34, 149; Ýsmail Akbal, Millî Mücadele DönemindeTrabzon’da Muhalefet, Trabzon 2008, s. 85; M.Münir Aktepe, “Tuzcu Oðullarý Ýsyaný”, TD, III/5-6 (1951-52), s. 21-52; A. Bryer, “The Last Laz Ri-sings and the Downfall of the Pontic Derebeys,1812-1840”, Bedi Kartlisa, sy. 26, Paris 1969,s. 191-210.

ÿMehmet Hacýsalihoðlu

– —TUZLA

(bk. LARNAKA).˜ ™

– —TUZLA

Bosna-Hersek’te tarihî bir þehir.˜ ™

Ülkenin kuzeydoðusunda Majevica da-ðýnýn eteklerinde kurulmuþtur. Kapsamlýarkeolojik araþtýrmalar Tuzla’nýn Neolitikdönemden itibaren bir yerleþim yeri oldu-ðunu gösterir. Roma idaresi devrinden çokaz bir iz kalmýþtýr. X. yüzyýlýn ortalarýndaKonstantinos Porpyhyrogenetos ve XII.yüzyýlýn ortalarýnda Pop Dukljanin bölgeyiSoli (Tuzla) diye zikreder. XII. yüzyýlda Ma-carlar tarafýndan idare edilen Tuzla yöre-sini Ban (vali) Boriç, Bosna’ya dahil etti.1253’ten itibaren Macarlar’ýn Ma®va ban-lýðýnýn bir parçasý idi. 1284-1300 yýllarý ara-sýnda Soli dahil Usora bölgesinin doðu bö-lümü Macar vasalý olan Sýrp Kralý Dragu-tin tarafýndan yönetildi. Ban II. StjepanKotromani—’in idaresi esnasýnda (1322-1353) Usora ve Soli de Bosna Devleti’ninbir parçasý oldu. Burada Bogomiller deni-len heretik Bosna kilisesi taraftarlarýnýn er-ken dönemden itibaren bulunduðu kay-naklarda zikredilir. Onlardan kalma lahitbenzeri, süslemeli pek çok mezar taþý bu-güne ulaþmýþtýr. 1340’ta Macar Katolik ki-lisesi Bogomiller’e karþý bölgeye Fransis-ken rahipleri yolladý. Bosna ve Drina nehir-leri arasýndaki topraklarda on Fransiskenmanastýrý inþa edildi. Bunlarýn ikisi Soli’-deydi. Manastýrlar Osmanlý idaresinin ilk

TUZLA

454

TUZLA

caristan’dan göç eden müslüman gruplarTuzla’nýn geniþ alanlarýna yerleþti.

XVIII. yüzyýlda büyüyen güvensizlik or-tamý ve 1699 yýlýndan beri Habsburg sýný-rýnýn emniyetsiz oluþu, devleti tuz yatak-larýndan gelen parayla gelirleri karþýlananayrý bir askerî bölge (kaptanlýk) oluþturma-ya sevketti. Aþaðý Tuzla palankasý taþ du-varlarla saðlam bir kale olarak yeniden in-þa edildi ve 1758’de inþaat tamamlandý.Tuzla kaptanlýðý XIX. yüzyýlýn ortalarýna ka-dar devam etti. Birkaç kaptana ve onla-rýn aile üyelerine ait güzel hatlarla süslen-miþ mezar taþlarý Hâfýz Hanumina Camii’-nin hazîresinde yer alýr (Mujezinovi`, II,149). 1833 tarihli bir raporda yirmi dörtadet top mermisinin bulunduðu Tuzla Ka-lesi’nin iyi durumda olduðu bildirilmiþtir.XVIII. yüzyýlýn ilk yýllarýnda Tuzla, Hacý BacýKadýn adýný taþýyan ve 1907’ye kadar faalolan ikinci bir medreseye kavuþtu. Osmanlýdönemine ait camiler arasýnda Hacý HasanCamii, Hâfýz Hanumina Camii (Jalska Dza-mija) ve Sagrdÿijan Camii XIX. yüzyýlda res-tore edilen camilerdir.

