2 0 1 53

İctimai və texniki elmlər seriyası

ELMİ XƏBƏRLƏR

Серия социальных и технических наук

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК

SCIENTIFIC BULLETINThe series of social and technical sciences

3

ISSN 2227-5118

QƏRB UNİVERSİTETİ

ELMİ XƏBƏRLƏR

İctimai və texniki elmlər seriyası

SAY 3 - 2015

ЗАПАДНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК

Серия социальных и технических наук

№ 3 – 2015

WESTERN UNIVERSITY

SCIENTIFIC BULLETIN

The series of social and technical sciences

№ 3 – 2015

BAKI – 2015

4

Redaksiya heyəti

Baş redaktor: Hüseynqulu Bağırov Qərb Universitetinin fəxri

professoru, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Redaktor müavini: Rəna Babayeva – fizika elmləri doktoru, professor

Məsul katib: Gülnarə Seyidova – filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Üzvlər:

Qüdrət Əbdülsəlimzadə - iqtisadiyyat elmləri doktoru,

professor

Dünyamalı Vəliyev – iqtisadiyyat elmləri doktoru,

professor

İnqilab Əlibəyov - iqtisadiyyat elmləri doktoru, professor

Pərviz Qurbanov – iqtisadiyyat elmləri namizədi,

professor

Afaq Həsənova – fizika elmləri üzrə fəlsəfə doktoru,

dosent

Nizami Mehdiyev – fizika elmləri doktoru, professor

Nadir Ağayev – texniki elmlər doktoru, professor

Rəna Hacıyeva – pedaqoji elmləri üzrə fəlsəfə doktoru,

dosent

Kübra Əliyeva – sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor

Sevil Sadıxova - sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor

Gülrəna Mirzə - sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru,

dosent

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

3

FİZİKA-RİYAZİYYAT VƏ TEXNİKA ELMLƏRİ

UOT 519.7

KLASTER ANALİZİ MƏSƏLƏSİNİN BİR HƏLL

ÜSULU HAQQINDA

Ədalət Kərim oğlu KƏRİMOV

Texniki elmlər doktoru, professor

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

adalat_kerim@mail.ru

Rəvanə İsgəndər qızı DAVUDOVA

Riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AMEA İdarəetmə Sistemləri İnstitutu

davudova-revana@rambler.ru

Məqalədə ədədi əlamətləri ilə təsvir edilən obyektlərin klaster analizi

məsələsi nəzərdən keçirilmiş, baxılan məsələ evolyusion hesablamalar çərçivə-

sində həll edilmişdir. Baxılan məsələnin həlli üçün Dubininin təkamül prinsipinə

əsaslanan yeni polinomial hesablama mürəkkəbliyinə malik yeni alqoritmi təklif

edilmiş, həmin alqoritmi reallaşdıran MatLab M-faylı yaradılmışdır.

Açar sözlər: keyfiyyət funksionalı, evolyusion alqoritm, təkamül, mutasiya,

krossover, populyasiya, fərd.

1. Giriş. Surətlərin tanınmasının ümumi məsələsi insanların ətrafdakı mü-

rəkkəb predmet və hadisələri, obyekt və situasiyaları qavraması və dərk etməsi,

bu hadisə, predmet, obyekt və situasiyaların onlara xas olan hər hansı xüsusiyyət

və əlamətləri əsasında təsnifatının aparılması və siniflərə bölmə sistemlərinin

yaradılması üçün nəzəriyyə və prinsiplərin işlənib hazırlanmasından ibarətdir.

Məlumdur ki, mümkün situasiyalar və onları səciyyələndirən xüsusiyyət və

əlamətlərin sayı həddən artıq çox olduqda, onların hamısının yadda saxlanılması

və işlənilməsi, praktik olaraq, mümkün olmur. Belə olduqda, elə tanıma siste-

minin qurulması lazım gəlir ki, bu sistem məhdud sayda situasiya əsasında dəqiq

bölünməni təmin edə bilsin. Ümumiləşdirmə aparsaq, tanıma və təsnifat öyrə-

nilən predmetlərin, hadisələrin, proseslərin növünə, şəklinə, tipinə, hər hansı mü-

hüm əlamətinə görə sistemli şəkildə paylanması; onların aralarındakı oxşarlıq

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

4

dərəcəsinə görə qruplaşdırılması, başqa sözlə, aralarında olan fərqi və ya oxşarlığı

müəyyən etmək üçün seçilmiş təsnifat əlamətlərinə malik obyektlər çoxluğunun

hər hansı prinsip əsasında nizamlanması, verilmiş obyektin məlum əlamətlərinə

əsasən əvvəlcədən məlum olan və ya məlum olmayan hər hansı sinfə aid oldu-

ğunu müəyyənləşdirmək; obyektlərin siniflər, dərəcələr üzrə bölünməsidir.

Riyazi olaraq, surətlərin tanınması – obyektləri səciyyələndirən çoxsaylı

ədədi və ya simvol şəkilli təsvirlər içərisindən seçilmiş daha əhəmiyyətli, mühüm

və informativ əlamətlərə əsasən onların müəyyən siniflərə aid edilməsi, siniflər

arasında bölüşdürülməsidir (burada, surət dedikdə, obyektin təsviri başa düşülür).

Beləliklə, tanıma girişində obyektlərin əlamətləri haqqında, çıxışında isə

tanınmış obyektlərin hansı sinfə aid edildiyi haqqında informasiya olan proses

kimi araşdırıla bilər.

Çoxölçülü statistik analiz üsullarının müasir səviyyəsi və elektron hesab-

lama texnologiyalarının son nailiyyətləri obyektlərin bütün struktur və tipik

xüsusiyyətlərini və verilmiş əlamətlər sistemində paylanmasını nəzərə almaqla

onların təsnifatını aparmağa imkan verir.

2. Məsələnin qoyuluşu. Klaster analizi və ya avtomatik təsnifat mə-

sələsinin qoyuluşu aşağıdakı kimidir. Tutaq ki, 𝑋 = {𝑥1, 𝑥2, … , 𝑥𝑚 } obyektləri,

onların 𝐼(𝑥1), 𝐼(𝑥2),… , 𝐼(𝑥𝑚) təsvirləri məlumdur. Mümkün

𝐼(𝑥1), 𝐼(𝑥2),… , 𝐼(𝑥𝑚) təsvirləri və təsnifatın keyfiyyət funksionalının optimal-

laşdırılması əsasında 𝑥𝑖 ∈ 𝑋 , 𝑖 = 1,𝑚 obyekti üçün

𝑃𝑗(𝑥𝑖) − ”xi∈ K j” , 𝑗 = 1, 𝑙

predikatının hesablanması tələb edilir. Başqa sözlə, elə A alqoritmi qurmaq

lazımdır ki, 𝐴(𝐼(𝑥1), 𝐼(𝑥2),… , 𝐼(𝑥𝑚)) = {𝛼𝑗𝐴(𝑥𝑖)𝑚×𝑙}, 𝛼𝑗

𝐴(𝑥𝑖) = 𝑃𝑗(𝑥𝑖), 𝑖 =

1,𝑚 , 𝑗 = 1, 𝑙. Belə ki, burada 𝛼𝑗𝐴(𝑥𝑖) = {0, 1, ∆}.

𝑃𝑞(𝑥𝑖)

=

{

1, 𝑥𝑖 ∈ 𝐾𝑞 olarsa,

0, 𝑥𝑖 ∉ 𝐾𝑞 olarsa,

Δ, alqoritm 𝑥𝑖 obyektini 𝐾𝑞 , 𝑞 = 1, 𝑙 sinifləərindəən birinəə

daxil etməkdəən imtina edəirə.

Klaster analizi məsələsinin həlli üçün hələ ki, ciddi əsaslandırılmış univer-

sal riyazi aparat işlənilməmişdir. Odur ki, bu məsələnin həlli hələ də mürəkkəb

nəzəri və texniki məsələ olaraq qalır və bu baxımdan riyazi cəhətdən əsas-

landırılmış tanıma alqoritmlərinin, yeni metodlar və yanaşmaların işlənməsi çox

aktual məsələlərdən biridir.

İşdə 𝐼(𝑥1), 𝐼(𝑥2),… , 𝐼(𝑥𝑚) təsvirləri ədədi əlamətlərlərlə ifadə edilmiş

obyektlərin klaster analizi məsələsinin həllinə həsr edilmişdir.

Tutaq ki, m sayda

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

5

mxxxX ,,, 21 (2.1)

obyektləri nəzərdən keçirilir və hər bir obyekt n sayda ədədi əlamətlə təsvir

edilir. i ci obyektin j -ci əlamətinin göstəricisi jix olsun və əlamətlər üçün

njmiMx jji ,1,,1:

doğrudur. Burada jM j ci əlamətin dəyişmə oblastı olub məhdud çoxluq-

dur. Onda miXxi ,1, obyekti nn

n RMMMM 21 inikası ilə bir-

qiymətli təyin edilə bılər. Burada R həqiqi ədədlər çoxluğudur. Elementləri

njmix ji ,1,,1, -lər olan nm ölçülü düzbucaqlı T matrisinə baxaq. Yəni

njmiRMxxT n

jjiji ,1,,1,, . (2.2)

Tərif : Tutaq ki, nizamlanmış X çoxluğu üçün

1) ji KKjiji )(,

2) XK i

l

i

1

;

3) aparılan K - təsnifatı obyektlərin (sətirlərin) ilkin T cədvəlindəki

yerindən asılı deyil;

4) Xxp üçün ijip KpDKpDijKx ;;

5) Xxx qp , üçün

qptqqptpjtiqp xxDxxDxxDxxDjiKxKxx ,,,,;, ,

( tp xxD , px və tx obyektlərinin oxşarlıq ölçüsüdür) xassələri ödənilir. Onda ni-

zamlanmış lKKKK ,,, 21 altçoxluqları ardıcıllığını X obyektlər çoxlu-

ğunun K təsnifatı adlandıracağıq.

Burada klasterlərin l sayının əvvəlcədən məlum olduğu qəbul edilir.

3. Həll üsulu. [1-də baxılan məsələ Xuk-Jivs, Rozenbrok və onların

modifikasiyalarının tətbiqi həll edilmişdir. 2,3,4-də məsələnin həlli üçün baş-

lanğic təsnifatı obyektlərin bir sinifdən başqasına bir-bir və eyni zamanda çox

sayda obyektin keçirilməsi ilə optimallaşdırılması alqoritmləri təklif edilmişdir.

[5,6,7]-da baxılan məsələ iki evristik alqoritmin: qiymətlərin hesablanması

alqoritmləri (QHA) ailəsindən olan alqoritm 10 və özünü təşkil edən genetik

alqoritmin (ÖTGA) 11 superpozisiyasından ibarət olan yanaşma təklif edilmiş-

dir. 8, 9-da isə məsələ QHA və lamarkizm prinsiplərinə [12] əsaslanan evol-

yusion hesablamaların tətbiqi ilə aparılmışdır.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

6

Araşdırılan obyektin və ya funksiyanın xüsusiyyətləri haqqında kifayət

qədər məlumat və ya nəzəriyyənin və ya optimallaşdırma məsələsinin həlli üçün

klassik üsulların tətbiq edilməsinin mümkün olmadığı hallarda evolyusion hesab-

lamalar tətbiq edilir. Evolyusion proqramlaşdırma ideyası 1966-ci ildə Fogel,

Ouens və Uolş tərəfindən “Təkamülün modelləşdirilməsi yolu ilə süni intellekt

sisteminin qurulması” əsərində təklif edilmişdir. Əgər baxılan məsələ daha sadə

üsullar vasitəsi ilə həll edilə bilmirsə, onda evolyusion yanaşmalar optimal və ya

ona yaxın həlli tapmağa kömək edir. Bu zaman aparılan hesablamaların həcmi

böyük olsa da, məsələnin ölçülərinin artması ilə hesablamaların artma sürəti

başqa metodlarla müqayisədə azdır (kiçikdir). Bu xüsusiyyət evolyusion he-

sablamaları həlli mümkün olmayan optimallaşdırma məsələlərinin suboptimal

həllərinin tapılması üçün mühüm vasitəyə çevirmişdir.

Ümumi halda, klaster analizi məsələsinin keyfiyyət funksionalı kəsilməz

olmayıb, klassik optimallaşdırma üsullarının tələb etdiyi unimodallıq və dife-

rensiallanan olma xüsusiyyətlərinə malik deyildir. Bu isə klaser analizi məsə-

ləsinin həlli üçün daha səmərəli üsulların işlənməsinin aktual olduğunu göstərir.

Təqdim edilən bu işdə isə baxılan klaster analizi məsələsinin həlli birbaşa

evolyusion hesablamalar çərçivəsində aparılmışdır. Burada çoxvalideynli rekom-

binasiya (xüsusi halda 3-valideynli) və çoxnöqtəli mutasiya sxemlərindən istifadə

edilmişdir [13]. Məsələnin həlli bütövlükdə stoxastikliyə əsaslanan Dubininin

evolyusiya prinsipi (saltasionizm) [12] əsasında aparılmışdır.

Məqalədə klaster analizi məsələsi siniflərarası oxşarlıq ölçüsünün mini-

mallaşdırılması əsasında həll edilmişdir. Belə ki, baxılan optimallaşdırma məsələ-

sinin həlli üçün Dubininin stoxastik təkamül prinsipinə əsaslanan evolyusion

alqoritm təklif edilmişdir. İki obyekt; obyekt və sinif; iki sinif arasındakı oxşarlıq

ölçüsü metrik münasibətlər əsasında aşağıdakı cədvəldə verildiyi kimi götürül-

müşdür:

𝑥𝑝 və 𝑥𝑞 obyektlərinin

oxşarlıq ölçüsü

𝑑(𝑥𝑝, 𝑥𝑞) = √1

𝑛 ∑ (𝑥𝑝𝑡 − 𝑥𝑞𝑡) 𝑠

𝑛𝑡=1

𝑠– çoxölçülü

əlamət fəzasında 𝑥𝑝 və 𝑥𝑞 nöqtələri arasında

𝑙𝑠 −norma

𝑥𝑝 ∈ 𝑋 obyekti ilə 𝐾𝑖 ∈

𝐾 sinfinin (obyektlər

çoxluğunun) oxşarlıq

ölçüsü

𝐷(𝑥𝑝, 𝐾𝑖) = √1

𝑛 ∑ (𝑥𝑝𝑡 − 𝑥𝑖𝑡̅̅̅̅ )

𝑠𝑛𝑡=1

𝑠– çoxölçülü

əlamət fəzasında 𝑥𝑝 və 𝐾𝑖 sinfinin “orta

obyekti” arasında 𝑙𝑠 − norma

𝐾𝑖, 𝐾𝑗 ∈ 𝐾 siniflərinin

(obyektlər çoxluqlarının )

oxşarlıq ölçüsü

𝐷(𝐾𝑖, 𝐾𝑗) = √1

𝑛 ∑ (𝑥𝑖𝑡̅̅̅̅ − 𝑥𝑗𝑡̅̅̅̅ ) 𝑠

𝑛𝑡=1

𝑠– çoxölçülü

əlamət fəzasında 𝐾𝑖 və 𝐾𝑗 siniflərinin “orta

obyektləri” arasında 𝑙𝑠 −norma

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

7

Burada jtj Kx sinfi üzrə saxta olaraq daxil edilmiş “orta obyekt”in t ci

əlamətidir:

ntljxm

xjm

p

tp

j

tj ,1,,1,1

1

(3.1)

jj Km sinfinə daxil olan obyektlərin sayını göstərir. Təsnifatın keyfiyyət

meyarı isə

min1

,

11

, 1,

l

p

p

ji

ji

l

p

p

ji

ji

KK

KK

KKK

s

n

t

s

tjti

KK

KK

KKK

ji xxn

KKDKD 2.3( )

kimi seçilmişdir.

Qeyd edək ki, klaster analizi məsələsini təklif edilmiş yeni alqoritmin tətbi-

qi ilə həll edərkən evolyusion hesablamalara məxsus olan populyasiya, fərd və

xromosom anlayışları uyğun olaraq, təsnifatlar çoxluğu, təsnifat və obyekt kimi

nəzərdə tutulmuşdur.

Dubinin prinsipli evolyusion alqoritmi qısa şəkildə verək:

Addım 0: 0i qəbul edilir.

Addım 1: Təsadüfi başlanğıc 00~

0

2

0

1

~~,,

~,

~KKKK

l təsnifatlarından ibarət

populyasiya qurulur. Addım 3-ə keçilir.

Addım 2: Uyğunluq funksiyasının qiyməti hesablanır. Addım 3-ə keçilir.

Addım 3: i=i+1 qəbul edilərək

11~

1

2

1

1~21

~~,,

~,

~~,,

~,

~~ ii

l

iii

l

iii KKKKKKKK

götürülür və addım 4-ə keçilir.

Addım 4: Populyasiyadan təsadüfi üç fərd seçilir və bunlar çoxvalideynli

rekombinasiya əməlinin təsirinə məruz qalır. Alınan yeni fərdlər içərisindən uyğun olan təsadüfi üçü populyasiyada valideynlərini» əvəz

edir. Addım 5-ə keçilir.

Addım 5: Populyasiyadan təsadüfi sayda fərd seçilir və bunlar çoxnöqtəli

mutasiya əməlinin təsirinə məruz qalır (mutasiya nöqtələrinin sayı təsadüfidir). Alınan uyğun yeni fərdlər populyasiyada «valideynlərini»

əvəz edir. Addım 6-ya keçilir.

Addım 6: Məqsəd funksiyasının - təsnifatın keyfiyyət funksionalının qiyməti hesablanır. Addım 7-yə keçilir.

Addım 7: Alqoritmin işinin dayandırılması üçün 1~~ ii KDKD şərti

yoxlanılır. Əgər şərt ödənilirsə, proses dayandırılır. iKD~

-ya

uygun iK

~ optimal təsnifat olaraq seçilir. Əks halda i=i+1 qəbul

edilərək addım 4-ə keçilir.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

8

Hesablama eksperimentləri. Təklif edilmiş alqoritmi reallaşdıran proqram

təminatı MatLab M-fayl şəklində yaradılmış və çoxsaylı hesablama eksperi-

mentləri aparılmışdır. Palçıq Pilpiləsi və Qum Dəniz yatağına məxsus 17 ədədi

əlamətlə təsvir edilmiş 58 quyunun verilənləri əsasında aparılmış eksperiment-

lərin bəzi nəticələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (burada ilk 19 quyu Palçıq

Pilpiləsi, qalan 39 quyu isə Qum Dəniz yatağına aiddir və klaster sayı 4l -dür):

İter.

№ Siniflərə daxil olan obyektlər

Obyektlə

r sayı 𝑫(�̃�)

6.

I - {2,5,6,7,9,12,13,15,16,17}; 10

8.702

9

II - {20,22,24,26,30,36,39,41,45}; 9

III - {43,44,47,48,50,51,54,55,57,58}; 10

IV – {1,3,4,8,10,11,14,18,19,21,23,25,27,28,29,

31,32,33,34,35,37,38,40,42,46,49,52,53,56}.

29

7.

I – {2,3,4,6,10,23,27}; 7

0.863

0

II – {8,20,22,28,31,33}; 6

III – {25,26,29,30,34,36,40,41,42,45,46,47,48,

49,51,53,55,56};

18

IV - {1,5,7,9,11,12,13,14,15,16,17,18,19,21,24,

32,35,37,38,39,43,44,50,52,54,57,58}.

27

8.

I – {2,3,4,5,6,8,9,10,14,16,17,19,20,32} 14

8.557

4

II – {23,26,27,28,31,33,40,42,49}; 9

III – {36,45,48,51,52,54,55,56,57,58}; 10

IV – {1,7,11,12,13,15,18,21,22,24,25,29,30,34,

35,37,38,39,41,43,44,46,47,50,53}.

25

9.

I – {1,2,3,4,6,8,11,12,14,15,16,17,} 12

8.542

4

II – {19,21,22,27,28,34,45,51} 8

III – {23,39,43,44,47,48,49,53,55,56,57,58} 12

IV – {5,7,9,10,13,18,20,24,25,26,29,30,31,32,33,

35,36,37,38,40,41,42,46,50,52,54}

26

4. Nəticə. Klaster analizi məsələsinin (3.1) funksionalı hissə-hissə sabit

pilləvari funksiyadır və onun optimallaşdırılması üçün klassik üsulların tətbiqi

mümkün deyil. İşdə bu funksionalın minimallaşdırılması üçün Dubininin təkamül

prinsipinə əsaslanan yeni, hesablama mürəkkəbliyi baxımından polinomial olan

evolyusion alqoritm təklif edilmiş, alqoritmi reallaşdıran MatLab M-fayl

yaradılmışdır.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

9

Ədəbiyyat:

1. Керимов А.К. Построение оптимальных классификаций динамических

объектов и прогнозирование состояний сложных систем. Автореферат

дисс. на соис. уч.ст. к.ф.-м.н., Москва, 1985. 18 стр.

2. Давудова Р.И. Об одном алгоритме построения оптимальной класси-

фикации. //Известия НАНА. Сер. физ.-тех и мат.наук. Т.XXV, №3,

2005. стр.227-230.

3. Davudova R.İ. Klaster analizi məsələsinin həlli üçün yeni alqoritm, onun

yığılmasının tədqiqi. // AMEA-nın Məruzələri. №5, C. LXIV, 2008, səh.

9-15.

4. Davudova R.İ. Avtomatik təsnifat məsələsinin bir həll üsulu haqqında.

//AMEA-nın Məruzələri. №6, C. LXIV, 2008, səh.20-25.

5. Керимов А.К., Давудова Р.И. Генетический алгоритм в задачах

автоматической классификации. / Сборник докладов межд. конф. по

мягким вычислениям и измерениям (SCM’2006). Санкт-Петербург, 26-

29 июня 2006 г. Т.1. с.250- 252.

6. Керимов А.К., Давудова Р.И. Применение самоорганизующегося

генетического алгоритма в одной задаче оптимальной классификации.

// Известия НАНА. Сер.физ.-тех. и мат. наук. Т.XXV, №3, 2008. стр.35-

40.

7. Керимов А.К., Давудова Р.И. Генетический алгоритм в задачах авто-

матической классификации. / SCM 2006. IX Межд. конф. по мягким

вычислениям и измерениям. 27-29 июня, Санкт-Петербург. стр.250-

252.

8. Керимов А.К., Давудова Р.И. Эволюционный алгоритм для решения

задачи автоматической классификации. //Искусственный интеллект и

принятие решений. Институт системного анализа РАН. №4, 2009, стр.

74-79 (http://www.aidt.ru/)

9. Керимов А.К., Давудова Р.И. Программная реализация эволюционного

алгоритма решения одной задачи автоматической классификации. //

Международный журнал “Программные продукты и системы”. НИИ

«ЦЕНТР-ПРОГРАММСИСТЕМ». № 1, 2010, стр. 15-18.

(http://www.swsys.ru/)

10. Журавлев Ю.И., Никифоров В.В. Алгоритмы распознавания,

основанные на вычислении оценок. // “Кибернетика”, 1971, №3, Киев

с.1-11.

11. Минкин Ю.И., Петров А.И. Самоорганизующийся генетический ал-

горитм. Изв. АН. Теория и системы управления. М., 2001, №3,

с.66-74.

12. Емельянов В.В., Курейчик В.В., Курейчик В.М. Теория и практика

эволюционного моделирования. – М., ФИЗМАТЛИТ, 2003, -432 стр.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

10

13. Eiben A.E., Kemenade C.H.M., Kok J.N. Orgy in the computer: multi-

parent reproduction in genetic algorithms.

http:/citeseer.ist.psu.edu/cachedpage/69627/1-12

Адалет Керим оглы Керимов

Равана Искендер кызы Давудова

Об одном методе решения задачи кластерного анализа

Резюме

Статья посвящена исследованию задач кластерного анализа объек-

тов, описанных количественными признаками. Рассмотренная задача ре-

шается в рамках эволюционных вычислений. Предложен новый полино-

миально вычислительной сложности эволюционный алгоритм по принципу

Дубинина и составлен MatLab М-файл, реализующий этот алгоритм.

Ключевые слова: функционал качества, эволюционный алгоритм, эво-

люция, мутация, кроссовер, популяция, особь

Adalet Kerim Kerimov

Ravana Isgender Davudova

About one method of the cluster analysis

Summary

Article is devoted to research of the cluster analysis of the objects des-

cribed by quantitative attributes. The considered problem is solved within

evolutionary calculations. The new polynomial computing complexity evolutio-

nary algorithm by Dubinin's principle was offered and MatLab M-file realizing

this algorithm is made.

Keywords: quality functional, evolutionary algorithm, evolution, mutation,

crossover, population, individual

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

11

UOT: 004.4

SİYAHI STRUKTURLARI

Bahar Hüseynağa qızı ƏSGƏROVA

Texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

bahar2870@mail.ru

Rəna Cavadxan qızı HACIYEVA

Pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Qərb Universiteti

rena-gajieva@yahoo.com

Bir əlaqəli siyahının emalı asan olmamasının səbəbi əks istiqamətdə

hərəkətin mümkün olmamasıdır. Bu hal iki əlaqəli siyahıda mümkündür. Si-

yahının emalını asanlaşdırmaq üçün siyahının sonuna sonu göstərən göstərici

əlavə edilməlidir. Baxılan məqalədə bu məsələlər praktiki baxımdan tədqiq

edilir və şərh olunur.

Açar sözlər: siyahı, göstərici, əlaqəli struktur

Aktuallıq: Baxılan xətti siyahıların daha çox istifadə edilən forması

halqavari formadır hansı ki, həm bir əlaqəli, həm də iki əlaqəli siyahı for-

masında verilə bilər. Bu halda bir əlaqəli siyahıda sonuncu elementin gös-

təricisi birinci elementi göstərməlidir. Bu cür siyahılarla iş siyahılar üzərində

bəzi əməliyyatları asanlaşdırır. Siyahının emalı zamanı bəzi təhlükəsizlik

əməllərinə nəzarət etmək lazımdır ki, dövrənin uyğunluğu pozulmasın.

Dinamik strukturlarda elementlərin sayı dəyişkən olur. Elementlər ara-

sındakı əlaqə xətti ardıcıl, xətti əlaqələndirilmiş və qeyri-xətti əlaqələndirilmiş

olur.

Xətti əlaqələndirilmiş dinamik strukturlara aşağıdakılar aiddir:

1) birəlaqəli siyahı strukturları;

2) ikiəlaqəli siyahı strukturları;

3) Sətr, mətn əlaqəli siyahı strukturları .

Üzərində daxil etmə və xaric etmə əməliyyatının aparılması mümkün

olan, dəyişən rəqəmli elementdən təşkil olunan nizamlanmış çoxluq siyahıdır.

Elementləri arasında qonşuluq münasibəti təsvir olunan siyahı xətti adlanır.

Əgər siyahının uzunluğuna məhdudiyyət qoyulmursa, onda o yaddaşda əlaqəli

struktur şəklində təsvir ediləcəkdir. Əlaqəli xətti siyahılar verilənlərin dinamik

strukturunun ən sadə təsvir formasıdır [1, 134].

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

12

Siyahılarda qrafiki əlaqələri oxların köməyi ilə təsvir etmək daha asan-

dır. Əgər element heç bir başqa elementlə əlaqəli deyilsə, onda göstəricinin

sahəsində heç bir elementi göstərməyən qiymət yazılır. Belə istinad xüsusi

adla - nil adlanır.

Ancaq birəlaqəli siyahının emalı heç də rahat deyil. Buna səbəb əks

istiqamətdə hərəkətin mümkün olmamasıdır. Bu hal iki əlaqəli siyahıda müm-

kündür, burada hər bir elementin iki göstəricisi: siyahının öncəki və sonrakı

elementini göstərir.

Siyahının emalını asanlaşdırmaq üçün siyahının sonuna sonu göstərən

göstərici əlavə edilməlidir. Hər bir elementdə iki göstəricinin olması siyahının

emalını çətinləşdirir və bununla yanaşı yaddaşın hərcmərcliyinə səbəb olur.

Bununla yanaşı siyahı üzərində aparılan bəzi əməliyyatları daha effektiv edir.

Yaddaşda siyahı özlüyündə deskriptorla birliyə, formata və ölçüyə görə eyni

yazıları, yaddaşın bir hissəsində bir–biri ilə göstəricinin sayəsində xətti ardı-

cıllıq şəklində əlaqələnmişdir. Yazı informasiya sahəsi və siyahının qonşu ele-

mentinin göstəricisinin sahəsini özündə cəmləyir. İnformasiya bölməsinin bir

çox sahələri yaddaş blokunda bu elementə aid əlavə informasiya ilə verilir.

Siyahı deskriptoru xüsusi yazı formasında reallaşdırılır və siyahının başlanğıc

ünvanını, struktur kodunu, siyahının adını, siyahıdakı axıcı elementin rəqə-

mini və s. özündə cəmləyir. Deskriptor yaddaşın siyahısının elementləri təyin

edilən bölməsində yerləşə bilər.

Siyahıda axtarış hər iki istiqamətdə (həm irəli, həm geri) aparmaq üçün

iki əlaqəli siyahıdan istifadə olunur. İki əlaqəli siyahının hər elementində iki

göstərici (düz və əks) yazılır. Siyahının əvvəli və sonu da ayrıca göstəricilərlə

qeyd olunur [2, 594].

Hər bir elementdə iki göstəricinin olması siyahını mürəkkəbləşdirir və

yaddaş sərfini çoxaldır. Lakin siyahı üzərində əməliyyatların səmərəliliyi artır.

İki əlaqəli siyahını da dövrəvi yaratmaq da mümkündür. Bunun üçün

siyahının birinci və sonuncu elementlərində siyahının sonunun yerinə uyğun

ünvan göstəriciləri yazılmalıdır. Bu halda siyahının son göstəricisinə ehtiyac

olmur. Siyahıda bütün əməliyyatların aparılması üçün siyahının başlanğıc

göstəricisi kifayət edir.

İki əlaqəli siyahıda elementin daxil edilməsi və xaric edilməsi alqo-

ritmləri bir əlaqəli siyahıda olduğu kimi aparılır. Lakin burada uyğun element-

lərdə iki göstəricinin (düz və əks) qiymətləri dəyişdirilir.

Ədəbiyyat:

1. N.D.Cəfərov, N.Ə.Rəhimova Müasir proqramlaşdırma texnologiyası (II

hissə). Bakı: ADNA-nın mətbəəsi. 2011. 368 s.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

13

2. Носов В. А. Комбинаторика и теория графов. Учебное пособие. —

Московский государственный институт электроники и математики

(Технический университет), Москва, 2009.

Бахар Гусейнага кызы Аскерова,

Рена Джавадхан кызы Гаджиева

Списковые структуры

Резюме

Причиной трудности обработки односвязных списков является

невозможность движения в противоположном направлении. Это воз-

можно в двусвязанном списке. В данной статье эти вопросы рассмат-

риваются и комментируются с практической точки зрения.

Ключевые слова: список, указатель, связанная структура

Bahar Huseynaga Asgarova

Rena Javadkhan Hajiyeva

List structures

Summary

The reason for the intractability of single linked lists is the impossibility of

motion in the opposite direction. This is possible in two-linked lists. This article

presents a discussion and commentary on these issues from a practical point of

view.

Keywords: list, pointer, linked structure

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

14

UOT: 681.5:33;681.5:658;004:33;004:658

COMPARISON OF THE PERFORMANCE SUPERVISED LEARNING

ALGORITHMS FOR THE BANK FAILURE PREDICTION

Hijran Gonagbey MIRZAYEVA

doctor of philosophy in Information Technology and Mathematics

department of Mathematics and İnformation Technology

Western University

hijanamis@gmail.com

An early prediction of bank failure is very important for a stability of the

financial system. To do this many algorithms are developed and tested for the

financial datasets. In this paper we compare four well known supervised clas-

sification algorithms: Support Vector Machine (SVM), Bayesian network, Logis-

tic Regression, Radial Basis Function Network (RBFN) and their performance

for the prediction of bank failure. These algorithms are applied for Federal

Deposit İnsurance Corporation Datasets (FDİC) that includes information about

failed and non-failed banks in United States. Results show the probabilistic

algorithms have better performance for financial data sets and they can be used

for the bank failure prediction. Also non-probabilistic algorithm like SVM can be

improved and have an acceptable performance for prediction of these systems.

Keywords: Financial systems, Bank failure, Prediction, Radial Basis

Function Network (RBFN), Support Vector Machine (SVM), Bayesian networks,

Logistic Regression, Federal Deposit İnsurance Corporation Datasets (FDİC)

1. Introduction

Generally the homeowners are interested usually in mortgage, but how and

under what conditions the homeowners use the mortgage. Mortgage is a

legal agreement that conveys the conditional right of ownership on an asset or

property by its owner (the mortgagor) to a lender (the mortgagee) as a security for

a loan. The lender's security interest is recorded in the register of title docu-

ments to make it public information, and is voided when the loan is repaid in full.

So mortgage is the security interest of the lender in the property, which may

entail restrictions on the use or disposal of the property. Restrictions may include

requirements to purchase home insurance and mortgage insurance, or pay off

outstanding debt before selling the property. When the real property is mortgaged

the right of possession and use of the mortgaged item normally remains with the

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

15

mortgagor but the mortgagee has the right to take its possession at any time to

protect his or her security interest.

Mortgage might lead to bankruptcy. Some day the owner of a property can

reach a bankruptcy unexpectedly. The bankruptcy is a legal procedure for

liquidating a business or property owned by an individual which cannot

fully pay its debts out of its current assets. There are two types of bankruptcy: vo-

luntary and involuntary bankruptcy. Voluntary bankruptcy is a bankruptcy that

can be brought upon itself by an insolvent debtor. Involuntary bankruptcy can be

forced on court orders issued on creditors' petition.

Two major objectives of a bankruptcy are:

1) fair settlement of the legal claims of the creditors through an equitable

distribution of debtor's assets;

2) to provide the debtor an opportunity for fresh start.

Bankruptcy amounts to a business-failure, but voluntary winding up does not.

But if the homeowners fell the bankruptcy the concern of most them is how

the bankruptcy will affect their mortgage. The good news is that your mortgage

company cannot raise your interest rate or change other terms of your loan to

punish you for filing bankruptcy. The bad news is that some homeowners filing

for bankruptcy will lose their home. There are the conditions with what the

homeowners can keep their home and continue with the current mortgage. The

prediction of bankruptcy because of its rapidly increase has encouraged many

researchers to investigate it [1]. United states has a high and rapidly rising ban-

kruptcy filing rate from under 300,000 per year in 1984 to 1.1 million in 1996

and 1.4 million in 1998.

The structure of the paper is as follows. In Section 2 the supervised

classification algorithms are introduced. The performance of these algorithms is

discussed in Section 3. The description of the data sets is given also in Section 3.

The conclusion and future works are provided in the last section.

2. Supervised classification algorithms

In this paper we evaluate the performance of Support Vector Machine

(SVM), Bayesian network, Logistic Regression, Radial Basis Function Network

(RBFN) for prediction of bankruptcy. Support Vector Machine, Bayesian net-

work, Logistic Regression and RBFN are well known supervised classification

algorithms that have many applications in science and industry.

Further we describe these algorithms in the paper.

Because of the high dimensionality of financial datasets an extracting of

informative features before analysis of these datasets is necessary. This process

can improve significantly the performance of the classifiers.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

16

2.1 Logistic regression (LR)

Logistic regression measures the relationship between the categorical

dependent variable and one or more independent variables by estimating proba-

bilities using a logistic function. It predicts the probability of particular outcomes

[5].

Logistic regression is based on an estimation of a function that is defined as

follows:

𝑃(class_k|X)

𝑃(𝑐𝑙𝑎𝑠𝑠_𝑘│𝑋) = 𝑒𝑥𝑝( 𝑥′ 𝑤 )

𝑃(𝑐𝑙𝑎𝑠𝑠_𝑘│𝑋) = 𝑒𝑥𝑝 (𝑥′𝑤𝑘 + 𝑤0,𝑘)/(1 +∑exp (𝑥′𝑤𝑗 +𝑤0,𝑗))

for classes 1, … , 𝑘 − 1

𝑃(𝑐𝑙𝑎𝑠𝑠_𝑘|𝑋) = 1/ (1 + ∑𝑒𝑥𝑝 (𝑥′𝑤𝑗 +𝑤0,𝑗)

for class 𝑘

This algorithm fits parameters 𝑤𝑗 in order to optimize

𝑚𝑎𝑥∑log (𝑃(𝑦𝑖|𝑋𝑖))

𝑛

𝑖

for 𝑋𝑖 and its label 𝑦𝑖 where 𝑋𝑖 is a sample and 𝑦𝑖 is a label.

2.2. Radial Basis Function Network (RBFN)

RBFN is a three layer model that first layer is an input and third layer is

ouput layer. The second layer is hidden layer that includes radial basis functions.

This network maps input x onto output y as follows: [3]

𝑦𝑚(�⃗�) = ∑ 𝜔𝑚𝑖𝐺(‖�⃗� − 𝑡𝑖⃗⃗⃗‖)𝑛𝑖=1 + 𝑏𝑚 ,

𝑖 = 1,2,… ,𝑁 ; 𝑚 = 1,… ,𝑀

Here M is the number of outputs, N is the number of hidden kernels

and stands for the Euclidean norm.

2.2.1 The Input Vector

The input vector is the n-dimensional vector that you are trying to classify.

The entire input vector is shown to each of the RBF neurons

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

17

2.2.2 The RBF Neurons

Each RBF neuron stores a prototype vector which is just one of the

vectors from the training set. Each RBF neuron compares the input vector to its

prototype, and outputs a value between 0 and 1 which is a measure of similarity.

If the input is equal to the prototype, then the output of that RBF neuron will be

1. As the distance between the input and prototype grows, the response falls off

exponentially towards 0. The shape of the RBF neuron’s response is a bell curve,

as illustrated in the network architecture diagram.

2.2.3 The Output Nodes

The output of the network consists of a set of nodes, one per category that

we are trying to classify. Each output node computes a sort of score for the

associated category. Typically, a classification decision is made by assigning the

input to the category with the highest score.

2.3 Support Vector Machine (SVM)

Suppose a data D with 𝑛 data points and two classes 𝑦𝑖 in {−1; 1} is given

where 𝐷 is defined as:

𝐷 = {(𝑥𝑖, 𝑦𝑖)|𝑥𝑖 in 𝑅𝑛 , 𝑦𝑖 in {−1,1} }𝑖=1

𝑛

The SVM algorithm finds a hyperplane ⟨𝑤𝑥 − 𝑏⟩ = 0 and finds maximum

margin hyperplane in order to provide better classification accuracy [2, 6].

In the Primal form of SVM algorithm the following optimisation problem needs

to be solved in order to maximise the distance between the data points and the

hyperplane:

𝑎𝑟𝑔 min(𝑤,𝑏)

1

2‖𝑤‖2

In this paper we used an improved version of SVM algorithm that is called

C-SVM [7] in order to provide higher prediction accuracy. Also F-score algo-

rithm used to get the informative features [8].

2.4 Bayesian Network

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

18

The Naive Bayes algorithm [4, 5] is a classification algorithm based on

Bayes rule, that assumes the attributes 𝑋1…𝑋𝑛 are all conditionally independent

of one another, given 𝑌 . The value of this assumption is that it dramatically

simplifies the representation of 𝑃(𝑋|𝑌), and the problem of estimating it from the

training data.

Here the learning is based on likelihood of the 𝑖 − th sample for a feature

𝑗 using a normal Gaussian. When dealing with continuous data, a typical as-

sumption is that the continuous values associated with each class are distributed

according to a Gaussian distribution. For example, suppose the training data

contain a continuous attribute, 𝑥. First we segment the data by the class, and then

compute the mean and variance of 𝑥 in each class. Let 𝜇𝐶 be the mean of the

values in 𝑥 associated with class 𝑐, and let 𝜎𝑐2 be the variance of the values in

𝑥 associated with class 𝑐. Then, the probability distribution of some value given a

class, (𝑥 = 𝑣|𝑐) , can be computed by plugging 𝑣 into the equation for a Normal

distribution parameterized by 𝜇𝐶 and 𝜎𝑐2. That is,

𝑝(𝑥 = 𝑣|𝑐) = 1

√2𝜋𝜎𝑐2𝑒−(𝑣−𝜇𝑐)

2𝜎𝑐2

2

3. Results

In this paper we compared the performance of several supervised classi-

fication algorithms: Support Vector Machine (SVM), Bayesian network, Logistic

Regression, Radial Basis Function Network (RBFN) for Federal Deposit Insuran-

ce Corporation (FDIC) dataset. FDIC includes information about successful banks in the United States. In

this data the banks are indicated by the following ratio: Profit margin (PM), Li-

quidity assets (LA), Loan exposure (LE), Capital growth (CG), Short term gap

(STG), Capital ratio (CR), ROA, ROE. The commercial bank condition (failed

and non-failed) are considered as outcome of this data. Here the total number of

failed commercial banks in USA is 158 and non-failed commercial banks is 158

[7,9]. Results show that Bayesian Network and the improved version of Support

Vector Machine (C-SVM) algorithms outperform RBFN and Logistic Regression

algorithms with accuracy=0.9177. The main reason for a higher accuracy of

Bayesian Network is a probabilistic behavior and its fitting to the commercial

data. Also SVM algorithm using hyperplane and optimizing its distance from data

points provides relatively high accuracy too, but in [7] its accuracy is improved

and provided better performance compared with basic SVM algorithm. RBFN

has low accuracy comparing to other algorithms. But Logistic Regression clas-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

19

sification algorithm because of its probabilistic property has better performance

than RBFN. Although the discussed classification algorithms have a good ac-

curacy for a financial dataset but the new algorithms are necessary to get a high

accuracy.

4. Conclusions and the future works

In this paper we aim to study the most effective algorithm for a financial

system in order to keep the conditions of the system in balance in the future. We

evaluated the performance of widely used classification algorithms for the bank

system. Classification algorithms are the best tools in making decision for finan-

cial systems.

Different classifiers like Bayesian Network based on various properties,

their characteristics are selected for evaluation. Our results show that classifiers

which have probabilistic behavior have better performance. The non-probabilistic

classifiers like SVM can be improved and provide high accuracy for a prediction

the financial system dynamics.

Different classifiers with acceptable accuracy are found for the prediction

of financial systems’ behavior. But for the stability of the financial system exis-

ting algorithms should be improved and fit to the financial data sets in future.

Although, current classifiers provide acceptable prediction accuracy, but for

the stability of the financial system they can be improved or new algorithm can

be developed to provide even better performance. Also, new feature selection

algorithms are necessary to extract the informative features of such a large scale

data.

Acknowledgement

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

20

I am grateful to Mahdi Zarei (PhD) from Federation University Australia

for his consultation and comments in this research.

References:

[1] Lin, Emily Y., and Michelle J. White. "Bankruptcy and the market for

mortgage and home improvement loans." Journal of Urban Economics

50.1 (2001): 138-162.

[2] Cortes, Corinna, and Vladimir Vapnik. "Support-vector networks."

Machine learning 20.3 (1995): 273-297.

[3] Chu, Feng, and Lipo Wang. "Applying rbf neural networks to cancer

classification based on gene expressions." In Neural Networks, 2006.

IJCNN'06. International Joint Conference on, pp. 1930-1934. IEEE,

2006.

[4] Friedman, Nir, Dan Geiger, and Moises Goldszmidt. "Bayesian network

classifiers." Machine learning 29.2-3 (1997): 131-163

[5] Mitchell, T. "Generative and discriminative classifiers: Naive Bayes and

logistic regression, 2005." Manuscript available at http://www. cs. cm.

edu/~ tom/NewChapters. html.APA

[6] Cristianini, Nello, and John Shawe-Taylor. An introduction to support

vector machines and other kernel-based learning methods. Cambridge

university press, 2000: 9-20

[7] Li, Yinhua, et al. "Failure Prediction in Commercial Banks with a

Hybrid Prediction Model." Annals of Data Science 1.2 (2014): 209-

220.

[8] Sokolova, Marina, Nathalie Japkowicz, and Stan Szpakowicz. "Beyond

accuracy, F-score and ROC: a family of discriminant measures for

performance evaluation." AI 2006: Advances in Artificial Intelligence.

Springer Berlin Heidelberg, 2006. 1015-1021.

