T.C. MLL ETM BAKANLII

METALRJ TEKNOLOJS

DKM HATALARI521MMI267

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER

AIKLAMALAR .................................................................................................................... ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. DKM HATALARI ......................................................................................................... 3 1.1. Dkm Hatalarnn Genel Olu Nedenleri .................................................................... 3 1.2. Dkm Hatalarnn eitleri ......................................................................................... 4 1.2.1. Gaz Boluklar ....................................................................................................... 4 1.2.2. ukurluklar, izgiler, Pullar.................................................................................. 5 1.2.3. Dart ........................................................................................................................ 6 1.2.4. Koparma ve Srklemeler ..................................................................................... 7 1.2.5. Sv Metalin Kuma lemesi .................................................................................. 7 1.2.6. Kum Dmeleri...................................................................................................... 9 1.2.7. Sama..................................................................................................................... 9 1.2.8. Sertlik................................................................................................................... 10 1.2.9. Sert Blgeler ve Sertlemi Noktalar ................................................................... 11 1.2.10. Souk Birleme ve Eksik Kalmalar ................................................................... 12 1.2.11. Kaklk ............................................................................................................. 13 1.2.12. apak ................................................................................................................. 14 1.2.13. Forsa ve Szmalar .............................................................................................. 15 1.2.14. Maalarn Kalkmas ........................................................................................... 15 1.2.15. Dkm Paralarda Cruf ve Dier Yabanc Maddelerin Bulunmas ................ 16 1.2.16. Metal ve Alamlarn ekmesinden Oluan Hatalar.......................................... 17 1.3. Kalite Kontrol ............................................................................................................. 21 1.3.1. Gz ve eki Deneyi ........................................................................................... 22 1.3.2. l Taml Deneyi ........................................................................................... 22 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 23 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 25 RENME FAALYETi 2.................................................................................................... 26 2. HATALI PARALARIN ONARIMI ................................................................................ 26 2.1. Onarmda Kullanlan Karmlarn Tantm ............................................................... 27 2.1.2. Karmn Hazrlanmas ....................................................................................... 27 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 28 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 30 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 31 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 32 KAYNAKA ......................................................................................................................... 33

i

AIKLAMALAR AIKLAMALARKOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 521MMI267 Metalrji Dkm Dkm Hatalar Dkm hatalarn tanmay, dkm paralarn muayene etmeyi, kalite kontrol ve onarm yapmay ieren bir renme materyalidir. 40/32

SRE N KOUL YETERLK

Dkm hatalarn tanmak ve onarmn yapmak Genel Ama Gerekli ortam salandnda istenilen lye ve tekniine uygun dkm hatalarnn kontroln bilecek ve onarm yapabileceksiniz.

MODLN AMACI Amalar 1. Dklen ilerin kalite kontroln yapabileceksiniz. 2. Hatal paralar onarabileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam: Kalite kontrol ve onarm atlyesi Donanm: eki, l aletleri, temizlenen dkm para, hatal dkm para, hazrlanan karm, el takmlar, dzeltme aralar Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GRSevgili renci, Dkmclk meslek dal ierisinde dkm hatalar, geni kapsaml ve arl fazla olan bir blmdr. Hatal dkmler iletmeyi maddi kayba uratr, iletmenin rekabet gcn azaltr, prestijini drr ve alanlarn moralini bozar. Hatalarn olu nedenleri iyi bilinir ve gerekli nlemler alnrsa hatalar en aza indirilebilir. Bu modlde dkm hatalarn, hatalarn olu nedenlerini ve onarmlarn reneceksiniz. Hatalar iyi tandnz iin dkm kalite kontrol de yapabileceksiniz. Kalite kontrolde, kullanlamaz durumdaki dkmlerle onarm yaplarak kullanlabilecekleri ve salamlar titizlikle semelisiniz. Olabilecek yanl seimlerinizde iletmenizi maddi ve itibar kayba uratacanz, sorumluluk altna sokabileceinizi bilmelisiniz. Dkm atlyelerinde hatalar tamamen yok etmek ou zaman imknsz gibidir ama dikkatli ve bilinli alarak hatal i orann en aza indirebilirsiniz. eidinin fazla olduu, youn alma yaplan dkm atlyelerinde hatal dkmlerin artmasnn nasl nlenebileceini dnp zmler retmelisiniz. lk defa dkm yaplacak bir iin az sayda dklp denenmesi, ortaya kan hatalar giderildikten sonra seri retimine geilmesi grne bilmem katlr msnz? Hatal kan her i; emeinizi, enerjinizi, zamannz, kullandnz malzemeyi alp gtrmekte ve evreyi kirleterek ekolojik dengeye zarar vermektedir. Mesleini severek yapan, toplumsal sorumluluklarn yerine getiren fertlerin maddi kayglarnn olmadn, huzurlu ve itibarl bir mr srdklerini evrenize bakarak grebilirsiniz.

1

2

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1AMABu faaliyet sonunda gerekli ortam salandnda teknie uygun, dklen ilerin kalite kontroln yapabileceksiniz.

ARATIRMA Metallerin s etkisiyle genlemesi konusunu aratrnz.