1842’de Frano Juki—, Aþaðý Tuzla’yý bir“müsellim paþa”nýn, müftü ve kadýnýn ika-met ettiði yer þeklinde tasvir eder. Bura-sý 6000 kiþilik nüfusu, on iki camisi, canlýticareti ve el sanatlarýyla öne çýktý. Kasa-banýn sadece kýrk Katolik ve Ortodoks hý-ristiyan hânesi vardý, bu durumda müs-lümanlarýn oraný % 96’nýn üzerindeydi. Yu-karý Tuzla’nýn 150 müslüman hânesi ve üçcamisi bulunmaktaydý. 1851-1852 sayým-larýna göre Yukarý ve Aþaðý nahiyeleriylebirlikte Tuzla 4020 müslüman ve 1123 hý-ristiyan hânesine, toplamda 12.985 müs-lüman erkek ve 4336 hýristiyan erkek nü-fusa sahipti. Hâne sayýsýna göre yapýlanhesaba göre nüfusun % 78’i, erkek nüfussayýsý üzerine yapýlan hesaplamada nüfu-sun % 75’i müslüman çýkmaktaydý, çün-

kü hýristiyan aileleri müslüman ailelerinegöre daha kalabalýktý. 1855’te Tuzla biryangýn sonucu hemen hemen tamamenyandý. 1871 Eylülünde Tuzla’nýn bütün pa-zar bölgesi yakýldý. Hâlâ ayakta kalan ontarihî camisi, geç Osmanlý dönemi ve Avus-turya iþgali zamanýnda yapýlan yenilemeçalýþmalarýnýn bir ürünüdür. Avusturyalý-lar’ýn idaresi altýnda gerçekleþtirilen yeni-leme çalýþmalarý, yeni idarenin Osmanlý-lar’dan farklý olduðunu göstermek için Ku-zey Afrika mimarisi tarzýnda gerçekleþti-rildi. Geç dönem Osmanlý idaresi zamanýn-da XX. yüzyýlýn ilk yarýsýna kadar Tuzla’daayrýca küçük bir yahudi cemaati mevcut-tu.

Berlin Antlaþmasý’ndan sonra 1878Aðustosunda Avusturya güçleri þiddetliçatýþmalarýn ardýndan Tuzla’yý iþgal etti.Avusturya dönemi yeni bir geliþmeye yolaçmadý. 1885’ten itibaren þehir demiryol-larý ile Orta Avrupa’dan Saraybosna’ya,yan bir yolla Ýzvornik’e baðlandý. Eski ka-le 1896’da yýkýldý, yerine modern otellerinyapýldýðý yeni bir þehir merkezi kuruldu.Büyük linyit madeni, amonyak ve mavi is-pirto fabrikalarý bir endüstri merkezi ola-rak Tuzla’nýn geliþimine katkýda bulundu.1913’te nüfus 12.400’e çýktý. Avusturyadöneminde gösteriþli kiliseleriyle KatolikHýrvat cemaati güçlendi. Ayný dönemdeFransisken rahipleri de þehre döndü vegünümüzde hâlâ ayakta duran yeni birmanastýr inþa etti. Eski Yugoslavya Kral-lýðý zamanýnda büyük deðiþiklikler görül-medi; bununla birlikte 1948’deki yýkýcý birsavaþtan sonra Tuzla her þeye raðmen22.730 nüfusa sahipti.

II. Dünya Savaþý’ndan sonra Tuzla ve civa-rý tekrar büyük geliþme kaydetti. 1948 sa-yýmlarý þehrin ve altmýþ beþ köyün toplamnüfusunu 49.821 olarak kaydeder. 1991sayýmý % 48’i müslüman olan 131.618 ki-

redildi; Tamna 1548 ve 1587 arasýnda, Oz-ren 1587 vb.). Bu yapýlarýn mimarilerindedikkate deðer bir Osmanlý etkisi görülür.