[9] https://www.fdic.gov

Hicran Qonaqbəy qızı Mirzəyeva

Bankın iflasa uğramasını proqnozlaşdıran klassifikasiya

alqoritm nəticələrinin müqayisəsi

Xülasə

Bankın iflasa uğramasının proqnozlaşdırılması maliyyə sistemlərinin

davamlı olması üçün çox vacib məsələdir. Maliyyə verilənləri üçün bir çox

alqoritmlər tərtib və test olunub. Bu məqalədə biz dörd məlum klassifikasiya

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

21

alqoritmləri: Radial-bazis funksiyalar şəbəkəsi, (RBFN), Dayaqlanan vektorlar

maşını (SVM), Bayes şəbəkəsi, Məntiqi reqressiya və bu alqoritmlərin bankların

iflasa uğramasının proqnozunu müəyyən etmək üçün alınmış nəticələrini müqa-

yisə etmişik. Bu alqoritmlər Birləşmiş Ştatlarda iflasa uğramış və uğramamış

banklar haqqında informasiyanı toplayan Əmanətlərin Sığortalanması Federal

Korporasiyanın verilənlərinə tətbiq edilib. Nəticələr göstərir ki, ehtimalla hesab-

lanan alqoritmlər maliyyə verilənləri üçün daha yaxşı nəticələr verir və onlar

bankların iflasa uğramasının proqnozu üçün istifadə oluna bilər. SVM kimi digər

alqoritmlər isə, təkmilləşdirilə bilər və burada alınan nəticələri də bu sistemlərin

proqnozu üçün qəbul olunandır.

Açar sözlər: Maliyyə sistemi, bankın iflası, proqnoz, Radial-bazis funksi-

yalar şəbəkəsi, (RBFN), Dayaqlanan vektorlar maşını (SVM), Bayes şəbəkəsi,

Məntiqi reqressiya, Əmanətlərin Sığortalanmasının Federal Korporasiyası

(FDIC)

Иджран Гонагбек кызы Мирзоева

Сравнение результатов алгоритмов классификации для

прогнозирования банкротства банка

Резюме

Раннее прогнозирование банкротства банка очень важная задача для

поддержки устойчивого положения финансовых систем. Многие алгорит-

мы разработаны и протестированы для применения к финансовым дан-

ным. В этой статье мы сравниваем четыре известных алгоритма класси-

фикации: Сеть радиально-базисных функций (RBFN), Машину опорных век-

торов (SVM), Байесовскую сеть, Логистическую регрессию и их резуль-

таты для прогнозирования банкротства банков. Эти алгоритмы приме-

нены к данным Федеральной Корпорации Страхования Депозитов (FDIC),

которая имеет информацию о потерпевших и непотерпевших банкрот-

ство банках в Соединенных Штатах. Результаты показали, что алгорит-

мы с вероятностью имеют лучшие результаты для финансовых данных и

они могут быть использованы для прогнозирования банкротства банка.

Другие алгоритмы, как SVM могут быть усовершенствованы, но полу-

ченные в статье его результаты принимаются для прогнозирования этих

систем.

Ключевые слова: финансовая система, банкротство банка, прогнози-

рование, Сеть радиально-базисных функций (RBFN), Машина опорных

векторов (SVM), Байесовская сеть, Логистическая регрессия, Федеральная

Корпорация Страхования Депозитов (FDIC)

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

22

H.Q. Mirzəyeva

Bankın iflasa uğramasını proqnozlaşdıran klassifikasiya

alqoritm nəticələrinin müqayisəsi

Xülasə

Bankın iflasa uğramasının proqnozlaşdırılması maliyyə sistemlərinin da-

vamlı olması üçün çox vacib məsələdir. Maliyyə verilənləri üçün bir çox alqo-

ritmlər tərtib və test olunub. Bu məqalədə biz dörd məlum klassifikasiya alqo-

ritmləri: Radial-bazis funksiyalar şəbəkəsi, (RBFN), Dayaqlanan vektorlar ma-

şını (SVM), Bayes şəbəkəsi, Məntiqi reqressiya və bu alqoritmlərin bankların if-

lasa uğramasının proqnozunu müəyyən etmək üçün alınmış nəticələrini müqayisə

etmişik. Bu alqoritmlər Birləşmiş Ştatlarda iflasa uğramış və uğramamış banklar

haqqında informasiyanı toplayan Əmanətlərin Sığortalanması Federal Korpo-

rasiyanın verilənlərinə tətbiq edilib. Nəticələr göstərir ki, ehtimalla hesablanan

alqoritmlər maliyyə verilənləri üçün daha yaxşı nəticələr verir və onlar bankların

iflasa uğramasının proqnozu üçün istifadə oluna bilər. SVM kimi digər alqo-

ritmlər isə, təkmilləşdirilə bilər və burada alınan nəticələri də bu sistemlərin

proqnozu üçün qəbul olunandır.

Açar sözlər: мaliyyə sistemi, bankın iflası, proqnoz, Radial-bazis funk-

siyalar şəbəkəsi, (RBFN), Dayaqlanan vektorlar maşını (SVM), Bayes şəbəkəsi,

Məntiqi reqressiya, Əmanətlərin Sığortalanmasının Federal Korporasiyası

(FDIC)

И.Г. Мирзоева

Сравнение результатов алгоритмов классификации для

прогнозирования банкротства банка

Резюме

Раннее прогнозирование банкротства банка очень важная задача для

поддержки устойчивого положения финансовых систем. Многие алгорит-

мы разработаны и протестированы для применения к финансовым дан-

ным. В этой статье мы сравниваем четыре известных алгоритма класс-

сификации: Сеть радиально-базисных функций (RBFN), Машину опорных

векторов (SVM), Байесовскую сеть, Логистическую регрессию и их резуль-

таты для прогнозирования банкротства банков. Эти алгоритмы приме-

нены к данным Федеральной Корпорации Страхования Депозитов (FDIC),

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

23

которая имеет информацию о потерпевших и непотерпевших банкрот-

ство банках в Соединенных Штатах. Результаты показали, что алго-

ритмы с вероятностью имеют лучшие результаты для финансовых дан-

ных и они могут быть использованы для прогнозирования банкротства

банка. Другие алгоритмы, как SVM, могут быть усовершенствованы, но

его результаты полученные в статье принимаются для прогнозирования

этих систем.

Ключевые слова: финансовая система, банкротство банка, прогно-

зирование, Сеть радиально-базисных функций (RBFN), Машина опорных

векторов (SVM), Байесовская сеть, Логистическая регрессия, Федеральная

Корпорация Страхования Депозитов (FDIC)

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

24

УДК 004;621.398;681.5

К ВОПРОСУ О СОЗДАНИИ СЕРВИСНОГО ГОСУДАРСТВА

В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ

Агамехди Ибадулла оглу МЕХТИАЛИЕВ

Доктор философии по физических наук

Доцент кафедры «Информационные технологии в

Государственном управлении»

Академии Государственного Управления при Президенте

Азербайджанской Республики

aga_mehdi@mail.ru

Гамид Давуд оглу ГАМЗАЕВ

Магистр Академии Государственного Управления при

Президенте Азербайджанской Республики

hhamzayev@hotmail.com

Статья посвящена базовым принципам и перспективам развития сер-

висного государства как одного из направлений современной государство-

ведческой науки. Авторами выделяются особенности принципов сервисного

государства и услуг, предоставляемых многофункциональным центром. В

статье особое внимание уделено созданию и вопросам развития инсти-

тута «ASAN», который может считаться брендом в сфере государствен-

ного сервиса Азербайджана.

Ключевые слова: сервисное государство, информационное общество,

информационная инфраструктура, электронное правительство, много-

функциональный центр, «ASAN».

В последнее время многие исследователи обратились к актуализации

проблемы создания сервисного государства, изменяющего традиционную

систему государственного управления, пока что отсутствует единое пони-

мание политико-правовой сущности сервисного государства, проблематики

реформы органов исполнительной власти, оценки эффективности госу-

дарственной деятельности. Комплексные исследования проблем социаль-

ных технологий управления в государственном сервисе, вопросы стратеги-

ческого и среднесрочного планирования управленческого процесса, форм,

технологий и методов текущего управления на основе сервисного подхода

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

25

начались сравнительно недавно. В целом освоение новых подходов к анна-

лизу государственного сервиса, сервисной деятельности и государственной

сервисной организации в Азербайджане осуществляется пока ДОСтаточно

сдержанно.

Цель статьи заключается в выявлении основополагающих принципов

сервисного государства в Азербайджанской Республике. Особое внимание

уделено Азербайджанскому бренду в области социальной инновации

“ASAN” – (Azerbaijan Sevrvice and Assessment Network). Актуальность ста-

тьи обусловлена особенностям современного государственного строитель-

ства, ориентирам и принципам в сфере модернизации в регулировании вза-

имосвязи между государственной властью и институтами гражданского об-

щества [2;147].

Государственная сервисная деятельность характеризуется хозяйствен-

ной активностью, в которую вовлечены следующие базовые субъекты:

«производитель услуг» – государство и «потребитель» услуг – народ. В

ходе государственного управления, государство - «производители услуг»

неизбежно сталкиваются с народом - «потребителями», которые предопре-

деляют и формируют сервисную деятельность посредством выражаемых

интересов и ценностных ориентаций. В таком случае, переход к сервисной

модели государственного управления [1] требует модернизации не только

государственных и муниципальных органов, но и «модернизации» общест-

венного сознания.

В работах [1-3] приведены основополагающие принципы необходи-

мые для успешного функционирования сервисного государства. Базовым

принципом при предоставлении государственных и муниципальных услуг

является принцип «одного окна», который предусматривает исключение

или максимально возможное ограничение участия заявителя в процессе сбо-

ра различных документов и справок из разных инстанций.

Основными целями реализации данного принципа являются: упро-

щение процедуры получения физическими и юридическими лицами госу-

дарственных услуг, а также сокращение сроков их предоставления; повы-

шение комфортности получения государственных услуг физическими и

юридическими лицами; автоматизирование и унифицирование админис-

тративных процедур предоставления государственных услуг на территории;

повышение качества информационного обеспечения деятельности исполни-

тельных органов государственной власти и подведомственных им организа-

ций при предоставлении государственных услуг; повышение удовлетворен-

ности качеством государственных услуг их получателями; повышение ин-

формированности получателей государственных услуг о порядке, способах

и условиях их получения.

Принцип дебюрократизации управленческой системы, которая пре-

дусматривает полное или максимально возможное ограничение сферы дея-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

26

тельности бюрократии в обществе. Преодоление бюрократизма — постоян-

ная проблема и необходимый компонент функционирования и развития

системы общественных отношений. Поэтому принцип дебюрократизации

управленческой системы имеет принципиальное значение и находит отра-

жение в сокращении количества предоставляемых заявителями документов

и справок для получения государственных услуг, а также максимально

возможное исключения контактов с лицами, принимающими решение о

предоставлении государственных услуг.

Принцип повышения эффективности, доступности и открытос-

ти информации о деятельности органов государственной власти. Госу-

дарственные органы и органы местного самоуправления имеют самый

большой объем социально значимой информации. Для Азербайджанской

Республики доступ к информации о деятельности органов государственной

власти является сравнительно новым, а законодательство в этой сфере –

самым молодым. Право на доступ к информации о деятельности органов

власти представляет собой юрисдикцию по поиску и получению информА-

ции, дающую возможность ее использования.[3;12]

Согласно закону «Об информации, информационных технологиях и о

защите информации» на бесплатной основе должна предоставляться ин-

формация о деятельности государственных органов и органов местного

самоуправления, размещенная в информационно-телекоммуникационных

сетях. Доведение информации может осуществляться следующим образом:

размещение в информационно-телекоммуникационной сети Интернет, в

том числе, в общих информационно-телекоммуникационных сетях инфор-

мацию о деятельности органов государственной власти; размещение инфор-

мации в общественно доступных местах; ознакомление граждан с доку-

ментами; присутствие граждан и представителей юридических лиц на засе-

даниях коллегиальных органов; предоставление информации по запросу. В

связи с реализацией проекта «Электронное Правительство» органы госу-

дарственной власти обязаны пользоваться в своей деятельности инфор-

мационными технологиями. Однако на практике граждане не всегда могут

реализовать свое право на получение доступа к информации о деятельности

органов государственной власти, сталкиваясь с множеством проблем. Ор-

ганы государственной власти ограничивают доступ не только к той ин-

формации, которая относится к государственной или служебной тайне, но

предусмотренную законодательством.

Благодаря техническим возможностям сети Интернет, официальные

сайты государственной власти являются самым эффективным способом

взаимодействия органов государственной власти с гражданами, а также

экономичным и быстрым способом распространения информации об их

деятельности, и доведения официальной точки зрения государства насе-

лению страны. В настоящее время практически все органы государственной

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

27

власти имеют свои официальные веб-страницы, которые регулируются

нормативно правовыми актами. В качестве мер по обеспечению обще-

доступности информации целесообразно нормативно определить такие тре-

бования, которые подлежат размещению на официальных веб-страницах.

Реализация данных мер способствует повышению прозрачности и под-

контрольности деятельности должностных лиц исполнительных органов

при выполнении государственных функций и административных процедур

в течении предоставления государственных услуг.

Принцип единых критериев оценки качества государственных и

муниципальных услуг осуществляется на основе проводимых мониторин-

гов. Однако в каждом субъекте имеются свои особенности в методики про-

ведения мониторинга. В данном подходе нарушается целостность единства

критериев оценки качества государственных услуг. Таким образом, обоб-

щая опыт субъектов по оценке качества государственных услуг, стоит

выделить ряд общих критериев: соответствие процедуры предоставление

государственных услуг утвержденным регламентам и стандартам качества

оказания государственных услуг; финансовые затраты при получении го-

сударственной услуги; время, необходимое для получения заявителем

государственной услуги, начиная от даты подачи заявления до получения

заявителем конечного результата; наличие доскональной информации по

оказанию услуги в местах приема заявителей и в официальных сайтах

органов государственной власти; организация межведомственного взаимо-

действия в целях оказания государственных услуг; возможность получения

государственных услуг в электронном виде; наличие жалоб и судебных

исков в отношении должностных лиц органов исполнительной власти и

многофункциональных центров (в Азербайджане многофункциональным

центром является “ASAN xidmət”) на ненадлежащее оказание государ-

ственных услуг; удовлетворенность оказанием государственных услуг, их

качеством и доступностью. Самыми распространенными источниками ин-

формации для проведения оценки качества оказания государственных услуг

являются: статистические данные государственных органов; результаты

мониторингов, проведенных государственными органами; аннализ офици-

альных интернет ресурсов государственных органов; результаты опросов

получателей государственных услуг. В статистических отчетах “ASAN”, по

оказанию государственных и муниципальных услуг в Азербайджане основ-

ным показателем эффективности и качества работы являяется посеща-

емость учреждения. Данный критерий оценки не выдерживает никакой кри-

тики, поскольку в один оценочный котел помещаются как консультации

посетителей, так и осуществление запросов. На сайтe “ASAN” чаще всего

отсутствует информация о качестве предоставления услуг (т.е соблюдение

сроков, удовлетворенности посетителей в обслуживании, время ожидания в

очереди и т.п.). Отсутствуют утвержденные расценки оказываемых “ASAN”

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

28

платных дополнительных услуг, что, безусловно, тормозит внедрение сер-

висного подхода государственного управления в современном Азербай-

джане [1;175].

Принцип доступности государственных услуг предусматривает гиб-

кий, подстраивающийся под удобное для заявителя, временной график, в

целях предоставления услуги формирование полного пакета документов;

оптимизацию процесса обработки документов с целью минимизации вре-

менных затрат заявителя, что включает в себя в частности безвозмездное

копирование и сканирование необходимых документов в присутствии зая-

вителя; обеспечение минимизации времени ожидания в очереди; своевре-

менное предоставление результата услуги заявителя предварительно сог-

ласованное с ним.

Следующий принцип – принцип легализации процедуры медиации

споров. Основной целью осуществления легализации принципа медиации

является создание правовых условий для применения в Азербайджане аль-

тернативной процедуры урегулирования споров, с участием в качестве пос-

редника независимого лица. Данная мера необходима для содействия разви-

тию партнерских деловых отношений и формированию этики делового

оборота, гармонизации социальных отношений играющих важнейшую роль

в концепции сервисного государства. Особое значение с позиции сервис-

ного подхода играет возможность проведения процедуры медиации, осно-

ванной на взаимном волеизъявлении сторон на основе принципа добро-

вольности, конфиденциальности, сотрудничества и равноправия сторон,

беспристрастности и независимости медиатора.

Существенное значение имеет и принцип противодействия корруп-

ции. Оценивая степень опасности рассматриваемого явления в сфере госу-

дарственного управления, Президент Ильхам Алиев заявил: «Необходимо

усилить общественный контроль. Без общественного контроля мы не смо-

жем одержать победу в борьбе с коррупцией и взяточничеством»4. В этой

связи, работа “ASAN” по оказанию государственных и муниципальных

услуг позволит снизить уровень коррупции, повысив доверие граждан к

органам государственного управления. [4]

Необходимо уделить особое значение принципу интерактивных ме-

ханизмов осуществления государственного и общественного контроля и

надзора. Формирование информационного общества характеризуется необ-

ходимостью усиления прозрачности и содействия вовлечению граждан

страны в процессы принятия решений; с обеспечением для населения

эффективности доступа к информации; расширением сетевых форм взаимо-

действия между государством и обществом. В этой связи реализация дан-

ного принципа характеризуется использованием результатов научно-тех-

нического прогресса. К примеру, использование видеокамер на избира-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

29

тельных участках позволяет гражданам в онлайн режиме наблюдать за про-

цессом голосования в каждом уголке страны.

Следовательно, для благополучного построения сервисного государ-

ства необходимо удачное сочетание реформы государственного сервиса,

нацеливающих должностных лиц на качественное оказание общественных

услуг, а также проведения административных реформ, главной целью ко-

торых являются ликвидация разрыва между состоянием государственного и

муниципального управления и существующим социально – экономическим

потенциалом страны путем повышения эффективности работ органов ис-

полнительной власти и органов местного самоуправления; повышения ка-

чества государственного и муниципального управления; использование

информационно – коммуникационных технологий в государственном сек-

торе; открытие общественных приемных, цель которых является правовое

просвещения граждан в сфере обучения работе с электронным правитель-

ством; утверждения закона об открытости власти, которая будет обязывать

органов государственной власти предоставлять в открытом виде услуги по

публикации информации на правительственном портале, где граждане мо-

гут связаться с правительственными служащими или внутренними систе-

мами, получать образцы документов, заполнять и отсылать их обратно,

также проводить транзакции, например декларирование налогов, осущест-

вление разного рода платеже и т.д.

В этом случае можно было бы говорить об оптимизации количествен-

ных показателей, так и показателей качественных, а именно: о повышении

качества оказываемых услуг и об успешном построении сервисного госу-

дарства.

Литература:

1. Коженко Я. В. Концепции «сильного» и «сервисного» государства в

контексте модернизации государственного управления: общее и

отличное // Фундаментальные исследования. – 2012. – №3. – 744 с.

2. Кравченко А. Г., Мамычев А. Ю. Феномен бюрократизации права//

Власть. – 2010. – №3. – 102 с.

3. Коженко Я. Принципы сервисного государства: Теоретико-правовой

аспект/ http://www.science-education.ru/pdf/2013/2/8.pdf

4. http://news.day.az/politics/706597.html

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

30

Ağamehdi İbadulla oğlu Mehdiəliyev, Həmid Davud oğlu Həmzəyev

Azərbaycan Respublikasında servis dövlətin yaradılması

problemlərinə dair

Xülasə

Məqalə müasir dövlətşünaslıq elminin bir istiqaməti olan servis dövlətin

yaradılması və inkişaf etdirilməsinin baza prinsiplərinə həsr olunmuşdur.

Müəlliflər tərəfindən servis dövləti və çoxfunksiyalı mərkəzlər tərəfindən təqdim

olunan xidmətlərin əsas xüsusiyyətləri təhlil olunur. Məqalədə servis dövlət sahə-

sində Azərbaycan brendi sayıla biləcək “ASAN” xidmət institutunun yaradılması

və inkişaf etdirilməsi məsələlərinə xüsusi yer verilmişdir.

Açar sözlər: xidmət dövləti, informasiya cəmiyyəti, informasiya infrastruk-

turu, elektron hökumət, çoxfunksiyalı mərkəz, "ASAN".

Agamehdi Ibadulla Mehdialiyev, Hamid Davud Hamzayev

To the problem of the establishment of the state service

in Azerbaijan Republic

Summary

The article is devoted to the basic principles and prospects of the deve-

lopment of service state as one of the directions of modern political science. The

authors highlighted the peculiarities of the state service principles and services

provided by the multipurpose centre. In the article special attention is paid to

creation and development of the Institute "ASAN", which can be considered a

brand in the sphere of state service of Azerbaijan.

Keywords: service state, information society, information infrastructure,

electronic government, multipurpose center, ASAN.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

31

UOT: 004.4

STEK ÜZƏRİNDƏ ƏMƏLİYYATLAR

Bahar Hüseynağa qızı ƏSGƏROVA

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti,

“Kompüter texnologiyaları və proqramlaşdırma”

kafedrası, dosent

bahar2870@mail.ru

Stek ardıcıl təşkil olunmuş eyni tipli verilənlər yığımıdır və proqramlaş-

dırma dillərində belə xarakteristikaya malik verilənlər tipi – massiv artıq möv-

cuddur. Ona görə hər hansı məsələnin həlli üçün stek lazımsa, onda proqramda

massiv obyektindən istifadə etmək olar. Lakin stek dinamik struktura malik oldu-

ğundan, yəni elementləri ona daxil edildikcə və xaric olunduqca onun ölçüsü

dəyişdiyindən və digər tərəfdən massiv sabit struktura malik olduğundan, steklə

massiv tamamilə eyni obyektlər deyildir.

Açar sözlər: stek, ünvansız yaddaş, yuxarı sərhəd

Aktuallıq: qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən struktura yarımstatik struktur

kimi baxılması şərti xarakter daşıyır. Həmin strukturun dinamik variantını da

qurmaq olar. Bu halda strukturun elementlərinin sayına məhdudluq qoyulmur və

əlaqələndirilmiş siyahı strukturlarında olduğu kimi, elementlər bir-birilə göstə-

ricilər vasitəsilə əlaqələndirilir.

Yarımstatik strukturlarda elementlərin sayı əvvəlcədən təyin olunmuş

müəyyən hədd çərçivəsində dəyişə bilər, elementlər arasındakı əlaqələr isə adətən

xətti ardıcıl olur. Fiziki strukturda (kompüterin yaddaşında) elementlərin sayına

qoyulan məhdudluq struktur üçün əvvəlcədən ayrılmış yaddaş sahəsinin ölçüsü

ilə müəyyənləşdirilir. Ölçünün aşağı və yuxarı sərhədləri təyin olunur. Əgər

növbəti elementin struktura daxil edilməsi üçün ayrılmış sahədə boş yer slot)

yoxdursa, istifadəçiyə strukturun “dolub-daşması” haqqında məlumat verilir.

Stek dəyişən uzunluqlu elə ardıcıl siyahıdır ki, elementlərin daxil və xaric

edilməsi ancaq siyahının bir tərəfindən aparılır. Bu struktura sonuncu daxil edilən

element birinci xaric olunur.

Stekin elementləri eyni tipli skalyar kəmiyyət və ya sabit uzunluqlu yazı ola

bilər. Elementlərin daxil və xaric edilməsi stekin təpəsindən aparılır. Stekin təpəsi

xüsusi göstərici ilə ünvanlaşdırılır.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

32

Stekin üzərində aparılan əsas əməliyyatlar stekə yeni elementin daxil edil-

məsi və stekdən növbəti elementin xaric edilməsidir [2, 595].

.

Stekin ümumi strukturu şəkil 1-də göstərilmişdir.

Şəkil 1. Stekin ümumi strukturu

Stekə yeni elementin daxil edilməsi (SDAX alqoritmi) -

Stekə yeni element daxil edilməzdən əvvəl göstərici bir slot, yəni bir element

uzunluğu (L) qədər “yuxarı” sürüşdürülür, sonra isə göstəricinin qiymətinə uyğun

sahəyə yeni element (x) yazılır. Əgər göstəricinin qiyməti yuxarı sərhəddi aşarsa,

onda “dolub-daşma” siqnalı hasil edilir.

Alqoritmin təsviri.

1. Göstəricinin yuxarı sürüşdürülməsi.

Ps := Ps + L ;

2. Daşmanın yoxlanması.

Əgər Ps > Ay olarsa, onda “dolub-daşma” siqnalı hasil edib alqoritmi

bitirməli [1, 194].

3. Yeni elementin stekə yazılması.

X – E {Ps}

Yeni elementi Ps göstəricisinə uyğun sahəyə yazıb alqoritmi bitirməli.

Stekdən elementin xaric edilməsi (SXAR alqoritmi) - Əvvəlcə stekin boş

olub-olmaması yoxlanır. Əgər stek boşdursa, lazımi siqnal hasil olunur. Əks

halda göstəricinin ünvanlaşdırdığı element işçi sahəyə (İS) köçürülür və göstərici

bir slot yəni, bir elementin uzunluğu (L) qədər “aşağı“ sürüşdürülür.

Alqoritmin təsviri.

1. Stek boşdur. Əgər Ps < Aa onda stekin boşluğu haqqında məlumat çap

edib alqoritmi bitirməli.

2. Stekdən elementin xaric edilməsi.

E { Ps } – İS

Ps göstəricisinə uyğun element işçi sahəyə yazılır.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

33

3. Göstəricinin dəyişdirilməsi.

Ps := Ay – L

qəbul edib alqoritmi bitirməli.

S steki və i elementi üçün təyin olunmuş push (s,i) əməliyyatında i elementi

s stekinə yerləşdirilir. Analoji olaraq, stekdən seçmək – pop (s) əməliyyatı təyin

olunur, burada s stekindəki yuxarı element xaric olunur və funksiyanın qiyməti

şəklində qaytarılır. Deməli,

i = pop (s)

mənimsəmə əməliyyatı stekin təpəsindən elementi xaric edir və onun

qiymətini i dəyişəninə mənimsədir.

Stek üzərində aparılan digər əməliyyat, onun boş olub-olmadığını yoxlayan

– empty (s) əməliyyatıdır. Əgər stek boşsa, onda empty (s) əməliyyatı “həqiqi“ ,

əks halda “yalan“ qiyməti qaytarır.

Stekin təpəsindəki elementi təyin etmək üçün (onu xaric etmədən) stacktop

(s) əməliyyatından istifadə etmək olar. O stekin təpəsindəki elementi qaytarır.

Aydındır ki,

i = stacktop (s)

əməliyyatı

i = pop (s), push (s,i)

əməliyyatlarına ekvivalentdir.

Qeyd edək ki, pop (s) və stacktop (s) əməliyyatları boş stek üçün təyin

olunmayıb.

Misal: Bir neçə səviyyəli daxili mötərizələrə malik olan riyazi ifadəyə

baxaq, məsələn :

( x + ( y – [ a + b ] ) *c – ( ( d + e ) ) ) / ( h – ( c – ( k – [ i – n ] ) ) )

və biz mötərizələrin düzgün qurulmasına əmin olmaq istəyirik. Deməli, biz

bilməliyik ki, 1) sol və sağ mötərizələrin sayı eynidir; 2) hər bir sağ (bağlayan)

mötərizədən qabaq sol (açan) mötərizə gəlir ; 3) bağlayan və açan mötərizələrin

sayı eynidir, yəni (və).

Mötərizələrin tiplərini izləmək üçün stekdən istifadə etmək olar. Ancaq

mötərizə aşkar olunanda o stekə yazılır. Bağlayan mötərizə rast gəlinəndə stekin

məzmunu analiz olunur. Əgər stek boşsa, onda, deməli açan mötərizə yoxdur və

sətir düzgün qurulmayıb. Lakin, əgər stek boş deyilsə, biz stekdən element seçirik

və yoxlayırıq ki, o bağlayan mötərizənin tələb olunan tipinə uyğun gəlirmi. Üst-

üstə düşmə halında proses davam edir. Əgər uyğun gəlməsə sətrin təşkili səhv

hesab olunur. Sətrin sonuna çatdıqda biz stekin boş olduğuna əmin olmalıyıq.

Axırıncı açan mötərizənin tipi bağlayan mötərizənin tipinə uyğun gəl-

məlidir. Bu tamamilə steklə imitasiya olunur, axı axırıncı yerləşən element birinci

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

34

xaric olunur. Stekin hər bir elementi hələ bağlanmamış açan mötərizəni təmsil

edir.

Stekdən həm kompüterin strukturunda, həm də proqramlaşdırmada geniş

istifadə olunur. Kompüterdə stekdən ünvansız yaddaş qurmaq üçün istifadə edilir.

Stekdən proqramlaşdırmada stek tipli yaddaşın proqramlaşdırma vasitəsilə qu-

rulması üçün və ən çoxu isə rekursiv prosedurların yerinə yetirilməsi üçün

istifadə edilir.

Ədəbiyyat:

1. Kərimov S.Q.İnformasiya sistemləri - Bakı: Elm, 2008. 647 s.

2. N.D.Cəfərov, N.Ə.Rəhimova Müasir proqramlaşdırma texnologiyası. (II

hissə). Bakı: ADNA-nın mətbəəsi. 2011. 368 s.

Бахар Гусейнага кызы Аскерова

Операции над стеком

Резюме

Стек это структура данных однородного типа, организованных

последовательно. В языках программирования такие типы данных уже

существуют как массив. Поэтому, если нужен стек для решения задачи,

тогда можно использовать в программе объект массива. Но поскольку

стек является динамической структурой, т.е. меняется его размер при

добавлении и удалении элементов, а структура массива остается посто-

янной, то можно сделать вывод, что стек и массив совсем разные объек-

ты.

Ключевые слова: стек, безадресная память, верхняя граница.

Bаhar Guseynaga Asgarova

Operations on the stack

Resume

The stack is a data structure of a homogeneous type organized sequentially.

In programming languages such types of data already exist as an array. If you

need a stack for solving a problem, then you can use an object array in the

program. But since the stack is a dynamic structure, i.e, its size can be changed

by adding and removing elements, and the structure of the array remains

constant, the stack, and the array are quite different objects.

Keywords: stack, unaddressed memory, the upper limit.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

35

UOT 002.6;012

DÖVLƏT İDARƏÇİLİYİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ

İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİNİN TƏTBİQİ

Şəfəq İbrahim qızı MUSTAFAYEVA

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında

Dövlət İdarəçilik Akademiyasının

“Dövlət idarəçiliyində informasiya texnologiyaları”

kafedrasının müəllimi

shemus26@yandex.ru

Biliklər iqtisadiyyatı çərçivəsində inkişaf edən müasir idarəetmə alətləri

qiymətli informasiya bazası əsasında müəyyən olunmuş üsulların istifadəsini

təklif edir. İdarəetmə qərarlarının qəbulu üçün mütəxəssislərdə bu cür biliklərə

tələbat müxtəlif idarəetmə, o cümlədən dövlət idarəçiliyi profilində də inkişaf

edir. Lazımi informasiyaların alınması üsulu informasiya sistemlərinin inkişafı ilə

bağlıdır.

Qloballaşma baxımından ölkələrin idarə olunmasında informasiya sistem-

lərinin tətbiqi strateji əhəmiyyətə malikdir. Bu, əməliyyatların, dövlət hədəflərinin

yerinə yetirilməsinə yönəlmiş idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə və dəqiq

təhlil olunmasına kömək edir.

Açar sözlər: informasiya, informasiya sistemləri, informasiya cəmiyyəti,

dövlət idarəçiliyi, e-idarəçilik

Hər bir ölkənin informasiya məkanı və informasiya mühiti, informasiya

ehtiyatları və texnologiyaları cəmiyyətin sosial-iqtisadi, elmi-texniki və mədəni

inkişafının səviyyəsini müəyyənləşdirir. Mikroelektronikanın, informatikanın,

mikroprosessorların, robotların və digər müasir xidmət vasitələrinin istifadəsi

informasiya ilə elmi-texniki səviyyədə yeni informasiya texnologiyalarının yara-

dılması istiqamətində yeni imkanlar açdı. Bunun da nəticəsində demokratik cə-

miyyət quruculuğu yolu ilə irəliləyən müstəqil Azərbaycanda yeni informasiya

texnologiyalarının yaranması ilə yeni bir cəmiyyətə - informasiya cəmiyyətinə

keçid baş verdi. Cəmiyyətin müasir tələblərə uyğun inkişafı, dövlət idarəçiliyinin

təkmilləşdirilməsi və şəffaflığının təmin edilməsi, milli informasiya resurslarının

yaradılması, biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın inkişafı, bütün sahələrdə yeni tex-

nologiyaların geniş tətbiqinə nail olunması, informasiya təhlükəsizliyi və azad-

lığının müdafiəsi, qlobal informasiya fəzasına inteqrasiyanın genişləndirilməsi

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

36

ölkədə informasiya cəmiyyətinə keçidi təmin edəcək fəaliyyətin tərkib hissə-

ləridir.

İnformasiya cəmiyyətinə keçidlə «Elektron hökumət» quruculuğu və ele-

ktron xidmətlərdən istifadə sahəsində çoxşaxəli tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu

məqsədlə müvafiq qanunverici baza formalaşdırılmış, dövlət proqramları qəbul

edilmişdir. «Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyala-

rının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azərbay-

can)» «e-idarəçiliy»in yaradılmasına doğru ilk mühüm addım olmuşdur. Proqram

çərçivəsində əksər dövlət orqanlarının internet saytları yaradılmış və gov.az

domenində yerləşdirilmişdir. «Elektron Azərbaycan» Dövlət Proqramında nəzər-

də tutulan tədbirlər informasiya cəmiyyətinə keçidi təmin etmək üçün ilkin mər-

hələdə görüləcək işləri əhatə etmişdir [1,s. 5].

«E-idarəçiliy»ə keçid istiqamətində növbəti mühüm sənəd «Azərbaycan

Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2010-

2012-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azərbaycan)» hazırlanmışdır.

Proqramda birmənalı vurğulanır ki, informasiya cəmiyyətinin tələblərindən irəli

gələn dövlət informasiya sistemlərinin inkişafına, informasiya təhlükəsizliyinin

təmin edilməsinə, ayrı-ayrı sahələr üzrə İKT-nin tətbiqinin genişləndirilməsinə,

internetdən istifadə səviyyəsinin artırılmasına və İKT üzrə kadr hazırlığına diqqət

yetirilməsi vacibdir.

İnformasiya cəmiyyətinin bərqərar olunması ilə dövlət idarəçiliyinin yeni

bir forması – elektron idarəçilik yarandı. Elektron idarəçilik termini altında dövlət

hakimiyyət orqanlarının qarşısında qoyulan məsələlərin icra üsulunun dəyiş-

dirilməsi üçün bir infrastruktura başa düşülür.

Beləliklə, cəmiyyətin inkişafında demokratik münasibətlərin, idarəçiliyin

təkmilləşdirilməsi dövlət xidmətləri və vətəndaşlar arasında dialoq formasında

həyata keçirilir.

Dövlət idarəçiliyində informasiya sistemi dedikdə dövlət orqanlarının struk-

tur bölmələrinə daxil olan informasiya dövriyyəsini təmin edən geniş şəbəkəli

kommunikasiya xətləri və verilənlər bazası başa düşülür. İnformasiya axınlarının

səmərəli quruluşunun yaradılması verilənlər bazasının idarəetmə sistemi ilə yeri-

nə yetirilir.

Cəmiyyətdə və dövlət idarəçiliyində informasiya sistemləri xüsusi halda

həmişə mövcud olmuşdur və eləcə də informasiyanın ümumi massivini, forma-

sını, emalı vasitələrini, personalları bir sistemdə birləşdirmişdir. Buna görə də

dövlət idarəçiliyində informasiya sistemlərinin yaradılması və təkmilləşdirilməsi

dedikdə müəyyən olunmuş obyekt və subyektlərin vəziyyətlərini əks etdirən

formalaşma, qeydiyyat, yığılma, emal və saxlanan informasiya ilə bağlı olan

fəaliyyəti kimi başa düşülür. Dövlət idarəçiliyinin informasiya təminatı – istifadə-

çilərin informasiya təminatına xidmət edən metod və vasitələrin konsepsiya sis-

temidir. İnformasiya təminatı sistemi – özündə informasiya resurslarını, təşkilati

funksionallığı, proqram, texniki, texnoloji, hüquqi, kadr və maliyyə təminatını

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

37

birləşdirir və istifadəçilər üçün informasiyanın yığımını, emalını, saxlanmasını və

ötürülməsini yerinə yetirir.

İnformasiya resursu - informasiya təminatı sistemlərində fiziki daşıyıcılarda

verilənlər bazası şəklində təşkil olunan, hüquqi və fiziki şəxslərin istifadəsi üçün

nəzərdə tutulmuşdur

İnformasiya sistemləri tətbiq sahəsinə aid informasiyaların toplanmasını,

saxlanmasını, emalını və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən texniki, proq-

ram, linqvistik və metodoloji vasitələr kompleksidir. Bu sistem müxtəlif istifa-

dəçilərin müəyyən mövzu sahəsi çərçivəsində informasiyaya olan tələbatını

ödəyir. Onun yaranmasının səbəbi də budur. İnsanların tələbatlarının ödənilmə-

sində iki cəhəti nəzərə almaq lazımdır. Birincisi tətbiq sahəsinin sərhədlərinin

təyin olunması və informasiya modelinin tam əhatəli və dəqiq əks etdirilməsi,

ikincisi istifadəçilərin sorğularına tam və dəqiq cavab verə bilən informasiya

sisteminin yaradılmasıdır. Birinci halda baxılan tətbiq sahəsi çərçivəsində infor-

masiya sisteminin istifadəçiləri lazımi informasiyayla təmin edilməli, ikinci halda

isə sorğuların tipləri və növləri təhlil edilməli, sorğuların tələblərinə uyğun və

əlverişli şəkildə cavab verilməlidir. Bu sistem həm ayrılıqda, həm də hər hansı

avtomatlaşdırılmış sistemin tərkibində layihə edilə bilər. Birinci halda o, infor-

masiya-sorğu sistemi kimi, əsasən, ayrı-ayrı şəxslərin və ya kollektivlərin infor-

masiya tələblərini ödəmək üçün istifadə olunur. İkinci halda isə informasiya

sistemi istifadəçilərə informasiya-arayış xidməti göstərməklə yanaşı, həmdə

avtomatlaşdırılmış sistemin informasiya təminatı alt sistemi rolunu oynayır.

İnformasiya sistemləri konkret hər hansı bir obyekt üçün yaradılır.

Müasir şərtlərin nəzərə alınması ilə bütün səviyyələrdə idarəetmə sistem-

lərinin təkmilləşdirilməsinin əsas istiqaməti müasir kompüter və telekommu-

nikasiya texnikasının kütləvi istifadəsi və onun əsasında yüksək keyfiyyətli infor-

masiya-idarəetmə texnologiyasının inkişafı oldu. Kompüter texnikasına əsas-

lanmış yeni informasiya texnologiyaları idarəetmənin təşkilatı strukturlarında

radikal dəyişməni, onun reqlamentini, kadr potensialını, sənədləşmə sistemini,

informasiyanın fiksə olunmasını və ötürülməsini tələb edir. İnformativ idarəet-

mənin əsas məğzi geniş imkanlı informasiya resurslarından istifadə edilməsidir.

İnformativ idarəetmənin inkişafı təşkilatla verilənlərin emalı sistemi və bilik,

onun inkişafının inteqrallaşdırılmış avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinə qə-

dər ardıcıllığı və onun təşkilatın bütün fəaliyyət sahəsini əhatə etməsi ilə bağlıdır

[2,s. 7].

İnformasiya sistemlərinin tətbiq olunması üçün aşağıdakı kriteriyaları nə-

zərə almaq lazımdır:

1. Dövlət hakimiyyəti orqanlarının düzgün qarşılıqlı əlaqəsi. Dövlət idarə-

çiliyi – dövlət məqsədlərinin müəyyən olunmasına yönəlmiş əməliyyatlar komp-

leksinin icra prosesidir. Dövlət idarəçiliyinin reallaşdırılması üçün müvafiq in-

formasiya və onun aktual vəziyyətdə dəstəklənməsi lazımdır. Buradan belə

nəticəyə gəlmək olar ki, dövlət hakimiyyəti orqanlarının informasiya təminatının

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

38

istifadə olunmasının effektivliyi dövlət idarəçiliyinin keyfiyyət göstəriciləri ilə

müəyyən olunur.

2. Proqramların standart strukturu və saytlar, eləcə də verilənlərin

ötürülməsi protokolları. Proqram və saytların strukturunun standartlarının emalı

zamanı istifadəçi nöqteyi nəzərindən sadə və rahat istifadəsinə təminat yarat-

mışlar. Buna vahid standart kimi baxmaq olar. Saytlar üçün bir standart işlənilir,

proqramlar üçün isə ayrı bir standart. Ümumiyyətlə bu standartlar sifarişçiləri

məhdudlaşdırmamalıdır. Əksinə dövlət informasiya sistemlərinin və onların

komponentlərinin qarşılıqlı giriş qaydalarını müəyyən etməlidir.

Saytların emalı zamanı əsas tələblərdən biri rahat və sadə interfeys olmaqla

yanaşı saytın lazımlı informasiyalarla təmin olunmalı, həm də lazımlı informasi-

yanın axtarış sistemi dəqiq olmalıdır.

3. Əks halda istifadəçi axtarışa daha çox vaxt sərf edir və yaxud heç bir

informasiya tapa bilmir. Hakimiyyət orqanlarının fəaliyyəti haqqında saytda yer-

ləşdirilmiş dəqiq, operativ, tam və aktual informasiya eyni zamanda lazım olan

informasiyanın axtarış prosesinin sadələşdirilməsi dövlət qulluqçularının kimliyi

haqqında ətraflı məlumatın alınması vaxtına da qənaət edir.

İnterfeysin strukturuna toxunmadan proqramların və saytın operativ yeni-

lənməsi, həmçinin verilənlərin ötürülməsi protokolunun dəyişdirilməməsi. Həm-

çinin mühüm bir amil kimi dəqiq və etibarlı olan informasiyanın dolğunluğu.

Bununla da verilmiş informasiyanı saytın və onun interfeysinin standart

strukturuna toxunmadan operativ olaraq yeniləmək lazımdır. Sayta çıxış ixtiyari

nöqtədən operativ həyata keçirilməlidir.

4. Məxfi və şəxsi informasiyanın qorunması. Mühüm amillərdən biri də

konfidensial informasiyanın etibarlı müdafiəsidir. Verilənlərin müdafiəsi infor-

masiya səviyyəsində, həmçinin istifadəçi səviyyəsində yerinə yetirilir. Bu da

informasiya itkisinin qarşısını alır.

5. Bütün ölkə vətəndaşlarının dünyanın ixtiyari nöqtəsindən açıq və ope-

rativ əlçatanlığı. Saytın yaradılmasından və onun təsdiq olunmasından sonra sayt

və onun materialları internet provayderin serverində yerləşdirilməlidir. Server

böyük həcmli informasiyaları, o cümlədən istifadəçilər tərəfindən sorğuları tez

bir zamanda lazımlı informasiya ilə məlumatlandırmalıdır [3, s.25].

Elektron idarəçilik ilk vaxtlar İKT-nin köməyi ilə əhaliyə məlumatlar veril-

məsi və dövlət xidmətlərinin göstərilməsi kimi başa düşülürdü. Bu mənada döv-

lətlərin artıq “front office”-də (ön ofisi) vətəndaş, sahibkar, hüquqi şəxslər ilə

təmasının forma etibarilə dəyişməsi müşahidə olunurdu. Artıq dövlət qurumları

öz internet səhifələrini yaradır, eləcə də ictimai informasiyaları öz səhifələrində

yerləşdirir və elektron xidmətlər göstərməyə başlayırlar. Bununla da, dövlətlər

xidmətlərdən istifadəni asanlaşdırır, eləcə də vəzifəli şəxslərlə birbaşa ünsiyyəti

aradan qaldırmağa istiqamətlənirdilər.

Daha sonra elektron hökumət quruculuğunda nəinki elektron xidmətlər

göstərmək, həmçinin İKT-nin dövlətin daxili informasiya sisteminə tətbiqi geniş

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

39

vüsət aldı. Belə ki, elektronlaşma dövlət qurumunun təmas ofisindən (front offi-

ce) arxa ofis (back office) istiqamətinə nüfuz etməyə başlayır. Dövlət qurumunun

həm elektron xidmət göstərməsi, həm də elektron sənəd dövriyyəsi və elektron

məlumat bazasından istifadəsi buna misal ola bilər.

Nəhayət dövlətlər elektron hökumət siyasəti çərçicəsində İKT əsasında da-

ha “ağıllı” və səmərəli hökumət (smart governement) qurmağa istiqamətləndilər.

Belə ki, İKT dövlət idarəetməsində struktur dəyişikliklər etməyə qadir olan vasitə

kimi başa düşüldü. Qısası dövlət qurumlarının informasiya sistemləri bir mərkəzə

inteqrasiya olunaraq ortaq, səmərəli və sürətli elektron xidmətlər göstərmək əsas

istiqamət oldu.