1. DKM HATALARI1.1. Dkm Hatalarnn Genel Olu NedenleriDkm parada istemediimiz l, ekil, doku deiiklii ve dier baz olumsuzluklarn bulunmas hlinde bu para, hatal dkm olarak kabul edilir. Hatann derecesine gre parann alaca artlar dikkate alnarak ya onarm yaplarak kullanlr veya hurda olarak deerlendirilir. Hatal paralarda bir veya daha fazla hata bir arada olabilir. Dkm hatalarnn olu nedenleri doru tespit edilirse zm kolaylar. Hatalarn nedenleri aada belirtilen konular taranarak bulunabilir: Dkm parann tasarlanmas yanlsa Model ve maa sandklar hatalysa Yolluk sistemi, besleyici, soutucu, kc uygulamas hatalysa Kalp ve maa kumu uygun deilse Kalplama ve maa yapm teknii hatalysa Sv metalin bileimi uygun deilse Ergitme ve dkm teknii hatalysa

3

1.2. Dkm Hatalarnn eitleriDkm hatalar ok eitlidir ve birok nedeni vardr. Bu blmde bunlar tanyacaz.

1.2.1. Gaz Boluklar Tanm Dkm annda kalpta oluan ve darya atlamayan gazlardan meydana gelir. Daha ok dklen dkm parann st yzeylerinde grlr ancak parann alt yzeylerinde veya i ksmlarnda da olabilir. Gaz boluklarnn byk hacimli olanlarna kofluk kklerine karnca-gzenek denir. Gaz boluklarna maa evresinde, soutucu konan yerlerde de rastlanabilir. Dikkatli baklrsa dkmden sonra gzle grlebilir. Parann ilenmesi srasnda ou ortaya kar (ekil 1.1 ve ekil 1.2).

Resim 1.1: Gaz boluu

Resim 1.2: Karnca hatas

4

Olu nedenleri Kalp kumunun neminin fazla olmas Kalp havasnn iyi alnmamas Maann ya olmas, havasnn iyi alnmamas Sv metal scaklnn yksek veya dk olmas Kalbn fazla sktrlmas Kalba scak maa yarletirilmesi Kalbn scak kapatlmas Derece traverslerinin, firkete ve kancalarn kalp yzeyine ok yakn olmas, Kalplamada kullanlan soutucu, ivi ve maa desteklerinin yal pasl ve nemli olmas Gidici apnn ve yksekliinin yeterli olmamas Sv metal bileiminin uygun olmamas Tama potalarnn iyi kurutulup stlmamas Sv metalin kalba hzl yava doldurulmas

1.2.2. ukurluklar, izgiler, Pullar Tanm Kalp boluundan atlamayan gazlarn yerini sv metal dolduramaz ve burada ukurluklar oluur. Kalp ierisindeki gaz basncndan dolay i yzeyinde souk birleme grnts veren ince izgiler oluur. Bu hatalarn tamam bir yzey hatasdr. Sv metalin, gaz basncnn brakt ukurlara girerek pullar oluturur. Olu nedenleri Sv madenin kesik dklmesi st derecenin sarkmas Yolluk sisteminde meme saysnn az olmas Kalp kumunun gaz geirgenliinin az olmas Kalp havasnn iyi alnmamas Kalp kumunun dayanmnn dk olmas Maa kumunun gaz geirgenliinin az olmas Maa havasnn iyi alnmamas Kalp kumunun fazla sktrlmas Kalpta gereksiz ve ar perdah yaplmas Sv metalin akclnn iyi olmamas Sv metalin souk cruflu ve gazl olmas Arln fazla yklenmesi Kalbn forsa yapmas

5

1.2.3. Dart Tanm

Sv metal, kalp ierisindeki havay starak genletirir. Kalptaki yanc maddelerin oluturduu gaz ve su buhar bunlara eklendiinde kalptaki basn deeri artar. Sv metal, kalp ierisinde bu basncn etkisiyle alkalanr. Bu srada baz paralar kalptan koparak yer deitirir. Kalp kumu kalp ierisine doru genleerek sv metal, kalkan kum paralar arasna girerek katlar. alkant ile kopan kum taneleri sv metal ierisinde ykselerek st derecede toplanr. Dart, bir yzey hatasdr. Sv metalin kum arasna girmesiyle oluan dartlar bir keski ile kolayca temizlenebilir. Dart hatas daha ok geni yzeyli ve kaln kesitli dkm paralarda grlrse de ince kesitli olanlarda da meydana gelebilir (Resim 1.3).