1655’te Bosna Katolik papazý MarjanMaravi—, Aþaðý Tuzla’yý (Salina Inferior)550 Türk, 250 hýristiyan hânesi ve altý ca-misi bulunan bir yer olarak tasvir eder. Yu-karý Tuzla ise (Salina Superior) 250 müs-lüman ve hýristiyan hânesi olan, yine altýcamisi bulunan bir yerdi. Aþaðý Tuzla’da-ki Saint Peter Manastýrý, Tuzla bölgesininKatolikler’ine hizmet veriyordu; bunlar 700kiþilik bir nüfusu barýndýran 160 hâneyesahipti. Tuzla’da 1660-1674 yýllarýnda Beh-ram Bey Camii diye bilinen Eskicami ya-nýna bir medrese inþa edildi. 1660 yýlýnaait Osmanlý medrese listesinde Tuzla’daherhangi bir medresenin varlýðýndan sözedilmez. Ancak 1674’te Katolik papazýOlovçiç, Aþaðý Tuzla’da Behram Bey Med-resesi’nden bahseder; burasý II. Dünya Sa-vaþý’na kadar faaliyet göstermiþtir. Tuzla1688’de Ludwig von Baden kumandasýn-daki Habsburg ordusunun iþgaline uðra-dý. 1688 ve 1690’da iki Fransisken manas-týrýnýn rahipleri kuzeye kaçtý. Aþaðý Tuzla’-daki Saint Peter Manastýrý 1690’da boþal-týldý. Kýsa bir süre sonra tekrar inþa edildi,ancak 1697’de Prens Eugen’in ölümcül sal-dýrýsýnda kesin biçimde ortadan kaldýrýldý.Ayný savaþ esnasýnda ve 1699’daki Karlof-ça Antlaþmasý’nýn ardýndan Slavonya ve Ma-

Tuzla’da 1209 (1794-95) yýlýnda Hacý Hasan tarafýndan yeni-

lenen Merkez Camii (Çarþý Camii)

Tuzla þehir

merkezindeki

meydan(G. Boykov

fotoðraf arþivi)

455

zin), Zagrabiae 1892, s. 475-480; V. Bajovi—, Tuz-la i Okolina, Tuzla 1937; Hamdija Kreševljakovi—,Kapetanije u Bosnii Hercegovini, Sarajevo 1953,s. 204; a.mlf., “Turali Begov vakuf”, Glasnik VIS,IX/1-2 (1941), s. 1-32; a.mlf., “Prilozi povjesti Bo-sanskih gradova pod turskom upravom”, POF, II(1951), s. 115-184; a.mlf., “Stari Bosanski Grado-vi”, Na•e Starine, II, Sarajevo 1953, s. 7-44; M.Vego, Naselja Bosanske Srednjevjekovne Dr´a-ve, Sarajevo 1957, s. 106-107; A. F. Giljferding,Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji(trc. B. Culi@), Sarajevo 1972, s. 330-335; AdemHandÿi—, Tuzla i Njeva okolina u XVI vijeku, Sa-rajevo 1975, tür.yer.; a.mlf., “Bosanske Solana uXVI i XVII vijeku”, ‡lanci i Gradja za kulturnuistariju istocne Bosne u Tuzla, III, Tuzla 1959, s.77-112; a.mlf., “Tuzla”, Enciklopedija Jugosla-vije, Zagreb 1971, VIII, 409-410; a.mlf. – M. Had-ÿijahi—, “O progonu Hamzevija u Bosni 1573”,POF, XX-XXI (1974), s. 51-70; Mehmed Mujezino-vi—, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine,Sarajevo 1977, II, 147-155; Ayverdi, Avrupa’daOsmanlý Mimârî Eserleri III, s. 472-474; Aiša Djili-zarevi—-Simi—, “Vakufnama Turali-Bega, sina po-kojnog Isa-hana”, Vakufname iz Bosne i Herce-govine: XV i XVI vijek (ed. Lejla Gazi@ – AhmedAlici@), Sarajevo 1985, s. 179-185; Dÿemal Ceha-ji—, Dervi{ki Redovi u Jugoslovenskim Zemlja-ma sa posenvim ovstrom na Basnu i Hercego-vinu, Sarajevo 1986, s. 198-200; Smail Bali—, Dasunbekannte Bosnien, Wien 1992, s. 214, 258,263; N. Clayer, Mystiques, état et société: Les Hal-vetis dans l’aire balkanique de la fin du XVe