Ümumilikdə isə elektron idarəetmə aşağıdakı komponentləri əhatə edir [2,

4]:

hökumətin xarici informasiya sistemi - dövlət orqanları vətəndaşlarla,

fiziki və hüquqi şəxslər və digər dövlət orqanları ilə əlaqəyə girir;

hökumətin daxili informasiya sistemi - siyasi və hüquqi əhəmiyyətli

qərarların qəbuluna cəlb olunan dövlət qurumlarının daxilində xidməti

məlumatların elektron mübadiləsi baş tutur;

kompleks informasiya təhlükəsizlik sistemi - informasiyanın məzmun

hissəsinin təhlükəsizliyi və onun xarici təsirlərdən (qanunsuz köçürmə,

yayılma, təcrid etmə və ya məhv etmə cəhdləri) qorunması təmin edilir.

Dövlət idarəçiliyində informasiya ilə işin təkmilləşdirilməsi Müasir şərtlərə uyğun bütün səviyyələrdə idarəetmə sistemlərinin təkmil-

ləşdirilməsinin əsas istiqamətləri ən yeni kompüter və telekommunikasiya texno-

logiyalarının və onun əsasında yüksək keyfiyyətli informasiya idarəetmə texno-

logiyaları oldu. Kompüter texnikasına əsaslanan yeni informasiya texnologiyaları

idarəetmənin təşkilati strukturunun radikal dəyişməsini, onun reqlamentini, kadr

potensialını, sənədləşmə sistemini, informasiyanın dəyişməsini və ötürülməsini

tələb edir. İnformasiya sistemlərinin inkişafı verilənlərin emalı və biliyin təşki-

linin təşkilat fəaliyyətinin üfüqi və şaquli istiqamətlərdə ardıcıl olaraq inteqral-

laşdırılmış avtomatik idarəetmə sistemlərinin inkişafı ilə bağlıdır [4, s.45].

Elektron idarəçilikdə informasiya sistemlərinin tətbiqi ilə aşağıda qeyd

olunan nəticələri əldə etmək olar:

1. Vətəndaş cəmiyyəti üçün açıq dövlət və şəffaf informasiyanı təmin et-

məklə cəmiyyət və dövlət əməkdaşlığının möhkəmləndirilməsi, vətəndaşın sosial

idarəetmədə bilavasitə iştirakının genişləndirilməsi və idarəetmə orqanlarına ele-

ktron girişin yaxşılaşdırılması;

2. Vətəndaşlara təqdim olunan xidmətlərin spektrinin genişləndirilməsi və

keyfiyyətinin yüksəldilməsi;

3. Dövlət orqanlarının fəaliyyətinin optimallaşdırılması (məsələn, dövlət

xidmətlərinin internet şəbəkəsinin yaradılması və bütün dövlət qulluqçularının

təhlükəsiz e-poçtla təmin olunması; dövlət orqanları arasında informasiya müba-

diləsinin gücləndirilməsi və bununla da hakimiyyət orqanlarına informasiyanın

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

40

verilməsi hissəsində vətəndaş və şirkətlərin üzərinə düşən inzibati yükü mini-

muma endirmək).

4. İdarəetmədə büdcə xərclərinin optimallaşdırılması.

Bu xidmətlərə arayışların verilməsi, vətəndaşın konkret probleminin muza-

kirəsi, sənədlərin, lisenziyaların verilməsi, vergilərin ödənilməsi, tibbi xidmətin

təmin olunması, təqaüdlərin hesablanması, maddi yardım və s. aiddir. Adları

çəkilən bu xidmətlər eyni zamanda biznes nümayəndələrinə, eləcə də dövlət

nümayəndələrinə də göstərilə bilər. Bununla da dövlət institutlarının qarşısında

onların fəaliyyətlərinin optimallaşdırılması məqsədilə aşağıdakı tapşırıqlar qoyul-

malıdır:

- sənədlərin hazırlanması keyfiyyətinin yüksəldilməsi;

- icra intizamının möhkəmləndirilməsi;

- kargüzarlıqda nizamlamaların aparılması;

- müəssisələr arası informasiya mübadiləsinin sürətləndirilməsi;

- qərar qəbul etmə prosedurunun sadələşdirilməsi;

- vətəndaşlar və müəssisələrlə iş zamanı səhvlərin və sui-istifadələrin sayının

azaldılması;

- cəmiyyət qarşısında dövlət institutlarının nüfuzunun yüksəldilməsi;

- beynəlxalq arenada dövlət mövqeyinin möhkəmləndirilməsi.

Elektron idarəçilik istiqamətində yaradılmış informasiya sistemləri ilə bağlı

problemlər:

1. Elektron xidmətlərin inkişafı ilə bağlı strateji, konseptual plan hələ də tam

formalaşmamışdır.

2. Elektron xidmətlərin maliyyə təminatı sahəsində qeyri-müəyyənlik qal-

maqdadır.

3. İnformasiya sistemləri və ehtiyatlarının inkişafında maneələr qalmaqda-

dır.

4. İnformasiya sistemlərinin məlumat mübadiləsinə maneələr qalmaqdadır.

5. Vətəndaşlara göstərilən sosial əhəmiyyətli elektron xidmətlər biznes sek-

toruna göstərilən xidmətlərlə ilə müqayisədə zəif inkişaf etmişdir.

Nəticə. Dövlət idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsi və şəffaflığının təmin edil-

məsi, milli informasiya resurslarının yaradılması, biliklərə əsaslanan iqtisadiy-

yatın inkişafı, bütün sahələrdə yeni texnologiyaların geniş tətbiqinə nail olunması

ölkədə informasiya cəmiyyətinə keçidi təmin edəcək fəaliyyətin tərkib hissələ-

ridir.

Elektron idarəçilikdə informasiya sistemlərinin tətbiqi ilə aşağıda qeyd olu-

nan nəticələri əldə etmək olar:

1. Vətəndaş cəmiyyəti üçün açıq dövlət və şəffaf informasiyanı təmin et-

məklə cəmiyyət və dövlət əməkdaşlığının möhkəmləndirilməsi, vətənda-

şın sosial idarəetmədə bilavasitə iştirakının genişləndirilməsi və idarəetmə

orqanlarına elektron girişin yaxşılaşdırılması;

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

41

2. Vətəndaşlara təqdim olunan xidmətlərin spektrinin genişləndirilməsi və

keyfiyyətinin yüksəldilməsi;

3. Dövlət orqanlarının fəaliyyətinin optimallaşdırılması. (məsələn, dövlət

xidmətlərinin internet şəbəkəsinin yaradılması və bütün dövlət qulluqçularının

təhlükəsiz e-poçtla təmin olunması; dövlət orqanları arasında informasiya müba-

diləsinin gücləndirilməsi və bununla da hakimiyyət orqanlarına informasiyanın

verilməsi hissəsində vətəndaş və şirkətlərin üzərinə düşən inzibati yükü minimu-

ma endirmək).

4. İdarəetmədə büdcə xərclərinin optimallaşdırılması.

Ədəbiyyat:

1. «Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının

inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azər-

baycan)»

2. Azərbaycanda elektron hökumət və elektron xidmətlər, mövcud vəziy-

yət və perspektivlər (2015 yanvar-iyun hesabatı)

3. В. Н. Романов, В. В. Кузнецов, Система государственного и муни-

ципального управления. Учебное пособие. Ульяновск : УлГТУ,

2008

4. Введение в государственное управление, А.З.Закиров, С.К.Мур-

заев, 2005.

Шафаг Ибрагим кызы Мустафаева

Роль информационных систем в совершенствовании

государственного управления

Резюме

Современный управленческий инструментарий, развивающейся в рам-

ках «экономики знаний», предполагает применение определенных приемов и

способов только на базе полноценной информации. Потребность в таких

знаниях для принятия управленческого решения растет у специалистов

самого разного управленческого профиля, в том числе и в государственном

управлении. Способы получения необходимой информации связаны с раз-

витием информационных систем.

В глобальном смысле внедрение информационной системы в управ-

ление страной является задачей стратегической важности. Она помогает

выполнять операции, более точно анализировать и принимать управлен-

ческие решения, ориентированные на достижение государственных целей.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

42

Ключевые слова: информация, информационные системы, инфор-

мационная общество, государственное управление, э-управление

Shafaq Ibrahim MUSTAFAYEVA

The role of information systems in improving public administration

Summary

Modern management tools, developing within the "knowledge economy"

requires the use of certain techniques and methods only on the basis of full

information. The need for such knowledge for management decisions is growing

among experts of different administrative profile, including in the public admi-

nistration. Methods for obtaining the necessary information related to the deve-

lopment of information systems.

In global terms, the introduction of information system in the administra-

tion of the country is a task of strategic importance. It helps to perform more

accurately analyze and make management decisions aimed at achieving public

goals.

Keywords: information, information systems, information society, public

administration, e-management

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

43

УДК 004;621.398;681.5

СИСТЕМНЫЙ ПОДХОД К ПРИНЯТИЮ РЕШЕНИЙ ПОВЫШЕНИЯ

НЕФТЕОТДАЧИ ПЛАСТА НА ОСНОВЕ ФИНАНСОВОГО

АНАЛИЗА ЭФФЕКТИВНОСТИ ТЕХНОЛОГИЙ

Бахрам Бахлул оглы АЗИЗОВ,

Университет Азербайджан

(доктор философии по математике) доцент,

bah-aziz@rambler.ru

Мелек Латиф кызы КЕРИМОВА,

Академия Государственного Управления

При Президенте Азербайджанской Республики

(старший преподаватель),

Вели Узеир оглы МАМЕДОВ

Западный Университет (докторант).

Актуальность: Современное развитие нефтедобывающей промыш-

ленности стран с большим топливно-энергетическим потенциалом характе-

ризуется ухудшением структуры запасов нефти. Все больший объем стали

занимать трудноизвлекаемые запасы, эффективность выработки которых

может быть достигнута лишь при условии применения новых технологий

повышения нефтеотдачи пластов. Роль последних в сложившейся ситуации

значительно возрастает, так как увеличение нефтеотдачи на разрабаты-

ваемых месторождениях в странах с большими запасами нефти и газа всего

лишь на один процент равносильно открытию нескольких крупных место-

рождений, которые могут обеспечить 2,5-3-летнюю добычу нефти по стра-

не. Учитывая то обстоятельство, что крупные месторождения нефтегазо-

добывающих стран вошли в позднюю стадию разработки с крутопадающей

добычей, главным условием стабилизации добычи нефти и дальнейшего

развития нефтяной промышленности этих стран становится актуальным

разработка и внедрение новых высокоэффективных технологических реше-

ний увеличения извлечения нефти из низкопродуктивных и трудноизвле-

каемых запасов.

Эффективность извлечения нефти из нефтеносных пластов современ-

ными, промышленно освоенными методами разработки во всех нефте-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

44

добывающих странах на сегодняшний день считается неудовлетворитель-

ной, притом . что потребление нефтепродуктов во всем мире растет из года

в год. Средняя конечная нефтеотдача пластов по различным странам и реги-

онам составляет от 25 до 40%.

Например, в странах Латинской Америки и Юго-Восточной Азии

средняя нефтеотдача пластов составляет 24–27%, в Иране – 16–17%, в

США, Канаде и Саудовской Аравии – 33–37%, в странах СНГ и России – до

40%, в зависимости от структуры запасов нефти и применяемых методов

разработки.

Остаточные или неизвлекаемые промышленно освоенными методами

разработки запасы нефти достигают в среднем 55–75% от первоначальных

геологических запасов нефти в недрах Рис. 1.

Рис. 1. Соотношение извлекаемых

и остаточных запасов нефти

Перечисленные особенности определяют трудности освоения новых

месторождений, и требуют применение методов повышения эффективности

эксплуатации уже разрабатываемых, а также оценки целесообразности и эф-

фективности новых технологических мероприятий и процессов.

Поэтому актуальными являются задачи применения новых технологий

нефтедобычи, позволяющих значительно увеличить нефтеотдачу уже разра-

батываемых пластов, на которых традиционными методами извлечь зна-

чительные остаточные запасы нефти уже невозможно.

Во всем мире с каждым годом возрастает интерес к методам повы-

шения нефтеотдачи пластов, и развиваются исследования, направленные на

поиск научно обоснованного подхода к выбору наиболее эффективных тех-

нологий разработки месторождений.

Наиболее полное извлечение нефти, газа и конденсата из месторож-

дений – главное направление рационального использования недр.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

45

В разработки нефтяных и газовых месторождений комплексно исполь-

зуют многие важные положения геологии, геофизики, физики пласта, под-

земной гидродинамики, механики горных пород, технологии эксплуатации

скважин и систем добычи нефти, экономики и планирования.

На рис.1 приведены кривые, характеризующие темп разработки во

времени по двум месторождениям с различными геолого-физическими

свойствами. Судя по приведенным зависимостям, процессы разработки этих

месторождений существенно отличаются. По кривой (1) можно выделить

четыре периода разработки, которые будем называть cтадиями.

Первая стадия (стадия ввода месторождения в эксплуатацию), когда

происходит интенсивное бурение скважин основного фонда, темп разра-

ботки непрерывно увеличивается и достигает максимального значения к

концу периода. На ее протяжении добывают, как правило, безводную нефть.

Длительность ее зависит от размеров месторождения и темпов бурения

скважин, составляющих основной фонд.

Достижение максимального годового отбора извлекаемых запасов

нефти не всегда совпадает с окончанием бурения скважин. Иногда оно

наступает раньше срока разбуривания залежи.

Вторая стадия (стадия поддержания достигнутого максимального

уровня добычи нефти) характеризуется более или менее стабильными

годовыми отборами нефти.

В задании на проектирование разработки месторождения часто указы-

вают именно максимальную добычу нефти, год, в котором эта добыча

должна быть достигнута, а также продолжительность второй стадии. Основ-

ная задача этой стадии осуществляется путем бурения скважин резервного

фонда, регулирования режимов скважин и освоения в полной мере системы

заводнения или другого метода воздействия на пласт.

Некоторые скважины к концу стадии перестают фонтанировать, и их

переводят на механизированный способ эксплуатации (с помощью насо-

сов). Третья стадия (стадия падающей добычи нефти) характеризуется ин-

тенсивным снижением темпа разработки на фоне прогрессирующего об-

воднения продукции скважин при водонапорном режиме и резким увели-

чением газового фактора при газонапорном режиме. Практически все сква-

жины эксплуатируются механизированным способом. Значительная часть

скважин к концу этой стадии выбывает из эксплуатации.

Четвертая стадия (завершающая стадия разработки) характеризуется

низкими темпами разработки. Наблюдаются высокая обводненность про-

дукции и медленное уменьшение добычи нефти.

Первые три стадии, в течение которых в лучшем случае отбирают от

40 до 60% от извлекаемых запасов нефти, образуют основной период раз-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

46

работки. На протяжении четвертой стадии извлекают оставшиеся запасы

нефти.

Однако именно в этот период, характеризующий в целом эффектив-

ность реализованной системы разработки, определяют конечное значение

количества извлекаемой нефти, общий срок разработки месторождения и

добывают основной объем попутной воды.

Как видно из рис. 2 (кривая 2), для некоторых месторождений ха-

рактерно, что следом за первой стадией наступает стадия падения добычи

нефти. Иногда это происходит уже в период ввода месторождения в раз-

работку. Такое явление характерно для месторождений с вязкими нефтями

или тогда, когда к концу первой стадии были достигнуты высокие темпы

разработки порядка 12–20%/год и более.

Темп разработки tz – отношение годовой добычи нефти к извле-

каемым запасам, выражается в процентах:

N

tqtz н

Этот показатель изменяется во времени, отражая влияние на процесс

разработки всех технологических операций, осуществляемых на место-

рождении, как в период его освоения, так и в процессе регулирования.

Рис.2. График изменения темпа разработки во времени:

1– месторождение А; 2 – месторождение В; I, II, III, (IV) – стадии разработки

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

47

В связи, с вышеизложенным в целях повышения экономической эф-

фективности разработки месторождений, снижения прямых капитальных

вложений и максимально возможного использования реинвестиций весь

срок разработки месторождения принято делить на три основных этапа [1,

стр.13].

На первом этапе для добычи нефти максимально возможно исполь-

зуется естественная энергия пласта (упругая энергия, энергия растворен-

ного газа, энергия законтурных вод, газовой шапки, потенциальная энергия

гравитационных сил) (Рис.3).

На втором этапе реализуются методы поддержания пластового давле-

ния путем закачки воды или газа. Эти методы принято называть ВТОрич-

ными (Рис.4) .

На третьем этапе для повышения эффективности разработки место-

рождений применяются методы увеличения нефтеотдачи (МУН) (Рис. 5).

Рис. 3. Естественная энергия пласта

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

48

Рис. 4. Закачка воды/газа

Рис. 5. Применение МУН

Представляется совершенно бесспорным, что при столь широком мно-

гообразии состояния остаточных запасов, а также при большом различии

свойств нефти, воды, газа и проницаемости нефтенасыщенных зон пластов

не может быть одного универсального метода увеличения нефтеотдачи.

Известные методы увеличения нефтеотдачи пластов в основном характе-

ризуются направленным эффектом и воздействуют максимум на одну-две

причины, влияющие на состояние остаточных запасов.

По типу рабочих агентов классификация известных методов увели-

чения нефтеотдачи пластов выглядит следующим образом [2, стр.76]:

1. Тепловые методы:

• паротепловое воздействие на пласт;

• внутрипластовое горение;

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

49

• вытеснение нефти горячей водой;

• пароциклические обработки скважин

2. Газовые методы:

• закачка воздуха в пласт;

• воздействие на пласт углеводородным газом ;

• воздействие на пласт двуокисью углерода;

• воздействие на пласт азотом, дымовыми газами и др.

3. Химические методы:

• вытеснение нефти водными растворами ПАВ (включая пенные

системы);

• вытеснение нефти растворами полимеров;

• вытеснение нефти щелочными растворами;

• вытеснение нефти кислотами;

• вытеснение нефти композициями химических реагентов (в том

числе мицеллярные растворы и др.);

• микробиологическое воздействие.

4. Гидродинамические методы:

• интегрированные технологии;

• вовлечение в разработку недренируемых запасов;

• барьерное заводнение на газонефтяных залежах;

• нестационарное (циклическое) заводнение;

• форсированный отбор жидкости;

• ступенчато-термальное заводнение.

5. Группа комбинированных методов.

По мере развития технологий реализации МУН введено понятие улуч-

шенные методы повышения нефтеотдачи (Improved Oil Recovery). Эти ме-

тоды, которые иногда также называют четвертичными, предполагают ком-

бинирование элементов перечисленных выше четырех групп МУН

С точки зрения воздействия на пластовую систему в большинстве

случаев реализуется именно комбинированный принцип воздействия, при

котором сочетаются гидродинамический и тепловой методы, гидродинами-

ческий и физико-химический методы, тепловой и физико-химический мето-

ды и так далее.

С развитием уровня вычислительной техники и высокотехнологии-

ческих систем повышается эффективность решения задач в области фун-

даменталь-ных и инженерных исследований. Математическое и компьютер-

ное моделирование пластов, разработка и анализ месторождений с исполь-

зованием современных вычислительных технологий не является исклю-

чением.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

50

Разработка нефтяных и газовых месторождений – интенсивно разви-

вающаяся область науки. Дальнейшее ее развитие будет связано с при-

менением новых технологий извлечения нефти из недр, новых методов

распознавания характера протекания внутрипластовых процессов , исполь-

зованием совершенных методов планирования, разведки и разработки месс-

торождений, применением автоматизированных систем управления про-

цессами извлечения полезных ископаемых из недр, развитием методов де-

тального учета строения пластов и протекающих в них процессов на основе

детерминированных и стохастических моделей, реализуемых на ЭВМ (ком-

пьютерах).

Учитывая сложность и междисциплинарный характер изучаемых объек-

тов, объекты исследования целесообразно рассматривать с некоторых об-

щих позиций как в концептуальном, так и в терминологическом смысле. В

основе этой общности лежит понятие «система». Условимся под системой

понимать совокупность объектов, взаимодействующих друг с другом и с

внешней средой, объединённых для достижения некоторой цели. Понятие

системы широко используются в различных отраслях знаний.

Однако в связи со сложными научными и техническими проблемами

возникшими, в энергетике, экологии, экономике и других отраслях возник-

ли задачи исследования систем, функционирующих в ситуациях, когда чис-

ло факторов, влияющих на поведение системы достаточно велико, а цели,

которые должна достигнуть система, противоречивы и конфликтны.

Подобные сложные задачи привели к разработке самостоятельного ап-

парата исследования, а сами системы выделены в отдельный класс и наз-

ваны большими (сложными).

Методы исследования больших систем, проблема управления слож-

ными системами, проблема принятия решения и составляет основное со-

держание системного анализа. Для того чтобы успешно справиться с этой

проблемой, нужно изучить объект управления – систему , а также опре-

делить цель управления – выяснить необходимое (целесообразное ) состоя-

ние системы , такое состояние , к которому она должна стремиться.

Каждая система имеет свои особенности, организацию, цели. Однако

всем состояниям, вне зависимости от их физической природы, присущи оп-

ределённые общие закономерности, отношения между элементами, общие

законы управления.

Представляется возможным для изучения систем любой природы, при

поиске лучших управлений ими использовать общие подходы, специальные

методики, типовые модели структур систем и принятия решений.

Математические методы поиска оптимальных управлений широко ис-

пользуются в технических системах. Актуальными на сегодня являются раз-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

51

витие подобных подходов и методов в природных, социальных и экономи-

ческих системах. Задачи изучения этих систем намного сложнее, чем в

технических системах, так как многие задачи не решаются на уровне мате-

матической строгости, приходится прибегать к рациональным рассуждения,

разрабатывать зачастую новые подходы.

Необходимость внедрения системного подхода, методов системного

анализа становиться особенно актуальным для изучения сложных систем и

выработки решений, определяющих их развитие (будущее).

Системный анализ (СА) – это научная дисциплина, занимающаяся

проблемами принятия решений в условиях анализа большего количества

информации различной природы. Целью применения СА является повы-

шение степени обоснованности принимаемого решения, расширение мно-

жества вариантов, среди которых производится обоснованный выбор.

В этой связи разработка нефтяных и газовых месторождений как

научная дисциплина, требует подготовки высококвалифицированных спе-

циалистов в различных областях знаний – системных аналитиков для обо-

снованного и правильного принятия решений в сложных задачах нефтедо-

бывающей промышленности.

Как правило, принятие любого решения руководителем, инженером-

нефтяником или любым другим лицом ответственным за проект, касается

ли оно изменения режима работы скважины, необходимости обработки при-

забойной зоны, оценки эффективности технологического мероприятия и т.

п., основывается на имеющейся в его распоряжении информации. Очевид-

но, что при отсутствии или небольшом ее количестве надежность принимА-

емых решений и выводов будет неудовлетворительна. Поэтому возникает

необходимость определения достаточного объема информации, на основа-

нии которого можно оперативно принимать соответствующие технологи-

ческие решения, эффективно обеспечивая заданный уровень добычи нефти.

С этой целью, для получения необходимой точности расчета инженеру

требуется, с одной стороны, располагать достаточной информацией, с дру-

гой - необходимо использование специальных методов, алгоритмов для

обработки имеющейся информации

Сегодня ЭВМ обладает достаточно совершенным внешним устройс-

твом и математическим обеспечением для организации человеко-машинно-

го диалога.

Это создаёт возможность изучать социальные и экономические явле-

ния во всей их полноте и не ограничиваться моделями, для которых раз-

работаны аналитические и численные методы. Развитие современного про-

мышленного производства невозможно представить без создания автомати-

зированных информационных систем, одно из назначений которого, являя-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

52

ется предоставление пользователю (специалисту) в его деятельности при

принятии решений необходимую информацию. Таким образом, одной из

важных функций информационной системы является информационное обе-

спечение процесса управления, такие системы называют управленческие

информационные системы-СУБД (management information system).

Авторами предлагается один из возможных вариантов проекта СУБД -

«принятия решений в проблемах повышения нефтеотдачи пласта» (Рис.6).

Рис.6 СУБД – «принятие решений в проблемах повышения

нефтеотдачи пласта»

Для обоснованного выбора, того или иного решения применения из-

вестных методов повышения продуктивности скважин и введение в экс-

плуатацию новых технологий, необходима правильная оценка экономичес-

кой эффективности их применения. Эксплуатация нефтяного мессторож-

дения является сложной системой. Очевидно, что оценить, как повлияло

применение того или иного метода повышения продуктивности на эконо-

мическую эффективность эксплуатации месторождения – сложная задача.

При решении данной задачи необходимо наиболее полно учесть геологи-

ческие, технические, экологические и многие другие условия эксплуатации.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

53

Ясно, что без достоверного прогнозирования эффективности, применения

методов повышения продуктивности скважин невозможно планировать эко-

номическую деятельность нефтедобывающего предприятия.

Существующие системы оценки эффективности методов периодичес-

ки совершенствуются и предлагаются новые. В то же время все современ-

ные методики экономической оценки эффективности имеют свои недостат-

ки, включающие неточное и неполное описание результирующих показа-

телей технологической эффективности и невозможность достаточно полно-

го прогнозирования результатов применения тех или иных методов повы-

шения продуктивности. Например, часто критерием эффективности выби-

раются следующие показатели: средний прирост дебита по одной скважине,

измеренный в т/сут. или в процентах от прежнего. Но применение данного

критерия не учитывает многие факторы: различные геолого-технические

характеристики обрабатываемых скважин (эффективная мощность пласта,

депрессия и др.) затраты на проведение различных ОПЗ, длительность эф-

фекта и др.

При определении эффективности вариантов капитальных вложений

среди нескольких технологий МУН, авторами предлагается следующая

методика расчёта оцениваемых показателей: сначала рассчитывается срав-

нительная экономическая эффективность, а затем общая, поскольку их по-

казатели не противоречат, а дополняют друг друга. Суть сравнительной эф-

фективности заключается в экономическом сравнении двух и более ва-

риантов капитальных вложений между собой или в сопоставлении с базо-

вым вариантом. Определение наиболее экономичного варианта проводится

по минимуму приведенных затрат, рассчитываемых по каждому варианту. Приведенные затраты представляют собой приведенные к одному пока-

зателю себестоимость и часть капитальных вложений в размере норматив-

ной прибыли:

З = С + Ен х К

где С - себестоимость продукции;

Ен - нормативный коэффициент эффективности капитальных вло-

жений

принимается в размере 0.12-0.15;

К - общие капитальные вложения в производственные фонды.

Показатели З, С, и К могут применяться как в полной сумме ко всему

объему продукции, так и в виде удельных величин на единицу продукции.

Нормативный коэффициент эффективности капитальных вложений пред-

ставляет собой показатель, обратный нормативному сроку окупаемости - 8

лет при 0,12 и 7лет при 0,15.

Если при сравнении двух вариантов при одинаковом объеме произ-

водства выполняются неравенства:

К1 ≥ К2 и С1 ≥ С2,

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

54

то более эффективным является второй вариант. В случае полного ра-

венства необходимо рассчитывать приведенные затраты. Этот подход поз-

воляет, использовать неравенства в качестве правил отбраковки невыгод-

ных вариантов технологических показателей повышения нетеотдачи сква-

жин и залежи ископаемых.

В последние десятилетия наблюдается рост интереса к новому нап-

равлению в обработке информации – интеллектуальному анализу данных (

Data Mining) [3, стр.65]. В отличие от классических способов анализа, в

этой области большое внимание уделяется моделированию поведения чело-

века, решающего сложные интеллектуальные задачи обобщения, выявления

закономерностей, нахождения ассоциаций и т.д. В большой степени раз-

витию этой дисциплины способствовало проникновение в сферу анализа

данных идей, возникших в теории искусственного интеллекта.

В предлагаемой работе для выбора наилучшего технологического ва-

рианта воздействия па пласт с целью увеличения добычи ископаемого про-

дукта руководителем-лицом принимающим решения (ЛПР) рассматрива-

ется частная задача интеллектуального анализа данных – задача кластер-

ного анализа, известная также как задача автоматической групппировки

объектов.

Можно выделить следующие основные этапы кластерного анализа:

1. Формирование системы переменных.

2. Определение способа вычисления расстояния между объектами или

группами объектов.

3. Группировка объектов.

4. Представление результатов.

5. Определение качества полученной группировки.

В настоящее время существует несколько подходов к решению зада-

чи кластерного анализа, которые основаны на различных представлениях

о задаче, использовании специфичной для каждой предметной области

дополнительной информации и т.д. Здесь предлагается использование

[4,5,6 с.67] - Эволюционного (генетического) подхода. Алгоритмы данного

семейства построены на аналогии с природной эволюцией. В них ис-

пользуются понятия популяции – набора различных вариантов группиров-

ки (называемых также хромосомами, по аналогии с соответствующими

биологическими объектами), и эволюционных операторов – процедур,

позволяющих из одной или нескольких родительских хромосом получить

одну или несколько хромосом-потомков. Этими процедурами являются:

селекция, рекомбинация и мутация. Генетический алгоритм [7, стр. 41]

способен осуществлять поиск решения, доставляющего глобальный

минимум критерию качества группировки.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

55

Литература:

1. Журнал «Oil&Gas Journal», июнь 2010,129 с.

2. Журнал «Нефтяное хозяйство», январь 2008.132 с.

3. Журавлев Ю.И., Рязанов В.В., Сенько О.В. Распознавание. Матема-

тические методы. Программная система. Практические применения -

М.: ФАЗИС, 2006. 145 с.

4. Керимов А.К., Давудова Р.И. Эволюционный алгоритм для решения

задачи автоматической классификации Искусственный интеллект и

принятия решений. Институт системного анализа РАН.№ 4,2009,стр.

74-79.

5. Kərimov Ə.K., Şirinov K.F.,Davudova R.İ..Kərimova G.S.İstismar neft

quyularinda fəsadların təsnifatı məsələrinin həllinə dair // AMEA-nin

Xəbərləri Fiz.tex. və riyaz. elmləri seriyası. №6, C.XXVIII, 2008 səh. 43-

48. 6. Керимов А.К., Азизов Б.Б. Информационные технологии (ИТ) в

проблемах повышения нефтеотдачи пласта./ Международная конфе-

ренция по мягким вычислениям и измерениям (SCM2015) Санкт-

Петербург, 2015, стр. 134-139.

7. Goldberg D. E. Genetic Algorithms in Search, Optimization and Machine

Learning. Addison-Wesley Longman Publishing Co., Inc., Boston, MA,

USA, 1989, стр. 37-46.

Системный подход к принятию решений повышения нефтеотдачи

пласта на основе финансового анализа эффективности технологий

Азизов Б.Б., Керимова М.Л., Мамедов В.У.

Резюме

В статье рассматривается задача проектирования (СУБД ) для

выбора наилучшего метода увеличения нетеотдачи пласта по критерию

оценки экономической эффективности технологий. Предлагается новый

подход применения комбинации алгоритмов кластерного анализа в опре-

делении эффективного критерия оценки повышения нефтеотдачи пласта.

Ключевые слова: Система, модель, нефть, нефтеотдача, повышение

нефтеотдачи пластов, экономическая эффективность, алгоритмы клас-

терного анализа, месторождение.

System approach to decision-making in problems on the basis

of the financial analysis of the effectiveness of technologies

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

56

Bаhram Behlul Azizov, Melek Letif Karimova, Veli Uzeyir Mamedov

Abstract

In the article is reviewed the objective of projecting data base management

systems (DBMS) for selection of the best method of increasing the petroleum

course according to the criterion of value of economical efficiency used in

technologies. Is given the new method of application of the algorithm combina-

tion of cluster analysis in definition of effective value measurement of oil recove-

ry increase.

Keywords; System, model, oil, oil recovery,raising of deposit oil recovery,

economic efficiency, algorithm of cluster analysis, field.

Maliyyə analizi əsasında effektiv texnologiyaların layların neftveriminin

artırılmasına qərar qəbuletməsində sistem yanaşma.

Bəhrəm Bəhlul oğlu Əzizov, Mələk Lətif qızı Kərimova,

Vəli Üzeyir oğlu Məmmədov

Xülasə

Məqalədə texnologiyaların effektivliyin iqtisadi qiymətləndirmə meyyarı

baxımından layların neftverməsinin artırılmasına daha yaxşı üsulun seçilməsini

təmin edən VBİS-in lahiyələndirilməsi məsələsinə baxılır. Layların neftveriminin

artırılmasında effektiv meyarın qiymətləndirməsinin təyini üçün klaster analizi al-

qoritmləri kombinasiyalarından istifadəsinin yeni yanaşması təklif edilir.

Açar sözlər: Sistem, model, neft, neftverimi, layların neftveriminin artırılma-

sı, iqtisadi effektivlik, klaster analizi alqoritmləri, yataq.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

57

UOT 51

SƏRHƏD ŞƏRTİNDƏ PARAMETR OLAN QEYRİ-LOKAL

MƏSƏLƏLƏRİN TƏDQİQİ

Рамзи Ниязи оглы ГАДЖИЕВ

ст. преподаватель

ramzi2007@rambler.ru

Низами Сохбат оглы СУЛЕЙМАНОВ

доцент, доктор философии по математике

suleymanov-nizami@mail.ru

Рауф Халыг оглы АГАМАЛИЕВ

доцент, доктор философии по технике

r.agamaliyev@yandex.ru

Хиджран Бахадур оглы МЕХТИЕВ

ст. преподаватель, доктор философии по технике

yeniseher@mail.ru

Məhdud oblastda qeyri-lokal sərhəd şərtində Steklov tipli məsələlər araşdı-

rılıb. Bir sərhəd məsələsində məxsusi ədədlər və məxsusi funksiyalar hesablan-

mışdır.

Açar sözlər: spektral parametr, analtik həll, ədədi üsullar, qeyri-lokal,

məxsusi ədədlər.

Sərhəd şərtində spektral parametr olan qeyri-lokal məsələlərin analitik həl-

lini tapmaq çətin və ya mümkün olmur. Ona görə bu tip məsələlərin effektiv həl-

ləri ədədi üsulların köməyilə olur. Misal üçün bu tip məsələlərə [1]- [2]-də baxıl-

mışdır. Son dövrlərdə müəyyən oblastda sərhəd şərtinə parametr daxil olan Stek-

lov tipli məsələlərin məxsusi ədədlərinin hesablanması [3]-də verilmişdir. Burada

müəyyən oblastda bu tip məsələləri həll etmək üçün variyasiya, inteqral tənlik-

lərin, kompleks dəyişənlərin üsullarından istifadə edilib.

Qeyd olunan iş [4]-ün davamıdır. Aşağıdakı məsələyə baxaq:

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

58

0U в D (1)

,Un

U

= (2)

,0

Sn

U= (3)

harada D - n ölçülü fəzada məhdud oblastdır, sərhəd iki hissədən ibarətdir :

;USD

n - D oblastının sərhəd normalının ortudur. Görmək olar ki, (1)-(3) məsələsi

üçün sonsuz sayda ......0 1 n məxsusi ədədləri var və n ,

n olduqda.

Variyasiya üsullarından məlumdur ki, (1)-(3) məsələsinə aşağıdakı funksi-

onalın min-un tapılması ekvivalentdir.

dsu

udsn

u

uF D

2)( (4)

harada ki,

0udx (5)

ortoqonallıq şərti ödənilməlidir. (4) funksionalı üçün variyasiya məsələsini Rits

üsulu ilə həll etmək üçün koordinatlar funksiyası sistemi kimi harmonik poli-

nomları seçək.

;sin)(cos

;cos)(cos

mPRbS

RmPbC

m

n

n

mn

m

n

nm

nmn

m

n

harada ki, )!(

)!(!2

nm

mnmb

m

mn

Polinomlar üçün aşağıdakı rekurent düsturlar doğrudur:

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

59

;)()12(1

1

;)()12(1

1

;;sin

;;cos

1

2

1

1

2

1

1

1

m

n

m

n

m

n

m

n

m

n

m

m

m

m

m

m

mm

m

m

m

m

m

mm

m

CRmnxCnmn

C

SRmnxSnmn

S

xSSmrS

xCCmrC

törəmələri üçün isə

;)(

;)(

;)(

;)(

;)(;)(

212

212

212

212

11

r

yxCmnnC

r

z

z

C

r

zmSxCmnnC

r

y

y

C

r

ymCxSmnnS

r

z

z

S

r

zmCxSmnnS

r

y

y

S

Cmnx

CSmn

x

S

m

n

m

n

m

n

m

nm

n

m

n

m

n

m

nm

n

m

n

m

n

m

nm

n

m

n

m

n

m

n

m

nm

n

m

n

harada ki, 222222 ; zyxRzyr

Məxsusi ədədləri aşağıdakı tənlikdən təyin edək:

0)det( ijija (6)

ij və ij konkret formula ilə təyin olunur.

Qeyd olunan alqoritm (4) məsələsinin həllinin S sərhəd şərtində ödəməsi

üçün əvvəlcədən təyin olunan sistem koordinat funksiyalarının qurulmasına əsas-

lanır. Deməli, sərhəd şərtini ödəyən Laplas tənliyinin həllini də tapmaq olar.

Tutaq ki, səthini saxlayan hər hansı D oblastında ikiqat kəsilməz diffe-

rensiallanan ),,( zyxu harmonik funksiyası verilib və aşağıdakı şərti ödəyir

ux

u

,0x (7)

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

60

harada ki, ),,(),,(

),,( zyxx

zyxzyxu

(8)

0),,0( zy , (9)

),,( zyx - x dəyişəninə görə üçqat, y və z arqumentlərinə görə isə ikiqat kə-

silməz differensiallanan, harmonik funksiyadır. ),,( zyx funksiyasını və

parametrini tapmaq üçün aşağıdakı funksionalının minumunun tapılması məsə-

ləsini alırıq

dSx

dDdDx

dDx

uK S SD

2

22

2

,2

)(

(10)

),,( zyx funksiyası D oblastında harmonikdir və aşağıdakı şərti ödəyir:

0),,0( zy (11)

0

dsx

(12)

Qeyd olunan parametr isə həmin funksionalının minumunun zəruri şərtindən alı-

nır: S

0)(

uk (13)

Buradan çıxır ki,

D D

dDudDx

0,

(14)

parametrinin verilmiş qiymətində Rits üsulundan istifadə etsək, məsə-

lənin axtarılan həlli aşağıdakı cəm şəklində tapılar:

N

k

kk

N Wa1

(15)

Burada ka - sabitlərdir və (10) funksionalının zəruri şərtlərindən

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

61

Nia

uK

i

,...,2,1,0)(

(16)

aşağıdakı cəbri tənliklər sistemini alırıq:

N

j

jijij Nia1

,1,0)()( , (17)

harada ki, )3(2)2()1( 2)( ijijijij ,

;,

;2

1,

)3(

22)2(

2)1(

dsx

W

x

WdsW

n

W

dsWnx

WdsW

nx

Wds

x

W

nx

W

jiij

S

ji

ij

S S

i

j

ii

ij

S

iiij

ijijijij ,,, )3()2()1( - kafi sayda nöqtələrdə inteqralın təqribi hesablanması

üçün Qaus və düzbucaqlılar üsulu vasitəsi ilə analoji hesablanır.

(17) sistemini aşağıdakı kimi yazmaq olar:

,02 3

2

21 xBAAA (18)

harada BAAA ,,, 321 - ;,,, )3()2()1(

ijijijij - əmsallarından ibarət matrisdir, -veril-

miş parametrdir - axtarılan parametrdir, x - isə j - dan ibarət sütundur.

Rits üsulunda biz əmsallara heç bir məhdudiyyət qoymadıq. Amma demək

olar ki, (4) funksionalının minumumu (10) funksionalının minumumundan çox

deyil. Amma (7) şərti birinci halda təqribi, ikinci halda isə dəqiq ödənir. İkinci

şərt isə hər iki halda təqribi ödənir. parametrinin qiymətini tapmaq üçün cəbri

tənliklər sisteminə aşağıdakı tənliyi əlavə etmək lazımdır:

N

i

M

j

jiijjiij aaaa1 1

)3()2( 0 , (19)

hansı ki, (16) şərtindən alınır. Müəyyən hesablamalardan sonra ,

arasında aşağıdakı əlaqəni almaq olar.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

62

,2

dsu

udsn

u

(20)

Deməli, əgər S səthində n

u

qismən sıfırdan fərqli olsa,onda məxsusi

ədədi parametrinin qiymətinə yaxın olur. Ona görə (18) matris məsələsində

yazsaq, aşağıdakı məxsusi ədədlərin hesablanması məsələsinin həll edil-

məsinə gələrik.

02 3

2

21 xBAAA ,

Burada (1)-(3) məsələsinin tapılmış təqribi həlli sərhəd şərtini dəqiq ödəyə-

cəyək.

Deməli, qeyd olunan variyasiya üsulunun modifikasiya olunmuş varian-

tından istifadə etməklə dəqiq həllə yaxın olan təqribi həlli tapmaq olar. Qeyd

edək ki, bu modifikasiya olunmuş alqoritm vasitəsi ilə alınmış məxsusi ədədlər və

məxsusi funksiyalar əvvəlki variantlara nisbətən daha dəqiqdir, istifadə olunan

yaddaş sahəsi,komputerdə realizə olunma vaxtı daha effektlidir.

Ədəbiyyat:

1. М.Ш. Бирман, М.З. Соломяк. Итоги науки и техники, математичес-

кой анализ, т.14 ВИНИТИ, 1997, стр. 5-58.

2. Комаренко А.Н., Луковский И.А., Фешенко С.Ф. К задаче собствен-

ных значениях с параметром в краевых условиях УМЖ, 1965, Иб, стр

22-30.

3. Dittmar Bodo. Uber Steklofsche Eigenwerte wiss. Pad. Hochsch N.K.

Krupskaya, Hall-Kotlen 1988, 26, N 8, c. 3-8.

4. Сулейманов Н.С., Гусейнов Э.А. Нелокальные задачи со спектраль-

ным параметром в краевых условиях. Известия СГУ, том 2, №1,2002.

Рамзи Ниязи оглы Гаджиев

Низами Сохбат оглы Сулейманов

Рауф Халыг оглы Агамалиев

Хиджран Бахадур оглы Мехтиев

Резюме

Численные методы решение задач с параметром в краевых условиях

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

63

Исследованы краевые задачи типа Стеклова в ограниченной области с

нелокальными граничными условиями. На примере одной граничной задачи

вычисляются собственные значения и собственной функции.

Ключевые слова: спектральный параметр, аналитическое решение,

нелокальные численные методы, собственные значение.

Remzi Niyazi Hajiyev

Nizami Sohbat Suleymanov

Rauf Khalig Agamalıyev

Hicran Вahadur Mehdiyev

Summary

The analytical solution of tasks with spectral parameter in boundary

conditions by means of numerical methods

Boundary problems of Steklov type are investigated in a bounded domain

with nonlocal boundary conditions. In the example of one boundary value

problem the eigenvalues and eigenfunctions are calculated.

Keywords: spectral parameter, analytical solution, numerical methods,

nonlocal, eigenvalues.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

64

UOT 622.276

SÜXURLARI RELAKSASİYALI DEFORMASİYAYA UĞRAYAN

QAZKONDENSAT YATAĞINDA QAZKONDENSAT QARIŞIĞININ

QUYUYA AXINI ZAMANI LAYIN KEÇİRİCİLİYİNİN DƏYİŞMƏSİNİN

MƏSAMƏLİYİN QİYMƏTLƏRİNƏ TƏSİRİNİN TƏDQİQİ

Asəf Ağacəfər oğlu DƏMİROV

AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutunun dissertantı

asef.demirov@oyu.edu.az

Məqalədə süxurları relaksasiyalı deformasiyaya uğrayan qazkondensat ya-

tağında qazkondensat qarışığının quyuya süzülməsi zamanı layın keçiriciliyinin

dəyişməsinin məsaməliyin qiymətlərinə təsiri tədqiq edilmişdir.

Açar sözlər: relaksasiyalı deformasiya, relaksasiya vaxtı, qazkondensat

qarışığı, layın keçiriciliyi

Son illər kəşf edilən və işlənilməyə verilən yataqlar arasında daha böyük

dərinliklərdə yerləşən qazkondensat yataqlarının xüsusi çəkisi xeyli artmışdır. Bu

baxımdan respublikamızın yanacaq enerji balansında qazkondensat yataqlarının

ehtiyatları mühüm yer tutur ki, bu da, öz növbəsində, həmin ehtiyatlardan səmə-

rəli istifadə edilməsini aktual məsələ olaraq ön plana çıxarmışdır. Bu məsələnin

tam həlli isə müxtəlif geotexnoloji amillər nəzərə alınmaqla mövcud hesablama

üsullarının təkmilləşdirilməsini və müvafiq yeni hesablama sxemlərinin yaradıl-

masını tələb edir.