Resim 1.3: Dart hatas

Olu nedenleri Derece federlerinin kalp boluuna ok yakn olmas Meme saysnn gereinden az olmas Yolluk sisteminin uygun yerden verilmemesi Kalp kumunun fazla nemli olmas Kalp kumu bileiminin hatal olmas Kalp kumunun gaz geirgenliinin az olmas Kalp kumunun ar sktrlmas Kalplamada kullanlan firkete ve kancann kalp yzeyine ok yakn olmas Kalp yzeyinin ar perdah edilmesi Kalp ve maa havasnn iyi alnmamas

6

Kalp boyasnn kalitesinin iyi olmamas ve kaln boya atlmas Maann iyi kurutulmamas veya iyi piirilmemesi Sv metalin kalba ok yava veya ok hzl dklmesi Sv metalin dkm scaklnn yksek olmas

1.2.4. Koparma ve Srklemeler Tanm

Sv metalin kalba girite kumu andrmas veya koparmas neticesinde bu hata oluur. Kalp ierisinde sv metalin akn zorlatran yerlerde daha ok grlr. Kalp ierisinde skan gazlarn kc ve besleyiciye doru hareketi, kalp ile kc ve besleyicinin birleme yerlerindeki kumlarn kopmasna neden olabilir. Olu nedenleri Dkm parada ok sayda girinti ve kntlarn bulunmas Yolluk sisteminin hatal dzenlenmesi Meme saysnn az olmas Kalp kumunun ar nemli olmas Kalp kumunun dayankl olmamas Kalp kumunda yanc maddelerin fazla olmas Maa kumu balayclarnn zayf olmas ve maann fazla piirilmesi Maann gaz geirgenliinin az olmas Maann iyi kurutulmamas Kalp yzeyinin az veya fazla sktrlmas Geni yzeylere ivi atlmamas Sv metalin dkm scaklnn yksek olmas Sv metalin yksekten ve hzl dklmesi

1.2.5. Sv Metalin Kuma lemesi Tanm

Sv metal, kalp yzeyindeki kum taneleri arasna girerek katlar. Metal ierisinde kalan kum taneleri przl bir yzeyin meydana gelmesine neden olur. Bu, bir yzey hatasdr. Dkm parann d grntsn olumsuz etkiler. Ayn dkm para zerinde przl ve temiz yzeyler oluabilir (Resim 1.4).

7

Resim 1.4: Sv metalin kuma ilemesi

Olu nedenleri Dkm parann keskin keli fazla girintili ve kntl olmas Yolluk sisteminin hatal olmas ri taneli kalp kumu kullanlmas Kalbn az sktrlmas Kalp kumu birleiminde kmr tozu orannn az olmas Kalp yzeyine grafit tozu atlmamas Kalbn boyanmamas Maalarn yumuak olmas, normal piirilmemesi Sv metalin dkm scaklnn yksek olmas Kalbn girinti ve kntlarnn dengeli sktrlmamas

8

1.2.6. Kum Dmeleri Tanm

Kalp ierisinde dkmden nce veya dkm srasnda st dereceden kopan kum ktlesinin oluturduu hatadr. Kumun koptuu yere metal girerek fazlalk, kumun metal ierisinde bulunduu yerde ise eksiklik eklinde grlr. Kopan kum ktlesi sv metalin kaldrma etkisiyle kalbn baka yerlerine tanabilir. Srklenen kum ktlesi metalin kaynamasna neden olabilir. Bir ksm besleyici ve kcdan dar kabilir.

Resim 1.5: Kum kalnts

Olu Nedenleri Dkm parann keskin keli, derin, girintili ve kntl olmas Model konikliinin yeterli olmamas Derecenin esnemesi st derecenin dikkatli kapatlmamas Derece pimlerinin hassas olmamas Arln hatal ve fazla yklenmesi Kalp kumunun dayanmnn az olmas Kalbn normal sktrlmamas Kalpta firkete ve kancalarn yeterli sayda olmamas veya hatal kullanlmas Astar kumunun dolgu kumuna tam olarak kaynamamas

1.2.7. Sama Tanm

Kk metal kreciklerin dkm para ierisinde ergimeden veya ktleye kaynamadan bulunmasdr. Sv metalin kalba dklmesi srasnda alkant, patlama veya kaynamalardan oluur. Yuvarlak hlde katlaan paralar sv metal ergitemez ve deiik llerde kalbn farkl yerlerinde bulunabilir. Paraya dardan bakld zaman fark edilemeyebilir. lemeden sonra ortaya kar ve ilemeyi zorlatrr (Resim 1.6).

9

Resim 1. 6: Sama hatas

Olu nedenleri Sv metalin kesik dklmesi Sv metalin yksekten dklmesi Yolluk sisteminin hatal dzenlenmesi Gidici dibine meme balanmas Gidici dibine topuk almamas veya ok derin almas Kalp kumunun ar nemli olmas Kalp kumu iinde metalik apak ve ivi bulunmas Kalba yeterli i ekilmemesi kc konmamas Maa hava kanallarna sv metalin girmesi Sv metalin souk ve akclnn iyi olmamas Derece federlerinin firkete ve kancalarn kalp yzeyine ok yakn olmas

1.2.8. Sertlik Tanm

Dkm para krlarak kesitine bakld zaman beyaz bir grnt veriyorsa bu, malzemenin sert bir yapda olduunu gsterir. Bu ekildeki dkmler sert ve krlgan olur, ilenmeleri zordur, bazen de hi ilenemezler. Bu hata ince kesitli paralarda daha ok grlr.