siècle à nos jours, Leiden 1994, s. 86-89, 173-174; Fehim Spaho, “Pobune u Tuzlanskom stre-zu polovinom XVIII vijeka”, Glasnik ZemaljskogMuzeja Bosne i Hercegovine, XLV, Sarajevo 1933,s. 71-76; M. Baum, “Zupa Soli prilog za pozna-vanje prošlosti Tuzlanskog kraja”, ‡lanci i Grad-ja, I (1957), s. 7-37; Šaban Hodÿi—, “MigracijeMusulmanskog stanovništva iz Srbije u severis-tocnu Bosnu i 1788-1862 godine”, a.e., II (1958),s. 120-143; M. Filipovi—, “Propast Franjeva ma-nastire Gradovrha kod Tuzle”, a.e., IV (1960), s.89-94; Alija A. Sadikovi—, “Hadzi-Badze KadunMedrese u Tuzli”, Anali GHB, XVII-XVIII (1996),s. 357-368; Omer Naki®evi—, “Gornjo TuzlanskiProtokol”, a.e., XXXI (2010), s. 65-83; Nihat Aza-mat, “Hamza Bâlî”, DÝA, XV, 503-505.

ÿMachýel Kýel

– —TÜBBA‘

( ��� )

Eski Yemenkrallarýnýn unvaný,

Kur’an’da helâk edildiði bildirilenbir kavmin adý.

˜ ™

Tübba‘ adý Kur’ân-ý Kerîm’de iki yerdegeçmekte (ed-Duhân 44/37; Kaf 50/14), buisimle anýlan kavmin günahkârlýklarý ve el-çileri yalanlamalarý yüzünden helâk edil-diði bildirilmektedir. Firavun Mýsýr, kisrâÝran, kayser Bizans ve necâþî Habeþ kral-larýnýn unvaný olduðu gibi tübba‘ da (çoðu-lu tebâbia) Yemen (Himyer) krallarýnýn un-vanýydý. Ýslâm kaynaklarýna göre onlara buadýn verilmesinin sebebi, krallarýn birbiri-nin yolunu izleyerek krallýk yapmalarý veyakendilerine tâbi olanlarýn çokluðudur (Li-sânü’l-£Arab, “tb.” md.; Ýbn Haldûn, II, 50;M. Hüseyin el-Ferah, I, 129-130).

Yemenliler’in aslýný oluþturan Kahtânî-ler, Cürhüm ve Ya‘rub olmak üzere iki ko-la ayrýlmýþ, Ya‘rub b. Kahtân bölgede ilkdevleti tesis etmiþ, Ya‘rub’un soyundangelen Sebe de bölgede birliði yeniden sað-layýp Sebe Devleti’ni kurmuþtur. Bu devle-tin kuruluþ tarihinin milâttan önce üç bin-li yýllara kadar gittiði tahmin edilmekte-dir. Sebe Devleti mukarribler (m.ö. ?-m.ö.650) ve melikler (m.ö. 650-m.ö. 115) diyeiki döneme ayrýlmýþ, Sebe’nin soyundangelen Himyer Himyerî Devleti’ni tesis et-miþtir (C. Zeydân, s. 142; M. Hüseyin el-Fe-rah, I, 34, 47). Güney Arabistan’da milât-tan önce 115 yýlýndan milattan sonra 525yýlýna kadar hüküm süren Himyerî Devle-ti birincisine krallar, ikincisine tebâbia de-nilen iki döneme ayrýlmaktadýr. Krallar dev-ri IV. yüzyýlýn baþýna, tebâbia devri 525 yý-lýna kadar devam etmiþtir. Bu dönemdekendilerine tübba‘ adý verilen Himyerî kral-larý Güneybatý Arabistan’ýn tamamýna hâ-kim olmuþtur. Ýslâm kaynaklarýnda Yemenkrallarýna Sebe, Himyer ve Hadramut’a sa-hip olmadýkça tübba‘ denilmediði belirtil-mektedir; dolayýsýyla tebâbia Yemen’in bir-liðini saðlayan krallarýn unvanýdýr (Lisâ-nü’l-£Arab, “tb.” md.; M. Hüseyin el-Fe-rah, I, 129-131).