Qazkondensat yataqlarının işlənilməsi müxtəlif səciyyəli amillərin təsirin-

dən asılı olan mürəkkəb məsələləri özündə cəmləyir ki, bu amillər arasında sü-

xurların deformasiyası mühüm yer tutur. Belə ki, yataqları təşkil edən süxurlar

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

65

işlənilmə prosesində müxtəlif növ deformasiyaya məruz qala bilirlər ki, bu defor-

masiyaların da işlənilmə göstəricilərinə təsiri bir çox analoji tədqiqatlarla sübut

edilmişdir. Yataqların işlənilmə, quyuların hidrodinamiki tədqiqat və o cümlədən

bir çox laboratoriya tədqiqat məlumatları əsasında müəyyən edilmişdir ki, mürək-

kəb geoloji termobarik şəraitdə yerləşən yataqların süxurları adətən reoloji təbiət-

ləri ilə fərqlənən reoloji deformasiyalar növündə özünü göstərir. Bu cür deforma-

siyalardan da ən geniş miqyasda özünü göstərən növ deformasiyalar relaksasiyalı

və sürüngənli təbiətə malik deformasiyalar hesab edilirlər [1, s.150; 2, s.43; 3,

s.84; 4, s.3].

Bu cür deformasiyaya məruz qalan qazkondensat yataqlarının petrofiziki

göstəriciləri arasında məsaməlik əmsalı birbaşa təsirə məruz qalmaqla böyük

intervalda dəyişikliyə uğraya bilir. Məsaməliyin bu cür dəyişməsi isə, ilk növbə-

də, lay təzyiqinin adekvat təsiri ilə əlaqədar olduğundan, lay təzyiqinin dəyişmə-

sinə bilavasitə təsir göstərən lay parametrlərinin hər birinin ayrı-ayrılıqda məsa-

məliyə təsirinin aydınlaşdırılması xüsusi elmi-təcrübi əhəmiyyət kəsb edir.

Bu məqsədlə hazırki məqalədə süxurları relaksasiyalı deformasiyaya uğra-

yan qazkondensat yatağında qazkondensat qarışığının quyuya süzülməsi zamanı

layın keçiriciliyinin dəyişməsinin məsaməliyin dəyişməsinə təsiri tədqiq edilmiş-

dir.

Fərz olunur ki, süxurları relaksasiyalı deformasiya olunan qazkondensat

yatağında qazkondensat quyusu q debiti ilə istismar edilir. Qazkondensat qarışı-

ğının quyuya radial oxasimmetrik qərarlaşmamış axını zamanı yatağı təşkil edən

süxurun relaksasiyalı deformasiyaya uğraması nəzərə alınmaqla axını səciyyələn-

dirən dinamik göstəricilərlə (təzyiq, kondensatladoyma və b.) yanaşı, petrofiziki

xarakteristika olmaq etibarilə məsaməliyin təyini aşağıdakı məsələnin həllinin ta-

pılmasına gətirilir:

)(

)(

)(

))()(1()1(

)()(

)()()(

)()(

))()(1()()(1

pa

ps

pz

ppcpm

tr

p

pap

psFpk

ppzp

ppcpFpk

rr k

kkk

kk

kkk

atq

kq

, (1)

)()(

)()1(

)()(

)()(

)()(

)()()(1

papz

pcpm

tr

p

pap

Fpk

ppzp

pcpFpk

rr k

kk

kk

kk

atq

kq

, (2)

kq rrr , 0t ,

)(

00pp

msem

t

mm

, (3)

0)0,( prp ; 0)0,( rk ; 0)0,( mrm ,

)()()(

)()()(

)()(

))()(1()()(2 tq

r

p

pap

psFpk

ppzp

ppcpFpkrh

qrrkk

kkk

atq

kq

, (4)

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

66

0

krrr

p.

Burada ),( trpp , ),( trmm , kq rrr , 0t ; p , m , k və k -

müvafiq олараq cari təzyiq, məsaməlik, kondensatladoyma və keçiricilik; 0p və

0m - müvafiq olaraq başlanğıc lay təzyiqi və başlanğıc məsaməlik; qF və kF -

müvafiq olaraq qaz və kondensata görə nisbi faza keçiricilikləri; )( pak və )( psk

- müvafiq olaraq maye fazasının həcm əmsalı və maye fazasında həll olmuş qazın

miqdarı; )( pc - kondensatın qaz fazasında miqdarı; )( p - normal şəraitdə

maye və qaz fazalarındakı kondensatın həcmi çəkilərinin nisbəti; q (p) və k (p)

– müvafiq olaraq qazın və maye fazasının özlülüyü; s - süxurun elastiki sıxılma

əmsalı; - qaz üçün temperatur düzəlişi; аtp - atmosfer təzyiqi; h - layın

hündürlüyü; m - məsaməliyin relaksasiya vaxtı; qr - quyunun radiusu;

kr -

quyunun drenaj radiusudur.

Burada qəbul edilir ki, layın keçiriciliyi təzyiqdən asılı funksiyadır: )(

00)(

ppkekpk

(5)

Burada 0

k - başlanğıc keçiricilik, k

- keçiriciliyin azalma tempini ifadə edən

əmsaldır.

Məsələnin ədədi həlli qeyri-xətti əmsalların dəqiqləşdirilməsi ilə qovma

üsulunun köməyilə alınmışdır [5, s.73-78]. Oxşar nəticələrin müqayisəsi məqsə-

dilə məsələnin həlli, süxurların qeyri-xətti elastiki deformasiyası halı üçün də

alınmışdır. Bu zaman (3) əvəzinə )( 0

0

ppsemm

(6)

asılılığından istifadə olunmuşdur.

Hesablamalar aşağıdakı ilkin verilənlər çərçivəsində aparılmışdır:

400 p MPa; 100000q m3/gün; 2,00 m ; 1,0qr m; 900k

r m;

81,0 ;

1,0аtp MPa; 3105,2 s MPa-1; 12

0 1003,0 k m2 ; 0m ; 5m il;

882,0277,05708,59167,40833,2 234 kkkkqF ;

0005,01889,08864,1 2 kkkF ;

41139252 101975,0102965,0103744,0101162,01)( pppppz

;

ppsk 814286,0)( ; ppak

62 1023674,02101157,0)( ;

4936241 10622010605301013350104297408194 ppppp ,,,,,)( ;

274 101633,010257,00126,0)( pppq

, 910 MPa·san;

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

67

41137242 1085,0101558,0101044,0103295,06,0)( pppppk

, 910 MPa·san.

Hesablamaların nəticələri 1-3 şəkillərində verilmişdir. 1-3 şəkillərində keçi-

riciliyin təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsi nəzərə alındıqda və alınmadıqda qeyri-

elastiki və relaksasiyalı deformasiya olunan laylarda məsaməliyin zamana görə

dəyişmə əyriləri (şək.1 və 2), habelə bu hallara uyğun relaksasiyalı deformasiya

olunan layda məsaməliyin dəyişməsi ilə qeyri-xətti elastiki deformasiya olunan

layda məsaməliyin dəyişməsi arasındakı nisbi fərqi göstərən əyrilər (şək.3) təsvir

edilibdir.

1 və 2 şəkillərində təsvir edilən əyrilərin müqayisəsi göstəriri ki, keçirici-

liyin təzyiqdən asılı olaraq dəyişmə xüsusiyyətinin məsaməliyin təyinində nəzərə

alınması süxurları işlənilmə prosesində qeyri-xətti elastiki deformasiyaya məruz

qalan qazkondensat yatağında axının sonlarına yaxın daha çox öz təsirini göstərir

(2 dəfəyədək). Halbuki hər iki hal arasında keçiriciliyin təzyiqdən asılılığının nə-

zərə alınmaması halı məsaməliyin düşmə tempinin azalmasına gətirib çıxarır. 3-

cü şəkildən aydın olur ki, məsaməliyin qiymətləri süxurların relaksasiyalı defor-

masiyası halında quyuya axının sonuna yaxın süxurların qeyri-elastiki defor-

masiyası ilə müqayisədə 3,2%-dək nisbi fərqlə üstünlük təşkil edir. Keçiriciliyin

azalma tempini ifadə edən əmsalın (k

) ədədi qiymətləri böyük olduqca, yəni

keçiriciliyin təzyiqdən asılı olaraq daha böyük templə azalması müşahidə edil-

dikcə, süxurların relaksasiyalı deformasiyası halında bu deformasiyanı nəzərə

almaqla alınmış həll sxemindən istifadə edilməsinə daha çox ehtiyac vardır.

Çünki bu halda yuxarıda göstərilən faiz də mütənasib olaraq böyük qiymətlər alır

ki, bu da keçiriciliyin təzyiqdən asılı dəyişməsi nəzərə alındıqda süxurların re-

laksasiyalı deformasiyasının qazkondensat yataqlarında qazkondensat qarışığının

quyuya axını məsələlərinin tədqiqi zamanı nəzərə alınmasının vacibliyini göstə-

rir. Sonuncu şəkildə təsvir edilən əyridən eyni zamanda alınır ki, xüsusilə az-

keçiricili laylardan qazkondensat qarışığının quyuya axını zamanı süxurların re-

laksasiyalı deformasiya modeli əvəzinə elastiki deformasiya modelindən istifadə

edilməsi daha böyük xətalara gətirə bilər.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

68

Şəkil 1. Keçiriciliyin təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsi nəzərə alındıqda (1) və alınmadıqda (2) qeyri-xətti elastiki

deformasiya olunan layda məsaməliyin zamana görə dəyişməsi

Şəkil 2. Keçiriciliyin təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsi

nəzərə alındıqda (1) və alınmadıqda (2) relaksasiyalı deformasiya olunan layda məsaməliyin zamana görə dəyişməsi

0.18

0.185

0.19

0.195

0.2

0 100 200 300 400 500 600 700 800

m

1

t, gün

2

0.18

0.185

0.19

0.195

0.2

0 100 200 300 400 500 600 700 800

2

1

m

t, gün

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

69

Şəkil 3. Keçiriciliyin təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsi

nəzərə alındıqda (1) və alınmadıqda (2) məsaməliyin

qeyri-xətti elastiki və relaksasiyalı deformasiya olunan laydakı qiymətləri arasında nisbi fərqin zamana üzrə dəyişməsi

Beləliklə, qazkondensat qarışığının quyuya süzülməsi zamanı keçiriciliyin

dəyişməsinin nəzərə alınmadığı və nəzərə alındığı hallarda relaksasiyalı və qeyri-

xətti elastiki deformasiya hallarına uyğun məsaməliyin dəyişmə dinamikaları öy-

rənilmiş, süxurların relaksasiyalı deformasiyaya uğraması zamanı qazkondensat

qarışığının quyuya süzülməsi prosesinin süxurların elastiki deformasiyaya uğra-

ması halı daxilində tədqiqi ilə müqayisədə müəyyən xətalara gətirməsi (baxılan

hallarda maksimum 3,2%-dək) müəyyən edilmiş və bu məqsədlə (1)-(5) müna-

sibətlərindən istifadə edilməsinin zəruri olması hesablamalar yolu ilə əsaslandı-

rılmışdır.

Ədəbiyyat:

1. Аметов Н.М., Басниев К.С. Фильтрации жидкости и газа в пол-

зучих средах. Изв. АН СССР, сер.МЖГ, 1981, №4, cтр.150-153

2. Желтов Ю.П. Механика нефтегазоносного пласта. Москва, “Нед-

ра”, 1975, 216с.

3. Молокович Ю.М. Неравновесная фильтрация и ее применение в

нефтепромысловой практике. Центрлитнефтегаз, Москва, 2006,

214с.

4. Кулиев А.М., Казымов Б.З. Деформация горных пород и ее влия-

ние на их фильтрационно-емкостные свойства и на процессы

фильтрации и разработки месторождений нефти и газа. Баку,

0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

3.0

3.5

0 100 200 300 400 500 600 700 800

2

1 J,%

t, gün

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

70

“Элм”, 2009, 88с.

5. Самарский А.А., Николаев Е.С. Методы решения сеточных урав-

нений. Москва, “Наука”, 1978, 532с.

Aсаф Aгаджафар оглы Дaмиров

Исследование влияния изменения проницаемости пласта на значения

пористости при притоке газоконденсатной смеси в газоконденсатной

залежи, горные породы которой подвергаются релаксационной

деформации

Резюме

В статье на основе численного решения было проведено исследование

влияния изменения проницаемости пласта на значения пористости при

притоке газоконденсатной смеси в газоконденсатной залежи, горные поро-

ды которой подвергаются релаксационной деформации.

Ключевые слова: релаксационная деформация, время релаксации, газо-

конденсатная смесь, проницаемость пласта

Asaf Aghajafar Damirov

Study of the effect of changes in the permeability of the formation on

porosity values at the inflow of a gas-condensate mixture in a

gas-condensate reservoir which rocks are exposed to the strain relaxation

Summary

On the basis of numerical solution, the effect of a change in the

permeability of the layer on porosity values at the inflow of a gas-condensate

mixture in a gas-condensate reservoir which rocks are exposed to the strain

relaxation was studied in the article.

Keywords: relaxation deformation, relaxation time, gas-condensate mix-

ture, formation permeability

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

71

UOT 622.276

SÜXURLARIN SÜRÜNGƏNLİ DEFORMASİYASININ

QAZ YATAĞININ QAZVERMƏ ƏMSALINA TƏSİRİNİN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Bünyad Zinhar oğlu KAZIMOV

AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,

bunyad1969@gmail.com

Məqalədə süxurların sürüngəcli deformasiyasının tükənmə rejimində quyu-

lar sistemi ilə işlənilən qaz yatağının qazvermə əmsalına təsirinin qiymətlən-

dirilməsi üzrə ədədi hesablama nəticələri verilir. Baxılan halda süxurların sürün-

gəcli deformasiyalarının yatağın qazvermə əmsalına süxurların qeyri – xətti elas-

tiki deformasiyasına nəzərən kifayət dərəcədə təsir göstərdiyi müəyyən edilmişdir.

Açar sözlər: sürüngənli deformasiya, sürüngənlik parametri, qaz yatağı,

qazvermə əmsalı

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

72

Karbohidrogen bazasının yeni ehtiyat artım mənbələrinin aşkarlanaraq

artırılması və onların işlənilməyə cəlb edilməsi respublikamızın neft-qaz sənaye-

sinin qarşısında duran vacib vəzifələrdən hesab olunur. Bu vəzifələrin yerinə

yetirilməsi baxımdan, ilk növbədə, istər uzun müddət işlənilmədə olan, istərsə də

yenicə işlənilməyə daxil edilmiş qaz yataqlarının ehtiyatlarından səmərəli istifadə

olunmaqla istismarı prosesinin həyata keçirilməsi tələb olunur. Bu vəzifələrin

yerinə yetirilməsindən irəli gələn təcrübi əhəmiyyətli məsələlərdən birini, aktual

məsələ olmaq etibarilə, yatağın qazvermə əmsalının müxtəlif geoloji-texnoloji

amilləri nəzərə almaqla adekvat dəyərləndirilməsi təşkil edir.

Məlumdur ki, dərində yerləşən neft və qaz yataqları anomal yüksək lay

təzyiqi və temperaturla səciyyələnirlər. Böyük geostatik təzyiqin təsiri altında

olan belə yataqları təşkil edən süxurlar işlənmə prosesində kifayət qədər güclü

deformasiyalara məruz qalırlar. Bir çox işlənilmə, eksperimental-laboratoriya və

quyuların hidrodinamiki tədqiqat məlumatları ilə sübut olunmuşdur ki, bu

deformasiyalar, əsas etibarilə, relaksasiyalı və sürüngənli təbiətə malik olurlar [1,

s. 150 ; 2, s.3; 4, s.3; 5, s.84].

Dərində yerləşən və işlənmə prosesində süxurları qeyd edilən reoloji təbiətli

deformasiyalara məruz qalan yataqlarda təzyiqin kəskin olaraq böyük interval-

larda dəyişməsi baş verir ki, bu da, ilk növbədə, məsaməlik və keçiriciliyin xətti

dəyişmə qanunauyğunluğundan fərqli mürəkkəb qanunauyğunluqlar üzrə dəyiş-

məsinə gətirib çıxarır. Bu hal süxurların petrofiziki xassələri ilə yanaşı, yatağın

işlənilmə prosesinin bütün göstəricilərinə öz təsirini göstərir.

Süxurların relaksasiyalı və sürüngənli deformasiyasını nəzərə almaqla neft

və qaz yataqlarının işlənilmə göstəricilərinin hesablanma, eləcə də süzülmə-tutum

və reoloji parametrlərinin təyini üsullarının yaradılması üzrə tədqiqat işlərinin

təcrübi əhəmiyyətə və aktuallığa malik olduğunu nəzərə alaraq, bu istiqamətdə

tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə son illərdə xüsusi diqqət yetirilir [3, s. 18-

24 ; 4, s. 67, 71].

Həmin işlərin davamı olmaq etibarilə, hazırkı işdə tükənmə rejimində quyu-

lar sistemi ilə işlənilən və istismar prosesində süxurları sürüngənli deformasiyaya

uğrayan qaz yatağının qazvermə əmsalının, qazın quyulara süzülməsi məsələsinin

ədədi həlli əsasında, qiymətləndirilməsinə dair tədqiqatın nəticələri verilir.

Tükənmə rejimində quyular sistemi ilə istismar olunan qaz yatağının işlə-

nilməsi məsələsi aşağıdakı riyazi qoyuluşda həll edilmişdir:

y

p

pzp

p

yx

p

pzp

p

xqq

)()()()(

1

100

)()()()(

1 Nаt yyxxtq

kh

p

pz

mp

tk

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

73

t

t

s dppemppmm m

0

0

)(

100 )()(1

0)0,,( pyxp , 0)0,,( myxm

0;0

Lxx

p, 0

;0

Hyy

p

Burada ),,( tyxpp , ),,( tyxmm , Lx 0 , Hy 0 , 0t ; p

və m - müvafiq olaraq cari lay təzyiqi və cari məsaməlik; 0p və

0m - müvafiq

olaraq başlanğıc lay təzyiqi və başlanğıc məsaməlik; 1N - quyular sayı; H , L

və h - müvafiq olaraq zolaqvari formaya malik yatağın eni, uzunluğu və qalın-

lığı; q - -ci quyunun debiti;

0k - layın mütləq keçiriciliyi; )( pz - qazın ifrat

sıxılma əmsalı; q (p) – qazın özlülüyü; - Dirak funksiyası; - qaz üçün tem-

peratur düzəlişi; аtp - atmosfer təzyiqi;

s - süxurun elastiki sıxılma əmsalı; 1m

- sürüngənli mühitin həcmi axın parametri; 1 mm ;

m - sürüngənli mühitin

məsaməliyinin relaksasiya vaxtıdır.

Məsələnin ədədi həlli məlum olan ədədi yanaşmalardan istifadə edilməklə

alınmış [6, s.73-78], ədədi hesablama eksperimentləri həyata keçirilmiş və ba-

xılan məsələyə uyğun şərtlər çərçivəsində sürüngənli deformasiyaların yatağın

qazvermə əmsalına təsiri öyrənilmişdir.

Süxurların sürüngənli deformasiyasının yatağın qazvermə əmsalına təsirini

göstərən ədədi eksperiment nəticəsiləri şəkil və cədvəldə verilmişdir.

Hesablamaların nəticələri təsvir edilmiş şəkildəki əyrilərdən və müvafiq

cədvəldən aydın olur ki, süxurların sürüngənli deformasiyası son qazvermə əmsa-

lına (quyular üzrə orta quyudibi təzyiqin son hesablama qiymətinə uyğun) qeyri-

xətti elastiki deformasiyaya nəzərən kifayət dərəcədə artıq təsir göstərir (17,7 %-

dək).

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

74

Şəkil. Süxurları qeyri-xətti elastiki (1) və sürüngənli deformasiyaya (2)

uğrayan qaz yatağının qazvermə əmsalının quyular üzrə orta quyudibi təzyiqin dəyişməsindən asılılığı

Cədvəl.

Süxurları qeyri-xətti elastiki və sürüngənli deformasiyaya uğrayan qaz yatağı

üzrə orta quyudibi təzyiqin müxtəlif qiymətlərində qazvermə

əmsalının qiymətləri

0/ ppq

Qeyri-xətti elastiki

deformasiya

Sürüngənli

deformasiya

0,50 0,449 0,484

0,45 0,487 0,533

0,40 0,526 0,582

0,35 0,565 0,635

0,30 0,607 0,688

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9

1

0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0

0/ pp

q

2

1

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

75

0,25 0,657 0,741

0,20 0,692 0,798

0,15 0,741 0,858

0,10 0,780 0,911

0,075 0,799 0,939

Alınmış hesablama nəticələrinə uyğun olaraq qeyd etmək olar ki, süxurların

sürüngənli deformasiyası yatağın qazvermə əmsalının artmasına gətirib çıxarır və

bu da qaz yataqlarının işlənilmə layihələrini tərtib edərkən aparılan hesablamalar-

da süxurların sürüngənli deformasiyasının nəzərə alınmasının vacibliyini göstərir.

Beləliklə, süxurların sürüngənli deformasiyasının qaz yatağının qazvermə

əmsalına təsiri tədqiq edilmiş və süxurların sürüngənli deformasiyasının qeyri-

xətti elastiki deformasiyaya nəzərən qazvermə əmsalının artımına səbəb olması

müəyyən edilmişdir (baxılan halda maksimum 17,7 %-dək).

Məqalənin hazırlanmasında verdiyi dəyərli təkliflərinə görə AMEA-nın

müxbir üzvü, texnika elmləri doktoru, professor A.M.Quliyevə öz minnətdarlığımı

bildirirəm.

Ədəbiyyat:

1. Аметов Н.М., Басниев К.С. Фильтрации жидкости и газа в ползучих

средах. Изв. АН СССР, сер.МЖГ, №4, 1981, 150-153с.

2. Добрынин В.М.. Деформации и изменения физических свойств коллек-

торов нефти и газа. Москва, “Недра”, 1970, 239с.

3. Кулиев А.М., Эфендиев Р.М., Казымов Б.З. Моделирование разработки

глубокозалегающих месторождений с учетом ползучести горных

пород. Изв. АН Азерб., сер. наук о Земле, 2000, № 2, 18-24с.

4. Кулиев А.М., Казымов Б.З. Деформация горных пород и ее влияние на

их фильтрационно-емкостные свойства и на процессы фильтрации и

разработки месторождений нефти и газа. Баку, “Элм”, 2009, 88с.

5. Молокович Ю.М. Неравновесная фильтрация и ее применение в неф-

тепромысловой практике. Центрлитнефтегаз, Москва, 2006, 214с.

6. Самарский А.А., Николаев Е.С. Методы решения сеточных уравнений.

Москва, “Наука”, 1978, 532с.

Буняд Зинхар оглы Казымов

Оценка влияния ползучей деформации горных

пород на коэффициент газоотдачи газовой залежи

Резюме

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

76

В статье приводятся результаты численных расчетов по оценке

влияния ползучей деформации горных пород на коэффициент газоотдачи

газовой залежи, разрабатываемой в режиме истощения системой сква-

жин. Было установлено, что в рассмотренном случае ползучая деформация

горных пород по сравнению с относительно нелинейно-упругой деформа-

цией горных пород оказывает достаточное влияние на коэффициент газо-

отдачи залежи.

Ключевые слова: ползучая деформация, параметр ползучести, газовая

залежь, коэффициент газоотдачи

Bunyad Zinhar Kazymov

Assessment of the influence of creeping deformation

of rocks on the recovery factor of gas deposits

Summary

Results of numerical calculations, carried out ot assess the effect of

creeping deformation of rocks on the recovery factor of gas deposits, developed

in the depletion mode by a system of wells are guien in the article. It was

established that in the concidered case, creeping deformation of rocks in

comparison with nonlinear-elastic deformation has sufficient impact on the

recovery factor of gas deposits.

Keywords: creeping deformation, creep parameter, gas deposit, gas reco-

very factor

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

77

UOT 004; 681.5

МОДЕЛЬ ЭНЕРГО И МАССООБМЕНА В ПЛЕНОЧНЫХ

УКРЫТИЯХ

Рамзи Ниязи оглы ГАДЖИЕВ

ст. преподаватель

ramzi2007@rambler.ru

Низами Сохбат оглы СУЛЕЙМАНОВ

доцент, доктор философии по математике

suleymanov-nizami@mail.ru

Рауф Халыг оглы АГАМАЛИЕВ

доцент, доктор философии по технике

r.agamaliyev@yandex.ru

Хиджран Бахадур оглы МЕХТИЕВ

ст. преподаватель, доктор философии по технике

yeniseher@mail.ru

Бакинский Государственный Университет Кафедра информационных технологий и программирования

Построена математическая модель энерго и массообмена в пленоч-

ных укрытиях в рамках комплексной модели продукционного процесса рас-

тений. На базе модели оценивается влияние микроклимата на продуктив-

ность растений с помощью компьютерных экспериментов. Полученные ре-

зультаты в полной мере описывают энерго и массообмен в необогреваемых

культивационных сооружениях.

Ключевые слова: энергия, масса, математическая модель, компью-

тер, база данных

Актуальность. Построена математическая модель энерго и массо-

обмена в пленочных укрытиях в рамках комплексной модели продукцион-

ного процесса растений. На базе модели оценивается влияние микрокли-

мата на продуктивность растений с помощью компьютерных эксперимен-

тов. Полученные результаты полно описывают энерго и массообмена в

необогреваемых культивационных соружениях.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

78

Важным направлением на пути обеспечения программированного

выращивания устойчивых урожаев сельскохозяйственных культур является

создание математических моделей продукционного процесса растений. По

отдельным направлениям в исследовании энерго и массообмена в

защищенном грунте достигнуты значительные успехи, тем не менее

проблема построения математической модели пленочных укрытий в рамках

комплексной модели продукционного процесса растений является весьма

актуальной задачей науки. При такой формулировке задачи представляется

возможным не только моделировать микроклимат, но и одновременно

оценивать его влияние на продуктивность растений.

Целью настоящей работы является изыскание возможных подходов к

решению этой проблемы и в частности:

1) построение математической модели энерго и массообмена в

пленочных укрытиях без растений;

2) построение математической модели энерго и массообмена в

пленочных укрытиях с растением.

Для такой постановки задач приняты следующие допущения:

- объем сооружения ограничен тонкой пленкой с малым теплосодер-

жанием, непроницаемой для осадков;

- воздушная среда рассматривается как замкнутое пространство с пос-

тоянным по профилю распределением температуры и влажности;

- пренебрегаем так называемыми краевыми эффектами, где наблю-

дается повышенное выхолаживание, подсушивание или избыточное

увлажнение внутреннего воздуха и почвы [1, с. 18 – 21].

Множество входных переменных состоит из:

1. метеорологических факторов, таких как температура и влажность

воздуха, aT , aq скорость ветра V , солнечная радиация Q , облачность n ,

температура почвы xtTS , .

2. почвенных (тепло и водно-физических) характеристик;

3. теплотехнических свойств ограждения (коэффициенты теплопереда-

чи и светопропускания) ;

4. конструктивных характеристик укрытий (коэффициент ограждения,

коэффициент облученности и коэффициент самооблучения ограждения).

Рассмотрим практическую реализацию данной постановки задачи:

Для упрощения процедуры вывод основных соотношений ограничили

вариантом, при котором укрытий имеют только светопрозрачную оболочку

[2, 512 с].

Моделирование процессов энерго и массообмена в системе почва-

укрытие-атмосфера сводится к совместному решению следующих задач:

- расчет теплопереноса в почве;

- расчет теплового режима почв;

- расчет тепло и влагопереноса в укрытии;

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

79

-расчет радиационного режима укрытий, включая коротковолновую

и длинноволновую радиации.

Как известно, теплофизические характеристики почвы зависят от ее

влажности. Поскольку влажность почвы в процессе вегетации изменяется,

уравнения тепло и влагопереноса в почве необходимо интегрировать

совместно. Кроме того, при рассмотрении системы почва – укрытие -

приземный воздух невозможно задать граничное условие на поверхности

почвы независимости от радиационного режима укрытия [3].

Запишем уравнение теплопроводности в виде:

x

T

x

TC S

SS

S

,

где xtTS , - профиль температуры почвы в момент времени t ; SC и

S - объемная теплоемкость и теплопроводность почвы, зависящие от ее

влажности .

Удельная теплоемкость почвы определяется как средневзвешенная

теплоемкость воды C и почвенного скелета SC :

SSn CCC

,

где - S плотность почвы.

Зависимость от влажности коэффициента теплопроводности имеет

вид:

2

210 S

где 210 ,, - коэффициенты.

Рассмотрим условие на нижней границе, в качестве которой

принимается уровень, где временной ход температуры можно задать,

исходя из априорных соображений, или где колебания температуры за

расчетный период (сутки, декаду, сезон вегетации) незначительны. В

частности, всегда можно найти глубину R , на которой

constTRtT RS ,

Начальное условие задается в виде некоторого распределения темпе-

ратуры по почвенному профилю:

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

80

xfxT SS ,0

Для замыкания общей модели следует записать недостающие гранич-

ные условия, а также учесть дополнительные соотношения, связывающие

потоки тепла и влаги на границе почвы – укрытие –приземный воздух.

При построении модели граничные условия необходимо сформули-

ровать таким образом, чтобы было возможно воспользоваться непос-

редственно измеряемыми параметрами и или процессами. В связи с этим

будем формулировать граничные условия так, чтобы в в качестве входной

информации использовался стандартный набор непосредственно из-

меряемых метеорологических величин.

Теперь уже можно перейти к записи верхних граничных условий для

уравнения баланса на поверхности почвы и балансов тепло и влагопереноса

в системе почва – укрытие – приземный воздух. Приведенная постановка

достаточно полно описывает энерго и массообмена в необогреваемых

культивационных соружениях.

Литература:

1. Агамалиев Р.Х., Сариев А.Л., Финтушал С.М. Определение шага

итерации блока микроклимата комплексной модели продуктив-

ности. Научно-техн. бюл. по агрономической физике, АФИ, Л.,

1990, №81, с. 18 – 21.

2. Заславский Б.Г., Полуектов Р.А. Управление Экологическими систе-

мами. М., Наука, 512 с. 2012.

3. Агамалиев Р.Х., Сулейманов Н.С., Гаджиев Р.Н. Построение прик-

ладных моделей на основе компьютерных экспериментов. Sumqayıt

Dövlət Universiteti, Riyaziyyatın tətbiqi məsələləri və yeni informasiya

texnologiyaları II Respublika Elmi Konfransı, 2012.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

81

Rəmzi Niyazi oğlu Hacıyev

Nizami Söhbət oğlu Süleymanov

Rauf Xalıq oğlu Ağamalıyev

Hicran Вahadur oğlu Mehdiyev

Nazik örtüklərdə enerji və kütlə mübadiləsi modeli

Xülasə

Bitkilərin məhsuldarlıq prosesi kompleks modeli əsasında nazik təbəqə ilə

örtülmüş sistemlərdə enerji və kütlə mübadiləsinin riyazi modeli qurulmuşdur.

Model vasitəsitəsi ilə kompyuter hesablamaları nəticəsində mikroiqlimin bit-

kilərin məhsuldarlığına təsiri qiymətləndirilmişdir. Alınmış nəticələr qızdırılma-

yan qurğular üçün də enerji və kütlə mübadiləsi proseslərini tam təsvir edir.

Açar sözlər: enerji, kütlə, riyazi model, kompyuter, verilənlər bazası.

Remzi Niyazi Hajiyev

Nizami Sohbat Suleymanov

Rauf Khalig Agamalıyev

Hicran Вahadur Mehdiyev

Model of energy and mass transfer in plastic covers.

Abstract

A mathematical model of energy and mass exchange in film covers within

the frameworks of a comprehensive model of production process in plants has

been constructed. On the base of the model, the influense of microclimate on the

productivity of plants is evaluated with the help of computer experiments. The ob-

tained results completely describe energy and mass exchange in unheated

cultivating constructions.

Keywords: energy, mass, mathematical model, computer, database.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

82

UOT 004; 621.398; 681.5

3D ГРАФИКА В ТРАВМАТОЛОГИИ И ОРТОПЕДИИ

Заур Азиз оглы ГАДЖИЕВ

доктор философии по техническим наукам, кафедра «Медицинской физики и информатики» Азербайджанского Медицинского Университета

upfeh@yahoo.com

С помощью технологии 3D графики и анимации могут быть показаны

сложные операции в травматологии и ортопедии, реабилитационные пери-оды и процедуры. В разработанной нами интеллектуальной системе "Intel-Sys" для изучения и визуализации патологического очага использован метод создания искусственного образа – фоторобота из подготовленных шаб-лонов. Созданный фоторобот достаточно хорошо визуализирует вид па-тологического очага и последовательность выполняемых оперативных вмешательств. Методы и средства разработки программного продукта при этом представляют самостоятельный интерес и могут быть исполь-зованы в учебном процессе для подготовки специалистов по компьютерной инженерии и информатике.

Ключевые слова: травматология, ортопедия, 2D, 3D изображения, фоторобот

1. Введение. Программные средства, базирующиеся на технологии и

методах искусственного интеллекта, получили значительное распростране-ние в мире.

В ведущих медицинских клиниках мира в последние годы широко используется способ визуализации в виде демонстрации принципа прове-дения операции при помощи технологий 3D графики и анимации, для того, чтобы объяснить пациенту как пройдет операция, убедить его в том, что она безопасна для жизни и здоровья. Такой способ демонстрации принципов проведения операции дает возможность ему увидеть на мониторе исполь-зование инструментов, действия врача, послеоперационные периоды, раз-личные патологии и способы их лечения, а также в любой момент оста-новить просмотр и получить разъяснения специалиста. Современные тех-нологии 3D графики и анимации способны наглядно и условно (без изо-бражения крови и других моментов, вызывающих у большинства людей страх) показать пациенту процесс лечения, а демонстрация подобной опе-рации в виде видеосъемки может привести к ухудшению эмоционального состояния пациента. Ведущие специалисты лечебного заведения задают как цели анимационного ролика, так и степень его условности. Это может быть

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

83

простое схематическое отображение процессов, может быть полностью фотореалистическая картина, демонстрирующая такие детали, которые нельзя увидеть никаким другим способом, а также имитация явлений - от сокращения сердечной мышцы до размножения живых клеток. Все это в конечном итоге помогает в подготовке пациента к предстоящему оператив-ному вмешательству, а врачу в выборе тактики его проведения.

2. Постановка задачи. Хронический остеомиелит одно из наиболее тяжелых заболеваний костей скелета. Он характеризуется разнообразием состояния патологического очага, заключающегося в нарушении целост-ности кости, наличием металлических конструкций, и т.д. Это затрудняет выбор способа и очередности оперативных вмешательств.

Для комплексной оценки состояния патологического очага больного существует большой перечень инструментальных методов. Современная компьютерная томография дает возможность получения высококачествен-ных изображений костей в цифровом виде. Программное обеспечение этих томографов позволяет выделение, масштабирование и вращение получен-ных 3D изображений костей. Получения слойных видов внутри костей. Од-нако большие возможности дорогостоящей компьютерной томографии не позволяют проводить исследования патологического очага при случаях наличия металлоконструкций и нетранспортабельности больного, что часто встречается в ортопедии. Рентгенография все еще остается самым досто-верным, безопасным, в смысле получения излучаемой дозы, и недорогос-тоющим из всех радиационных исследований целостности длинных костей. Изображения, получаемые этими способами трудно использовать в раз-работанных программах 3D/2D визуализации.

3. Решение. В разработанной нами интеллектуальной системе "Intel-Sys" [1, с.186] для изучения и визуализации патологического очага исполь-зован метод создания искусственного образа – фоторобота из подготовлен-ных шаблонов. Рисунки шаблонов и созданный по ним фоторобот доста-точно хорошо визуализирует вид патологического очага и последователь-ность выполняемых оперативных вмешательств. Шаблоны для создания фо-торобота могут быть как 2D так и 3D изображениями.

На рис. 1 приведены примеры 2D и 3D шаблонов костей и некоторых металлических конструкций, используемых при создании фоторобота.

а) 2D графика б) 3D графика

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

84

в) фрагменты металлических конструкций

Рис. 1. Виды шаблонов, используемых в системе "Intel-Sys"

Создание фоторобота осуществляется методом последовательного на-

ложения изображений – шаблонов на базовый (рис. 1). При этом белый цвет

является прозрачным. Полученные 2D фотороботы (рис. 2, а) являются

наглядным легко создаваемым схематическим отображением вида патоло-

гического очага до и после оперативного вмешательства, при помощи кото-

рых врач довольно легко может объяснить пациенту настоящее и предпо-

ложительно будущее положение патологического очага и тактику лечения.

Создание же 3D фотороботов (рис. 2, б) требует от врача более умелой

работы с графическими возможностями программы и естественно, что по-

лученное изображение становится более наглядным и реалистичным, чем

2D отображение.

а) 2D графика б) 3D графика

Рис. 2. Фотороботы патологического очага после оперативного

вмешательства (советы ЭС)

При создании 3D изображения выполняются следующие этапы:

1. Задание объектов и сцен.

1.1. Каждая сцена представляет собой следующее:

набор объектов;

набор источников света;

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

85

набор текстур;

набор камер (обычно используется одна).

1.2. Каждый объект задается следующим:

набор вершин;

вершина определяется своими 3D координатами и соотвеет-

ствующими ей координатами в текстуре;

набор граней, грань определяется тремя вершинами и тексту-

рой;

расположение объекта (смещение, ось поворота, угол поворота,

коэффициент масштабирования, и т.д.).

1.3. Каждый источник света задается следующим:

положение;

ориентация (точка, в которую направлен этот источник) тип

(фоновый/направленный/ненаправленный);

цвет.

1.4. Каждая камера задается следующим:

положение;

направление;

угол зрения;

угол поворота относительно своей оси.

2. Проецирование

Мы используем только обычное перспективное проецирование на

плоскость зрения "стандартной" камеры.

3. Матричные преобразования

Здесь выполняются 3D преобразования при помощи матриц.

4. Выводы. Таким образом, с помощью технологии 3D графики и ани-

мации могут быть показаны сложные операции в травматологии и орто-

педии, в хирургии внутренних органов, в стоматологической и пластичес-

кой хирургии, реабилитационные периоды и процедуры. Методы и средства

разработки программного продукта при этом представляют самостоятель-

ный интерес и могут быть использованы в учебном процессе для подготов-

ки специалистов по компьютерной инженерии и информатике. А сама сис-

тема в целом может быть использована как полигон для обучения стажеров

и студентов медицинских ВУЗов и для подготовки обслуживающего персо-

нала.

Литература:

1. Abdullayeva G.G., Ali-zadeh Ch.A., Hajiyev Z.A. Intelligent system of

optimization of choice of sort of operating interference in an orthope-

dics. Trans. of the NASA, XIV, № 2, 2004, pp.184-190

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

86

Zaur Əziz oğlu Hacıyev

Travmatologiya və ortopediyada 3d qrafika

Xülasə

3D qrafika və animasiya texnologiyasının köməyilə travmatologiya və orto-

pediyada mürəkkəb əməliyyatlar, reabilitasiya dövrləri və prosedurlar göstərilə

bilər. İşlənmiş “İntel-Sys” intellektual sistemində patoloji mənbənin öyrənilməsi

və vizualizasiyası üçün hazırlanmış şablonlardan süni obraz – fotorobotun yara-

dılması metodu istifadə edilmişdir. Yaradılmış fotorobot patoloji mənbənin və

yerinə yetirilən operativ müdaxilələrin ardıcıllığının görünüşünü kifayət qədər

yaxşı vizualizasiya edir. Proqram məhsulunun işlənmə metod və vasitələri müs-

təqil maraq kəsb edir, kompüter mühəndisliyi və informatika üzrə mütəxəssislərin

hazırlanması üçün tədris prosesində istifadə oluna bilər.

Açar sözlər: travmatologiya, ortopediya, 2D, 3D təsvirlər, fotorobot

Zaur Aziz Hajiyev

3d The Graphics In Traumatology And Orthopedy

Summary

With the help of technology 3D graphics and animations can be shown

difficult operations in traumatology and orthopedy, the rehabilitation periods and

procedures. In intellectual system " Intel-Sys " developed by us for analysis and

visualization of the pathological center the method of creation of an artificial

image - an identikit from the prepared patterns is used. The created identikit well

enough visualizes a kind of the pathological center and sequence of carried out

operative interventions. Methods and means of development of software thus

represent independent interest and can be used in educational process for pre-

paration of experts on computer engineering and computer science.

Keywords: traumatology, orthopedy, 2D, 3D images, photorobot

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

87

UOT 002

ИНФОРМАТИВНЫЕ ПРИЗНАКИ НАСКАЛЬНЫХ РИСУНКОВ

Айдын Кязим оглы КЯЗИМ-ЗАДЕ

доктор философии по техническим наукам,

доцент кафедры “Математики и компьютерных технологий”

Западного Университета

aydin@gmail.com

В статье исследуется информативные признаки наскальных рисун-

ков, найденных на территории Гобустан Азербайджанской Республики,

так и Средней и Центральной Азии. Приведены примеры петроглифов. На

основании данных информативных признаков в дальнейшем происходит

процесс распознавания и идентификации петроглифов в целом.

Ключевые слова: информативные признаки, петроглифы, наскальные

рисунки, плотность распределения, распознавание.

1. Введение. В 120 странах мира, на всех континентах земного шара

найдено примерно 35 миллионов доисторических фигур, начерченных на

камнях и скалах. Так, например, на территории Гобустана Республики Азер-

байджан найдены более 3500 петроглифов [1, 131]. Наскальные рисунки

также имеются в соседних с Азербайджаном странах на территории России:

Сибирь, Урал, Алтай, Бурятия, оз. Байкал и т.д., Средней и Центральной

Азии [2, 79]. Окружающую среду, элементы своего бытия, много веков

назад люди отобразили и донесли до нас в своих “каменных книгах”.

2. Постановка задачи. Рисунки на камнях (петроглифы) чаще всего

выбивали с помощью каменного или металлического инструмента. Среди

них имеются как симметричные, так и асимметричные рисунки. Проведение

классификация петроглифов, расположенных как на территории Азербай-

джана, так и в других странах и континентах, представляет большой

интерес. Она позволяет определить наличие различий или идентичности в

животном мире, растительности, бытия, способов охоты и т.д. различных

географических пространств. Также классификация позволяет облегчить

процесс распознавания с дальнейшей идентификацией наскальных изобра-

жений. Особая роль принадлежит реставрации наскальных изображений.

Это связано с тем, что подавляющее большинство наскальных изображений

располагаются под открытым небом и подвержены разрушению под воз-

действием природы на протяжении всех четырех времен года. Поэтому все

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

88

месторождения наскальных изображений охраняются соответствующими

государствами и представляют собой музейно-исторические заповедники.

3. Решение. Наскальные изображения Азербайджанского Гобустанс-

кого историко-художественного заповедника относятся к разным эпохам и

датируются от X - VIII тысячелетий до н.э. до средних веков. По причине

столь большого исторического периода они занимают высокое место среди

других наскальных коллекций мира. На скалах изображены рисунки жен-

щин (VIII тыс. до н.э.), лодки (VII -III тыс. до н.э.), козлы (III тыс. до н.э.),

олени (II тыс. до н.э.), латинская графика (I век н.э.), арабская графика

(средние века) и т.д. [1, 141].

По содержанию и форме петроглифы можно разделить на следующие

основные группы:

1. Изображение живых существ (люди, дикие животные, домашние

животные, птицы, рыбы и т.д.);

2. Изображения предметов быта (домашний обиход, орудия труда,

предметы предназначенные для охоты и т.д.);

3. Растительные элементы (деревья, кустарники, цветы и т.д.)

4. Сцены труда, охоты.

5. Элементы различной формы;

и т.д.

Для выявления информативных признаков нами рассмотрены и про-

анализированы большинство характерных наскальных изображений Азер-

байджана, России (на Урале, в Бурятии, Башкирии, Хакассии, на Дальнем

Востоке, на Северном Кавказе, Карелии и т.д.), Средней и Центральной

Азии [2, 79]. На основе анализа определен список информативных приз-

наков, по которым и происходит их классификация [3, 209]. Причем данная

классификация с некоторыми вариациями подходит ко всем территориям,

на которых найдены наскальные изображения. В данный список входит:

название горы;

номер камня;

номер рисунка;

изображение рисунка;

имя рисунка;

время создания рисунка;

геометрические размеры рисунка;

дополнительные штрихи на рисунке, внесенные более поздним сро-

ком;

симметричность и ассиметричночть рисунка.