10

Olu nedenleri Kalp kumunun ar nemli olmas Kalp yzeyinde sertletirici boyalarn fazla kullanlmas Sv metal bileiminde karbr yapc manganez, kkrt, molibden, vanadyum gibi elementlerin fazla olmas Grafitletirici etkisi olan silisyum ve fosfor gibi elementlerin bileimde az olmas Sv metal ierisinde manganez-kkrt dengesinin uygun olmamas Sv metalin gazl, oksitli ve souk olmas Tama potalarnn iyi kurutulmamas ve souk olmas Dkm paralarn soumadan kumdan karlmas Dkmler zerine scakken su tutulmas

1.2.9. Sert Blgeler ve Sertlemi Noktalar Tanm Dkm paralarda kalp ile temas eden yzeyler i blgelere gre daha abuk katlar ve sert olur. Ayrca ince kesitler, kaln kesitlerden daha abuk katlar ve sert olur. Kalba ilk giren sv metal ile son giren metalin katlama zamanlar da farkldr. Dkm paralardaki farkl kesitler ve farkl katlamalar deiik yerlerde sert noktalarn veya blgelerin olumasna neden olur. Olu nedenleri Dkm parann farkl kesitlerden olumas Yolluk sisteminin ince kesitlere uzak olmas Kalp kumunun ar nemli olmas Maa kumunda balayc orannn fazla olmas Maann fazla s emmesi, metali hzl soutmas Maa iskeletleri, derece federleri, firkete ve kancalarn kalp yzeyine ok yakn olmas Kalp ve maada sertletirici boyalarn fazla kullanlmas Soutucularn yanl ve gereinden fazla kullanlmas Kalp yzeyine fazla ivi atlmas Sv metal bileiminin homojen olmamas Tama potalarnn iyi kurutulmamas ve stlmadan kullanlmas Dklen ilerin soumadan kumdan karlmas, su tutulmas

11

1.2.10. Souk Birleme ve Eksik Kalmalar Tanm

Sv metal, kalb deiik ynlerden girerek doldurmaya alr. Farkl ynlerden gelen sv metal soumadan dolay birbirine kaynayamaz ise souk birleme hatas oluur. Bu hataya katmer de denir. Dkm para zerinde bir izgi hlinde grlr (Resim 1.7). Sv metalin kalb tam olarak dolduramamas nedeniyle eksik kalma hatalar meydana gelir ve dkm para eksik kar (Resim1.8 ).

Resim 1.7: Souk birleme

Resim 1.8: Eksik kalma

12

Olu nedenleri Dkm parann kesit farkllklarnn fazla olmas Kalp kumu rutubetinin fazla olmas Yolluk sisteminin yerinin yanl olmas Meme saysnn yeterli olmamas st derecenin sarkmas st derece yksekliinin az olmas Sv metalin kesik dklmesi Sv metalin akclnn iyi olmamas Sv metalin dkm scaklnn yksek olmas Kalp ve maa havasnn iyi alnmamas Soutucularn fazla kullanlmas ve yzeylerinin oksitli olmas

1.2.11. Kaklk Tanm

Genellikle mala yzeylerinin bulunduu yerlerde dkm paralarn kaym durumda elde edildii dkmlerdir. in d ksm dzgn olduu hlde maal yerlerde kaklk hatas olabilir. Bu hata, parann d grnn bozar ve kolayca grlebilir (Resim 1.9).

Kaklk

Resim 1.9: Kaklk hatas

Olu nedenleri Model ve maa sandklarnda kavalyelerin anm olmas Derece pimlerinin hassas olmamas Derecelerin arplmas Tamponlarn dikkatli yaplmamas Maalarn hatal yerletirilmesi Modellerin ar farkl takalanmas Maa destei lsnn uygun olmamas st derecenin ters kapatlmas Sabit derecelerde pimsiz srg veya kelepe taklmas Kapatlm sabit derecedeki kalplarn pimsiz durmas ve darbe almas

13

1.2.12. apak Tanm

Dkmden km paralarn mala yzeylerinde ve maa balarnda ince plakalar hlinde dkm fazlalklar bulunur. Bunlara apak denir. apaklarn ok ince olanlar krlarak giderilebilir. Kaln apaklarn krlmas zordur ve dkm paralarnn llerini deitirir. Kalplarn atlayan ksmlarna sv metalin girmesiyle de apaklar oluabilir (Resim 1.10).

Resim 1.10: apakl dkm

Olu nedenleri Model ve maa sand llerinin uygun olmamas Derecelerin arplmas Derece pimlerinin hassas olmamas Arln yeterli olmamas Mala yzeyinin ar perdah edilmesi Onarmlarnn dzgn yaplmamas Derecelerin hatal kapatlmas Mala yzeyine apak kesilmemesi, kurutulan kalplarda yal grafit ve benzeri malzemelerin kullanlmamas Sv metalin dkm scaklnn yksek olmas