Tebâbia dönemine, tebâbia krallarýnýnsayýsýna ve Kur’an’da bahsedilen tübbaýnyaþadýðý çaða iliþkin Ýslâm kaynaklarýnda-ki bilgiler çeliþkilidir. Bazý tarihçiler Himye-rî Devleti’nin ikinci dönemini tebâbia diyeadlandýrýrken (EI2 [Fr.], X, 618) bazýlarý tüb-ba‘ devrini çok daha gerilere götürmek-te, bu sürece Sebe devri dahil edilmekte

þilik bir nüfus gösterir. Þehrin 1961’de nü-fusu 41.450, 1991’de 83.770 olup bu ra-kamýn % 53’ü müslüman, % 16’sý Sýrp ve% 7’si Hýrvat, geri kalaný karýþýk evliliktendoðanlardan oluþmaktaydý. Bosna savaþýesnasýnda (1991-1995) þehir herhangi birmilliyetçi grup tarafýndan iþgal edilmedi,Bosna’nýn diðer bölgelerinden daha az ha-sara uðradý ve savaþ sýrasýnda müslümangüçlerin elinde kaldý. Savaþ süresince vedaha sonra pek çok Sýrp þehri terkeder-ken mülteciler buraya akýn etti. 1991’deþehrin 83.770 kiþilik nüfusu vardý. Bu nü-fus 2004 yýlý tahminlerine göre 123.500’eyükselmiþtir. Tuzla þehri banliyöleriyle bir-likte günümüzde yaklaþýk üçte ikisi müs-lüman olan 170.000 kiþinin üzerinde birnüfusu barýndýrmaktadýr. Sahip olduðu ca-mileri ve çeþitli hýristiyan cemaatlerine aitkiliseleriyle beraber þehir nüfusunun çokdinli, çok ýrklý görünümü hâlâ devam et-mektedir. Yukarý Tuzla bir geliþme kaydet-medi. 1991’de % 92’si müslüman olan sa-dece 3237 kiþilik bir nüfusu bulunmaktay-dý. Bugünlerde Tuzla’nýn eski þehir merke-zi geç XIX. yüzyýl manzarasýný korumuþ-tur; bazý sokak adlarý da Zlatarska (kuyum-cular), Kazandÿijka gibi Osmanlý esnafýnýhatýrlatmaktadýr. XVII. yüzyýlýn ilk yarýsýn-da Tuzla’dan iki þair çýkmýþtýr. Bunlar Tuz-la müftüsü þair Sâlih Efendi Sabaviye ileTürkçe ve Farsça þiirler yazan Nabiye Tuz-lak ve daha önemlisi Bosna edebiyatýnýnen iyi “alhamijado”su ve yazdýðý Türkçe-Boþnakça Makbûl-i Ârif (Potur }ahidija)adlý sözlüðüyle tanýnan Muhammed HevaîÜskûfî’dir (ö. 1651).

BÝBLÝYOGRAFYA :

Neþrî, Cihannümâ (Unat), s. 762-763; I. Fra-no Juki—, “Zemljopis Bosne”, Putopisi i istorisko-etnografski Radovi, Sarajevo 1953, s. 372-373;Bishop, Acta Bosnae potissimum ecclesiasticacum insertis editorum documentorum regestisab anno 925 ad annum 1752 (ed. E. Fermend-

TÜBBA‘

1890 yýlýnda

Hâfýz Haným

Tuzlic

tarafýndan

yenilenen

Tuzla’da

Jalska Camii