Данный перечень информативных признаков используется для созда-

ния инфор-мационно-поисковой системы петроглифов. На рис.1 приведены

блоки требуемых для создания информационно-поисковой системы обеспе-

чений.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

89

Рис.1. Информационно-поисковая система

На рис. 2 a, b, c, d, e приведены примеры азербайджанских петроглифов

горного козла, мужчины-охотника, тамги, танца людей (возможно отмечающие праздник урожая), рыбы. Нарисованные на камнях рисунки не всегда имеют гори-

зонтальное, или вертикальное портретное расположение. Большинство из них име-

ет наклонное от

a) b) c) d) e)

Рис.2. Примеры наскальных изображений

вертикальной линии изображение. Возможно, некоторые из них получили наклон-

ности, связанные с тектоническими изменениями происшедшими за тысячелетия.

Однако, используя графические редакторы такие как, например, ADOBE PHOTO-SHOP, COREL DRAW, стандартные возможности программы WINDOWS и др.,

наклонные изображения были повернуты в правильное вертикальное и горизон-

тальное положения. Это необходимо для построения функции плотности распреде-ления по осям ОХ и ОУ.

Надо отметить, что практически большинство петроглифов асимметричны.

Хотя попадаются петроглифы хоть и не с идеальной, то приблизительной симмет-

рии. На рис.3 a, b, c, d, приведены изображения животных: лошадь (Сармыш),

лошадь (Гобустан), и два изображения лося Восточной Сибири. Соответственно на

рис.3 a1, b1, c1, d1, e1 нами приведены графики функций плотности распределения по оси ОХ. А на рис.3 а2, b2, c2, d2 приведены построенные графики функций

распределения по оси ОУ.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

90

a) b) c) d)

a1) b1) c1) d1)

a2) b2) c2) d2)

Рис. 3. Примеры наскальных изображений Азербайджана и России.

На рис.4 a, b, c, d, приведены наскальные изображения Гобустана (холм Язы-

лы): всадник без седла преследующий животное, изображение козла, прислушива-ющийся олень, и бегущий олень. Соответственно на рис.4 a1, b1, c1, d1, нами

приведены графики функций плотности распределения по оси ОХ. А на рис.4 а2,

b2, c2, d2 приведены построенные графики функций распределения по оси ОУ. В

процессе распознавания и идентификации рисунков наличие графиков по обеим координатам обязательно.

Особый интерес представляют сюжетные наскальные изображения (рис.2d).

В работе [4, 19] автор исследовал сюжетные наскальные изображения Саяно-Ал-тая. В работе сказано: “Цель исследования - на основе анализа сюжетных компо-

зиций, представленных на различных видах памятников изобразительного ис-

кусства Саяно-Алтая, в особенности петроглифов, охарактеризовать своеобразие изобразительной традиции древнетюркского времени, выявить ее этапы и осо-

бенности развития, уточнить существующие представления об истории и мирово-

зрении населения, создавшего эти памятники.” Однако исследование сюжетных

композиций с точки зрения информационных технологий представляет не мень-ший интерес, чем с точки зрения историков, археологов, дизайнеров и т.д.

a) b) c) d)

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

91

a1) b1) c1) d1)

a2) b2) c2) d2)

Рис.4. Примеры наскальных изображений Азербайджана.

Ритм, динамика, настроение переданы и в сюжетных петроглифах Гобустана.

Изображения сюжетных наскальных представлены на рис.5. На рис.5а симмет-рично изображенные люди участвуют в массовом танце. А, на рис.5b изображены

идущие верблюжьи караваны.

a) b)

Рис.5. Ритм, динамика в сюжетных петроглифах.

4. Выводы. Нами были проанализированы несколько сот петроглифов

Азербайджана, России, Средней и Центральной Азии. Порядка 90 % всех иссле-дуемых петроглифов можно отнести к классу асимметричных. Данный информА-

тивный признак является одним из основных в процессе распознавания петрог-

лифов. На основании информативных признаков разработана информативно-поис-ковая система.

Разработанная система представляет интерес не только для специалистов

компьютерных и информационных технологий, но и для археологов, историков, криптологов, работников сферы искусства и т.д.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

92

Литература:

1. Джафарзаде И.М. Гобустан. Наскальные изображения. Баку, YNE-

1999.

2. Шер Я.А., Петроглифы Средней и Центральной Азии. // М.: 1980. 328 с.

3. Абдуллаева Г.Г., Кязим-заде А.К. “Информационно-поисковая сис-

тема петроглифов Азербайджана.” 9-я Международная Междисцип-

линарная Научно-практическая конференция “Современные проб-

лемы науки и образования” 30 апреля – 10 мая 2009 года, г.Алушта.

4. Мухарева А.Н. Диссертация, на соис. к.и.н. Сюжетные композиции

эпохи раннего средневековья в изобразительном искусстве Саяно-

Алтая. 2007 г.

Aydın Kazım oğlu Kazım-zadə

Qayaüstü təsvirlərin informativ əlamətləri

Xülasə

Məqalədə Azərbaycan Respublikasının Qobustan ərazisində, həmçinin Orta və

Mərkəzi Asiyada tapılmış qayaüstü təsvirlərin informativ əlamətləri araşdırılır. Petroq-

liflərdən nümunələr göstərilmişdir. Baxılan informativ əlamətlər əsasında petroqliflərin

daha sonra ümumilikdə tanıma və identifikasiyası yerinə yetirilir. Açar sözlər: informativ əlamətlər, petroqliflər, qayaüstü rəsmlər, paylanma sıxlı-

ğı, tanıma.

Aydin Kazim Kazim-zada

Informative features petrogliphs

Summary

In the article investigates the informative features of petroglyphs are found on the territory of the Republic of Azerbaijan Gobustan, Russia and Middle and Central Asia.

Given examples of petroglyphs. This informative feature is one of the main of the basis,

which further the process of recognition and identification of petroglyphs in general. Keywords: informative features, petroglyphs, rock carvings, the density distribu-

tion, recognition.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

93

UOT 002

DATA MINING В МЕДИЦИНСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ

Назакет Гaджи кызы КУРБАНОВА

доктор философии по техническим наукам,

доцент кафедры «Медицинской физики и информатики»

Азербайджанского Медицинского Университета

kurbanovang@hotmail.com

В статье рассматривается возможности применение метода

интеллектуального анализа данных Data Mining для медицинских задач. В

процессе диагностики при оперировании большим количеством параметров

метод Data Mining позволяет выявить и учитывать скрытые данные. Для

построения диагностического поля используется кластерный анализ, поз-

воляющий создать группы, состоящие из диагнозов со схожими симпто-

матиками.

Ключевые слова: Data Mining, кластерный анализ, дифференциальная

диагностика.

1. Введение. Сложные системы характеризуются большим количес-

твом входных и выходных параметров, которые связаны определенными

правилами, отношениями, закономерностями. Но существуют непосред-

ственно несвязанные не обладающие характерностью отношения, также

требующие анализа, которым принадлежит не маловажная роль при при-

нятии решения среди множества параметров. Среди ряда областей, где

обработка информации связана с учетом множества входных и выходных

параметров особое место занимает медицина, оперирующая большим объ-

емом информации. Основной задачей в медицинских исследованиях являя-

ется получение результатов во множестве и многообразии параметров.

2. Постановка задачи. При решении задачи необходимо прояснить и

построить отношения между параметрами. Параметры играют определя-

ющую роль для медицинских исследований в областях диагностики, лече-

ния, мониторинга, прогнозирования. Оперативное, своевременное и пра-

вильное решение этих задач основная цель в медицине.

В диагностике, прогноза, мониторинга в медицине для решения задач

оперируют большим количеством плохо формализованных исходных дан-

ных. Известные для текущей ситуации параметры и их отношения позволя-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

94

ют построить решающие правила. Но существуют множество неучтенных

параметров, которые позволили бы уточнить ситуацию с точки зрения бо-

лее достоверного и правильного решения проблемы. И этому способствует

применение Data Mining для выявления скрытых параметров, правил, зако-

номерностей не столь явно отражающих процесс.

3. Решение. В медицинских задачах существуют параметры связан-

ные определенными правилами, зависимостями. Но наличие параметров,

которые не обладают связанностью с другими и характерными чертами для

текущей ситуации, играют немаловажную роль в задаче принятия решения

и требуют их определения. Для подобных ситуаций целесообразно приме-

нение Data Mining, позволяющий среди большого количества четко не вы-

явленных параметров определить те, которые играли бы существенную

роль при анализе клинической ситуации. Data Mining является методом ин-

теллектуального анализа данных, который позволяет выявление и выде-

ление информационных признаков из большого количества плохо структу-

рированных исходных данных. Основу Data Mining составляют методы

классификации и кластеризации, моделирования и прогнозирования, гене-

тические и эволюционные алгоритмы, методы «мягких вычислений» [1,

с.15-17, 2, с.7-9].

Как известно, в медицинских задачах явно выявленные, параметры с

большой частотой встречаемости характеризуют текущую клиническую

картину. Но выявление скрытых неучтенных атипичных параметров даст

больше информации в силу уменьшения неопределенности.

Диагностический процесс в медицине, построенный на рассуждениях

о признаках и их сочетаниях, опирается на отношения на множестве аргу-

ментов. Одно из основных положений дифференциального диагноза – обна-

ружение характерных симптомов - является обязательным, но не всегда

достаточным фактором для идентификации заболевания. Это зависит от

диагностической ценности одних и тех же признаков, от клинического

фона, на котором они выявляются. Но обнаружение атипичных симптомов

для текущей клинической картины всегда оправдано, как подчеркивает

Р.Ригельман [3, с.8]: "Атипичные симптомы частых болезней бывают чаще,

чем типичные симптомы редких".

Диагностический процесс можно подразделить на три взаимосвязан-

ных этапа: постановка первичного диагноза (предварительная гипотеза),

построение дифференциально-диагностического ряда (выдвижение допол-

нительных гипотез), окончательный диагноз (обоснование окончательной

гипотезы) [4, с.4-5].

Процесс дифференциальной диагностики на первом этапе представ-

ляет собой по набору входных параметров – симптомов определить выход-

ной параметр, т.е. функцию – диагноз по известным симптомам:

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

95

Y = F(x1, x2, …, xn)

где Y – диагноз, x1, x2, …, xn – симптомы.

Применение Data Mining в диагностическом процессе на втором этапе

позволяет провести всесторонний анализ, а также наряду с типичными об-

наружение дополнительных нетипичных симптомов для клинической ситу-

ации. На третьем этапе по обнаруженным симптомам-признакам строится

решающее правило или диагностическое поле, что составляет основу для

окончательного диагноза.

Так как медицина оперирует неформализованными данными, очень

часто приходится применить методы, приводящие точной формулировке. В

связи с чем, возникает ситуация, где необходимо принятие решения с

выделением характерных признаков, которые не всегда приводят к точной

диагностике. И выявление скрытых параметров, непосредственно не свя-

занных с текущей ситуацией позволили бы уточнить диагноз. Этому спо-

собствует применение Data Mining с помощью, которого методами ис-

кусственного интеллекта выявляются неучтенные скрытые показатели. Для

поиска таких показателей применяются методы распознавания образов,

кластерного анализа, ассоциации, нейронные сети и т.д.

Кластерный анализ – один из методов многомерного анализа, предназ-

наченный для группировки (кластеризации) совокупности элементов, кото-

рые характеризуются многими факторами, и получения однородных групп

(кластеров). Разбиение на кластеры происходит с помощью некоторой мет-

рики, например, евклидова расстояния. Задача кластерного анализа состоит

в представлении исходной информации об элементах в сжатом виде без ее

существенной потери.

В медицинской диагностике для отыскания дополнительно уточняю-

щих диагноз параметров применение кластерного анализа позволяет отыс-

кать те атипичные признаки, которые не входят в состав четко и часто

выявленных симптомов для конкретного заболевания. Одновременно симп-

томы данного класса проверяются на их наличие в других диагнозах. Это

позволяет нахождению дополнительных параметров, входящих в данный

диагноз и в ряд других заболеваний. И так пространство симптомов в

кластере пополняется признаками текущих и совпадающих заболеваний.

Совместные, а также отдельные симптомы текущих и совпадающих диаг-

нозов, также включаются в данный кластер. Таким образом, текущий клас-

тер содержит набор симптомов-признаков характерных для нескольких

заболеваний. И все они образуют один кластер:

Kj = F(x1j, x2j, …, xnj)

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

96

где Kj (j=1,…,m) – кластер и его номер; xij (i = 1, … ,n; j = 1, …, m) –

симптомы-признаки в каждом кластере.

К задачам кластеризации присущи некоторые особенности, так реше-

ние задачи зависит от характера данных, т.е. однозначно определенных и от

данных имеющих нечеткое или вероятностное описание. Решение задачи

также связано с определением однозначной принадлежности конкретному

кластеру.

Таким образом, каждый кластер дополняется с одной стороны харак-

терными, с другой стороны не частыми симптомами. На основании этих

симптомов можно сделать вывод о группах заболеваний, т.е. о принадлеж-

ности конкретному кластеру. Создание кластеров подобным образом поз-

воляет характеризовать общие черты, разницу в классах, резко сокращать

большой объем информации Кластеризация в отличии от классификации

относится к задачам без обучения. И поэтому разделение пространство

признаков на классы позволяет группировать заболевания. Эта задача ре-

шается в начальном этапе, когда о данных мало что известно. После опре-

деления кластеров применяются другие методы Data Mining, для того чтобы

попытаться установить, а что означает такое разбиение, чем оно вызвано.

Процесс диагностики является продолжением кластеризации. При

этом для дифференциальной диагностики строится решающее правило на

основе параметров входящих в один кластер. При совпадении явно обна-

руженного параметра или атипичных параметров диагностические поле

строится из симптомов текущего кластера заболевания. И процесс диаг-

ностики сводится к последовательному совпадению параметров в этой

группе.

С применением метода Data Mining наряду кластерным анализом

проводится ассоциативный анализ. В этом случае по частоте встречаемости

симптомов строится диагностическое поле заболеваний сходных по частоте

встречаемости симптомов-признаков. По вероятностным оценкам принима-

ется решение по дифференциальной диагностике.

4. Выводы. С возрастанием случаев заболеваний с неизвестной этио-

логией решение проблемы дифференциальной диагностики имеет первосте-

пенное значение. Исходя из этого применение методов Data Mining, в

частности, кластерный анализ позволяет построить диагностическое реша-

ющее правило, состоящее из типичных и атипичных симптомов-признаков

уменьшив риск ошибочного диагноза. Кластеризация приводит сжатию

больших массивов информации, уменьшению пространства признаков, ко-

личества повторяемости признаков в кластерах, делать их компактными и

наглядными. Следует отметить, что построение кластеров и пополнение мо-

жет происходить как по одному, так и по сочетаниям симптомов-признаков.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

97

Литература:

1. Дюран М.Б. Кластерный анализ / М.Б. Дюран .− М. : Финансы и

статистика, 1977 .− 128 с.

2. Генетические алгоритмы, искусственные нейронные сети и пробле-

мы виртуаль-ной реальности / Г.К. Вороновский, К.В. Махотило,

С.Н. Петрашев, С.А. Сергеев .− Харьков : Основа, 1997 .− 112 с.

3. Ригельман Р. Как избежать врачебных ошибок. Книга практикую-

щего врача: Пер. с англ. - М.: Практика, 1994, 208 с.

4. Кобринский Б.А. Логика аргументации в принятии решений в меди-

цине. НТИ, сер.2, 2001, №9, с.1-8.

Nəzakət Hacı qızı QURBANOVA

Tibbi tədqiqatlarda data mining

Xülasə

Məqalədə Data Mining - verilənlərin intellektual analizi metodunun tibbi

məsələlər üçün tətbiq imkanları araşdırılmışdır. Diaqnostika prosesində çox saylı

parametrlərlə işləmə zamanı gizli verilənlərin aşkara çıxarılması və nəzərə alın-

ması üçün Data Mining metodundan istifadə edilir. Diaqnostik sahənin qurulması

üçün klaster analizi oxşar simptomatikalı diaqnozlardan ibarət qrupların yara-

dılmasına imkan verir.

Açar sözlər: Data Mining, klaster analizi, diferensial diaqnostika

Nazaket Haji GURBANOVA

Data mining in medical research

Summary

In the article investigates the possibility of using Data Mining for medical

tasks. In the process of diagnostics when operating with a large number of

parameters Data Mining methods allows to detect and take into account the

hidden data. To build a diagnostic field is used cluster analysis, allows you to

create groups of diagnoses with similar symptoms.

Keywords: Data Mining, cluster analysis, differential diagnosis

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

98

UOT 002

ФОРМИРОВАНИЕ Е-ПРАВИТЕЛЬСТВА И УСТОЙЧИВОЕ

РАЗВИТИЕ

Эльчин Ариф оглы АБАСОВ

Зав. Кафедры информационных технологий

при Государственном Управлении

abasov_e@mail.ru

В данной статье рассмотрены вопросы модернизации системы уп-

равления государством путем внедрения ИКТ. Про анализированы различ-

ные модели «Е-правительства» (континентальная, традиционная, англо-

американская) на примере США, ФРГ, Канада.

Ключевые слова: модернизация системы управления государством,

информационная цивилизация Е-правительства, сетевая организация об-

щества.

Устойчивое развитие общества предполагает поступательную модер-

низацию системы управления государством. Информатизация правитель-

ства предполагает серьезные изменения не только в сетевой инфраструк-

туре общества, но и в научных изысканиях. Однако даже в таком вопросе

как определение «Е-правительства» у представителей различных научных

школ нет единого мнения [1, c.34].

На рис. 1 представлена схема, отражающая различные подходы к

понятию «Е-правительства», выделены общие и специфические характе-

ристики [3, c.6]

США Европа Азербайджан Сингапур; Канада

Общие характеристики

1. Оптимизация представленных услуг и повышение эффективности предоставляемых государственных услуг; 2. Уменьшение управленческих затрат и государственных расходов 3. Использование глобальных сетей

Специфические

1. Трансформирование внутренних и внешних отношений государственных организаций

1. Повышение качества и доступности государственных услуг

1. Развитие бизнеса и создание условий для свободной торговли

2. Развитие бизнеса и предпринима-тельства

2. Обеспечение стратегического развития общества

2. Повышение открытости информации о деятельнос-ти государственной власти и доступности гос. услуг

2. Сокращение государственного аппарата

3. Бизнес ориенти-рованная модель «Е-правительства»

3. Социально –ориентирован-ная модель «Е-правительства».

3. Смешанная модель «Е-правительства»

3. Технологическая модель «Е-прави-тельства».

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

99

На рис. 2 показаны различные модели построения архитектуры «Е-

правительства» [2, c.4].

1. Североамериканская (США, Канада) (FEA):

5 референсных моделей

- эффективность FEA и описание бизнеса;

- методология построения и развития системы управления;

- виртуализация управления ИT-бюджетом

- построение технологической «структуры»

«E-goverement»

- системный анализ модели зрелости

Канада: вышесказанному следует добавить программу преобразования,

включающая методику стратегического проектирования и планирование;

референсную стратегическую модель правительства Канады (GSRM)

2. ФРГ, Великобриатния:

5 предметных областей автоматизированного электронного

правительства. В ФРГ (AEП)

- жизненный цикл стандарта;

- руководство по ЭП;

- архитектура приложений:

- сервер электронных форм государственных документов;

- методология и стандарты.

Референсная модель стандартной архитектуры во Великобритании (x

GEA), (E-GİF)

- каталог описания данных;

- каталог технических стандартов;

- метаданные управления контентом;

- доступ к электронным сервисам

- метаданные ЭП: стандарты; XML-схемы; архитектура безопасности;

метаданные разработки услуг и т.д.

3. Сингапур:

4 архитектурных области:

- бизнес процесс;

- база данных

- технологическая эталонная модель

- архитектура «Е-правительства» для органов власти

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

100

Заключение. Таким образом, модели «Е-правительства» обусловлены

развитием информационной цивилизации и установлении реализации дан-

ных моделей выступает сетевая организация общества, эффективно рабо-

тающая обратная связь и высокий уровень технологической оснащенности

деятельности Гос. Аппарата

Литература:

1. Станкевич Л.Т. и др., Электронное правительство; Теоретические

модели и реальная практика. СпбГУ, 2013.

2. Коновченко С. Профессиональный PR-портал и EGS. M, 2003

3. Кристальный Б.В., Электронное правительство, опыт США. М, 2003

Elçin Arif oğlu Abasov

E-hökümətin formalaşması və davamlı inkişaf

Xülasə

Bu məqalədə dövlət idarəçiliyinin idarəetmə sisteminin modernizasiyasının

suallarına diqqət yönəldilib. “E-hökümət”in müxtəlif modelləri təhlil edilir

(kontinental, anglo-amerikan və ənənəvi).

Açar sözlər: dövlət tərəfindən idarəetmə sisteminin modernləşdirilməsi,

E-dövlətin informasiya sivilizasiyası, cəmiyyətin şəbəkəli təşkili.

Elchin Arif Abasov

Formation of e-government and sustainable development

Summary

This article describes how to modernize the system of governance through

the introduction of ICT. Pro analyzed various models of "E-government" (conti-

nental, traditional Anglo-American) on the example of the United States, Ger-

many, Canada.

Keywords: modernization of the system of governance, information and

civilization-government network organization of society.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

101

UOT 002

DÖVLƏT İDARƏÇİLİYİNİN YENİ MƏRHƏLƏSİ - E-HÖKUMƏTİN

QURULMASINDA PROBLEMLƏR

Səbinə Ağamehdi qızı BƏŞİROVA

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında

Dövlət İdarəçilik Akademiyası,

Dövlət İdarəçiliyində İnformasiya texnologiyaları

kafedrasının müəllimi

a.b.sabina@mail.ru

E-hökumət –“interaktiv hökumət”, “on-line funksionallıq”, “virtual funksi-

onallıq”

E-hökumətin mahiyyəti – dövlət müəssisələrinin və hakimiyyət briqadaları-

nın işləmə effektivliyinin artırılması və xidmətlərin göstərilməsi modellərinin

təkmilləşdirilməsi üçün müasir İKT-nin istifadəsidir.

Açar sözlər: idarəçiliyinin yeni mərhələsi, E-hökumətin qurulmasında

problemlər, E-hökumətin qurulması, E-hökumətin problemləri.

E-hökumət – cəmiyyətdə idarəedici hakimiyyət orqanlarının funksiyalarının

yerinə yetirilməsini dəstəkləyən şəbəkə informasiya-kommunikasiya infrastruk-

turudur [3, 1]. Bu gün hər kəsə aydındır ki, informasiya cəmiyyətinə gedən yol

bəşəriyyətin gələcəyinə gedən yoldur. İnformasiya texnologiyalarının müasir

imkanları istənilən ölkədə regionlararası və qlobal əlaqələrin genişlənməsinə

kömək edir. Son illərdə dünya ölkələrinin hökumətləri informasiya-kommuni-

kasiya texnologiyalarından istifadə ilə öz işlərinin keyfiyyətini və səmərəliliyini

yüksəldirlər. Bu baxımdan E-hökumət sistemi qurulur. Bu sistem dövlət ida-

rəçiliyinin yeni mərhələsi olduğu üçün onun qurulmasında bir çox problemlər var

[1, 2]. Belə problemlərdən biri e-hökumət sisteminin qurulmasının və saxlanıl-

masının çox baha başa gəlməsidir. Çünki müasir İKT vasitələrinin qiyməti çox

bahadır. Bu avadanlığın quraşdırılmasına, şəbəkədə əlaqənin qurulmasına, onlara

xidmət və nəzarət edən işçi qrupuna əmək haqqı verilməsinə xeyli maliyyə vəsaiti

tələb olunur.

İkinci problem kadrlarla bağlıdır. İKT vasitələrinin hər hansı bir sahəyə

tətbiqi həm də bu vasitələrdən düzgün istifadə etməyi bacaran mütəxəssislər tələb

edir. E-hökumət özü bir texnoloji sistem olduğu üçün və onun mühafizəsini,

etibarlığını, dayanıqlığını və vaxtaşırı təkmilləşdirilməsini təmin edən yüksək-

ixtisaslı kadrların yetişdirilməsi əsas məsələlərdən biridir.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

102

Üçüncü problem bürokratizmin müqavimətidir. Yəni dövlət məmurları öz

fəaliyyətlərində yalnız öz daxili idarə maraqlarını deyil, həm də vətəndaşların və

biznesin maraqlarını nəzərə almalı, onlara hökumət xidmətlərinin istifadəçisi

kimi baxmalı, özlərinə sərf etməyən hər işə maneçilik törətməməli, zəruri olma-

yan iş və arayış üçün onları get-gələ salmamalı, aylarla gözlətməməlidirlər.

Dördüncü problem dövlət qulluqçularının İKT ilə işləməyə sosial-psixoloji

və professional cəhətdən adaptasiyasındadır. E-hökumətdə sənəd və məlumatların

kompüterdə hazırlanması, təşkilatlar arasında əlaqələrin, yazışmaların əksəriyyə-

tinin internet vasitəsilə həyata keçirilməsi ilə bağlı olduğu üçün məmurların in-

formasiya texnikaları ilə işləmək bacarıqlarının olması olduqca vacib şərtdir.

Beşinci problem dövriyyədə və arxivdə olan sənədlərin kağız üzərindən

elektron şəklinə salınması, onlara hüquqi statusun verilməsi, verilənlər bazasının

yaradılması, hər təşkilatın özünün “elektron imzasının” təsdiq edilməsi və tanın-

masıdır.

Altıncı problem elektron sənədlərin həcminin eksponensial artması. Bu

vəziyyət sənədlərin operativ emalı və sistemləşdirilməsində böyük çətinliklər

yaradır. Həcmi genişlənən arxivdə lazımi sənədin axtarışının nəticəsi qeyri-qəna-

ətbəxş olur. Sorğuya cavab olaraq çoxlu sayda sənədlərdən ibarət siyahı təqdim

olunur. Bu siyahıda sorğuya daha relevant (relevant-sorğu ilə tapılan sənədin

məzmun yaxınlığı) sənədin seçilməsi zamanı uzun sürən təhlillər böyük vaxt itki-

sinə səbəb olur.

Yeddinci problem elektron sənədlərin əksəriyyətinin strukturlaşdırılmamış

xarakterdə olmasıdır.

Səkkizinci problem elektron sənədlərin həyat tsiklinin idarə olunmasıdır.

Bu problem isə sənədlərin həcminin böyük sürətlə artması və zaman keçdikcə

onun biznes dəyəri, əlyetərliyi və mühafizəsinə olan tələblərin dəyişməsindən

asılı olaraq saxlanılmasında yaranan çətinliklərlə bağlıdır.

Doqquzuncu problem informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir. Res-

publikamızda dövlət qurumlarının informasiya sistemləri formalaşdıqca, verilən-

lər bazası yaradıldıqca onların təhlükəsizliyini təmin etmək, xakerlərdən qorumaq

müasir dövrdə ölkənin sosial təhlükəsizliyinin əsas şərtlərindən biridir.

Onuncu problem informasiya bərabərsizliyidir. Elektron hökumətin əsas

prinsiplərindən biri vətəndaşlara ölkənin hər nöqtəsindən internetə girişi təmin

etməkdir. Lakin internet şəbəkəsinin regionlar üzrə bərabər yayılmaması, rayon-

larda, ucqar kəndlərdə internet şəbəkəsinin iri şəhərlərə nisbətən zəif inkişaf etdi-

rilməsi, orda yaşayan əhalinin qlobal şəbəkənin geniş imkanlarından tam yarar-

lanmağa imkan vermir. Elektron hökumətin əsas prinsiplərindən biri vətəndaşlara

ölkənin hər nöqtəsindən internetə girişi təmin etməkdir.

Nəticə. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Azərbaycanda e-hökumət sistemi

işə salınıb. Ölkəmizdə “elektron hökumət”in formalaşdırılması beynəlxalq təcrü-

bəyə əsaslanır və Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

103

“Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı

üzrə 2010-2012-ci illər üçün Dövlət Proqramının (Elektron Azərbaycan)” təsdiq

edilməsi haqqında Sərəncamı, “Dövlət orqanlarının elektron xidmətlər göstərmə-

sinin təşkili sahəsində bəzi tədbirlər haqqında” 23 may 2011-ci il tarixli Fərmanı

və digər normativ hüquqi aktlarla fəaliyyət üçün hüquqi baza yaradılmışdır [2,3].

Ədəbiyyat:

1. V.Haqverdiyev, “Rabitə dünyası” qəzeti, 2009.

2. https://www.e-gov.az/az/content/read/2

3. https://ec.europa.eu/digital-agenda/en/european-egovernment-action-

plan

Сабина Агамехти кызы Баширова

Проблемы в создании нового этапа государственного

управления - Электронного правительства

Резюме

Э - правительство – “интерактивное правительство”, “онлайн функ-

ционирование”, “виртуальное функционирование”.

Суть электронного правительства - повышение эффективности го-

сударственных предприятий и государственных рабочих бригад и исполь-

зования современных ИКТ для эффективного совершенствования моделей

обслуживания.

Ключевые слова: новый этап управления, проблемы в создании

Э- правительства, создание Э-правительства, проблемы Э-правительства.

Sabina Aghamehti Bashirova

Callenges in creating a new type of government E-government

Summary

E-government - "interactive government", "online operation," "virtual

functionality"

The essence of E-government - improving the efficiency of state-owned

enterprises and government working groups and the use of modern information

and communication technologies for effective improvement of service models.

Keywords: The new phase of governance, challenges in the establishment

of E-government, E-government establishment, E-government problems.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

104

İQTİSADİYYAT

UOT: 332.132. (39.61.33)

REGİONLARIN İNKİŞAF STRATEGİYASI DAVAMLI İQTİSADİ

İNKİŞAFA TƏMİNAT YARADIR

Hüseyn Kamal oğlu HƏSƏNOV

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin

“Sənayenin təşkili və idarə edilməsi” kafedrasının

dosenti, i.e.n

hasanovhuseyn@hotmail.com

Məqalədə regional sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının işlənilməsi zamanı

prioritet istiqamətlərin seçilməsinə xüsusi diqqət yetirilmiş, bununla əlaqədar re-

gionda mövcud sənayenin restrakturizasiyası aparılması, iri müəssisələrin inno-

vativ inkişafına xüsusi diqqət yetirilməsi tövsiyyə edilmişdir. Sənayedə restruk-

turizasiya məsələləri həll edilərkən, iqtisadiyyatın о prioritet sahələri seçilməlidir

ki, onların işi digər sahələrin balanslaşan inkişafına təminat yaratmış olsun. Apa-

rılan srtuktur dəyişikliyi eyni zamanda müəssisələrin bazar şəraitinə daha elastik

uyğunlaşmasına, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına təminat yaratmalıdır.

Məqalədə mövzuya dair mövcud ədəbiyyatların öyrənilib ümumiləşdiril-

məsi əsasında regional sosial-iqtisadi inkişafın başlıca prinsipləri, göstəriciləri,

strategiyanın işlənilməsi prosesində innovativ yanaşmanın strukturu, strateji

planlaşdırılmanın mərhələləri və konseptual əsasları metodoloji baxımdan araş-

dırılmış və müvafiq tövsiyələr irəli sürülmüşdür.

Açar sözlər: regional inkişaf, strateji planlaşdırma, idarəetmə, prioritet,

sənaye.

Giriş. Müstəqil Azərbaycanın inkişaf strategiyasında regionların sosial-

iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi problemi mühüm yer tutur. Son illərdə döv-

lətin apardığı sosial-iqtisadi, demokratik siyasəti təhlil edərək belə qənaətə gəl-

mək olur ki, indiki halda regionların tarazlı inkişafı, dövlət siyasətinin prioritet

istiqaməti kimi qəbul edilir. Dövlət regional inkişaf siyasətinin uğurla həyata

keçirilməsi məqsədi ilə dövlət-özəl sektor münasibətlərinin təkmilləşməsi üçün

daha yüksək mexanizmlərdən istifadə olunmasının, sənaye, bank-maliyyə, vergi

sisteminin təkmilləşdirilməsini zərurət kimi ön plana çəkir. Ölkə Prezidenti tə-

rəfindən hökümətə regionlarda investisiya mühitinin yaxşılaşdırılması, risklərin

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

105

azaldılması, bütövlükdə bölgələrdə mövcud olan problemlərin həlli barədə

konkret tapşırıqlar verilir, yerli iqtisadiyyatın inkişafına kömək edən qanunlar,

fərman və sərəncamlar imzalanır. Çox müsbət haldır ki, ardıcıl və davamlı xa-

rakterə malik bu proqramlar bütün çətinliklərə baxmayaraq uğurla icra olunur və

regionların sosial-iqtisadi inkişafına öz töhfəsini verir.

Son illərdə ölkə Prezidenti tərəfindən təsdiq edilmiş dövlət proqramlarında

müəyyən edilmiş istiqamətlər: ölkədə sahibkarlıq mühitinin yaxşılaşdırılması,

sahibkarlara geniş meydan verilməsi, regionlarda sahibkarlığın maliyyə təmina-

tının artırılması, istehsal resursları və kadr potensialı haqqında məlumat bazasının

yaradılması, infrastrukturun inkişaf etdirilməsi, müasir texnologiyaların tətbiqi,

dövlət-özəl sektor münasibətlərinin inkişafı, sahibkarların hüquqlarının müdafiəsi

mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi və sahibkarlara texniki-iqtisadi yardımların

genişləndirilməsi üzrə işlər uğurla davam etdirilir.

Əsas hissə. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı

üzrə I və II Dövlət Proqramlarının uğurlu icrası ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişa-

fında keyfiyyətcə yeni mərhələnin başlanğıcını qoymuş və keçən son 11 il ər-

zində regionlarda mövcud olan əmək ehtiyatlarından, təbii və iqtisadi poten-

sialdan səmərəli istifadə etmək, iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun inkişafını sü-

rətləndirmək və sənaye sahəsində həmçinin kənd təsərrüfatında islahatları də-

rinləşdirmək, əhalinin məşğulluğunu artırmaq, yoxsulluğun səviyyəsini azaltmaq,

infrastrukturu yeniləşdirmək, əlverişli investisiya şəraiti, müasir tipli müəssisələr,

yeni iş yerləri yaratmaq istiqamətində sistemli tədbirlərin həyata keçirilməsi nəti-

cəsində regional məhsul istehsalının həcmi əsaslı şəkildə artmış, yığılıb qalmış

çoxsaylı sosial problemlər öz həllini tapmışdır. Bununla belə tarazlı regional və

davamlı sosial-iqtisadi inkişafın təmin edilməsi üçün həllini gözləyən bir sıra

problemlər qalmaqdadır. Onların içərisində: regionlarda mütərəqqi texnoloji sis-

temin və cəlbedici innovasiya mühitinin formalaşması üçün müvafiq infrastruk-

turların yaradılması, intellektual potensialın regionların innovasiya prosesinə cəlb

edilməsi, müəssisələrin rəqabət qabiliyyətinin və dayanıqlılığının yüksəldilməsi,

layihəyəyanaşma metoduna üstünlük verilməsi, müasir tipli sənaye və emal

müəssisələrinin yaradılması, mövcud müəssisələrin mütərəqqi texnika və texno-

logiya ilə təmin edilməsi, onların işinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılma-

sı, regionlarda istehsalın diversifikasiya fəaliyyətinin genişləndirilməsi məqsədi

ilə korporativ, işgüzar, funksional və operativ strategiyanın işlənilməsi və qarşı-

lıqlı əlaqədə həyata keçirilməsi kimi məsələlər öz aktuallığını saxlamaqdadır. On-

ların həlli isə kompleks və sistemli yanaşma metodlarının işlənilməsi və həyata

keçirilməsi nəticəsində mümkündür. Beynəlxalq təcrübədə belə yanaşmanın ic-

rası strateji planlaşdırmaya söykənir. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə

mürəkkəb sosial-iqtisadi sistemin dayanıqlı inkişafı üçün strateji idarəetmə prin-

siplərinə və metodlarına üstünlük verilir.

Strateji menecmentin müasir nəzəriyyələri müxtəlif baxış və yanaşmaları

özündə cəmləşdirir. Bu baxımdan Q.Minstberqin ümumiləşdirmələri diqqəti cəlb

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

106

edir. Həmin tədqiqatçı strategiyanı müəyyən edərkən: planlaşdırma, mövqe, sa-

hibkarlıq, öyrətmə, hakimiyyət, mədəniyyət, xarici mühit, konfiqurasiya, dizayn

və digər məktəblərin yanaşmalarını fərqləndirmişdir [1; s. 69-70]. Lakin bir

məqalədə həmin yanaşmaların hər birini açıqlamaq imkan xaricindədir. Onların

əhəmiyyətini azaltmadan qeyd etmək lazımdır ki, regionun sosial-iqtisadi siste-

minin inkişafı amillərini onun daxilində baş verən meyillərin və disproporsiya-

ların təsiri altında müəyyən etmək lazımdır. Bunun üçün ilk növbədə həmin stra-

tegiyanın işlənilməsi prinsipləri müəyyən edilməlidir. Fikrimizcə, həmin prinsip-

lərə: komplekslilik, sistemlilik, adaptasiya olunmaq, optimallıq, balanslaşdırma

və onun göstəriciləri, fasiləsizlik, reallıq, ehtiyatların müəyyən edilməsi aid edil-

məlidir. Həmin prinsiplərin təsnifatı və məzmunu 1 saylı cədvəldə verilmişdir.

Həmin prinsipləri rəhbər tutaraq, regionun sosial-iqtisadi inkişafının strateji

planlaşdırılması zamanı yanaşmaların təsnifatı (meyarları) müəyyən olunmalı və

onların tərkib hissələri fərqləndirilməlidir. Bu məqsədlə: planlaşdırmanın modeli,

onun təşkili üsulları, dəqiq predmetləri, prosesin miqyası və müddəti nəzərə alın-

malı və mütləq regionun mövcud sosial-iqtisadi durumu, iqtisadi-coğrafi xarak-

teristikası, təbii əmək resurslarının mövcudluğu, cəlb ediləcək investisiyanın

məbləği haqqında proqnoz məlumatları riyazi-statistik modelləşdirmənin köməyi

ilə hesablanmalıdır. Regionun sosial-iqtisadi inkişafının proqnozlaşdırılmasının

əsasını onun mövcud durumunun SWOT-təhlili təşkil etməlidir. Əks təqdirdə

alternativ inkişaf yollarını qiymətləndirmək, inkişaf strategiyasını seçmək, kor-

rektə etmək və həyata keçirmək mümkün olmayacaqdır. Azərbaycanın region-

larının qeyri-bərabər iqtisadi inkişafı, makro və mikro-göstəricilər arasındakı kəs-

kin fərqlər, onların ixrac potensialının aşağı olması strateji planlaşdırma zamanı

innovasiya amilinə üstünlük verilməsinin vacibliyini ön plana çəkir. Hesab edirik

ki, regionun inkişaf strategiyası işlənərkən innovativ yanaşmanın strukturu özün-

də aşağıdakıları əks etdirməlidir:

1. Regional sosial-iqtisadi sistemin inkişaf strategiyasının işlənilməsi pro-

sesinin elmi əsaslarının seçilməsi;

2. Strateji inkişaf prosesinin nəzəri-metodoloji bazasının əsaslandırılması;

3. Strategiyanın işlənilməsi və həyata keçirilməsi prosesində özü-özünü öy-

rətmək və inkişaf etdirmək prosesinin təşkili;

4. İnkişaf strategiyasının işlənilməsi və həyata keçirilməsinin funksional-

təşkilati strakturunun qurulması;

5. Regionun sosial-iqtisadi inkişaf konsepsiyasının işlənilməsi;

6. Regionun sosial-iqtisadi inkişafının strateji planının həyata keçirilməsi.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

107

Cədvəl 1

Regionun sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının işlənilməsi prinsipləri və onların

məzmunu

Prinsipləri adları Prinsiplərin məzmunu

Komplekslilik Regionun ərazisində yerləşən bələdiyyələrin, ауrı-ауrı

müəssisələrin, təşkilatların və sahibkarlıq strukturunun

maraqlarının ölkənin ümumi maraqları ilə qarşılıqlı əla-

qəsinin təmin edilməsi

Sistemlilik Nəzərdə tutulan fəaliyyətin iqtisadi, texnoloji, sosial-eko-

loji səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi

Adaptasiya

olunmaq

Xarici mühitin dinamik dəyişikliyinə uyğun olaraq işlə-

nilən proqramın, planın və konsepsiyanın operativ şəkildə

dəqiqləşdirilməsi inkişafının həyata keçirilməsi

Optimallıq Strateji planlaşdırma üzrə qəbul edilmiş qərarın seçilmiş

meyarlara uyğunlaşdırılması

Nəzəri-metodoloji

balanslaşdırma

İşlənilmiş müxtəlif konsepsiyaların, metodların, alətlərin

və tədbirlər planının vahid nəzəri-metodiki bazaya uyğun-

laşdırılması

Göstəricilərin

balanslaşdırılması

Regiondakı resurs, sahə, ərazi sahələrarası, sahədaxili və

xarici-iqtisadi ehtiyatları xarakterizə edən göstəricilərin

səmərəliliyinin təmin edilməsi

Fasiləsizlik Cari və strateji planların, proqnozların ardıcıllığının təmin

edilməsi

Ehtiyatların

müəyyən edilməsi

Qeyri-müəyyənlik şəraitinə daha elastik reaksiya vermək

imkanlarını əldə etmək məqsədi ilə bütün komponentlər

üzrə resursların yaradılması

Reallıq Nəzərdə tutulan planların həyata keçirilməsinə imkan

verən göstəricilər və monitorinq mexanizmindən istifadə

etməklə, eləcə də perspektivdə qeyri-müəyyənliyi nəzərə

alaraq, planların texniki-iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması

Bizim fıkrimizcə, sadalanan bütün mərhələlərin xüsusiyyətinə uyğun prin-

siplərdən, nəzəri-metodoloji yanaşmalardan, mexanizmlərdən, alətlərdən, hüquqi,

informasiya və resurs bazalarından, nəzarət formalarından, alternativ variantdan,

göstəricilər sistemindən istifadə edilməli və bütün hallarda hökumətin regional

inkişaf konsepsiyası və siyasətinin başlıca istiqamətləri nəzərə alınmalıdır. Stra-

teji planlaşdırma zamanı regionun sosial-iqtisadi vəziyyətini xarakterizə edən

aşağıdakı sistem göstəricilərinin mövcud və dəyişə bilən həddinin hesablanması

vacibdir:

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

108

1. Regionun ərazisi, əhalisi, təbii resursları və iqtisadi-coğrafi vəziyyətini

xarakterizə edən göstəricilər;

2. Demoqrafik göstəricilər;

3. Sosial xarakterli göstəricilər;

4. Region əhalisinin həyat səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilər;

5. Əmək bazarını xarakterizə edən göstəricilər;

6. Regionun iqtisadi göstəriciləri;

7. Maliyyə göstəriciləri;

8. Struktur dəyişikliyini (RDM- in struktura, sənaye sektoranun RDM- də

payı, sənayenin sahə strukturu) xarakterizə edən göstəricilər;

9. Regionda nəqliyyatın və rabitənin fəaliyyətini xarakterizə edən göstə-

ricilər;

10. Regionun innovasiya potensialını xarakterizə edən göstəricilər;

11. Regionun siyasi durumunu (siyasi vəziyyət, ölkə Prezidentinin, deputat-

ların, bələdiyyələrin seçilməsinin nəticələri) xarakterizə edən göstəri-

cilər.

Regionun strateji inkişaf planı tərtib edilərkən, qeyd edilən bütün göstərici-

lərin tərkibini açıqlayan alt göstəricilərin ауrı-ayrılıqda həm bazis ili, həm də

proqnozlaşdırılan illər üzrə hesablanması vacibdir. Onlarla yanaşı regionun idarə

edilməsinin aşağıdakı səmərəlilik göstəricilərinin faizlə hesablanması və qiymət-

ləndirilməsi də vacibdir:

❖ Regional daxili məhsulun pul yığımına olan nisbəti;

❖ Pul yığımının müəssisələrin dövriyyə vəsaitlərinə (material ehtiyatlarının

məbləği çıxılmaqla) olan nisbəti;

❖ İdarəetmədə məşğul olan hər işçiyə xalis aktivin və bir işçinin məh-

suldarlığına olan nisbəti;

❖ Regionun sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının həyata keçirilməsi çər-

çivəsində qarşıya qoyulan məqsədə çatmağın səviyyəsi;

❖ Regional daxili məhsulda idarəetmə xərclərinin xüsusi çəkisi;

❖ Bütün mülkiyyət formaları üzrə çalışan fəhlə və qulluqçuların ümumi

sayında regionun idarə aparatı işçilərinin xüsusi çəkisi.