14

1.2.13. Forsa ve Szmalar Tanm

Dkm srasnda veya dkmden hemen sonra sv metalin mala yzeyinden veya kalbn herhangi bir yerinden dar akmasdr. Forsa dkm srasnda szma ise sv metalin kalb tamamen doldurmasndan sonra meydana gelir. Bu hatalar, ilerin eksik kalmasna ve apakl kmasna neden olabilir. Olu nedenleri Derece llerinin ok kk olmas Gidici, crufluk ve memelerin derece kenarna ok yakn olmas Derecelerin arplm ve ypranm olmas, esnemesi Derece pimlerinin hassas olmamas Maalarn hatal yerletirilmesi Maa havalarna sv metal girmesi Kalbn iyi sktrlmamas Mala yzeylerindeki onarmlarn hatal yaplmas ve ar perdahlanmas Derecelerin iyi yataklanmamas Mala yzeylerine apak kesilmemesi, kurutulan kalplarda yal grafit ve benzeri malzemelerin kullanlmamas Byk kalplarda derece birleme yerlerinin amurlanmamas Arln az veya dengesiz yklenmesi kma derecelerde tamponun gevek braklmas veya hatal ceket kullanlmas Dkmden hemen sonra metal katlamadan arlk, srg ve kenetlerin alnmas

1.2.14. Maalarn Kalkmas Tanm

Sv metalin kaldrma etkisi nedeniyle maalar kalp ierisinde yukar doru kalkabilir. Kalkan maalar dkm parann kesit llerini bozar ve i iinde kaklk hatas ortaya kar (Resim 1.11).

Resim 1.11: Dkmde kalkm maa

15

Olu nedenleri Model ve maa sand llerinin uygun olmamas Maalarn kesit kalnlna uygun yeterli maa destei ile desteklenmemesi Maa ierisine yeterli iskelet demiri konmamas Kalp ve maa kumu dayanmlarnn iyi olmamas, normal sktrlmamas Modellerin ar ve dengesiz takalanmas Sv metalin dkm scaklnn yksek olmas

1.2.15. Dkm Paralarda Cruf ve Dier Yabanc Maddelerin Bulunmas Tanm Ergimi metal ierisinde bulunan yabanc maddelerin bir ksm cruf olarak ergimi metalin yzeyinde toplanr ve buradan alnarak temizlenir. zgl arl sv metale yakn olanlar ve metal ierisinden yukar kamayanlar sv metal ile birlikte kalp boluuna gidebilir. Dkmden sonra kalp ierisine kaabilen cruf ve dier yabanc maddeler i temizlemede ortaya kar. yzeyinde veya herhangi bir yerinde boluk brakr (ekil 1.12).

Cruf kalnts apakResim 1.12: yzeyinde cruf ve apak

Olu nedenleri Sv metalin dkmden nce iyi temizlenmemesi Yolluk sisteminin cruf tutucu ekilde dzenlenmemesi Metalin kesik dklmesi Yolluk sisteminin dolu tutulmamas Ergimi metale souk metal ilave edilmesi Kalp kumu, maa kumu ve pota harcnn s dayanmlarnn az olmas

16

1.2.16. Metal ve Alamlarn ekmesinden Oluan Hatalar Tanm Isnan metallerin hacimleri byr, souyan metallerin hacimleri ise klr. Dier bir ifadeyle metal ve alamlar sv fazdan kat faza geerken hacimsel olarak klr. Metallerin s alp vermedeki hacim deiiklikleri birbirinden farkldr. Her metalin kendisine ait bir ekme (klme) deeri vardr. Bu deer saf metallerde yksek, alamlarnda dktr. Saf alminyumun ekmesi % 1,7 iken alamlarnda % 1,1e kadar iner. Dkme demirlerde ekme ortalama % 1, eliklerde % 2 civarndadr. Ergimi metalin kalplara dklp soumaya braklmas esnasnda, hacim klmesinden dolay dkm paralarda aadaki hatalar meydana gelebilir: knt Gerginlikler ve atlama arplmalar

ekil 1.1: Dkmden km parann lleri

Kum kalba dklen dkmlerin lleri, model llerine gre bir miktar klm olarak kar. Bu klme miktar metalin ekme deerine ve kalbn ekline baldr (ekil 1.1). Esmer dkme demirler katlamadan nce bir miktar hacim genilemesi yapar. kntnn tanm

Genellikle kaln kesitli dkm paralarn st ksmlarnda grlr (ekil 1.2). Ayrca meme yaknlarnda, yolluk sistemine uzak olan blgelerde, iin orta ve alt blgelerinde de olabilir. Kalplarda souma (katlama) tabanda ve yan yzeylerde daha hzldr. Kalbn st ksm ge katlar ve alt ksmlardaki hacim klmeleri buradaki sv maden ile beslenir. Yolluk sisteminin kalbn st blgesini besleyemedii durumlarda knt hatas ortaya kar. Kalplarda yolluk sistemi, besleyici ve kcnn en ge katlamas istenir. Dtan soumaya balayan ve yolluk sistemi tarafndan beslenemeyen ilerde i kntler oluabilir (ekil 1.3).