Regional sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının işlənilməsi zamanı prioritet

istiqamətlərin seçilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bu zaman yerli əmək qa-

biliyyətli əhalinin məşğul olduğu sahələrin inkişafına üstünlük verilməlidir. Bu-

nunla əlaqədar regionda mövcud sənayenin restrakturizasiyası aparılmalı, iri

müəssisələrin innovativ inkişafına xüsusi diqqət yetirilməlidir.

Sənayedə restrukturizasiya məsələləri həll edilərkən, iqtisadiyyatın о prio-

ritet sahələri seçilməlidir ki, onlann işi digər sahələrin balanslaşan inkişafına tə-

minat yaratmış olsun. Aparılan srtuktur dəyişikliyi eyni zamanda müəssisələrin

bazar şəraitinə daha elastik uyğunlaşmasına, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına

təminat yaratmalıdır. Regionda kütləvi və iriseriyalı məhsul istehsalı ilə məşğul

olan müəssisələr adətən aşağı rentabelli işləyir və çoxdəyişən tələbata uzlaşa bil-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

109

mirlər. Odur ki, həmin müəssisələrdə istehsalın miqyasının azaldılması siyasəti

həyata keçirilərkən müxtəlif istehsal sferalarında kiçik müəssisələrin sayının artı-

rılmasına şərait yaradılmalıdır [2; s. 136-138].

Regionda diversifikasiya siyasətinin həyata keçirilməsi, iri müəssisələrin

bazasında istehsal güclərindən daha səmərəli istifadə edə bilən bir neçə kiçik və

orta müəssisələrin yaradılması təcrübəsindən istifadə olunmalıdır. Alternativ vari-

ant kimi, regionun iri müəssisələrinin bazasında (ölkənin iri şəhərlərində) maliyyə

sənaye qrupunun və yaxud texnoparkın yaradılması da yüksək iqtisadi nəticə əldə

etməyə imkan verə bilər.

Regionun dayanıqlı inkişafına imkan verən əsas şərtlərdən biri də - orada

yerli xammala əsaslanan müştərək müəssisələrin yaradılmasıdır. Strateji planlaş-

dırma zamanı regional innovasiya proqramı çərçivəsində müştərək müəssisələrin

yaradılmasının nəzərə alınması investisiya təminatına, yeni iş yerlərinin yaradıl-

masına və rəqabətqabiliyyətli regional məhsulun istehsalına imkan yaratmış ola-

caqdır.

Regionda məhsul istehsalı ilə məşğul olan müəssisələr arasında texnoloji

zəncirin yaradılması orada kooperasiya strukturlarının təşkilinə də təminat yarada

bilər. Nəticədə, daha az xərclə istehsal güclərindən tam istifadəyə şərait yarat-

maqla yanaşı, vergi ödənişində də qənaətçiliyə imkan yaranacaqdır.

Qeyd edilən təşkilati tədbirlərlə yanaşı regionun sosial-iqtisadi inkişafı üzrə

strateji plan tərtib edilərkən aşağıdakılar diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır:

- Məqsədyönlü struktur, elmi-texniki və investisiya siyasətini həyata keçir-

mək;

- Regional iqtisadiyyatda islahatlar aparılarkən sosial problemlərin həll

edilməsi;

- Regional iqtisadi sistemin real sektorunun işgüzar aktivliyinin stimullaş-

dırılması [3; s. 142].

Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, respublikamızın regionlarında nisbətən az

diqqət yetirilən məsələ məhz işgüzar aktivliyin zəif dəstəklənməsidir. Fikrimizcə,

bu sahədə əsaslı dönüş yaratmaq üçün növbəti məsələlərin həllinə diqqət yönəlt-

mək lazımdır:

• Zəmanətli əmək haqqının minimum həddinin qanunvercilik çərçivəsində

yüksək ixtisaslı əməyin dəyərinə uyğunlaşdırılması və minimum yaşayış

həddinin səviyyəsinə istiqamətlənməsi. Bu məqsədlə mövcud Vahid Tarif

dərəcələrinə yenidən baxılmalıdır;

• İşçilərə əmək haqqımn vaxtlı-vaxtında ödənilməsinə zəmanət verilməsi;

• Əhalinin gəlirlərinin və əmək haqqının investisiya şəraitində indeksasiya

olunması;

• Regionda aztəminatlı əhalinin sayının və xüsusi çəkisinin azaldılması üzrə

təsirli sosial-tədbirlərin işlənilməsi və həyata keçirilməsi.

Regionun sosial-iqtisadi inkişaf strategiyası işlənilərkən yerli özünüidarə-

etmə orqanlarının fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasına xüsusi diqqət yetirilməlidir.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

110

Beləliklə, regionun strateji planlaşdırılması aşağıdakı mərhələlərdən ibarət

olmalıdır [4; s.214]:

- Regional inkişaf konsepsiyasının işlənilməsi;

- Sosial-iqtisadi mütənasibliyin əsaslandırılması;

- Məqsədli proqram sistemlərinin formalaşması.

Regionun inkişaf konsepsiyasının bölmələrini isə aşağıdakı kimi formalaş-

dırmaq lazımdır:

Sosial, ekoloji, struktur və aqrar siyasət;

Regional elmi-innovasiya siyasəti; məhsuldar qüvvələrin və ixtisaslaşdırıl-

mış mühüm komplekslərin, əmək resurslarının və əhalinin məşğulluğu siyasəti;

İstehsal və bazar infrastrukturunun inkişafı siyasəti, investisiya və xarici-

iqtisadi əlaqələr üzrə siyasət;

Antiinhisar, maliyyə-büdcə, vergi, regional-kredit siyasəti və bank sistemi-

nin inkişafı;

Mülkiyyət münasibətlərinin inkişafı siyasəti.

Regional sosial-iqtisadi inkişaf siyasətinin dövlət mexanizminin üzvi tərkib

hissəsini nəzəri işləmə və təsərrüfat təcrübəsi arasında özək hesab edilən proq-

nozlaşdırma təşkil edir. Proqnoz regional sosial-iqtisadi inkişaf prosesinin pers-

pektiv dövrü üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmalıdır. Strateji planlaşdırmanın

əsasını məhz reqional sosial-iqtisadi inkişaf proqnozu təşkil edir. Həmin proqnoz

aşağıdakı bölmələri özündə əks etdirir:

1. Keçən dövr üçün regionun sosial-iqtisadi inkişafının təhlili və qiymət-

ləndirilməsi əsasında iqtisadi və sosial sferada problemlərin və meyil-

lərin müəyyən edilməsi;

2. Regionun iqtisadi potensialından istifadənin mövcud vəziyyəti və ekoloji

durumu;

3. Regional bazarlarda əsas növ məhsulların konyunkturunun proqnozu;

4. Regionun sosial-iqtisadi inkişaf problemlərinin həlli istiqamətləri;

5. Regional inkişafın prioritetləri və onlara nail olmaq üzrə tədbirlər;

6. Sosial-iqtisadi inkişafın əsas göstəriciləri;

7. Orta və uzunmüddətli dövr üçün regionun iqtisadi inkişaf meyilləri haq-

qında nəticələr. Fikrimizcə, strateji planlaşdırma əsasında regional -

iqtisadi inkişafın idarə edilməsinin şərh edilən metodoloji aspektləri re-

gional proqramların, layihələrin, proqnozların və biznes-planların işlənil-

məsində vacib yanaşma və alət kimi istifadə edilə bilər.

Respublikamızda iqtisadiyyatın çoxşaxəli inkişafı, səmərəliliyin artması,

sənaye məhsulları keyfiyyətinin və rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi, cə-

miyyətin həyatının bütün sahələrinin modernləşməsi, əhalinin həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsi və bütün bu sahələrdə dünyanın inkişaf etmiş dövlətləri səviy-

yəsinə çatmaq istiqamətində sürətlə inkişaf etdiyini göstərir. “Azərbaycan 2020:

Gələcəyə baxış” inkişaf konsepsiyasında yaxın illər ərzində çoxsahəli, innovasiya

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

111

yönümlü, səmərəli və davamlı inkişaf edən güclü iqtisadiyyatın yaranması ölkə-

mizin irəliyə doğru inkişafının əsas hədəfləri kimi müəyyən edilmişdir.

Nəticə. Bazar münasibətlərinə əsaslanan milli iqtisadiyyatın formalaşması

və onun dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiya olunması bütövlükdə

ölkə iqtisadiyyatının və onun əsasını təşkil edən sənayenin inkişafının təmin

olunmasını şərtləndirir. Hazırda ölkəmizdə formalaşan regional inkişaf strategi-

yası, iqtisadiyyatda davamlı inkişafın təmin olunması konsepsiyası ilə tam uzla-

şır.

Müasir Respublikamızın inkişaf strategiyasında regionların sosial-iqtisadi

inkişafının sürətləndirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ölkə iqtisadiyyatının

neft amilindən asılılığının azaldılması, regionlar arasında sosial –iqtisadi inkişaf-

dakı uyğunsuzluqların aradan qaldırılması, miqrasiya proseslərinin xeyli dərəcədə

yumşaldılması, regionların malik olduğu resurslardan səmərəli istifadə olunması,

mövcud yerli istehsal müəssisələrinin fəaliyyətinin günün tələblərinə uyğun qu-

rulması, regionlarda ənənəvi formalaşmış istehsalın bərpası kimi məsələlərin həlli

regionların perspektiv inkişafında vacib ünsürlərdir.

Fikrimizcə, qarşıdakı dövrün ən mühüm vəzifələrindən biri davamlı inki-

şafın təmin edilməsində çox mühüm rola malik sənaye səhələrinə diqqətin artı-

rılmasıdır. Təbii ki, rəqabətə davamlı məhsul istehsalını artırmaq, innovasiyalı

iqtisadiyyat yaratmaq, yeni bazarlara çıxmaq və yeni iqtisadi təfəkkürün for-

malaşması kimi məsələlər də diqqətdən kənarda qalmamalıdır.

Azərbaycan Respublikasında inkişafın yeni mərhələsinin əsas hədəfi ölkə

iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsinə və dünya təsərrüfat

sisteminə səmərəli inteqrasiya olunmaqla, perspektivdə ölkənin dinamik sosial-

iqtisadi inkişafının davamlılığını təmin etməkdən ibarətdir.

Ədəbiyyat:

1. Гапоненко А.Л. Стратегия социально- экономического развития: стра-

на, регион, город. М., Pare, 2001, стр.69-70

2. Минцберг Г. и др.Школы стратегий (Пер с англ.)СПБ, «Питер», 2002,

стр.136-138.

3. Ə.X.Nuriyev “Regional siyasət və idarəetmənin əsasları”. Bakı-2007,

стр.142

4. Лапыгин Ю.Н.Стратегический менеджмент М,ИНФРА - М., 2009

стр.214.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

112

Гусейн Камал оглу Гасанов

Стратегия развития регионов создает базу устойчивого

экономического развития

Резюме

В статье на основе изучения и обобщения текущей литературы, пос-

вященной указанной проблеме, в методическом аспекте исследуются ос-

новные принципы и показатели регионального социально-экономического

развития, структура инновационного подхода в процессе разработки стра-

тегии, концептуальные основы и этапы стратегического планирования, а

также предлагаются соответствующие рекомендации.

Ключевые слова: региональное развитие, стратегическое планирова-

ние, прогнозирование, управление, технология, комплекс

Huseyn Kamal Hasanov

Strategy of the development of regions creates the base of sustainable

economic development

Summary

In the article on the basis of studying and generalization of the current

literature devoted to the specified problem in methodological aspect the basic

principles and indicators of regional social and economic development, the

structure of innovative approach in the course of strategy development, concep-

tual bases and stages of strategic planning are investigated, and corresponding

recommendations are offered.

Keywords: regional development, strategic planning, forecasting, manage-

ment, technology, complex.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

113

УДК 330.316.367

ОСНОВЫ УПРАВЛЕНИЯ КОНКУРЕНТНОСПОСОБНОСТИ

СТРОИТЕЛЬНЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ

Азер Наби оглы САФАРОВ

Азербайджанский Университет Архитектуры

и Строительства

кандидат экономических наук, доцент

a.safarov@yahoo.com

В статье рассмотрены основные современные проблемы управления

конкурентоспособностью и экономической эффективностью строитель-

ных организаций. Исследованы основные задачи, принципы и требования к

системе управления конкурентоспособностью строительных организаций.

Исследована схема процесса обоснования управленческих решений, направ-

ленных на повышение конкурентоспособности строительных организаций.

Ключевые слова: конкурентоспособность, строительная организа-

ция, управление, планирование, управленческое решение, экономическая

эффективность.

Введение. Одной из важнейших проблем современного этапа развития

экономики является обеспечение стабильного экономического роста не

только в сырьевых отраслях, но, прежде всего, в строительной сфере. Об-

новление и усовершенствование строительного производства невозможно

без восстановления на принципиально новой основе материально-техничес-

кой базы, и повышения эффективности производственного аппарата и его

структуры. Для повышения конкурентоспособности строительного произ-

водства необходимо радикальное развитие материально-технической базы

производства и его технологического уровня. В решении данных задач осо-

бую значимость приобретает активизация инвестиционной деятельности на

предприятиях строительной сферы с целью обеспечения перспективной

направленности, интенсивности экономического развития, повышения кон-

курентоспособности и экономической эффективности производства.

На современном этапе экономического развития конкуренция, как

движущая сила, вынуждает производителей постоянно искать новые пути

повышения своей конкурентоспособности. С точки зрения определения его

экономической сущности важным является уточнение терминов «конку-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

114

рентоспособность предприятия» и «управление конкурентоспособностью

предприятия».

Основная часть. На основе анализа возможных подходов к опреде-

лению экономической сущности данных понятий рассматриваются основ-

ные определения. Конкурентоспособность (competitiveness) — в широком

смысле означает наличие сильных, устойчивых позиций на рынке и умение

сохранять и упрочнять свои позиции. Анализ опубликованных работ по

управлению инвестиционными проектами, методологическим аспектам по-

вышения конкурентоспособности строительных компаний показывает, что

устоявшегося определения конкурентоспособности как экономической ка-

тегории еще нет.

Конкурентоспособность организации (organization competitiveness) —

одна из составляющих стратегии развития любой коммерческой органи-

зации. Применительно к оценке конкурентоспособности организации выде-

ляют три типа ситуаций: организация занимает лидирующие позиции на

рынке; организация занимает позицию преследования лидеров; органи-

зация, слабая во всех отношениях или находящаяся в состоянии кризиса.

Согласно теории американского экономиста М. Портера главный анали-

тический инструмент «Конкурентоспособность» любой организации — мо-

делирование пяти главных конкурентных сил: соперничества между кон-

курирующими продавцами в отрасли; рыночных попыток компаний из

других отраслей завоевать потребителей с помощью своих товаров за-

менителей; потенциального появления новых конкурентов; рыночной влас-

ти и средств воздействия, используемых поставщиками сырья; рыночной

власти и средств воздействия, используемых потребителями продукции.

В коммерческой практике, как правило, происходит выбор из пяти

возможных вариантов конкурентных стратегий организации: стратегии

лидерства на основе низких издержек; стратегии дифференциации или

индивидуализации; стратегии наилучшей стоимости; стратегии концен-

трации на узком сегменте или нише рынка на основе низких издержек;

стратегии концентрации на узком сегменте или нише рынка на основе

дифференциации (предложение узкому сегменту рынка товаров и услуг,

индивидуализированных под его вкусы и потребности). Базой создания

конкурентоспособности для, индивидуализирующего свой товар или ус-

лугу, производителя является такая продукция, свойства которой значи-

тельно отличаются от свойств продукции конкурентов [1, стр. 147].

К основным задачам производственно-экономического управления

конкурентоспособностью строительного предприятия следует отнести:

- управление развитием производства, заключающееся во внедрении в

ассортимент выпускаемой продукции новых, более совершенных изделий,

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

115

повышении их качественных и потребительских характеристик, в реалии-

зации более совершенных технологий изготовления продукции (гибких пе-

рестраиваемых технологий, рациональной автоматизации, механизации, мо-

дернизации производства);

- обеспечение более эффективного использования оборудования, име-

ющихся производственных площадей;

- реализация энергосберегающих мероприятий;

- обеспечение повышения производительности труда основного и

вспомогательного персонала;

- снижение всех видов производственных издержек;

- планирование, учет и нормирование основных операций и хода

производства всей номенклатуры выпускаемой промежуточной и конечной

продукции;

- управление технологической подготовкой производства продукции

(его оперативно-технологическое регулирование);

- оперативно-диспетчерское регулирование всех материальных потто-

ков и технологических операций по всем этапам производства сырья мА-

териалов, полуфабрикатов, комплектующих, по всей линии обработки,

включая процессы сборки, контроля, испытаний готовой продукции, ее

выхода из производственных цехов на склад готовой продукции;

- систематический контроль технического состояния оборудования

(диагностирование), обеспечение его технического обслуживания и ре-

монта, прогнозирование его технического состояния.

К основным задачам организационно-экономического управления

конкурентоспособностью строительного предприятия относится:

- выбор формы организации управления производственными процес-

сами;

- выбор и формирование структуры предприятия, его организационно-

экономической структуры управления;

- определение отношений и связей между структурными элементами

предприятия и их взаимодействия;

- определение функций каждого элемента структуры, необходимых

для организации и поддержания нормальной деятельности предприятия;

- распределение функций управления за подразделениями предприя-

тия и сотрудниками управления;

- обеспечение необходимой координации и согласованности действий

подразделений предприятий;

- регламентация должностных обязанностей персонала;

- подбор, расстановка, обучение и ротация кадров;

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

116

- контроль и оценка качества, а также эффективности функциониро-

вания подсистем управления предприятием и его подразделениями;

- формирование механизма отношений с другими организациями, пос-

тавщиками сырья, строительных материалов, комплектующих, потребите-

лями продукции, источниками сырья, материалов, финансирования;

- планирование мероприятий по маркетингу, рекламе и других мер для

продвижения продукции к потребителю;

- обоснование источников финансирования для внедрения организа-

ционно-технических мероприятий (фонд развития производства, кредитов

банков, фонда освоения новой техники, привлечение средств путем выпуска

акций и др.

Основными задачами финансово-экономического управления конку-

рентоспособностью являются:

- повышение конкурентоспособности строительной продукции;

- повышение конкурентоспособности строительного предприятия;

- выявление внутренних количественных взаимосвязей основных эко-

номических элементов данного предприятия (объем выпуска продукции, пе-

ременных и постоянных затрат, цены, прибыли) по каждому выпускаемому

продукту и определение их влияния на обеспечение безубыточности, при-

быльности предприятия, самоокупаемости и самофинансирования произ-

водства;

- обоснование целесообразного соотношения постоянных и перемен-

ных затрат в себестоимости каждого вида номенклатуры выпускаемой про-

дукции, объема ее выпуска и цен, при которых достигается безубыточность

и необходимая прибыльность их производства и сбыта;

- обоснование сбалансирования объемов выпуска строительной про-

дукции различной номенклатуры, обеспечивающей наибольшую экономи-

ческую эффективность функционирования предприятия;

- выбор наиболее рациональной по критерию экономической эффек-

тивности технологии производства продукции;

- выбор наиболее целесообразного варианта оснащения предприятия

машинами и оборудованием;

- подготовка и обоснование решений по ассортименту и объему

выпуска продукции с учетом имеющихся ограничений на материальные,

финансовые, трудовые ресурсы, объема реализации продукции, распо-

лагаемых мощностей предприятия;

- обоснование эффективности инвестиционных проектов по реконс-

трукции предприятия, модернизации оборудования и обновлению выпус-

каемой продукции;

- обоснование ценообразования выпускаемой продукции;

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

117

- выявление и количественное обоснование имеющихся резервов для

повышения экономической эффективности производственной деятельности

предприятия;

- разработка и экономическое обоснование путей оптимизации качес-

тва продукции;

- систематический анализ хозяйственной деятельности и финансового

состояния предприятия, определение показателей рентабельности произ-

водства и оборачиваемости капитала;

- анализ трудоемкости каждого вида номенклатуры продукции и про-

изводительности труда, разработка предложений по снижению трудоем-

кости;

- анализ использования материальных ресурсов, разработка предложе-

ний по снижению материалоемкости, энергоемкости выпускаемой продук-

ции, снижению затрат на материальные ресурсы;

- разработка плана развития предприятия (капитальных вложений,

внедрения новой техники и технического развития);

- технико-экономическое обоснование и разработка перспективных и

текущих планов производственной и финансовой деятельности предприя-

тия;

- организация перспективного, среднесрочного и текущего планиро-

вания хозяйственной деятельности [5, стр. 180].

Финансово-экономическое состояние строительной организации оце-

нивается традиционно с помощью следующих показателей:

1. Прибыль от основной деятельности

2. Рентабельность основной деятельности

3. Производительность труда

4. Фондоотдача

5. Коэффициент соотношения собственных и заемных средств

6. Общий коэффициент ликвидности

7. Соотношение дебиторской и кредиторской задолженности

Следует отметить, что этот перечень показателей используется для

экспресс-оценки конкурентоспособности строительных организаций, в за-

висимости от целей исследования и он может существенно расшириться и

дополняться.

Говоря о качестве строительно-монтажных работ, то здесь следует

отметить, что существует более сорока различных показателей, которые в

той или иной мере характеризуют качество выполняемых строительных

работ [2, стр. 64]. Нами были выбраны шесть показателей, как наиболее

очевидные, следует отметить, что этот перечень может расширяться и

дополняться, что никак не повлияет на методику расчета показателей:

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

118

- количество недоделок;

- продолжительность работ;

- стоимость услуг;

- выполнение сроков работ (нормативное, договорное);

- качество используемых материалов;

- уровень квалификации персонала.

В основе методических подходов и методических положений оценки

конкурентоспособности строительной организации лежит принцип одноз-

начной количественной оценки, реализованный с помощью интегрального

коэффициента конкурентоспособности [3, стр. 35].

Принятие решений по управлению конкурентоспособностью строи-

тельного предприятия может происходить в разных ситуациях, которые мо-

гут различаться положением лица, которое принимает решение, областью

его ответственности, его возможностями влиять на ресурсы, возможностью

менять или корректировать цели. Тем не менее, данный процесс должен

быть подчинен ряду принципов подготовки и принятия решений, выпол-

нение которых обеспечивает эффективность управления. К таким принци-

пам следует отнести:

1. Проведение анализа хозяйственного механизма функционирования

строительного предприятия в целом для выяснения узких мест в его дея-

тельности.

2. Проведение анализа и оценки целей предприятия, возможностей их

сохранения, необходимости их корректировки.

3. В рамках рассматриваемых вариантов целей предприятия произ-

водится причинно-следственный анализ возможностей разрешения проблем

предприятия при установленных ограничениях на имеющиеся ресурсы.

4. На основе выбранной для предприятия цели формируются задачи

для различных направлений хозяйственной деятельности.

5. Подразделения управления предприятия и производственные под-

разделения разрабатывают комплекс мероприятий для решения постав-

ленных для них задач, определяют возможности наиболее эффективного

использования оборудования, производственного персонала, выделенных

ресурсов.

6. С учетом поставленных руководством предприятия целей, задач

служб и подразделений предприятия разрабатывается план предприятия на

рассматриваемый период или проводится корректировка разработанного

плана, организуется выполнение утвержденного плана

7. Организуется систематический контроль за ходом выполнения пла-

на, определение возникающих отклонений от плановых показателей, оценка

причин и возможностей устранения этих отклонений [4, стр. 75].

Все показатели конкурентоспособности разделены на четыре группы,

характеризующих:

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

119

- I - эффективность строительной деятельности,

- II - эффективность вспомогательной деятельности,

- III - эффективность строительной продукции,

- IV - финансовые результаты.

Для определения экономически однородных показателей группы про-

ведено деление на подгруппы. Первая группа оценивается через эффек-

тивность использования основных производственных фондов, материаль-

ных, трудовых и финансовых ресурсов, вторая - через эффективность

вспомогательных сфер (менеджмент, маркетинг, управление персоналом).

Потребительские и экономические показатели строительной продукции

зависят от основной (производство, снабжение, сбыт) и вспомогательной

(менеджмент, маркетинг, управление персоналом), обеспечивающей основ-

ную, деятельности. Эффективность основной и вспомогательной деятель-

ности, строительной продукции в целом формируют финансовый результат

деятельности строительной организации.

С учетом основных принципов и обозначенных выше задач фор-

мируются основные требования, предъявляемые к системе управления

конкурентоспособностью предприятия:

- полнота и достоверность полученной управленческой информации;

- своевременность и оперативность принятия управленческого воз-

действия;

- проведение аналитической работы, направленной на определение

экономической эффективности различных видов деятельности предприятия;

- полная автоматизация всех видов учета.

Переходя к рассмотрению управленческих решений, направленных на

повышение конкурентоспособности строительного предприятия следует

отметить отсутствие единого мнения ученых по определению экономи-

ческой сущности данного понятия [5, стр. 280]. С учетом выше изло-

женного, а также на основе проведенного анализа предлагается следующее

определение управленческое решение – это результат аналитической

работы (прогнозирования, оптимизации, экономическое обоснования при

выборе альтернатив и т.д.) целью, которой является формирование

стратегии и тактики экономического развития предприятия для дости-

жения высокого уровня конкурентоспособности.

В современных, динамично развивающихся, рыночных условиях

степень неопределенности экономического поведения предприятия доста-

точно высока. В связи с этим большое значение приобретают методы обос-

нования и анализа принимаемых управленческих решений, направленных

на повышение конкурентоспособности при этом оцениваются возможные

ситуации и предлагается несколько альтернативных вариантов.

На рис. 1 представлена схема обоснования управленческих решений

по повышению конкурентоспособности предприятия.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

120

Рис. 1. Схема процесса обоснования управленческих решений, направленных на

повышение конкурентоспособности предприятия.

Комплекс управленческих решений по повышению конкурентоспособности

строительных организаций выявляет сильные и слабые стороны конкурент-

ных позиций строительной организации.

Признаки конкурентной силы Признаки конкурентной слабости

1) Право собственности на

конкурентно значимые ресурсы,

наличие компетенций и

конкурентных возможностей

1) Преобладание конкурентных

пассивов над активами

2) Уникальная компетенция в

конкурентно значимом виде

деятельности

2) Отсутствие четко разработанного

направления развития

3) Лидерство на рынке (большая доля

рыночной ниши)

3) Устаревшие производственные

мощности

4) Хорошо разработанная стратегия,

исследования стратегических

процессов

4) Внутренние производственные и

организационные проблемы

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

121

5) Более высокое качество товаров по

сравнению с конкурентами, рост

количества потребителей,

партнерство и сотрудничество с

клиентами

5) Неустойчивое финансовое

положение, большой объём

привлеченных средств, низкая

прибыльность, высокие издержки

6) Преимущество по затратам,

уровень прибыли выше среднего по

отрасли, возможности экономии на

масштабе и в результате эффекта

обучаемости

6) Низкий интеллектуальный

потенциал, недостаток ключевых

навыков и компетенций

7) Инновационное и технологическое

преимущество

7) Недостаток ресурсов для

осуществления инициатив и новшеств

8) Достаточность финансовых

ресурсов

8) Низкий уровень загрузки

производственных мощностей

9) Квалифицированный менеджмент,

интеллектуальная специализация,

творческий подход (высокий объем

интеллектуального капитала)

9) Отставание в качестве продукции

и технологических нововведениях

l0) Концентрация на привлекательных

сегментах рынках недвижимости и

инвестиций

l0) Небольшой размер организаций,

не позволяющий влиять на рынок и

разрабатывать новые модели товаров

11) Достаточная степень

дифференциации

11) Недостаточные возможности

сбыта, слабый приток клиентов

12) Сильная репутация фирмы 12) Слабый имидж, неважная

репутация

13) Эффективные рекламные

компании

13) Неудачная позиция в

перспективных областях рынка

14) Умелое использование

электронной коммерции

14) Организация не в силах

противостоять возникающим угрозам

(выхода на рынок новых конкурентов

и товаров, технологическим и другим

изменениям)

Рисунок 2. Показатели сильных и слабых сторон конкурентных позиций

строительной организации

В качестве проблем функционирования строительных организаций в

условиях конкурентного рынка можно выделить следующие: многие

местные строительные материалы уступают по качеству лучшим зарубеж-

ным образцам, по отдельным позициям низок удельный вес конкуренто-

способной продукции. Растущий износ основных фондов в отрасли и

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

122

фактическое сокращение производственных мощностей. Технический уро-

вень большинства местных организаций еще значительно отстает от

современных требований и поэтому деятельность строительных организа-

ций в Азербайджане большей частью ориентирована на внутренний рынок

и обеспечивает потребности инвестиционно-строительной сферы респуб-

лики.

Заключение. Таким образом, в рамках настоящей статьи было пред-

ложено авторское определение понятия «управление конкурентоспособ-

ностью предприятия». Уточнены основные задачи, принципы и требования,

предъявляемые к системе управления конкурентоспособностью строитель-

ных организаций. Предложено авторское определение понятия «управлен-

ческое решение», а также схема процесса обоснования управленческих

решений, направленных на повышение конкурентоспособности предприя-

тия.

Предложенные методические подходы и разработанные теоретические

положения оценки конкурентоспособности субъектов предприниматель-

ства, позволяют не только оценивать конкурентоспособность строительной

организации, но и выявлять слабые стороны в ее практической деятельнос-

ти и принимать обоснованные управленческие решения по ее повышению

на основе целенаправленного воздействия на показатели, вызывающие сни-

жение конкурентоспособности.

Литерaтурa:

1. Асаул А. Н. Принципы и подходы использования организационных

инноваций в предпринимательских структурах / А. Н. Асаул., И. Г.

Мещеряков // Вестник гражданских инжинеров. 2013. - № 3 (38). С.

143 -150.

2. Мехтиев И.A. Инвестиционнaя структурa Aзербaйджaнa и ее

влияние нa рaзвитие экономики – М.: Издaтельство «Мaкс Пресс»,

2004 – 164 с.

3. Ковaльский A.М. Влияние экономического кризисa нa процессы

сотрудничествa и конкуренции.// Упрвление бизнесом. — 2011. —

№2. — С.30-42.

4. Грахов В. П. Стратегическое планирование инновационных проектов

/ В. П. Грахов., Е. Ю. Лекомцева // Вестник Ижевского

государственного технического университета. 2012. - № 2. С. 75-77.

5. Фатхутдинов Р.А. Управленческие решения: учебник. 4-е изд.,

перераб. и доп. М.: Инфра-М, 2001- 360 с

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

123

Azer Nabi Safarov

Bases of management of competitiveness of construction organizations

Summary

The article considers the main modern problems of management of com-

petitiveness and economic efficiency of construction organizations. The main

objectives, principles and requirements to a control system of competitiveness of

construction organizations are investigated. The scheme of the process of

justification of the managerial decisions aimed at the increase of competitiveness

of construction organizations is investigated.

Keywords: competitiveness, construction organization, management, plan-

ning, managerial decision, economic efficiency.

Azər Nəbi oğlu Səfərov

Tikinti təşkilatlarında rəqabətqabiliyyətliyin idarə edilməsinin əsasları

Xülasə Məqalədə tikinti təşkilatlarının iqtisadi səmərəliliyi, rəqabət qabiliyyətliliyi

və idarəetmənin müasir problemləri araşdırılır. Tikinti təşkilatlarının rəqabət

qabiliyyətli idarə sistemi üçün əsas məqsədləri, prinsipləri və tələbləri öyrənilir.

Tikinti təşkilatlarının rəqabət qabiliyyətliyinin yüksəldilməsinə yönəldilmiş ida-

rəetmə qərarlarının əsaslandırılma prosesi araşdırılır.

Açar sözlər: rəqabət qabiliyyətli, tikinti təşkilatı, idarətmə, planlaşdırma,

idarəetmə qərarı, iqtisadi səmərəlilik.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

124

UOT 330.341.4 (39.56.21)

RƏQABƏTQABİLİYYƏTLİ MƏHSUL İSTEHSALININ

ARTIRILMASINDA İRİ

SƏNAYE MÜƏSSİSƏLƏRİNİN ROLU

________________________________________________________

Səbinə Sabir qızı SADIQOVA

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin müəllimi

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin

“Sənayenin təşkili və idarə edilməsi” kafedrasının

dissertantı

sabina-w@mail.ru

_______________________________________________________

Məqalədə ən qısa perspektiv üçün əsas məqsədlərdən biri olan ölkənin

sənaye müəssisələrində rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalının artırılması

məsələsi araşdırılmışdır. Respublikada rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı sahə-

sində son illərdə görülmüş işləri təhlil edilmiş, bununla bağlı sənaye müəssi-

sələrində mövcud olan problemlərin daha sistemli və səmərəli yolları müəyyən-

ləşdirilmiş, dövlət başçısının iqtisadiyyatda bazar münasibətlərinin daha sürətlə

dərinləşməsi və sənaye müəssisələrində rəqabat qabiliyyətli məhsul istehsalının

artırılması istiqamətində qarşıya qoyduğu vəzifələrin yerinə yetirilməsi üzrə fəa-

liyyət potensialını bir daha dərindən araşdırmağa ehtiyac olduğu xüsusi vurğu-

lanmışdır.

Məqalədə sənaye müəssisələrində rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalının

ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsində rolundan bəhs edilmiş, iri

təsərrüfat subyektlərinin yaradılmasının sənaye məhsulu istehsalının artırılma-

sında əhəmiyyəti öyrənilmiş və bu sahədə dövlət tərəfindən həyata keçirilən tən-

zimləmə vasitələri və qarşıda duran problemlərin həlli yolları göstərilmişdir.

Açar sözlər: rəqabət qabiliyyətli məhsul, iri təsərrüfat subyektləri, iqtisadi

təhlükəsizlik, istehsal, dövlət tənzimlənməsi.

Giriş. Ölkəmizdə bazar münasibətlərinin inkişafı prosesində mövcud və

perspektiv sahələrin təşəkkülünə və inkişafına qayğı Azərbaycan dövlətinin iq-

tisadi siyasətinin priotitet istiqamətlərindən biri olmaqla, daimi diqqət mər-

kəzində duran vacib məsələlərdəndir. Yerli sahibkarlar və ölkəmizdə fəaliyyət

göstərən xarici müəssisələrin fəaliyyətinə böyük önəm verilməsi, ardıcıl diqqət

yetirilməsi və qayğı göstərilməsinin növbəti parlaq təzahürü, bu ilin ən yad-

daqalan ictimai-siyasi hadisələrindən biri, ölkə Prezidenti İ.Əliyevin noyabr

ayında sahibkarlığın inkişafına mane olan yoxlama-nəzarət məsələlərinin qarşı-

dakı iki il müddətinə dayandırılması, sahibkarlara öz fəaliyyətlərində tam sər-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

125

bəstlik verilməsidir. Bu göstərişlər ölkədə uğurla həyata keçirilən iqtisadi isla-

hatlar proqramının tərkib hissəsi olmaq etibarilə özək sektorun, o cümlədən kiçik

və orta sahibkarlığın inkişafı sahəsində qazanılmış nailiyyətləri təsdiqləmiş, eyni

zamanda bu sahədə mövcud olan problemləri aşkara çıxarmış və ölkə ictimaiy-

yətinin diqqətini onların həllinin vacibliyinə yönəltmişdir. Prezidentin göstə-

rişlərindən məlum olur ki, müasir mərhələdə Azərbaycan iqtisadiyyatında bazar

münasibətlərinin daha da dərinləşməsi sahəsində və rəqabət qabiliyyətli sənaye

məhsullarının istehsalının artırılmasında qarşıda duran vəzifələrin uğurlu həlli

həm də sahibkarlığın inkişafının sürətləndirilməsindən, ölkənin sosial-iqtisadi

problemlərinin həllində qeyri-neft və qeyri-dövlət bölməsinin rolunun artırıl-

masından, sahibkarlıq fəaliyyətinin ölkə iqtisadiyyatının və ümumi inkişaf tələb-

lərinə uyğunlaşdırılmasından, bütün sahələrdə sahibkarlığın hüquqi təminatının

gücləndirilməsindən, regionlarda rəqabət qabiliyyətli sənaye məhsulunun artırıl-

ması sahəsində mövcud potensialın tezliklə və daha dolğun şəkildə reallaşdırıl-

masından çox asılıdır.

Bütün bunlar onu göstərir ki, ən qısa perspektiv üçün əsas məqsədlərdən

biri də ölkənin sənaye müəssisələrində rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalının

artırılması məsələsidir. Ona görə də, Respublikada rəqabət qəbiliyyətli məhsul

istehsalı sahəsində son illərdə görülmüş işləri təhlil etməyə, bununla bağlı sənaye

müəssisələrində mövcud olan problemlərin daha sistemli və səmərəli yollarını

müəyyənləşdirməyə, dövlət başçısının iqtisadiyyatda bazar münasibətlərinin daha

sürətlə dərinləşməsi və sənaye müəssisələrində rəqabat qabiliyyətli məhsul isteh-

salının artırılması istiqamətində qarşıya qoyduğu vəzifələrin yerinə yetirilməsi

üzrə fəaliyyət potensialını bir daha dərindən araşdırmağa ehtiyac vardır.

Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sənaye məhsulları isteh-

salının artırılmasından, onun rəqabətə davamlılığının yüksəldilməsindən bilava-

sitə asılıdır. Sənaye müəssisələrində rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalının hə-

yata keçirilməsi hal-hazırda dövlətin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən

biridir. Bu ilk növbədə daxili bazarın yerli istehsal hesabına təmin edilməsini,

ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin qorunub saxlanılmasını, xaricə keyfiyyətli və

rəqabət qabiliyyətli məhsul ixracının artırılmasını özündə birləşdirir.

Qeyd etmək lazımdır ki, son illər Azərbaycanda rəqabətqabiliyyətli sənaye

iqtisadiyyatın formalaşması və bütövlükdə bu sahənin modernləşməsi istiqamə-

tində ardıcıl tədbirlər həyata keçirilməkdədir. Azərbaycan Respublikasının Prezi-

denti cənab İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilən sosial-iqtisadi siyasət

nəticəsində ölkəmizdə davamlı və dayanıqlı iqtisadi inkişaf, makroiqtisadi sabit-

lik təmin edilmiş, əlverişli biznes və investisiya mühiti yaradılmış, sahibkarlıq

fəaliyyəti genişlənmişdir. Respublikada aparılan uğurlu iqtisadi siyasət nəti-

cəsində ölkə iqtisadiyyatı dinamik inkişaf edir, rəqabət qabiliyyətli məhsul isteh-

salının həcmi artır, ixrac imkanları genişlənir. Belə ki, əvvəllər bir sıra sənaye

məhsullarını idxal edən ölkəmiz, indi dünya bazarına öz keyfiyyətli və rəqabət

qabiliyyətli məhsulları ilə çıxmağa çalışır. Özəl sektora kompleks dövlət dəstəyi

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

126

tədbirləri, məqsədli dövlət proqramlarının icrası, güzəştli kreditlərin verilməsi və

s. kimi tədbirlər sahibkarlığın inkişafını stimullaşdırır, müasir texnologiyaların

tətbiqinə əsaslanan iri istehsal müəssisələri yaradılır. Bu müəssisələrdə istehsal

olunan rəqabət qabiliyyətli məhsullar dünyanın bir sıra ölkələrinə ixrac olunur,

beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilir.

Əsas hissə. Rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalının artırılması yolları.

Rəqabətədavamlılıq müasir iqtisadiyyatın başlıca prinsiplərindən hesab edi-

lir. Rəqabətədavamlı sənaye məhsulu istehsalını həyata keçirən təsərrüfat subyek-

ti, nəinki daha çox gəlir əldə etmək imkanına malik olur, eyni zamanda azad rə-

qabət mühitində öz fəaliyyətini qoruyub saxlamaq bacarığını əldə edir.

Rəqabətqabiliyyətli sənaye məhsullarının istehsalının artırılması ölkənin

sənaye siyasətinin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biridir. Rəqabət qabi-

liyyətinin yüksəldilməsi, ilk növbədə sənaye məhsulunun keyfiyyətinin artırıl-

ması deməkdir. Bu da məlumdur ki, sənaye məhsulları bazarında yüksək keyfiy-

yətə malik olan məhsulun təklif edilməsi üçün, həmin məhsulun beynəlxalq

standartlara cavab verməsi vacib şərtlərdən biridir. Hal-hazırda dünyanın əksər

ölkələrində innovasiyalı məhsul istehsalına xüsusilə mühüm önəm verilir ki,

bütün bunlar həm də sənaye məhsulu istehsalçılarının gəlirlərinin artırılmasına və

istehlakçıların müasir tələblərinin təmin edilməsinə gətirib çıxarır. Məhz bu

baxımdan belə məhsulların istehsalının artırılmasında dövlətin stimullaşdırma va-

sitələrinin rolu yüksək səviyyədə olmalı və onların istehsalının stimullaşdırılması

istiqamətində həyata keçirilən dövlət tədbirlərinin təminatı gücləndirilməlidir.

Sənaye məhsulları istehsalçılarına istər dövlət və istərsə də regional idarə-

etmə orqanları tərəfindən zəruri təşkilati-iqtisadi yardımların göstərilməsi ölkənin

iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin başlıca ilkin şərti kimi çıxış edir,

məhsulun satışı zamanı rentabelliyin səviyyəsinin yüksəldilməsinə nail olur və ən

başlıcası geniş təkrar istehsal prosesinin reallaşdırılması üçün zəruri investisiya

resurslarını təmin edir [1, səh. 167]. Məlumdur ki, sənaye məhsulları istehsalı

yüksək tələbatlar qoyulan və riskli bir sahədir. Sənaye məhsulları istehsalının

həyata keçirilməsində istehlakçı tələbatında baş verən hər hansı dəyişiklik, son

nəticədə sənaye məhsuldarlığın aşağı düşməsinə və məhsul istehsalçılarının zərər-

lə qarşılaşmasına gətirib çıxarır. Bu baxımdan sənaye məhsulları istehsalçılarının

risklərdən sığortalanması, eləcə də sənaye məhsulları istehsalçılarına davamlı ola-

raq dövlət yardımlarının göstərilməsi kompleks xarakter daşımalıdır. Bu sənaye

məhsulu istehsalçılarının iqtisadi baxımdan stimullaşdırılması ilə yanaşı, sənaye

məhsulları bazarının tənzimlənməsini, eləcə də sənaye məhsulları bazarının xarici

rəqabətdən qorunmasını, daxili bazarın səmərəli şəkildə müdafiə edilməsini özün-

də əks etdirir.

Müşahidələr göstərir ki, müasir şəraitdə sənaye müəssisələri məhsullarının

istehsalının artırılması, eyni zamanda sənayedə sahibkarlığın inkişafının təmin

edilməsinə və eləcə də sənaye sahələrində özəl sektorun inkişafına əlverişli şərait

yaradılmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Bu da öz növbəsində sənaye sahələrində

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

127

məhsul istehsalçılarının gəlirlərinin artırılmasına, müxtəlif sənaye məhsullarının

qiymətləri arasında fərqin zəifləməsinə, eləcə də regionların sosial-iqtisadi inki-

şafının sürətləndirilməsinə, region əhalisinin şəhərə axınının qarşısının alınması-

na istiqamətlənir [2, səh. 69].

Qeyd etmək lazımdır ki, sənaye müəssisələrində məhsulların istehsalının

artırılmasında mühüm yer tutan investisiyalaşdırma prosesləri nəticə etibarilə in-

vestisiya cəlbediciliyinin artırılmasından bilavasitə asılıdır. Bu baxımdan dövlət

tərəfindən regiona xarici investorların cəlb edilməsi və elecə də onların həmin

regionda möhkəmlənib qalması üçün zəruri tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bunun

üçün istehsal və sosial infrastrukturun səviyyəsi yaxşılaşdırılmalı, nəqliyyat-kom-

munikasiya sistemi müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmalıdır. Həmçinin ba-

zar infrastrukturunun inkişafına istiqamətlənmiş zəruri tədbirlərin həyata keçiril-

məsi də vacib məsələlərdən biridir. Məhz belə bir şəraitdə daxili və xarici inves-

torların sənaye müəssisələrinə vəsait qoymasını təmin etmək mümkündür ki, ha-

zırda qoyulan hər hansı investisiya gələcəkdə sənaye müəssisəsində istehsal edi-

lən əlavə məhsul istehsalına çevrilsin.

İri istehsal təsərrüfatların yaradılmasının zəruriliyi.

İri istehsal təsərrüfatlar ölkənin daxili bazarının yerli istehsal hesabına tə-

min edilməsində önəmli rol oynamaqla, eyni zamanda ölkənin iqtisadi təhlükə-

sizliyinin təmin edilməsinə də əlverişli şərait yaradır. Bu baxımdan həmin təsər-

rüfatların formalaşdırılması sənaye müəssisələrinin məhsullarının rəqabətəda-

vamlılığının yüksəldilməsinə, onların xarici bazara çıxış imkanlarının genişlən-

dirilməsinə, ölkənin daxili bazarında sənaye məhsulu təklifinin artmasına, sənaye

məhsulları bazarında yerli istehsalın xüsusi çəkisinin yüksəldilməsinə, idxaldan

asılılığın aradan qaldırılmasına gətirib çıxarır, eləcə də istehsalın həcminə və

onun strukturunun dəyişməsinə əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərir [3.

səh. 72].

Qeyd etdiyimiz kimi, sənaye müəssisələrində məhsul istehsalı səviyyəsinin

artırılması, ilk növbədə iri və orta ölçülü sənaye müəssisələrinin yaradılmasından

bilavasitə asılıdır. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, daxili bazarda fəaliyyət

göstərən kiçik və orta müəssisələr bir sıra hallarda maliyyə imkanlarının aşağı

olması baxımından məhsulun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinə о qədər də

diqqət yetirmirlər. Kiçik sahibkarlar istehsal etdikləri məhsulların reallaşdırıl-

masında da çoxsaylı problemlərlə rastlaşır. Bu problemlərin yaranmasına: onların

mərkəzi və regional bazarlara çıxış imkanlarının zəif olması, eləcə də nəqliyyat

sahəsində problemlərlə üzləşməsi, maddi problemlərin mövcudluğu və vaxt

itkisinin yaranması və digər bu kimi məsələləri aid etmək olar.

Dünya praktikası göstərir ki, məhz rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalı

əksər hallarda iri təsərrüfatlar tərəfindən həyata keçirilə bilər ki, bu təsərrüfat

subyektlərində innovasiya proseslərinin reallaşdırılması daha real xarakter daşı-

yır. Belə ki, iri sənaye müəssisələri elmi-texniki tərəqqinin ən yeni nailiyyətlərini

istehsalda tətbiq etməklə, istehsal edilən məhsul həcmini və keyfiyyətini artır-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

128

mağa nail olurlar. Daha doğrusu, məhsuldarlığın səviyyəsinin artırılması, həmin

təsərrüfat subyektlərində istehsalın intensivləşdirilməsinin başlıca prinsipi hesab

edilir. İntensiv istehsal prosesinin həyata keçirilməsi, ilk növbədə istehsalın me-

xanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması səviyyəsinin yüksəldilməsini şərtlən-

dirir. Məhz belə bir şəraitdə məhsul istehsalına sərf edilən vəsaitin həcminin

azalması hesabına yüksək mənfəət əldə etmək mümkün olur.

İri sənaye müəssisələrində investisiya imkanlarının genişləndirilməsi də

mümkündür ki, bu da nəinki istehsalın rəqabətədavamlılığının yüksəldilməsində,

eləcə də intensivləşmə prosesinin güclənməsində mühüm rol oynayır. Sənaye

müəssisələrində məhsulları istehsalını intensivləşdirməklə iri sənaye müəssisələri

əslində əmtəə-pul münasibətlərindən, eləcə də iqtisadi cəhətdən müstəqillik və

məsuliyyət prinsipindən istifadə etməklə daha təşəbbüskar qərarlar qəbul edə bi-

lirlər. Bu da sənaye müəssisələrində dayanıqlı inkişafın təmin edilməsinə əlverişli

şərait yaradır [4 s.176].

Rəqabətqabiliyyətli sənaye məhsullarının istehsalının artırılmasının obyektiv

zəruriliyini şərtləndirən amillərdən biri də, sənaye müəssisələrində məhsul isteh-

salçılarının könüllü əsaslarla kooperasiya və ixtisaslaşma yolunda addımlar at-

masıdır. Sənaye məhsulları istehsalçılarının könüllülük əsasında kooperasiyası və

təmərküzləşməsi bütövlükdə həm istehsalın həcminin artırılmasına, həm də səna-

ye məhsullarının satış problemlərinin həllinin təmin edilməsinə, eləcə də maddi-

texniki resurslardan səmərəli istifadə edilməsinə və sənaye məhsullarının satışın-

dan daha iri həcmdə pul gəliri əldə edilməsinə imkan yarada bilər. Bu baxımdan

sənaye müəssisələrində kooperasiyasının hüquqi əsaslarının formalaşdırılması, bu

prosesin, daha doğrusu, iri istehsal müəssisələrinin yaradılmasına, keyfiyyətli və

rəqabətqabiliyyətli sənaye məhsulları istehsalının həcminin artırılmasına əhəmiy-

yətli dərəcədə təsir göstərə bilər [5 s. 67].

Aparılan araşdırmalar göstərir ki, sənayenin prioritet sahələrində, о cümlədən

neft-mədən avadanlıqları, maşınqayırma dəzgahları, neft-kimya məhsulları və s.

iri istehsal təsərrüfatlarının yaradılmasına xüsusilə ehtiyac vardır. Adı çəkilən

sahələrdə iri təsərrüfat subyektlərinin və istehsal müəssisələrinin yaradılması he-

sabına həm məhsul istehsalının artırılmasına nail olmaq, həm də xammal müəs-

sisələri ilə məhsul istehsalçıları arasında normal rəqabət mühitinə əsaslanan inte-

qrasiya münasibətlərini qurmaq mümkündür.

Məlumdur ki, iqtisadi səmərəliliyi təmin etmək, rəqabət qabiliyyətli sənaye

məhsulu ilə beynəlxalq bazara çıxmaq və inkişafda digər ölkələrdən geri qalma-

maq üçün hər bir dövlət vahid elmi-texniki siyasətə malik olmalıdır. Bu siyasət

elm və texnikanın kompleks inkişafını təmin etmək və onların nəticələrini iqtisa-

diyyata tədbiq etməyi nəzərdə tutur. Bunun üçün isə elm və texnikanın inkişa-

fında, sənaye sahələrində prioritet istiqamətlərin və elmi nəticələrin ilk növbədə

həyata keçirilməli olduğu istiqamətləri düzgün seçmək lazımdır. Belə olan halda

dövlət iqtisadi inkişafın hər bir mərhələsində beynəlxalq bazarda özünün rəqabət

qabiliyyətli məhsulu ilə yer tuta bilmək üçün əsas istiqamətləri müəyyən edir, bu

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

129

istiqamətlərdə işlərin reallaşdırılması yolunda lazımı şəraiti təmin edə bilir. Rə-

qabət qabiliyyətli sənaye məhsulu istehsalında nailiyyətlər gözlənilən sahələrə bir

başa daxili və xarici investisiyaların cəlb edilməsi müasir şəraitdə rəqabətə da-

vamlı məhsul istehsalına əsaslı təkan verə bilməsi də şübhəsizdir, yəni dövlətin

apardığı iqtisadi siyasətdə elmi-texnoloji mühit özü də bazar tələbatlarına uyğun-

laşdırılmış olmalıdır.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, məhz dövlət tərəfindən həyata

keçirilən elmi-texniki və innovasiya siyasəti nəticəsində ölkədə rəqabət qabiliy-

yətli iqtisadiyyat qurmaq mümkündür. Bunun əsas şərtlərindən biri isə elmlə

istehsalın, nəzəriyyə ilə praktikanın sıx əməkdaşlığı çərçivəsində yeni texno-

logiyalar və istehsalat sahələrinin yaradılmasıdır. Bu gün sənaye və elmi-texniki

siyasətin formalaşması və təkmilləşdirilməsini təmin etməklə yanaşı ölkədə

sənaye məhsullarına olan təlabatın yerli istehsal hesabına ödənilməsi resurslardan

səmərəli istifadə etməklə rəqabət qabiliyyətli son sənaye məhsulu istehsalı döv-

lətin qarşıya qoyduğu vacib məsələlərdəndir [6 s.83].

Nəticə. Qeyd etmək lazımdır ki, günümüzdə sənaye sahələrində bazar

infrastrukturlarının inkişaf etdirilməsi, layihə-konstruktor işlərindən başlamış

məhsul istehsalına qədər proseslərin müvəffəqiyyətlə reallaşdırılması, bu sahədə

məhsuldarlığın səviyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində zəruri tədbirlərin ger-

çəkləşdirilməsi vacib məsələlərdəndir [7,s.217]. Həmçinin sənaye müəssisələrin-

də kommersiya, məhsul, güzəştli şərtlərlə bank kreditləri, ipoteka, sığorta kimi

tədbirlərin həyata keçirilməsi vasitəsilə sənaye sahələrində iri istehsal təsərrü-

fatların inkişafına əlverişli şərait yaratmaq mümkündür. Eyni zamanda həmin

strukturların rəqabətədavamlı inkişafı istiqamətində normativ-hüquqi, vergi, li-

senziya, gömrük, maliyyə və antiinhisar kimi zəruri tədbirlərin həyata keçiril-

məsinə ehtiyac vardır ki, bu təsərrüfatların davamlı inkişafının təmin edilməsinə

əlverişli şərait yaransın.

Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, rəqabətqabiliyyətli sənaye məhsulları

istehsalının iqtisadi mexanizmləri formalaşdırılmalı, həmin iqtisadi mexanizm

dəyişən istehsal münasibətlərinin xarakterinə uyğunlaşdırılmalı və zəruri idarə-

etmə vasitələri ilə möhkəmləndirilməlidir. Məhz belə bir halda sənaye müəs-

sisələrində məhsul istehsalı səviyyəsinin yüksəldilməsinə nail olmaq, sənaye

sahələrində istehsal edilmiş məhsul satışından pul gəlirlərinin artırılmasını təmin

etmək və ən başlıcası sənaye sahələrində məhsul istehsalçılarının istehsal etdik-

ləri məhsulların daxili bazarda xüsusi çəkisini yüksəltmək və ölkənin iqtisadi

təhlükəsizliyini təmin etmək mümkün ola bilər. Sənaye sahələrində iri təsərrü-

fatların yaradılması, istehsal edilən məhsulun xarici bazara çıxış imkanlarının

genişləndirilməsi, son nəticədə ölkədə makroiqtisadi problemlərin həllinə də

əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərə bilər.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

130

Ədəbiyyat:

1. Ə.Ş.İmanov “Keyfiyyətin idarə olunması” Bakı – 2007. s.167

2. X.M.Yahudov “Müəssisənin iqtisadiyyatı” Bakı – 2009 . s.69

3. T.Ə.Hüseynov “Firmanın iqtisadiyyatı” Bakı – 2009. s.72

4. İ.H.İbrahimov “Sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsi məsələləri” Bakı –

2010. s. 176

5. Архангельский B.H., Бударина A.B., Буланов B.C. и др. Государствен-

ное регулирование рыночной экономики. М., РАГС, 2010. s. 67

6. Ə.Nuriyev “Azərbaycanda iqtisadi inkişaf və modernləşdirmə siyasətinin

konseptual əsasları” Bakı – 2011. s.83

7. H.Həsənov “Müəssisənin iqtisadiyyatı” Bakı – 2013. s.217

Сабина Сабир кызы Садыхова

Роль крупных промышленных предприятий в увеличении

производства конкурентоспособной продукции

Резюме

В статье рассматривается роль производства конкурентоспособной

продукции на промышленных предприятиях для обеспечения промышленной

безопасности страны. Кроме того, в статье отмечается важность соз-

дания крупных хозяйств для увеличения производства товарной продукции,

а также указываются методы регулирования, применяемые государством,

и пути решения проблем, препятствующих развитию этой сферы.

Ключевые слова: конкурентоспособная продукция, хозяйственные

субъекты, промышленная безопасность, производство, государственное

регулирование.

Sabina Sabir Sadigova

The role of large enterprises in increase production of competitive products

Summary

The article considers the role of the production of competitive products at

industrial enterprises in ensuring industrial security of the country. Besides the

attention is paid to the importance of establishing large farms for increasing

production of marketable products and to the methods of regulation applied by

the state and the ways of addressing problems hindering the development of this

sector.

Keywords: competitive products, economic entities, industrial security,

production, state regulation.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

131

UOT-330.341.4(39.56.21)

REGİONLARDA TİKİNTİ MATERİALLARI İSTEHSALINDA

SAHİBKARLIĞIN İNKİŞAFI DÖVLƏTİN İQTİSADİ

STRATEGİYASININ

MÜHÜM İSTİQAMƏTLƏRİNDƏNDİR

_______________________________________

Qızbəs Hüseyn qızı HƏSƏNLİ

Qərb Universitetinin müəllimi

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

“Sənayenin təşkili və idarə edilməsi”

kafedrasının dissertantı

gizbeshasanli@hotmail.com

______________________________________

Məqalədə son illərdə regionlarda tikinti materialları istehsalı üzrə infra-

strukturun yeniləşməsi, maliyyə təminatının səviyyəsinin yüksəldilməsi, sosial

sahələrin inkişafı və tarixi məşğulluq sahələrinin bərpası istiqamətində səmərəli

tədbirlər həyata keçirilməsi araşdırılmış, Azərbaycanın ayrı-ayrı rayonlarında

işə salınan yeni tikinti materialları istehsalı müəssisələrində dünya standartlarına

cavab verən, yüksək səviyyəli yerli məhsullar istehsal müasir səviyyə öyrənil-

mişdir. Yerli şirkətlərin istehsal etdiyi müxtəlif tikinti materiallarının keyfiyyət

etibarilə xaricdən idxal olunan bir sıra tikinti materialları ilə rəqabətə girmək,

bəzən hətta onları sıxışdırmaq imkanına malik olduğu haqqında fikirlər söy-

lənmişdir. Bu, ilk növbədə, tikinti materialları sahəsində yerli istehsalın sti-

mullaşdırılması və dəstəklənməsi sayəsində mümkün olmuşdur.

Məqalədə əsasən tikinti materialları istehsalında sahibkarlığın inkişafın-

dan, xüsusi mülkiyyət münasibətlərin formalaşmasında özəl sektorlar üçün əlve-

rişli şəraitlərin yaradılmasından bəhs olunmuş və ölkəmizdə xarici sahibkarlara

böyük diqqət göstərilməsi, eyni zamanda Azərbaycanın müxtəlif regionlarında

sahibkarlara hər cür güzəştli kreditlərin verilməsi də qeyd edilmişdir.

Açar sözlər: sahibkarlıq, biznes, özəl sektor, investisiya, konsepsiya.

Giriş. Azərbaycan Respublikası regionlarının inkişafı ölkədə uğurla həyata

keçirilən davamlı sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının mühüm tərkib hissəsidir.

Regionların inkişafı sahəsində qəbul edilmiş və uğurla həyata keçirilmiş dövlət

proqramlarında, habelə regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair əlavə tədbirlərlə

bağlı sərəncamlarda nəzərdə tutulmuş vəzifələrin icrası ölkədə qeyri-neft sek-

torunun davamlı inkişafına, regionlarda əhalınin yaşayış səviyyəsi, kommunal

xidmətlər və sosial infrastruktur təminatının keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, sa-

hibkarlıq mühitinin daha da yaxşılaşdırılmasına, investisiya qoyuluşunun artma-

sına, yeni sənaye müəssisələrinin və iş yerlərinin açılmasına, nəticədə isə əhalinin

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

132

məşğulluğunun artırılmasına və yoxsulluq səviyyəsinin minimuma (5%-dən də

aşağı) endirilməsinə səbəb olmuşdur.

Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı üzrə I və II

Dövlət Proqramlarının icrası dövründə bütün iqtisadi regionlara daxil olan şəhər

və rayonların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair ölkə prezidenti

tərəfindən əlavə 240 sərəncam imzalanmışdır. Son 11 ildə (2004-2015-ci illər)

64000 müxtəlif ölçülü müəssisə, 41 Olimpiya idman və 30 gənclər mərkəzi

yaradılmış, 2900-dən çox məktəb binası, 560 tibb ocağı, tikilmiş və ya təmir

edilmiş, 210min məcburu köçkün üçün 84 qəsəbə tikilmiş, 10 min km. yol

çəkilmiş, 340 körpü və tunel çəkilmiş, bölgələrdə 6 aeroportun və 23 elektrik

stansiyasının tikilib istifadəyə verilməsi həyata keçirilmişdir.

Ölkə prezidentinin 2015-ci ilin 11 ayı ərzində regionlara 23 səfəri çərçi-

vəsində 100-dən yuxarı müxtəlif təyinatlı infrastruktur obyektlərinin, yeni müəs-

sisələrin açılışı və təməl qoyma mərasimlərində iştirakı, müəssisələrin fəaliyyəti

ilə yaxından tanış olması, eləcə də ictimaiyyətlə keçirilən görüşlərdə qaldırılmış

məsələlərin həlli məqsədi ilə əlavə olaraq 200 milyon manatdan artıq vəsaitin

ayrılması barədə imzaladığı sərəncamlar regionların inkişafına göstərdiyi diqqətin

bariz nümunəsidir.

Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı “Qlobal Rəqabət Qabiliyyəti

İndeksi 2013-2014” hesabatına əsasən rəqabət qabiliyyətlilik səviyyəsinə görə

dünyada 39-cu, MDB-də 1-ci olmuş, ölkəmizin tarixində ilk dəfə olaraq dünyanın

“Yuxarı orta gəlirli” və “Yüksək insan inkişafı” ölkələr qrupuna daxil olmuşdur.

Regionları sosial-iqtisadi inkişafı dövlət proqramlarının müvəffəqiyyətlə

icrası nəticəsində bu günə qədər 1,5 mln. yaxın yeni iş yeri açılmışdır ki, on-

larında 75%-dən çoxu regionların payına düşmüşdür. Bu müddət ərzində inno-

vasiya xarakterli texnologiyaların tədbiqi davam etdirilmiş, mövcud müəs-

sisələrin istehsal potensiyalı artmışdır.

Əsas hissə. Dünya iqtisadiyyatının ağır böhranla üzləşdiyi indiki anda belə

Azərbaycan sənayesində qeyri-neft sektorunu inkişafına nail olmuş və yüksək

texnologiyalar əsasında rəqabət qabiliyyətli sənaye istehsalının inkişafı üçün

münbit şərait yaratmaq və dayanıqlı inkişafı təmin etmək mümkün olmuşdur.

Ölkədə müasir texnologiyalara əsaslanan sənaye müəssisələrini təşkil etmək,

əhalinin istehsal səhəsində məşğulluğunu artırmaq istiqamətində Sumqayıt Tex-

nologiyalar parkının, Sumqayıt Kimya-Sənaye Parkının, Balaxanı Sənaye par-

kının və Yüksək Texnologiyalar Parkının yaradılması və fəaliyyətə başlaması da

böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir.

2004-2015-ci illər ərzində reallaşdırılan Dövlət Proqramlarının icrası döv-

ründə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu tərəfindən 20 minə yaxın sahibkarlıq

subyektinə 1,5 mlrd. manata yaxın güzəştli kredit verilmiş və nəticədə davamlı

olaraq iş yerlərinin açılmasına nail olunmuşdur.

Müasir dövrdə yeni mülkiyyət münasibətlərinin formalaşması prosesinin

gedişində diqqət yetirilən ən mühüm məsələlərdən biri özəl sektorun fəaliyyəti

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

133

üçün əlverişli şəraitin yaradılması, tikinti materialları istehsalı sahəsində azad sa-

hibkarlıq və biznes mühitinin daha da yaxşılaşdırılmasıdır [1,s.138]. Təsadüfi

deyil ki, inkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsi də göstərir ki, bu sahəni genişlən-

dirmədən və inkişaf etdirmədən ümumi daxili məhsul istehsalını artırmaq, yox-

sulluğun səviyyəsini azaltmaq, infrastrukturu yeniləşdirmək mümkün deyil. Son

illər dövlət səviyyəsində sahibkarlığın inkişafı məqsədilə bir sıra tədbirlərin hə-

yata keçirilməsi də məhz buradan irəli gəlir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev

özəl bölmənin ölkənin iqtisadi inkişafına həlledici təsirini daim yüksək qiymət-

ləndirir, hökumət qarşısında sahibkarlığa, iş adamlarına diqqət və qayğı göstə-

rilməsini mühüm vəzifə kimi qoyur. Dövlət başçısı ayrı-ayrı çıxışlarında iq-

tisadiyyatın liberallaşdırılmasında, inhisarçılığın qarşısının alınmasında sahibkar-

lığın mühüm rol oynadığını vurğulamış, iqtisadiyyatın inkişafında iş adamlarının,

fermerlərin gücündən, imkanlarından səmərəli yararlanmağın zəruriliyini bildir-

mişdir.

Burada bir məqamı da qeyd etmək yerinə düşər. Ölkəmizdə xarici iş adam-

larına da diqqət yetirilməsi, xarici investisiyaların daha geniş şəkildə cəlbi üçün

əlavə imkanlar yaradılması prioritet məsələdir [2,s.237]. Bununla Azərbaycan

Prezidenti İlham Əliyevin Fransa Sahibkarlar Birliyinin Qafqaz və Orta Asiya

Komitəsinin üzvlərindən ibarət nümayəndə heyəti ilə görüş zamanı dediklərinə

nəzər salmaq kifayətdir. Dövlət başçımız xüsusi vurğulamışdır ki, Azərbaycanda

xarici iş adamları, şirkətlər üçün hər cür şərait yaradılmışdır, ölkəmizdə əlverişli

sərmayə mühiti vardır. Adambaşına düşən xarici sərmayələrin həcminə görə

Azərbaycan ilk yerlərdən birini tutur. İnfrastrukturun inkişafı üçün bir sıra layi-

hələr həyata keçirilir və bu işlər ölkəmizin öz imkanları hesabına görülür. Dövlət

İnvestisiya Şirkətinin yaradılması ölkəmizə xarici sərmayədarların daha geniş

cəlb olunması üçün əlavə imkanlar açmaqdadır.

Yeri gəlmişkən, bir həqiqət də etiraf olunmalıdır. Son illərə kimi tikinti ma-

terialları istehsalında sahibkarlığın inkişaf coğrafiyası ancaq Bakı və ölkənin bir

sıra iri şəhərləri ilə kifayətlənirdi [3,s.398]. Hazırda özəl bölmənin inkişafı Res-

publikanın bütün bölgələrini əhatə edir. Xatırladaq ki, regionların sosial-iqtisadi

inkişafı ilə bağlı Dövlət Proqramı da məhz bölgələrin tarazlı və davamlı inkişafını

reallaşdıran mühüm fəaliyyət konsepsiyası olmaqla yanaşı, sahibkarlığın, özəl

bölmənin tərəqqisinə, güclənməsinə yönəlmiş bir sıra zəruri tədbirləri özündə

ehtiva edir. Fərmanda sahibkarlığın stimullaşdırılması və inkişafı üçün dövlətin

maliyyə təminatının çevik mexanizmlər üzərində qurulması, yerlərdə rəqabət

qabiliyyətli məhsullar istehsal edən sənaye və emal müəssisələrinin yaradılması,

iş adamlarının fəaliyyətinə yersiz müdaxilələrin aradan qaldırılması üçün mövcud

qanunlara mütərəqqi dəyişikliklərin edilməsi, sahibkarların zəruri texnika ilə təc-

hizatı məsələlərinə geniş yer ayrılmışdır. Sənəddə işsizlik probleminin həlli üçün

yerlərdə iri iqtisadi layihələrin, zavod və fabriklərin, habelə digər müəssisələrin

yaradılması üçün Sahibkarlığa Kömək Fondunun vəsaitlərindən istifadə qayda-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

134

larının təkmilləşdirilməsi, münbit biznez mühiti üçün zəruri enerji təminatının

yaxşılaşdırılması məsələləri geniş əksini tapmışdır [4, s.64].

Ötən müddətdə regionlarda tikinti materialları istehsalı üzrə infrastrakturun

yeniləşməsi, maliyyə təminatının səviyyəsinin yüksəldilməsi, sosial sahələrin in-

kişafı və tarixi məşğulluq sahələrinin bərpası istiqamətində səmərəli tədbirlər

həyata keçirilmişdir. Bunun nəticəsi kimi Azərbaycanın ayrı-ayrı rayonlarında işə

salınan yeni tikinti materialları istehsalı müəssisələrdə dünya standartlarına cavab

verən, yüksək səviyyəli yerli məhsullar istehsal olunur. Yerli şirkətlərin istehsal

etdiyi müxtəlif məhsullar keyfiyyət etibarilə xaricdən idxal olunan bir sıra tikinti

materialları ilə rəqabətə girmək, bəzən hətta onları sıxışdırmaq imkanına malikdir

[5, s.39]. Bu, ilk növbədə, tikinti materialları sahəsində yerli istehsalın stimullaş-

dırılması və dəstəklənməsi sayəsində mümkün olmuşdur.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin regionlara səfəri zamanı yerlərdə

dinamik inkişafın təmin olunduğu, canlanma yarandığı, xüsusən də iş adamlarının

normal fəaliyyəti üçün əlverişli biznes mühitinin formalaşdığı təsdiqlənir. Onu

qeyd edək ki, Azərbaycanda sahibkarlığa ayrılan vəsaitlər ildən-ilə artırılır, habe-

lə güzəştli kreditlərin verilməsi proseduru daha da təkmilləşdirilir. Bu məqsədlə

cari ildə dövlət büdcəsindən Sahibkarlığa Kömək Milli Fonduna 270 milyon ABŞ

dolları məbləğində vəsait ayrılması hökumətin iş adamlarına qayğısının qabarıq

təzahürüdür. Fondun vəsaitinin sahibkarlıq subyektlərinə verilməsi məqsədi ilə

20 bank və 4 qeyri-bank təşkilati vəsaitlərin yerləşdirilməsi üzrə fəaliyyət gös-

tərir. Hazırda respublikada fəaliyyət göstərən bank filiallarının sayı 374-ə çatmış-

dır və bunlardan 177-si regionlardadır [6, s.2].

Bu il kredit təşkilatları təqdim olunan layihələrin baxılmasında əsas yeri

istehsala, emala və kənd təsərrüfatına vermişlər. Bundan başqa, kiçik və orta

sahibkarlığın kreditləşməsi istiqamətində Azərbaycan bankları tərəfindən bir sıra

nüfuzlu beynəlxalq maliyyə təsisatlarından kredit vəsaitlərinin cəlb olunmasına

dair müvafıq razılaşmalar əldə edilmişdir.

Nəticə. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının icrası ilə

əlaqədar olaraq fondun vəsaitlərinin, xüsusilə regionlarda yerləşdirilməsi məq-

sədilə respublikanın Şəki-Zaqatala, Quba-Xaçmaz, Lənkəran, Gəncə-Qazax, Aran

və Naxçıvan iqtisadi rayonlarında, habelə Sumqayıt şəhərində biznes forum,

investisiya yarmarkaları, məhsul, iş və xidmətlər sərgisi, kredit yarmarkaları keçi-

rilmişdir. Respublikanın regionları üzrə belə tədbirlərin həyata keçirilməsi bölgə-

lərə investisiya axınının güclənməsində, fondun vəsaitlərinin regionlarda səmərəli

yerləşdirilməsində, regonların iqtisadi potensialından daha dolğun istifadə edil-

məsində, sahibkarlıqla müvəkkil kredit təşkilatları arasında iqtisadi münasibət-

lərin qarşılıqlı faydalılıq prinsipləri əsasında tənzimlənməsində, yeni iş yerlərinin

yaradılmasında və s. əhəmiyyətli rola malikdir.

Maliyyələşdirilmiş layihələrin 75 faizdən çoxu regionların payına düşür və

kreditləşdirilmiş layihələrin 94 faizi yalnız istehsal və emal yönümlüdür. Ağırlıq

mərkəzinin istehsala yönəldilməsi təsadüfi deyildir. Çünki istehsal müəssisələri-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

135

nin yaradılması daimi iş yeri, sabit potensial dinamik inkişaf, nəticə etibarilə

dövlətin üzərinə götürdüyü sosial proqramın yerinə yetirilməsi deməkdir. Sahib-

karlıq fəaliyyətinin daha da stimullaşdırılması və günün tələblərinə uyğunlaşdırıl-

ması baxımından ölkəmizdə həyata keçirilən səmərəli tədbirlər bu gün də uğurla

davam etdirilir. Azərbaycanda İxracın və İnvestisiyaların təşviqi Fondunun, Döv-

lət İnvestisiya Şirkətinin fəaliyyətinin daha da gücləndirilməsi istiqamətində atı-

lan addımların əhəmiyyəti bu baxımdan xüsusi vurğulanmalıdır. Sahibkarlığın

inkişafına təkan verəcək xarici investisiyaların cəlb olunması, qeyri-neft sekto-

runda ixrac yönümlü istehsal sahibkarlığın inkişafının təmin edilməsi bu qurum-

ların qarşısına mühüm vəzifələr kimi qoyulmuşdur.

Ədəbiyyat:

1. V.R.Musayev, İ.Z.Seyfullayev “Sahibkarlığın əsasları” – 2000 [s.138].

2. V.M.Niftullayev “Sahibkarlığın əsasları” – 2002 [s.237].

3. T.Ə.Hüseynov “Sənaye iqtisadiyyatı” Bakı – 2005 [s.398].

4. İ.H.İbrahimov "Sahibkarlıq fəaliyyətinin tənzimlənməsi məsələləri", Bakı,

2010 [s.64].

5. H.Həsənov “Müəssisənin iqtisadiyyatı” Bakı – 2013 [s.39].

6. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İ.Əliyevin “Nazirlər Kabinetində 2015-

ci ilin 9 ayının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasda”

çıxışı. “Azərbaycan” qəzeti . 12 oktyabr 2015 [s. 2].

Гызбес Гусейн Гасанли

Развитие предпринимательства в региональных предприятиях по

производству строительных как материалов, как основное

направление экономической стратегии государства

Резюме

В статье рассматриваются вопросы развития предпринимательства

и формирования частнособственнических отношений. Анализируется дея-

тельность иностранных предпринимателей, а также отмечается выделе-

ние льготных кредитов, выдаваемых в различных регионах Азербайджана.

Исследуются проблемы привлечения иностранных инвестиций, стимули-

рующих развитие предпринимательства.

Ключевые слова: предпринимательство, бизнес, инвестиции, част-

ный сектор, концепция.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

136

Qizbes Huseyn Hasanli

Business development as main direction of economic strategy of the state

Summary

In article deals with business development and the formation of private-

ownership relations. Activity of foreign businessmen is analyzed in the article and

the attention is also paid to allocation of soft loans granted in various regions of

Azerbaijan. Problems related to the attraction of foreign investments stimulating

business development are also studied in the article.

Keywords: business activity, business, investments, private sector, concept

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

137

UOT 004;681.5

MARKA’NIN YENİ ÜRÜN ÜZERİNE OLAN ETKİSİ

__________________________________

Hakim Hüseyn oğlu HASANLI

Selçuk Üniversitesi,

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi

hhesenli@hotmail.com

____________________________________

Globalleşen dünya düzeninde değişim sürecinin hızlanması bireylerden,

işletmeler, toplumlara kadar, sosyal düzenin içinde yer alan tüm varlıkları bu

değişimle etkileyerek, değişen rekabet koşullarına ayak uydurmak zorunluluğu

içinde bırakmıştır. Küreselleşmeyle birlikte tek bir pazar haline gelen dünya-

mızda, ileri teknolojiye sahip ülkelerdeki yeniliklerin yayılımı, tüketici tercih ve

beklentilerini de değiştirmektedir. Sürekli değişen tüketici istek ve gereksinim-

lerini karşılayan, yeni ürünler üreten işletmeler rekabet avantajı elde etmektedir.

İşletmelere faaliyette bulundukları sektörlerde avantaj kazandıran en önemli

araçlardan biri işletmelerin sahip oldukları yeni ürün üretim ve geliştirme anla-

yışıdır.

Anahtar kelimeler: Yeni Ürün, Yenilik, Marka Değeri, Markalaşma.

Giriş. Günümüzde sosyal ve ekonomik yapının degişmesi ile pazar

koşulları ve yapısı değişmiştir. Teknolojinin de etkisiyle her firma hemen hemen

aynı kalitede ve müşterilerinin ihtiyaçlarına cevap verebilecek ürünleri sunabil-

mektedirler. Yaşanan degişimler sonucu talepde yaşanan daralmayı da göz önün-

de bulundurursak, bir firmanın rakiplerinden öne geçebilmesi için yapması gere-

ken, farklılaşma ve müşteriye maksimum faydayı sağlayabilmektir. Farklılaşma-

nın sağlanabilmesi için sürekli yeni fikirler ve ürünler üretilmek zorunda kalın-

maktadır. Ancak yeni ürün ve fikirleri üretmek farklılaşma için atılacak kritik

adımlar olduğu gibi beraberinde firma için bir takım riskler de taşımaktadır. Yeni

fikirlerin ürüne dönüşmesi uzun ve dikkat edilmesi gereken bir süreç olmaktadır.

Farklılaşmayı sağlayan etkenlerden biri de markalanmadır. Marka, ürünün

taşıdığı somut anlamın ötesinde ona, soyut bir anlam da katmaktadır. Yani, ürün

fayda sunarken, marka onun ötesinde imaj, prestij gibi soyut anlamlar da ifade

etmekte ve tüketicide güven yaratmaktadır. Çünkü tüketiciler, ürünlerin kalite-

sine, dayanıklılığına, satış sonrası hizmet ve ürünlerin markası gibi unsurlara bü-

yük önem vermektedir ve marka tüm bunları bir vaad şeklinde yerine getirir.

1. Yeni Ürün Kavramı .Teknoloji ve sosyo-ekonomik yapının süratle değiş-

tiği bu çağda, ürünün yaşam süreci daha da kısalmakta ve kendini devamlı yeni-

leme mecburiyetinde kalmaktadır. Dolayısıyla işletmelerin yaşamlarını serbest pi-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

138

yasa düzeni içerisinde devam ettirebilmeleri için ürünlerini daima gözlemlerine

ve piyasa koşullarına göre yenileyebilmelerine veya mevcutlarına ilave edebil-

meleri gerekmektedir.

Geleneksel anlamda yeni ürün, pazar yerinde daha önce satılmamış ticari

mallardır. Yeni ürün kavramının geleneksel anlamda kullanılması terk edilmiştir.

Çünkü değişen pazar ve rekabet şartları işletmeleri devamlı yenilikler yapan ve

müşterilerinin değişen arzularına cevap veren dinamik kuruluşlar haline getir-

miştir (Kutlay, 1998:19).

Yeni ürünlerin kapsamlı bir tanımını yapabilmek için önce konuya hangi

açıdan bakılacağının belirlenmesi gerekir. Bunun nedeni, yeni ürün kavramının

tüketiciler ve işletmeler için ayrı şeyleri ifade etmesidir.

Tüketici açısından yeni ürün, önceden karşılanmamış bir gereksinimine

cevap veren, varolmayan gereksiniminler yaratan üründür. Bu anlamda yeni ürün,

herhangi bir işletme tarafından pazara ilk kez sürülen bir ürün olmakta ve bir

teknolojik gelişmeyi veya buluşu ifade etmektedir. Belirli bir işletme söz konusu

olduğunda yeni ürünler daha geniş bir anlam kazanmaktadır. Bu durumda yeni

ürün, tüketici için yeni olan ürün değil, işletme için yeni olan üründür (Kotler,

1988:405).

1.1. Yeni Ürün Geliştirmenin Nedenleri. Piyasadaki ürünler zaman içeri-

sinde önemlerini ve kullanım amaçlarını yitiriler. Bu durum işletmeleri yeni ürün

geliştirmeye iter. Ürünlerin pazara sunulduktan sonra önemlerini yitirmeleri sebe-

bi şu üç nedenle açıklanabilir (Porter, 2003:210):

1- Mala olan gereksinim ortadan kalkabilir; örneğin elektriğin yayğın laş

ması gaz lambalarına olan gereksinimi ortadan kaldırmıştır.

2- Aynı gereksinimi karşılayabilecek daha iyi veya ucuz ürünler üretilebi-

lir; örneğin margarin üretimi tereyağı talebini azaltmıştır.

3- Rakip işletmelerden biri başarılı bir pazarlama kampanyası uygulamaya

koyabilir; örneğin bir firma yaptığı başarılı bir reklam kampanyasıyla rakip-

lerinden daha geniş bir piyasaya sahip olabilir.

Yeni ürün geliştirmek bir işletmenin yaşamı ve uzun dönemli büyümesi

için gereklidir. Ürün geliştirmenin bir işletme için neden bu kadar önemli

olduğunun nedenleri aşağıda belirtilmiştir.

1.2. Yeni Ürün Geliştirme Süreci. Yeni ürün geliştirme çabalarının başarısı,

işletmenin sağlam bir ürün stratejisine sahip olması ve bunu kararlı bir şekilde

uygulayabilmesine bağlıdır. Yeni ürün stratejisi, işletmenin genel pazarlama stra-

tejisinin bir parçasıdır. İşletme, yeni ürünlerden beklentilerini netleştirir ve yeni

ürün fikirlerini yaratma, eleme ve değerlendirme aşamaları için genel kurallar

oluşturur (Song ve Parry, 1997, s.4).

Yeni ürün stratejisinin olmaması ise işletmeyi yenilik için yeni ürün üret-

meye yöneltecektir (Büyüközkan ve Dereli ve Baykasoglu, 2004:1). Bu eksiklik,

işletmelerin bilinçsiz olarak yeni ürün geliştirmelerine yol açmaktadır. İşletmenin

genel amaçlarından bağımsız olarak yürütülen bu çabalara, stratejinin bulunma-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

139

masının kaynaklanan koordinasyonsuzluklar da eklenince başarısızlık kaçınılmaz

olmaktadır. Bu nedenle yeni ürün geliştirme sürecine geçmeden önce yeni ürün

stratejisinin belirlenmesinin büyük önem taşıdığı söylenebilir. Yeni ürün gelişti-

rilmesi ve geliştirilen ürünlerin tutundurulması konusunda başarılı olan işletmeler

incelendiğinde, yeni ürün stratejisinin yanında aşağıdaki şartları da yerine getir-

dikleri gözlenmektedir (Powers, 1991:195).

• Yeniliği (yaratıcılığı) ve yeni ürün geliştirmeyi desteklemek için gereken

uzun vadeli taahhüdün yerine getirilmesi,

• Ortak hedeflere bağlı olarak geliştirilen şirkete özgü bir yaklaşımın benim-

senmesi,

• Rekabet avantajı elde etmek ve korumak için önceki deneyimlerden yararla-

nılması,

• İşletmeye özgü yeni ürüne ve ortak hedeflere ulaşmayı sağlayan bir yönetim

stili, kurumsal yapı ve örgüt iklimi oluşturulması,

• Yeni ürün geliştirme sürecinin sistematik olarak planlanması ve yürütülmesi.

Son yıllarda yapılan çalışmalar, geliştirilen bu başarı faktörlerine “ürün

geliştirme hızının” da eklenmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Yeni ürün geliştirme süreci; “yeni fikir yaratma”, “ön eleme”, “kavram

geliştirme ve test etme”, “pazarlama stratejisi geliştirme”, “ticari analiz”, “ürün

geliştirme”, “pazar testi'' ve “pazara sunuş” olmak üzere sekiz başlık altında ince-

lenmektedir (Evans-Berman, 1990:295).

Yeni ürün geliştirme sürecinde üst yönetim, her bir aşamada bir sonraki

aşamaya geçilip geçilmeyeceği, yeni üründen vazgeçilip vazgeçilmeyeceği, önce-

ki aşamaların tekrarlanma durumu, ek bilgi ihtiyacı ve bunun nereden karşılana-

cağı konularında karar vermek durumundadır.

1.3. Yeni Ürün Geliştirme Stratejileri. Şirketler teknolojik gelişmelerin hızlı bir

şekilde yaşandığı ve rekabetin artan oranda ivme kazandığı günümüz ortamında

ürün ve hizmetlerinde yenilikler yapmaya veya yeni ürün ve hizmet grupları

oluşturmaya büyük önem vermektedirler. Bilakis mevcut ürünlerde yapılan

yenilikler, müşteri beklentilerine ve rakip ürün özelliklerine göre yapılan iyileş-

tirmeler yaygın oranda kullanılmaya başlanmıştır. Ürün dizisinin uzatılması,

müşterilerin ihtiyaçlarını karşıladığı gibi, farklı pazar bölümlerindeki müşteri-

lerinde farklılaştırılmış beklentilerine cevap vermede olumlu bir yaklaşım olarak

karşımıza çıkmaktadır (Hart ve Tzokas, 2000:2).

Pazarlardaki yoğun rekabet ortamı, tüketici istek ve tercihlerinin yani dav-

ranışlarının sürekli değişim içinde olması, teknolojik gelişmeler, pazarlama açı-

sından yeni ürünlere gitme, mevcut ürünlerde iyileşmeler ve yeni markalar

demektir. Bu değişkenler firmaları sürekli olarak yeni ürün geliştirip, pazarlara

sunmaya itmektedir. Yaşam devresi biten bir ürününün yerine yeni ürün gelişti-

rilmesi her zaman firmaların hazır olduğu bir strateji olmalıdır (Brassington ve

Pettitt, 2000).

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

140

1.3.1. Değişen Müşteri İhtiyaçları. Bugünün müşterisi talep etmesini bilen,

sürekli yenilikler arayan ve kolayca yenliklere adapte olabilen bir yapıdadır ve

geçmişte olduğu gibi sadece marka bağımlılığı ile tek bir firmada ısrarcı değildir.

Müşteri değeri yaratılabilmesi için kaliteli ve müşterinin beklentilerini karşılayan,

aynı zamanda daha ucuz ürünler geliştirmek zorunluluğu doğmaktadır. Eğer

işletme yeni ürünler geliştirmezse, sahip olduğu müşteriler yeni ürünler geliştiren

rakiplere kayacaktır. Tüketicinin seçiciliğine işletmeler ayak uydurmak için ürün

geliştirmek zorundadır (Konak, 1999:33). Başarılı bir yeni ürün geliştirme süreci,

müşteriyi anlamaktan, onun durumunu, ihtiyaçlarını ve isteklerini anlamaktan

geçer (Lagrosen, 2005:424-436). Bir işletme yalnızca ar-ge çalışmaları yaparak

kullanışlı bir ürün geliştirip bu ürünü kimseye satamadığı zaman, bu ürünün

işletme için hiçbir değeri yoktur. Aynı şekilde pazarlama biriminin müşteri ihti-

yaçlarını çok iyi tespit etmesine rağmen ar-ge bölümü bu ihtiyaçları karşılayacak

uygun ürünü üretemediği takdirde hiç kimse bu ürünü satın almayacaktır (Aaby

ve Discenza, 1993:63-69).

1.3.2. İşletmenin Büyüme Amacı. Yeni ürün geliştirmenin en önemli sebep-

lerinden biri de işletmedeki büyümeyi harekete geçirmektir. Büyüme, yatırımcılar

ve yönetim için bir başarı imajı taşır. Birçok işletme büyümeye önem vermek-

tedir. Büyüme daha yüksek karlılık ve nakit akışı sağlayacağından işletmenin ni-

hai amacı, pazar payında artış yapmak olmaktadır. Uzun dönemde büyüme yeni

ürünler pazara sunulmaksızın başarılamaz (Yildirim, 2002:319). Aynı zamanda

yeni ürünler, işletmelerin borsa değerlerini de artırır. Örneğin; İstikbal markası

mobilya ile girmiş olduğu piyasada şu an hazır mutfak, halı, ev dekorasyon mal-

zemeleri vb. birçok ürün çeşidine ulaşmıştır.

1.3.3. Rekabet Edebilme Amacı. Hiçbir işletme yeni bir ürünü piyasaya sür-

me konusun tek olamaz. Diğer işletmelerde piyasa ortamında yenilikçilere cevap

vermek zorundadır. Böylece işletmenin rekabet pozisyonunu korumak için ürün

hattını genişletmesi gerekir. Rakibin ürünündeki gelişmeler bazen baskın bir

pazar pozisyonuna yol açabilir. İşletme gelişme sağlamadığında rakipler bu boş-

luğu dolduracaktır. Rakiplerin gelişim içinde değilse bu boşluğu dolduracak bir

başka işletme devreye girecektir (Andersen, 1999:7). Ayrıca rekabetten bir ölçü-

de kurtulmak ya da rakip işletmelere üstünlük sağlamak amacı ile de yeni ürün

üretilebilir.

1.3.4. Teknolojik Gelişmeler. Teknolojik gelişmeler çoğu kez yeni ürünlerin

geliştirilmesinde itici güç oluşturur. Teknolojik gelişmelerin ve bunun ürünlere

yansıtılmasının çok hızlı oluşması işletmeleri minimum bu hızda gelişmeye zorla-

maktadır. Bunun gerisinde kalmak ürünleri demode olmasına sebep olmaktadır.

Bilgisayarlardaki gelişim teknolojideki gelişme hızının iyi bir örneğidir. Bu tek-

nolojik hızda ürün geliştirilmezse müşteri değeri yaratılmadığından müşteri daha

hızlı gelişim içinde olan rakip işletmelerin ürününe kayar (Hart veTzokas,

2000:2).