17

ekil 1.2: D knt

ekil 1.3: knt

Olu nedenleri Modeldeki kesit kalnlklarnn ok farkl olmas Ke ve kenarlara uygun pah verilmemesi Yolluk ve besleyicinin hatal yerlere konmas st derece yksekliinin az olmas Yolluk llerinin kk olmas Besleyicinin kk olmas Besleyicinin dkm paraya uzak olmas D ve i soutucu kullanlmamas Soutucularn yeterli olmamas Alamda karbr yapc elementlerin fazla olmas Fosfor miktarnn fazla olmas Sv metalin dkm scaklnn yksek veya az olmas Sv metalin hzl dklmesi Gerilimler ve atlamann Tanm

Farkl kesitlerdeki dkm parann ince ksmlar hzl, kaln ksmlar ise yava souyarak gerilimlerin olumasna neden olur. Maa ve kalbn, sv metalin klmesine diren gstermesi de gerilimlerin bir baka nedenidir. Dkm paralardaki bu gerilimleri gz ile gremeyiz. Ancak baz dkmler bu gerilimlere dayanamayarak atlar. atlamalar, ince kesitli paralarn maa kenarlarnda ok grlr. Dkm paralarn gerilimleri uzun sre ak havada bekletilerek veya tavlanarak giderilir. Gerilimleri giderilen paralar ilenerek kullanlabilir.

18

(a)

(b) ekil 1.4: Gerginlik

(c)

(ekil 1.4) (a)da ilk olarak yanlardaki ince ubuklar soumaya balar. Bu srada ortadaki kaln ubuk genlemekte olup bymeye almaktadr ve sistem (b)deki gibi olur. Kaln ubuk katlarken klmeye alr ve nceden katlaan yandaki ince ubuklarn direnci ile karlar. Burada kaln ubuk klr, yandaki ince ubuklarn direnci ile alt ve st ubuklar eilir (c). Kasnak, volan, jant ve takviyeli plaka gibi ilerin dkmlerinde kuvvetli gerilimler meydana gelir. Gerekli nlemler alnarak dengeli souma salanr ise paralar hatasz elde edilir. Aksi hlde zayf blgelerde atlamalar olabilir. Volanda kanatlar ince olduu iin abuk sour. Kaln olan evre soumaya balaynca kanatlarn zorlamasna dayanamayp kopar (ekil 1.5). Jant dkmnde ilk olarak ince olan evre katlar. Kaln olan kanatlar souma srasnda klmeye alr ve katlam olan evreyi merkeze doru ekmeye balar. Bu direnme srasnda tam katlamam olan kanatlardan bazlar kopar (ekil 1.6).

ekil 1.5: Volan

ekil 1.6: Jant

19

Olu nedenleri Kesit kalnlklar farknn ar olmas Gerekli yerlere uygun pah verilmemesi Firkete ve kancalarn kalp yzeyine yakn olmas Kalbn derece kenarna, derece blmelerine ok yakn olmas Yolluk ve besleyicinin derece kenarna ok yakn konmas Yolluk ve besleyici yerlerinin hatal seilmesi Kalp ve maa kumu dayanmlarnn fazla olmas Maa iskeletlerinin maa dna ok yakn olmas Kalbn ar sktrlmas ve d soutucu kullanlmamas Sv metalin bileiminin uygun olmamas Dkmden sonra kalplarn su ile slatlmas Kalplarn dikkatli bozulmamas ve erken almas lerin hzl soutulmas Tama ve stoklamann dikkatli yaplmamas Dkm parann arplmas

Tanm Dkm paralarn dengeli soutulamamas neticesinde ince ve kaln kesitlerin farkl zamanlarda klmeleri arplma hatasna neden olur. arplan dkmlerin biimleri bozulur. Bozulma, eilme veya kamburlama eklindedir.

(a)

(b) ekil 1.7: arplma

(c)

ki farkl kesitli dkm parada ilk olarak ince ksm katlar (ekil 1.7.a). Bu esnada kaln ksm hacim genilemesi yapmakta olup ince ksmn klmesine engel olur, (b)deki gibi arplma meydana gelir. Kaln ksm katlarken klmeye alr fakat nceden katlam olan ince ksmn direnci ile karlar. Neticede dkm para (c)deki gibi arplr.

20

ekil 1.8: Takviyeli arplm plaka

Baz ilerin eilmeleri nceden dikkate alnarak modeli eri yaplr ve dkmden dzgn i elde edilir (ekil 1.9).

ekil 1.9: Eri model ve dzgn i

Olu nedenleri Para tasarmnn hatal yaplmas Kesit kalnl farknn fazla olmas Parann ekmesini derecenin engellemesi Yolluk sistemi yerinin hatal seilmesi Kalp ve maa kumu dayanmnn yksek olmas Kalp veya maann ar sktrlmas Kalp ve maann madenin ekmesine uyum gstermemesi Alt ve st derecenin farkl sktrlmas Sv metalde karbr yapc elementlerin fazla olmas Sv metalin dkm scaklnn dk olmas Sv metalin kalba yava dklmesi Dkmden sonra kenet ve arlklarn erken alnmas Kalbn erken almas

1.3. Kalite KontrolDklen ilerin kalite kontrol; gz, eki ve l taml deneyi ile yaplabilir.

21

1.3.1. Gz ve eki DeneyiDkmden kan ilerin ilk kontrol gz ile yaplr. Kum dmesi, kaklk, eksik kalma, dart, cruf, gaz boluu, knt, atlak ve arplma gibi hatalar hemen grlr. Kullanlamayacak kadar hatal olanlar ayrlarak hurda olarak deerlendirilir. Onarmla kullanlabilecekler onarm iin ayrlr. Baz dkm hatalarn gz ile gremeyiz. eki ile dkm parann deiik yerlerine uygun ekilde vurarak kan sesler dinlenir. Salam para ile hatal parann verecei seslere gre ayrm yaplr. Sertlik, dkm para ierisindeki gaz boluklar ve cruf gibi baz hatalar ilemede ortaya kar. eki ile kontrolde gz ile grlemeyen atlaklar ve byk gaz boluklar tespit edilebilir.

1.3.2. l Taml DeneyiGz ve eki ile kontrol edilen paralarn lleri resme veya orijinaline gre gzden geirilir. ls uygun olmayp kullanlma imkn olmayanlar ayrlr. l kontrolnn kumpasla yaplmas gerekir. Dkm paralarn l bozukluu; modelin hatal yaplmasndan, metalin beklenenden az veya fazla ekmesinden, kalbn ok az sktrlmasndan kaynaklanabilir. Modelin fazla veya dengesiz takalanmas da l tamln bozabilir.

22

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETDklen ilerin kalite kontroln yapnz. lem Basamaklar Temizlenen dkm parada dkm hatas olup olmadn gz ile kontrol ediniz. neriler nl giyiniz. Eldiven taknz. Dkm paraya ekici hzl vurmaynz. Meydana gelen ses ile para hakknda yorum yapnz. altnz alan dzenli ve temiz tutunuz.

eki ile dkm parann deiik yerlerine vurunuz.

Parann resmine ya da modeline bakarak l kontrol yapnz.

23

KONTROL LSTESBu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr 1. nl giydiniz mi? 2. Temizlenen dkm parada dkm hatas olup olmadn gz ile kontrol ettiniz mi? 3. eki ile dkm parann deiik yerlerine vurdunuz mu? 4. Meydana gelen ses ile para hakknda yorum yaptnz m? 5. Parann resmine ya da modeline bakarak l kontrol yaptnz m?

DEERLENDRMEDeerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

24

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEAadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Dkm paralarda hatalarn en aza indirilmesinde en etkili unsur aadakilerden hangisidir? A) nsan B) Kalp kumu C) Maa D) Metal Dkme demirlerde sv metalin souk olmas aadakilerden hangi hataya neden olur? A) Kaklk B) Forsa C) Sertlik D) Przl yzey Aadakilerden hangisi koparma hatasn nlemede etkili olmaz? A) Derin yerlere firkete konmas B) Sv metalin hzl dklmesi C) Kalp kumunun dayankl olmas D) Meme yerlerinin dikkatli seilmesi Dkm hatalarnn bazlar kalp ierisindeki gazlarn dar atlamamasyla oluur. Aadakilerden hangisi gaz kn zorlatran bir nedendir? A) Kalbn az sktrlmas B) Kalbn fazla sktrlmas C) ri taneli kum kullanlmas D) Sv metalin uygun hzla dklmesi Kalplarda szma hatasn nlemek iin alnan tedbirlerden hangisi yanltr? A) Sv metalin scakln arttrp yksekten dkmek B) Mala yzeylerine apak kesmek C) Mala yzeylerine yal grafit srmek D) Kapatlm derecelerin birleme yerlerini amurlamak Dkm paralarn atlayp arplmasna aadakilerden hangisi katk yapmaz? A) Kesit kalnl farklarnn ok fazla olmas B) Yolluk sisteminin ve yerinin uygun seilmemesi C) Metal dkm scaklnn fazla olmas D) Kalbn souduktan sonra almas Aadakilerden hangisi knt hatasna neden olmaz? A) Dkm scaklnn yksek olmas B) Besleyici kullanlmamas C) Soutucu kullanlmamas D) Firkete kullanlmas Hatal dkmlerde aadakilerden hangisi gzle tespit edilemez? A) Kaklk B) Kum dmesi C) Gerginlik D) knt

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

25

RENME FAALYET-2AMA

RENME FAALYET 2

Bu faaliyet sonunda gerekli ortam salandnda tekniine uygun hatal paralar onarmn yapabileceksiniz.

ARATIRMA Homojenlik kavramn aratrnz ve evlerinizde unla yaplan eitli karmlarn nasl hazrlandn inceleyiniz.

2. HATALI PARALARIN ONARIMIOnarma parann alaca yer dikkate alnarak karar verilir. Onarmdan geen para kullanld yerde grevini tam olarak yapabilmeli ve risk oluturmamaldr. Yaplan onarm aslna uygun olmal ve grnt kirlilii yapmamaldr. Emniyetin nemli olduu yerlerde almas gereken dkm paralarn hatal olanlar onarlmaz ve salam olanlar kullanlr.

a) Hatal dkm

b) Onarlm dkm

Resim 2.1: Hatal ve onarlm dkm

26

2.1. Onarmda Kullanlan Karmlarn TantmDkm paralarn yzeylerinde oluan boluklar ve kntler zel olarak hazrlanan macunlarla onarlr. Onarm malzemesinin seiminde metalin cinsi ve dkmn alaca ortam dikkate alnr. Gnmzde ok eitli karmlar piyasada bulunmakta ve her trl ihtiyac karlayacak ekilde retilmektedir. Tablo 2.1de baz karm oranlar verilmitir. Cinsi Adi Paralar Atee Dayankl Rutubete iin Karm Karm Dayankl Karm Silis tozu 10 Ate topra 44 Boraks 6 Amonyum klorat (NH4 CIO4) 2.5 2 4 Balmumu 18 11 Grafit 9 Demir tala 18 22 Dkme demir (font) tala 45 96 94 Mangan peroksit (Mn2o2) 11 Deniz tuzu 6 Kkrt 18 1 2 2 Sirke 2.5 Su 13 Toplam 100 100 100 100 100Tablo 2.1: Onarm macunu karm oranlar

2.1.2. Karmn HazrlanmasKarm malzemeleri istenen oranlarda hazrlanarak homojen olarak kartrlr. Daha sonra sv malzemeler ve su ilave edilerek hamur hline getirilir. Hazrlanan karmn da homojen olmas gerekir. Karmlar kapal kaplar ierisinde korunur. Hatal Paralar Onarma Dkmlerin hatal ksmlar iyice temizlenir. Onarm macunu, hatal yerlere srlerek boluk kalmayacak ekilde sktrlr. Przl yerler macun ya iken dzeltilir. Kuruduktan sonra gerekirse zmpara ile tekrar dzeltme yaplabilir. Derinlii fazla olan hatalarn sadece macun ile kapatlmas zor olabilir. Bu gibi yerlere metal paralar koyarak onarm kolaylatrlr. Derinlii fazla olan yerlerin onarm macunun iyi skmas ve kolay kurumas asndan birka kerede yaplabilir. Basn altnda alan dkm paralarda terleme eklinde su szdrmas olabilir. Szdran dkmler, ierisine toz hlinde dkme demir tala atlm amonyum kloratl (NH4CLO4) suda bir iki gn braklarak szdrmazlk salanr. Eksik dklm veya sonradan krlm dkmler hatann yapsna gre sv metal, elektrik kayna veya oksijen kayna ile onarlr.

27

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETHatal paralar onarmn yapnz.

AMAlem Basamaklar Hatal dkm paralar iin karmlar hazrlaynz.

neriler Macunu aldktan sonra kabn kapan kapatnz. Karm ksa srede kullannz, donabilir. altnz alan temiz ve dzenli tutunuz. Tamir edilecek byk deliklerde metal paralar kullannz. Kuruduundan emin olunuz. Paray profillerini bozmayacak ekilde temizleyiniz.

Tamir edilecek hatal ksmlar temizleyiniz.

Hamur eklindeki karm temizlenen yerlere srnz.

Karm iyice skmas iin bastrnz. Gerekli takm ile perdahlaynz. lgili ksm sertlemeye braknz.

28

Sertleen ksmlar dzeltiniz.

KONTROL LSTESBu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri nl giydiniz mi? Hatal dkm paralar iin karm hazrladnz m? Tamir edilecek hatal ksmlar temizlediniz mi? Hamur eklindeki karm hatal yerlere srdnz m? Gerekli takm ile perdahlama yaptnz m? Onarm yerindeki karm sertlemeye braktnz m? Onarm blgesini dzelttiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

DEERLENDRMEDeerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

29

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEAadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi kalite kontroln amacna uygun deildir? A) Sakat dkmleri belirlemek B) Onarmla kullanlabilecek dkmleri belirlemek C) letmenin kar zarar hesabn yapmak D) Salam ileri belirlemek. Kalite kontrol yapacak kiinin bilmesi gereken ncelikli konu aadakilerden hangisidir? A) Maa yapm teknikleri B) Ergitme teknikleri C) Kalplama teknikleri D) Dkm hatalar Onarm yaplacak yerin iyi temizlenmesinin nedeni aadakilerden hangisidir? A) Malzeme tasarrufu yapmak B) Macunun dkm paray iyi tutmasn salamak C) Enerji tasarrufu yapmak D) Hatal ksm tam grebilmek Onarm yaplan yerlerin i ksmlarnda boluk kalmamas gerekir. Nedeni aadakilerden hangisidir? A) Onarmn salam olmas B) Para arlnn artmas C) Para arlnn azalmas D)Onarmn hzl yaplmas

2.

3.

4.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

30

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRMEBu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri 1. nl ve eldiven kullandnz m? 2. Dkm parada dkm hatas olup olmadn gz ile kontrol ettiniz mi? 3. Dkm parada eki ile hata kontrol yaptnz m? 4. Dkm parada resim veya modele gre l kontrol yaptnz m? 5. Hatal dkmler iin karm hazrladnz m? 6. Hatal ksmlar temizlediniz mi? 7. Hazrlanan karm hatal ksmlara srdnz m? 8. Karm hatal blgeye bastrarak srdnz m? 9. Onarm yaplan ksm perdahladnz m? 10. Karm sertletirmeden kullandnz m? 11. Sertleen blgeyi dzelttiniz mi? 12. Kullanlan ara ve gereci temizleyerek yerlerine kaldrdnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz modl tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

31

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARIRENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 5 6 7 8 A C B B A D D C

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 C D B A

32

KAYNAKA KAYNAKA FDANER Sabri, Sleyman ELK, Halil DOMU, Cumhur SZEN, Ali Duray DURAN, Genel Dkmclk Bilgisi Cilt 3, MEB Yaynlar, stanbul 1981.

33