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

141

1.4. Yeni Ürün Geliştirmede Başarı ve Başarısızlıklar. Literatürde işlet-

meler açısından hayati öneme sahip olan ürün yönetim süreci ile ilgili olarak

birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların bir kısmı başarısızlığın nedenlerini

bulmaya yönelikken, bazıları başarıya götüren nedenlerin neler olduğunu bul-

maya yöneliktir. Yapılan bu çalışmalar, ülke, sektör bazında farklılıklar göster-

mektedir. Bu farklılıklardan dolayı global anlamda kesinliği söz konusu olacak

bir kritik başarı faktörü listesi çıkarmak pek mümkün olmamaktadır.

Yeni ürün geliştirme süreci, yeni ürünün başarısı için projeyi fikir aşama-

sından lansmana kadar yönlendiren anahtar bir faktördür (Knapp, 2000:113).

Burada başarılı ürün yönetimi derken, proje sonucunda finansal anlamda iyi bir

performans ortaya koyan yani karlılık elde eden, hedeflerini gerçekleştiren, rakip-

lerine kıyasla başarılı olan işletmelerin gerçekleştirdikleri projeler kastedilmek-

tedir (Tamilia vd., 2000, s. 18).

2. Marka Kavramı. Marka sözcüğü, çeşitli uzmanlar tarafından farklı söz-

cükler ile tanımlanmış ancak aynı temel gerçeklere işaret eden bir kavramdır.

Philip Kotler markayı, ürünün ya da hizmetin üreticisini ya da satıcısını tanıtan

bir isim, terim, işaret, sembol, dizayn veya tüm bunların kombinasyonu olarak

tanımlamaktadır (Kotler, 2001:301). Benzer şekilde Amerika Pazarlama Derne-

ği’nin tanımı, ‘Bir satıcı veya satıcı grubunun ürün veya hizmetlerini tanımlamayı

ve rakiplerinden ayrıştırmayı amaçlayan bir isim, bir terim, işaret, sembol veya

tasarımdır’ şeklindedir. David Ogly ‘Bir marka, tüketicinin ürüne ilişkin düşün-

cesidir’ demektedir (Elitok, 2003:2). Marka kuramının gurusu David A.Aaker ise

markayı ‘Ürünleri, ya da bir satıcı veya satıcı gruplarının hizmetlerini tanımlayan

ve bu ürün ve hizmetleri rakiplerinden farklılaştıran (logo, trademark, paket

dizaynı gibi) ayırt edici isim veya semboldür. Marka bundan ötürü müşteriye

ürünün kaynağını işaret eder ve hem müşteriyi hem de üreticiyi belirleyici görü-

nen ürünleri temin etmeye çalışan rakiplerinden korur.’ şeklinde tanımlar

(Aaker,1996: 56).

Marka adı, markanın daha dar kapsamlısı olup, markanın sözle söylenen

kısmıdır. Marka sembolü ise, markanın gözle görülen ancak sözle söylenemeyen

kısmıdır. Örneğin Baymak markanın adı, sincap ise sembolüdür (Onksvisit ve

Shaw, 1993, s.473).

Markalama günümüzde gittikçe daha güçlü hale gelmektedir ki markasız

hiçbir şey kalmamıştır. Tuz, markalanmış ambalajlarda; fındık, dağıtıcı etiketi ile

satılmaktadır. Hatta sebzeler, meyveler ve kümes hayvanları bile markalanmak-

tadır. Markalama ise akademisyenler arasında genel kabul gören bir tanım bula-

masa da, esasta belirli sektör ve pazarlarda kar getireceği kesin olan servisler ve

müşterilerin belirli ürünü seçmesini sağlayan elementler olarak tanımlanabilir.

Uzun süredir, markaları fonksiyonel ya da fiziksel niteliklerinin ötesinde başka

değerlere sahip oldukları tartışılmaktadır (Lury, 1998:23).

2.1. Markanın Tanımı. İngilizce’de Branding olarak kullanılan Markalama

sözcüğünün doğuşu, köylülerin hayvanları birbirinden ayırmak için Damga-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

142

lamarına dayanır. Buda hayvanların farklılaşmasına sebep olur. Dolayısıyla

marka en kısa tanımıyla farklılaşmak demektir. Daha geniş tanımıyla ise: Marka

bir ürünü, hizmeti benzerlerinden ayırmaya yarayan; sözcükler, sayılar, sesler,

harfler, şekiller, renkler, ambalajlar, işaretler, tasarım gibi kendine öz sembollerle

ile ifade edilen; yapısal, işlevsel, duygusal veya tutku boyutu olabilen; belirli bir

kişiliğe sahip olması gereken değer sunum kümesidir (Değirmenci, 2008). Marka

kavramını açıklayan pek çok farklı tanım vardır. Bunlardan bazıları aşağıdaki

gibidir; Marka, Ali Püsküllüoğlu'nun Türkçe sözlük tanımında ; "Bir ticaret

malını tanıtmaya, benzerlerinden ayırmaya yarayan, o malın simgesi olan, resim

ya da harften oluşan özel im" olarak ifade edilmektedir. ( Ilıcak, Özgül, 2005:95-

105)

Marka, çeşitli sektörlerdeki ürünlerin birbirinden ayırt edilmesini sağlayan,

benzerlerinden farklılaştıran, taklit edilmesini engelleyen, onu piyasaya sunan

kişileri, firmaları tanımlayan, tanıtan sözcük, sözcük grubu, harf, rakam, renk,

şekil ve dizayn birleşimleridir (Elitok, 2003:2).

Marka, gerek kalite, gerekse dürüst bir çalışma ve İş hacmi sembolü olarak

hak sahibini tanıtan işaretlerdir. (T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Sınaî Mülkiyet

Dairesi Başkanlığı, Brifing Notu, 1995:6)

Marka; herhangi bir işletme tarafından üretilen ya da çok aracı kurum

tarafından piyasaya arz edilen, hizmetlere bir kimlik kazandıran, ilgili ürünü

rakiplerinden farklı kılan bir terim, sem-bol, isim ya da bunların kombinasyo-

nudur. (Kotler, 1984:482; Benett, 1988:301).

2.2. Marka Değeri. Yeni ekonomi anlayışı kuralları, internet ve teknolojinin

hızlı gelişimi ile iş ve ekonomi dünyasında geçerli olmaya başlamıştır. Bu an-

lamda şirketler için, yaratıcı fikirlere sahip olmak, fiziksel varlıklara sahip olmak-

tan daha önemli hale geldi. Ve şirketlerin piyasa değerlerinin büyük kısmını insan

kaynakları, entelektüel sermaye, müşteri memnuniyeti ve marka değeri, pazar

payı, lisans ve telif hakkı anlaşmaları, ürün geliştirme teknolojisi, patenti alınmış

ürünler ve know – how, teknik altyapı ve veri tabanı gibi soyut kavramlar

oluşturmaya başladı. Örneğin piyasa değeri 430 milyar dolar olan Microsoft’un

maddi varlıklarının değeri 10 milyar dolar civarındadır. Geriye kalan kısım ise

adi geçen soyut kavramlara, 70 milyar dolar civarındaki değeri ise marka

değerine aittir (Capital Dergisi Eki, 2003:34).

Marka değeri, markanın, firma ve müşterileri için sağladığı yararların

bütünü olarak tanımlanabilir. Marka değerinin yüksek olması, markanın başa-

rısını gösterir. Markanın global, bölgesel ve ulusal anlamda sağladığı başarıların

tümünden oluşur.

Değer yaratırken yapılacak sıralamalar, gereksinimler gözönüne alınarak

yapılmalıdır. Bu önemli bir noktadır. Düşünsel ve sezgisel rollerin doğru bir

şekilde oynanması başarı için gereklidir. Bunlar ışığında marka değeri belir-

lenirken tüm bu yöntemler gözönünde bulundurulmalıdır. Bu durumda marka

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

143

değerinin oluşturulması için yerine getirilmesi gerekenleri şöyle sıralayabiliriz:

(Elitok, 2003:91)

1. Bir ürün ve bu ürüne ait kalite beklentileri ile markanın bunu algılamış

olması

2. Markanın kurumsallaşması ve güçlü bir gelişim içine girmesi (Böylece

müşteri sadakati da yaratılmış olur)

3. Genel marka değeri yaratıcı öğelerinin ele alınması

Yüksek bir marka değeri, firmalara pekçok avantaj sağlar. Bunlardan en

önemlileri marka farkındalığı ve sadakattir. Çünkü müşteriler dükkanların, mar-

kayı taşımasını beklerler ve bu da firmaya, bayilerle anlaşma yaparken daha bü-

yük bir güç verir. Ayrıca, marka isimleri yüksek kredi taşır ve böylece firmalar

için yeni hatlar açmak ve marka genişlemesi sağlamak daha kolay olur. Örneğin

çok iyi bilinen Coca - Cola markasının Diet Cola’yı tanıtması gibi (Kotler,

2001:302). Bunlar dışında marka değişkenliğini kontrollü olarak azaltacak planlar

hazırlamak, yüksek fiyat ve marjların uygulanabileceği şartlar yaratmak, rekabet

avantajları sağlamak da firmanın avantajları olarak sıralanabilir.

2.3. Marka Genişlemesi.Yeni bir ürün için pazarda mevcut ve başarılı bir

markanın adının kullanılmasına marka genişlemesi denir. Marka genişlemesi

pekçok firma açısından stratejik büyümenin kaynağı olarak görülmektedir. Yeni

ürün kategorilerine ya da sınıflarına girerken mevcut marka isminin kullanılması

tanıtım harcamalarını azaltmakta ve tüketici tarafından benimsenmeye yardım

ederek başarı ihtimalini arttırmaktadır (Keller ve Aaker, 1990:35). Yapılan

araştırmalara göre 1977’den 1984’e kadar süpermarket sektöründe piyasaya

sunulan yeni ürünlerin %40’a yakınında marka genişlemesi stratejisi kullanıl-

mıştır (Aaker, Keller, 1990:27). Marka genişlemesi hergeçen gün artan bir hızda

görülmektedir. Daha önce bulunmadıkları yeni pazarlara girmek isteyen firmalar,

yeni bir marka yaratmak yerine mevcut markalarında genişleme yapmayı tercih

etmektedir. Marka genişlemesi yeni bir kavram değildir. Özellikle lüks tüketim

malları sektöründe oldukça sıklıkla kullanılan bir yöntemdir. Kişiye özel

tasarımlarla pazara girmiş olan pekçok firma, aksesuar, kozmetik takı gibi sek-

törlerde aynı markaları kullanmışlardır. Aynı zamanda Siemens, Philips ve Mit-

subihsi gibi endüstriyel markalarda bu stratejiyi kullanmışlardır (Kapferer,

1992:111).

2.3.1. Marka Genişlemesinin Çeşitleri. Marka genişlemesinin çeşitlerini

içeren birden çok topoloji sözkonusudur. Bunlardan biri Tauber’in ortaya koy-

duğu topolojidir. Buna göre genişlemenin yedi tane temel stratejisi bulunmak-

tadır: ( Joo, 2003:462)

1. Aynı ürünün değişik forma sunulması

2. Ürünün markanın kendine has tat ve içerikleri ile sunulması

3. Marka için ek ürünlerin sunulması

4. Markanın tüketiciye ayrıcalık sağlayacak ürünlerinin sunulması

5. Markanın algılanan uzmanlığından faydalanacak ürünlerin sunulması

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

144

6. Markanın kendine has yarar ve özelliklerini yansıtacak ürünlerin sunul-

ması

7. Markanın kendine has imajından ve prestijinden yararlanacak ürünlerin

sunulması

Bu sınıflandırmadan marka genişlemesi stratejisini ortaya koyacak bir

sınıflandırma çıkarılabilir. Buna göre dört stratejik sınıflandırmadan bahsedi-

lebilir: ürün özellikleri genişlemesi, know how genişlemesi, kullanım genişlemesi

ve imaj genişlemesidir. Bu dört sınıfı da ürün bazlı ve ürün bazlı olmayan olarak

iki temel sınıfa ayırmak mümkündür. Kappefer tarafından yapılan diğer bir

sınıflandırma da genişlemenin ana markanın faaliyet alanına mesafesi baz alın-

mıştır. Bazı markalar ana markanın faaliyet alanına yakın alanda genişlemeyi

tercih ederken, bazı markalar ana markanın faaliyet alanında oldukça farklı

alanlarda genişlemeyi tercih etmektedirler.

2.3.2. Marka Genişlemesinin Sebepleri ve Sağladığı Avantajlar. Marka

genişlemesi genel olarak ana marka birliklerinin genişlemeye transfer süreci

olarak da kabul görebilir. Marka birlikleri değişik rekabet çevrelerinde, tüketiciler

arasında çeşitlilik gösterebilir. İdeal olan, bir ana marka birliklerinin kompleks ve

iyi tanımlanmış bir imaj yaratmada genişlemeye katkıda bulunmasıdır. İyi yap-

ılandırılmış bir marka genel olarak iyi yapılandırılmış bir marka imajına sahiptir

ve marka genişlemesinin en büyük yararlarından biri göze çarpan bu marka

imajının baglantısıdır (Pitta ve Katsanis, 1995:58).

Firmalar, markanın sadece müşteri iletişimi veya paketteki birkaç grafik

olmadığını kabul etmelidirler. Marka, amacına ancak kendini sürekli olarak

geliştirerek ve artan müşteri beklentilerine adapte olarak ulaşabilir. Yenilik mar-

kanın zamana bağlı olarak kalmasına ve müşterilerin beklentilerindeki değişik-

liklere aralıksız olarak dikkat etmesini sağlar. Yeniliklere ayak uydurabilmek

yeni teknoloji ile bütünleşme gerektirir ve kendini geliştiremeyen firmalar, geride

kalma riskini taşırlar (Sharp, 1993:11).

Marka genişlemesindeki ikinci faktör ise reklam maliyetleridir. Bilindiği

gibi markaların tam verimliliği faaliyet alanlarını yerel ve ulusal pazarlardan

uluslararası pazarlara doğru yayılmasıyla mümkün olur. Büyük pazarların aran-

ması demek araştırma, geliştirme ve endüstriyel yatırımların maliyetlerin artması

demektir. Bu geniş pazarlarda başarılı olmanın yoluna reklamdan geçmektedir.

Reklam maliyetlerdeki bu fazlalık, çok marka kullanımını engellemektedir. Pek

çok firma marka profillerini değerlendirmekte ve reklam harcamalarına konu

olacakları seçmektedir ki bu markalarda değişik ve yeni ürünleri içermektedir.

Mark genişlemesi de belirli markalara yoğunlaşmanın sonucudur. Kendi mar-

kaları altında pazara sunulan yeni ürünler artık marka genişlemesi altında sunul-

maktadır (Pitta ve Katsanis, 1995:57).

Marka genişlemesindeki üçüncü faktör ise yeni ürün sunumlarındaki riski

ve maliyetleri azaltmaktır. Yapılan çalışmalar göstermiştir ki, yeni bir marka

altında pazara sunulan ürünlerin sadece %30’u dört yıldan fazla yaşayabilmiştir,

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

145

oysa ki mevcut bir marka altında pazara sunulan ürünlerde bu oran %50’ye çık-

maktadır (Kapferer,1992:113).

Yeni ürün sunumlarında mevcut markaların imaj ve bilinirlik avantajları

kullanıldığında, çok yüksek olan başarısızlık faktörü azalmaktadır. Ayrıca marka

genişlemesi yolu ile promosyon ve dağıtım maliyetleri de azaltmaktadır. ( Aaker

ve Keller, 1990:27)

Marka genişlemesinin bir diğer yararı da ana ürünü güçlendirmesidir.

Başarılı genişlemelerde ana marka imaji güçlenebilmektedir. Marka genişlemesi

üzerine yapılan reklam çalışmaları ana marka ile genişleme arasında sinerji

yaratmaktadır. ( Pitta ve Katsanis, 1995:51) Marka genişlemesini destekleyen bir

diğer faktör de marka kavramının değişiyor olmasıdır.

2.3.3. Marka Genişlemesinin Taşıdığı Riskler ve Dezavantajları. Marka

genişlemesi kararı bir firma açısından stratejik olarak risklidir. Her ne kadar bir

genişleme bir iş tarafından sahip olunan en değerli varlıklardan yararlanmanın bir

yolu olsa da, genişleme aynı zamanda bu varlıkların değerini riske sokar. Yanlış

genişlemeler maliyetli ve hatta bazı durumlarda düzeltilemeyecek hasarlara yol

açabilir.

İlave olarak karar genellikle stratejik gelişmeyi içerir ve eğer

değerlendirme yanlış yapılır ise önemli zaman ve kaynaklar kaybedilebilir ve

diğer pazar fırsatları kaçırılabilir (Aaker ve Keller, 1990:28).

Marka genişlemesindeki bir diğer risk de cannibalization denilen firmanın

ürettiği ve marka genişlemesi stratejisini kullandığı yeni ürünün, ana ürünün

satışlarının ve pazar payının yerini alması durumudur. Bu durum uzak mesafeli

marka genişlemeleri için takip edilmesi kolay bir durumdur. Ancak yakın mesa-

feli genişlemeler için bu durum daha çok görülmektedir. Bunu önlemenin yolu da

yeni ürünlerin mümkün olduğu kadar ana markadan farklı olmasıdır (Sharp,

1993:11).

Son zamanlarsa marka genişlemesinin olumsuz etkilerine ilişkin kaygılar

artış göstermektedir. Marka genişlemesinin ana marka üzerindeki olumsuz

etkilerine marka değeri eriticisi terimi kullanılmaktadır. Ve hatta başarılı tekrar-

layan genişlemeler dahi ana markanın marka değerini etkileyebilmektedir. Her

konuda olduğu gibi marka genişlemesinde de aşırıya kaçmak olumsuz sonuçlar

doğurabilmektedir (Pitta ve Katsanis, 1995:57). Her genişleme markayı ve değe-

rini dört sekilde etkiler (Kapferer, 1992:121) :

1. Belirli genişlemeler marka sermayesini istismar edebilir.

2. Bazı genişlemeler, marka değerine zarar vermektedir.

3. Bazı genişlemeler marka sermayesi üzerinde nötr etkiye sahiptir.

4. Bazı genişlemeler markanın anlamını geliştirmesine ve güçlendirmesine

yardımcı olurlar.

Rekabet çevrelerinde öncü ürünler ve ürün hatları genellikle en başarılı

ürün sunumlarıdır. Başlanğıçta tüketicinin karşılanmamış bir ihtiyacını rakiplerin

müdahalesi olmadan doldurabilirler. Eğer bu firmalar güçlü bir marka imaji kura-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

146

bilirlerse, müşteri zihninde bilinirlik ve marka imaji yaratan ilk marka olurlar

(Pitta ve Katsanis, 1995:57). Bu avantajları kullanmak isteyen firmalar yeni

ürünlerinin çoğunu genişleme stratejisini kullanarak pazara sunmak isterler ancak

müşterilerin öncü markanın altında yatan faydaları yeni üründe de cevaplayaca-

ğının bir garantisi bulunmamaktadır.

3. Ürünün Pazara Sunulmasında Alınacak Marka Kararları. İşletmeler,

henüz ürünü üretmeden önce, müşterilerin nasıl bir ürün istediklerini onlardan

öğrenerek söz konusu ürünü üretmek durumundadırlar. Diğer taraftan, müşteriler

her zaman kendilerini geliştirmekte ve değişmekte olduklarından, işletmelerin bu

süreci sürekli olarak yapmaları ve müşterilerini takip etmeleri gerektiği açıktır.

Günümüzde müşteriye birey olarak bakılmakta ve bir ilişki kurulmaya çalışıl-

maktadır. Müşteri ile ilgili tüm kanallar kullanılarak iletişim kurulduğu ve müş-

terilerden gelen bilgilerin değerlendirildiği görülmektedir. Müşterilerden hangi

bilgilerin elde edileceği belirlenerek, bu bilgilerin ürün ve hizmetlerin üretil-

mesinde, şekillenmesinde ve pazarlamasında en verimli şekilde nasıl kullanıla-

cağı ortaya çıkarılmaktadır (Engel, Blackwell, 1990:693).

3.1. Müşteri Odaklılık. Müşteri odaklılık, işletmelerin müşterilerini anlamak

üzere takındıkları tutumların toplamıdır. İşletmeler, hedef kitlelerini ürünleri ara-

cılığı ile etkilemeye çalışırlar. Bunu başarabilmek için ürünlerinin müşteriye

uyğunluğunu sağlamaları gerekmektedir. Bu nedenle de güncel ve gelecekteki

müşteri ihtiyaçlarını anlamaya, müşteri isteklerini karşılamaya ve müşteri beklen-

tilerini aşmaya çalışırlar. Müşteri tatminini sağlayan işletmeye, müşteri bağlılığı

da artar. Çünkü tatmin olmuş müşteri tedarik kaynağını muhafaza edecektir

(Schiffman ve Kanuk, 1997:532).

Müşteri odaklılık, bir işletmenin atacağı her adımda önceliği müşterisine

vermesidir. Günümüz pazarlarında yoğun rekabet bulunmaktadır. Çok sayıda

işletme kısıtlı sayıda tüketicinin oluşturduğu pazardan pay kapma çabası için-

dedir. Bu açıdan bakıldığında müşteriyi dinlemenin, ne istediğini anlamaya çalış-

manın ve müşterinin talep ettiği hizmetleri vermenin bunu başarabilen işletmeleri

bir adım öne çıkaracağı daha iyi anlaşılacaktır. Müşteri odaklı işletmeler, müş-

teriyi işletmenin en değerli öz sermayesi olarak görür ve işletme tüm strateji-

lerinde ve hedeflerinde öncelikle müşterinin çıkarlarını düşünür. Böylesine zorlu

bir rekabet ortamında işletmenin hayatta kalmasının pazardan pay kapmak olduğu

ve bunun da ancak müşterinin kalbini kazanarak gerçekleşebileceği düşünülürse,

müşteri odaklı olmanın önemi daha iyi anlaşılacaktır (Engel, Blackwell,

1990:692).

Müşteri odaklılık, günümüzde yükselen bir eğilimdir. İşletmeler, tüketici-

lerin güçlerini ortaya koymalarıyla pazarda var olabilmek için onları dinlemek ve

anlamak zorunda kalmıştır. Sadece üretilen ürünleri satarak tüketicilerin istek ve

ihtiyaçlarını karşılamak ve işletme için kâr elde etmek yeterli görülmemektedir.

Müşterinin, istek ve ihtiyaçlarına uygun üretilmiş ürün ve hizmetlerle onu tam

olarak tatmin etmek gerekmektedir. Bu nedenle işletmeler, ürün odaklı, fonksi-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

147

yonları birbiriyle tam entegre olamamış, birbirinden kopuk bölümlerce (Pazar-

lama, satış, servis, finans vb.) yürütülen yapılardan, müşteri odaklı ve müşterinin

karşısına tek bir bütün olarak çıkabilecek yapılara doğru değişmeye yönel-

mişlerdir. Bu değişimin yalnız bir kerelik değil sürekli değişen müşteri talepleri

doğrultusunda sürekli olması gerekmektedir ve işletme kendisini bu durum karşı-

sında sürekli yenilemek ve geliştirmek zorundadır. İşletmenin kara ulaşmasının

yolu tüketicinin ihtiyaçlarının tatmininden geçmektedir (Zikmund ve Amico,

1996:160).

3.2. Müşteri Memnuniyeti. Müşteri memnuniyeti ya da memnuniyetsizliği,

müşterinin ürün beklentisi ile üründen elde ettiği faydanın karşılaştırılması sonu-

cu oluşmaktadır. Bir diğer deyişle, müşteri ürünü belirli bir beklenti ile alır.

Ürünü kullandıktan sonra, eğer müşteri beklentisi karşılanıyorsa müşteri memnu-

niyeti sağlanmıştır, aksi durumda müşteri memnun olmamıştır bu da müşterinin o

ürünü bir daha almamasına neden olmaktadır. Memnun müşteri, genellikle ürünü

tekrar satın alır, bunu çevresiyle paylaşır ve bir bakıma reklam yapar, öneri ve

beklentiler yoluyla işletmenin ürün farklılaştırmasına katkıda bulunur (Kotler,

1988:439).

İşletmecilikte müşteri memnuniyeti son derece önemlidir. Yüzünü müşte-

riye dönmeyen hiçbir işletme büyüyemez, gelişemez. Yeni üretim yapılmasının

itici gücü, müşterinin tüketimdeki devamlılığıdır. Bu devamlılığın sağlanması

müşteri memnuniyetiyle mümkündür. Bu nedenle ticari işletmeler, müşteri mem-

nuniyetine dönük önemli politika ve stratejiler geliştirmektedir. Diğer taraftan

global dünyada, serbest pazar ekonomisinin ağırlıklı olarak uygulandığı günü-

müzde, ürünlerin ortak özellikleri ve nitelikleri birbirine çok yakındır. Dolayı-

sıyla ürün özelliklerinde çok büyük farklar bulmak çoğu zaman zor olmaktadır.

Hal böyle olunca, müşteri memnuniyetinin yüksek tutulması, rakiplere göre fark

yaratmada daha önemli bir unsur haline gelmektedir (Schiffman ve Kanuk,

1997:543).

3.3. Markanın Tüketiciye ve Firmaya Sunduğu Yararlar. Tüketiciler ihti-

yaçlarını karşılamaya yönelik satın almalarda ürünün markalı olmasını, markasız

ürünlere göre daha çok tercih ederler. Eğer yapılacak satınalma uzun vadeli

kullanım ve yüksek fiyatlı bir ürün için ise, markalı ürünlerin tüketici satınalma

karar aşamasında etkisi daha da büyük olacaktır (Ersin, 1999:44). Markalama,

alıcıya pek çok fayda sağlar. Marka isimleri, tüketiciye kendilerine fayda sağla-

yacak ürünleri belirlemelerinde yardımcı olur. Aynı zamanda marka, tüketiciye

ürünün kalitesi hakkında da bilgi verir. Sürekli olarak aynı markayı alan tüketici,

her seferinde aynı özelliklerle, aynı faydalarla ve aynı kaliteyle karşılaşacağını

bilir (Kotler, 2001:331). Ve marka tüketiciye korunma hakki verir.

Markalama aynı zamanda üreticiye de pek çok yararlar sağlar. Marka tescil

edildiğinde, diğer firmalar tarafından kopya edilmeye karşı yasal koruma sağlar

(Kotler, 2001: 302). Aynı zamanda üreticinin pazarı bölümlendirebilmesini sağ-

lar. Örnegin Procter&Gamble, sadece bir marka sunmak yerine, formülleri bir

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

148

şekilde birbirinden farklı ve değişik pazar bölümlerini hedef alan markalar sunar.

Tüketicide firmaya bağlılık yaratır.

3.4. Tüketiciler Açısından Yeni Ürünün Taşıması Gereken Özellikler. Yeni

ürünlerin başarısı şüphesiz ki tüketiciler tarafından kabul edilip edilmemesine

bağlıdır. Tüketicilerin kabulünü etkileyen ürün karakteristik özelliklerini şu

şekilde sıralamak mümkündür (Schiffman ve Kanuk, 1997:532).

1. Yan Faydaları: Tüketicilere rakiplerin sunduğu avantajlardan farklı

faydalar sunan ürünlerin yan avantajları olduğu söylenebilir. Yeni ürün, genel-

likle mevcut ürünün sunduğu faydaları daha düşük maliyetle ve daha hızlı bir

şekilde sunabiliyorsa ortaya çıkar (Zikmund ve Amico, 1996:160). Örneğin

bankacılık sektöründe ATM ‘ler çok hızlı bir şekilde yayıldı çünkü tüketiciye hız-

lı ve uzun süreli kullanim gibi yan faydalar sağladı (Engel, Blackwell, 1990:692).

2. Uyum: Yeni ürünün potansiyel tüketicilerin mevcut ihtiyaç, değer ve uy-

gulamaları ile ilgi derecesi, uyumun bir ölçüsüdür. CD player alıcıları üzerinde

yapılan bir araştırmaya göre ürün adaptasyonunu engelleyen en önemli faktör,

mevcut değerlerle uyum ve kötü ürün kalitesidir (Schiffman ve Kanuk,

1997:532).

3. Karmaşıklık: Karmaşıklık, yeni ürünün anlaşılmasının ve kullanımının

zorluğunun ürün kabulüne olan etkisinin bir derecesidir. Örnek olarak donmuş

ürünlerin, hazır pudinglerin veya mikro dalga yiyeceklerinin kabulü, genellikle

ürünlerin kullanım kolaylığına bağlıdır.

4. Denenebilirlik : Yeni ürünlerin adaptasyonu, tüketicilere temel düzeyde

deneme ve kullanma imkanı verildiğinde artmaktadır. P&G gibi firmalar her yıl

milyonlarca yeni ürünü denemeyi kolaylaştırmak ve ekonomik riski azaltacak

şekilde bedava olarak vermektedir (Engel, Blackwell, 1990:693).

5. Görülebilirlik : Bazı yeni ürünler pazara müşteriler tarafından görülebilir

özellikler ile girerler. Görülebilirlik yeni ürün kullanımının çevre tarafından gö-

rülmesi sonuçlarıdır. Ev klimaları ilk pazara sunulduğunda şehirlerden çok küçük

bölgelerde daha çabuk yayıldığı görülmüştür. Bunun sebebi yan komşuların ürü-

nü görüp, ürünle ilgili kullanıcının fikirlerini alarak kendilerine temin etmeleridir

(Engel, Blackwell, 1990:694).

Sonuç. Sürekli ve hızlı bir şekilde değişen ve gelişen dünyamızda tüke-

ticileri istek ve beklentileri de değişmekte ve gelişmektedir. Küreselleşmenin de

etkisiyle teknolojik olarak ileri olan ülkelerdeki yenilikler hizlı bir şekilde

yayılmakta ve tüm tüketicilerin beklentilerini degiştirmektedir. Pazardaki yerle-

rini sürdürmek ve yoğun rekabete ayak uydurmak zorunda kalan firmalar tüm bu

tüketici beklentilerini ancak yeni ürünler geliştirerek ve bu ürünleri marka haline

dönüştürerek başarılı olabilirler. Taşıdığı risklerle birlikte yeni ürün geliştirmek

artık kaçınılmaz bir boyut haline gelmiştir.

Bu aşama başarı için karşımıza çıkan öncelikli olarak ciddi araştırmalar

sonucunda tüketicilerin beklenti ve ihtiyaclarını anlamak, bu beklenti ve ihti-

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

149

yaçları karşılayacak yeni ürün fikirlerini oluşturmak, bu fikirleri hayata geçirmek-

tir.

Ancak yeni ürün geliştirmek, geliştirilen ürün her ne kadar önemli ve de-

ğerli olsa da tüketiciye doğru yollardan ulaşmadığında başarılı olamaz. Özellikle

tüketiciler açısından riskler taşıması sebebiyle kabul görmesi zor olan yeni

ürünlerin faydaları tüketiciye doğru anlatılmalıdır. Yeni ürünlerin tüketici tara-

fından taşıdığı riskleri azaltan en önemli faktörlerden biri markadır. Yüksek mar-

ka değerine sahip firmalar, yeni ürünlerini pazara sunduklarında tüketiciler tara-

fından önceki ürünleri ile aynı kalitede ve güvenilirlikte olduğu izlenimi ile kar-

şılaşırlar. Güçlü markalar, müşterileri cezbedip ellerinde tutma kabiliyetleri ile

firmaya değer katar. Rekabet hareketlerine olan direnişleri, uluslararası sınırları

geçmedeki kapasiteleri ve markanın yayılmasındaki etkileri örnek olarak gösteri-

lebilir.

Firmalar, tüketicilerin pek çok marka seçeneği arasında kendi markalarını

seçmesi için bir fayda sunmalıdır. Tüketicilerin markaya güven duymalarını sağ-

lamalıdırlar. Markalar bilgilendirilerek tüketiciye sunulmalıdır. Tüketici için aldı-

ğı markanın sunduğu yararlar önem taşımaktadır. Tüketici tatmin olduğu sürece

markayı kullanmaya devam eder, aksi halde markayı almaktan vazgeçer.

Kaynakça:

1. Aaker, David, 1996, Building Strong Brands, The Free Press, New York.

2. Aaker, David A., 1993, Brand Equity & Adversiting, Lawrence Erlbaum

Associates, New Jersey

3. Aaker, David A; Keller, Kevin Lane, 1990, ‘Consumer Evalutions of Brand

Extension’, Journal of Marketing, Vol.54, 27-41

4. Aktuğlu, İşıl Karpat, 2004, Marka Yönetimi, İletişim Yayıncılık, İstanbul.

5. Adler, P.S., Mandelbaum A., Nguyen V. ve Schwerer E., 1996. Getting The

Most Out of Your Product Development Process, Journal of Marketing

Research, 74, 2-22.

6. Aggarwal, P., C, Taihoon and Wilwmon D., 1998, Barriers to The Adoption

of Really-New Products and The Role of Surrogate Buyers, Journal of

Consumer Marketing, 15, 358-371

7. Bagozzi, R.P., Rosa J.A., Celly S. ve Coronel F., 1998. Marketing

Management, Prentice Hall, New Jersey.

8. Baykal, O., 1992. Yeni Malı Pazara Sunmadan Önce, Verimlilik Dergisi, 2,

142-148.

9. Bayus, B.L., 1997. Speed to Market and New Product Performance Trade-

offs, Journal of Product Innovation Management, 14, 486-499.

10. Booz, Allen, Hamilton Inc., 1982. New Product Management for the

1980’s, Booz, Allen ve Hamilton Inc., New York.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

150

11. Brassington, F. ve Pettitt, S., 2000. Principles of Marketing. Prentice Hall,

England.

12. Brierty, E.G., Eckles, R.W. ve Reeder R.R., 1998. Business Marketing,

Third Edition, Third Edition, New Jersey.

13. Buell, P.V., 1984. Marketing Management, Mc-Graw Inc., New York.

Cateora, P.R., 1993, International Marketing, Irwin, Boston.

14. Carthy, E.J. ve Perreault W.D., 1991. Essentials Of Marketing, Fifth

Edition, Irwin, Boston.

15. Cemalciler, İ., 1999. Pazarlama, Kavramlar-Kararlar, Beta Basım Yayın

Dağıtım, İstanbul.

16. Churchill, A. Gilbert ve Peter, J. Paul., 1994. Marketing-Creating Value

for Customers. Austen Press., USA.

17. Churchill, A.G., 1995., Marketing Research Methodological Foundations.

6th Edition. 1995.

18. Cooper, G.R., 1993. Wining at New Products, Second Edition, Addison-

Wesley Publishing Company, Canada.

19. Cooper, G.R., 1994. New Products: The Factors that Drive Success,

International Marketing Review, 11, 60-76.

20. Cooper, G.R. ve Kleinschmidt, E.J., 1994. Determinants and Timeliness in

Product Development, Journal of Product Innovation Management, 11,

381- 402.

21. Crawford, M.C., 1991. New Products Management, 3. Edition, Boston.

Hаkim Hüseyn oğlu Həsənli

Markanın yeni məhsula təsiri

Xülasə

Qloballaşan dünyada dəyişiklik prosesinin sürətlənməsi fərdlərdən, müəs-

sisələrə və sosial cəmiyyətlərə qədər, ictimai nizamın içində yer alan bütün var-

lıqlara bu dəyişikliklə təsir edərək, dəyişən rəqabət şərtlərinə ayaq uydurmağa

məcbur etmişdir. Qloballaşma ilə birlikdə tək bir bazar halına gələn dünyamızda,

yüksək texnologiyaya sahib ölkələrdəki yeniliklərin yayılması, istehlakçı seçim və

gözləntilərini də dəyişdirməkdədir. Mütəmadi olaraq dəyişən istehlakçı tələb və

ehtiyaclarını qarşılayan, yeni məhsullar istehsal edən müəssisələr rəqabət

üstünlüyü əldə etməkdədir. Müəssisələrə fəaliyyət göstərdikləri sektorlarda üstün-

lük qazandıran ən əhəmiyyətli vasitələrdən biri müəssisələrin sahib olduqları

yeni məhsul istehsalı və inkişafı anlayışıdır.

Açar sözlər: Yeni məhsul, Yenilik, Marka Dəyəri, Markalaşma.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

151

Hakim Huseyn Hasanli

The brand influence on the new product

Summary

In a globalizing world, acceleration of transformation process, makes

people, companies and even societies adapt to fastly changing conditions of

competition. Due to globalization forces, the world is being transformed into “a

single big market” and through the spread of ‘the state-of- threat’ technologies in

developed countries, the preferences and expectations of customers are being

changed continuously. The companies that answer the continuously changing

customer needs and the development of new products are becoming stronger and

attain competitive advantage. One of the most important ways that enable

companies to gain advantage in the sectors they operate in is to have a vision of

new product development.

Keywords: new product, innovation, brand value , branding.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

152

MÜNDƏRİCAT

FİZİKA-RİYAZİYYAT VƏ TEXNİKA ELMLƏRİ

Ə.K.Kərimov, R.İ.Davudova. Klaster analizi məsələsinin bir həll

üsulu haqqında...............................................................................

3

B.H.Əsgərova, R.C.Hacıyeva. Siyahı strukturları............................ 11

H.Q.Mirzəyeva. Bankın iflasa uğramasını proqnozlaşdıran klassi-

fikasiya alqoritm nəticələrinin müqayisəsi.....................................

14

A.İ.Mehdiəliyev, H.D.Həmzəyev. Azərbaycan Respublikasında

servis dövlətin yaradılması problemlərinə dair.................................

24

B.H.Əsgərova. Stek üzərində əməliyyatlar..................................... 31

Ş.İ.Mustafayeva. Dövlət idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsində

informasiya sistemlərinin tətbiqi....................................................

35

B.B.Əzizov, M.L.Kərimova, V.Ü.Məmmədov. Maliyyə analizi

əsasında effektiv texnologiyaların layların neftveriminin artı-

rılmasına qərar qəbuletməsində sistem yanaşma............................

43

R.N.Hacıyev, N.S.Süleymanov, R.X.Ağamalıyev, H.В.Mehdiyev.

Sərhəd şərtində parametr olan qeyri-lokal məsələlərin tədqiqi........

57

A.A.Dəmirov. Süxurları relaksasiyalı deformasiyaya uğrayan

qazkondensat yatağında qazkondensat qarışığının quyuya axını

zamanı layın keçiriciliyinin dəyişməsinin məsaməliyin qiymət-

lərinə təsirinin tədqiqi ...................................................................

64

B.Z.Kazımov. Süxurların sürüngənli deformasiyasının qaz

yatağının qazvermə əmsalına təsirinin qiymətləndirilməsi..............

71

R.N.Hacıyev, N.S.Süleymanov, R.X.Ağamalıyev, H.В.Mehdiyev.

Nazik örtüklərdə enerji və kütlə mübadiləsi modeli........................

76

Z.Ə.Hacıyev. Travmatologiya və ortopediyada 3d qrafika............. 81 A.K.Kazım-zadə. Qayaüstü təsvirlərin informativ əlamətləri............... 86

N.H.Qurbanova. Tibbi tədqiqatlarda data mining............................. 92

E.A.Abasov. E-hökümətin formalaşması və davamlı inkişaf............ 97

S.A.Bəşirova. Dövlət idarəçiliyinin yeni mərhələsi - E-hökumətin

qurulmasında problemlər...................................................................

100

İQTİSADİYYAT

H.K.Həsənov. Regionların inkişaf strategiyası davamlı iqtisadi

inkişafa təminat yaradır.....................................................................

103

A.N.Səfərov. Tikinti təşkilatlarında rəqabətqabiliyyətliyin idarə

edilməsinin əsasları...........................................................................

112

S.S.Sadıqova. Rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalının

artırılmasında iri sənaye müəssisələrinin rolu...................................

123

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

153

Q.H.Həsənli. Regionlarda tikinti materialları istehsalında

sahibkarlığın inkişafı dövlətin iqtisadi strategiyasının

mühüm istiqamətlərindəndir..............................................................

130

H.H.Həsənli. Markanın yeni məhsula təsiri...................................... 136

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

154

СОДЕРЖАНИЕ

А.К.Керимов, Р.И.Давудова. Об одном методе решения задачи

кластерного анализа.......................................................................

3

Б.Г.Аскерова, Р.Дж.Гаджиева. Списковые структуры………… 11

И.Г.Мирзоева. Сравнение результатов алгоритмов классифи-

кации для прогнозирования банкротства банка.........................

14

А.И.Мехтиалиев, Г.Д.Гамзаев. К вопросу о создании

сервисного государства в Азербайджанской Республике……..

24

Б.Г.Аскерова. Операции над стеком............................................. 31

Ш.И.Мустафаева. Роль информационных систем в совер-

шенствовании государственного управления..............................

35

Б.Б.Азизов, М.Л.Керимова. Системный подход к принятию

решений повышения нефтеотдачи пласта на основе

финансового анализа эффективности технологий......................

43

Р.Н.Гаджиев, Н.С.Сулейманов, Р.Х.Агамалиев, Х.Б.Мехтиев.

Численные методы решение задач с параметром в краевых

условиях............................................................................................

57

A.A.Дaмиров. Исследование влияния изменения проницае-

мости пласта на значения пористости при притоке газокон-

денсатной смеси в газоконденсатной залежи, горные породы

которой подвергаются релаксационной деформации ...............

64

Б.З.Казымов. Оценка влияния ползучей деформации горных

пород на коэффициент газоотдачи газовой залежи....................

71

Р.Н.Гаджиев, Н.С.Сулейманов, Р.Х.Агамалиев, Х.Б.Мехтиев.

Модель энерго и массообмена в пленочных укрытиях...............

76

З.А.Гаджиев. 3D графика в травматологии и ортопедии.......... 81

А.К.Кязим-заде. Информативные признаки наскальных

рисунков...........................................................................................

86

Н.Г.Курбанова. Data mining в медицинских исследованиях....... 92

Э.А.Абасов. Формирование е-правительства и устойчивое

развитие............................................................................................

97

С.А.Баширова. Проблемы в создании нового этапа

государственного управления - Электронного правительства...

100

ЭКОНОМИКА

Г.К.Гасанов. Стратегия развития регионов создает базу

устойчивого экономического развития.........................................

103

А.Н.Сафаров. Основы управления конкурентноспособности

строительных организаций.............................................................

112

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

155

С.С.Садыхова. Роль крупных промышленных предприятий в

увеличении производства конкурентоспособной продукции....

123

Г.Г.Гасанли. Развитие предпринимательства в региональных

предприятиях по производству строительных как материалов,

как основное направление экономической стратегии

государства.......................................................................................

130

Г.Г.Гасанли. Влияние бренда на новый продукт......................... 136

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

156

CONTENTS

A.K.Kerimov, R.I.Davudova. About one method of the cluster

analysis...............................................................................................

3

B.H.Asgarova, R.J.Hajiyeva. List structures..................................... 11

H.G.Mirzayeva. Comparison of the performance supervised

learning algorithms for the bank failure prediction...........................

14

A.I.Mehdialiyev, Hamid Davud Hamzayev. To the problem of the

establishment of the state service in Azerbaijan Republic................

24

B.G.Asgarova. Operations on the stack............................................ 31

Sh.I.Mustafayeva. The role of information systems in improving

public administration.........................................................................

35

B.B.Azizov, M.L.Karimova, V.U.Mamedov. System approach to

decision-making in problems on the basis of the financial analysis

of the effectiveness of technologies..................................................

43

R.N.Hajiyev, N.S.Suleymanov, R.K.Agamalıyev, H.В.Mehdiyev.

The analytical solution of tasks with spectral parameter in

boundary conditions by means of numerical methods......................

57

A.A.Damirov. Study of the effect of changes in the permeability of

the formation on porosity values at the inflow of a gas-condensate

mixture in a gas-condensate reservoir which rocks are exposed to

the strain relaxation............................................................................

64

B.Z.Kazymov. Assessment of the influence of creeping

deformation of rocks on the recovery factor of gas deposits............

71

R.N.Hajiyev, N.S.Suleymanov, R.Kh.Agamalıyev, Hicran Вahadur

Mehdiyev. Model of energy and mass transfer in plastic

covers.................................................................................................

76

Z.A.Hajiyev. 3d The Graphics In Traumatology And Orthopedy..... 81 A.K.Kazim-zada. Informative features petrogliphs.............................. 86

N.H.Gurbanova. Data mining in medical research............................ 92

E.A.Abasov. Formation of E-government and sustainable

development....................................................................................

97

S.A.Bashirova. Callenges in creating a new type of government

E-government ...................................................................................

100

ECONOMICS

H.K.Hasanov. Strategy of the development of regions creates the

base of sustainable economic development.....................................

103

A.N.Safarov. Bases of management of competitiveness of

construction organizations.................................................................

112

S.S.Sadigova. The role of large enterprises in increase production

of competitive products.....................................................................

123

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

157

Q.H.Hasanli. Business development as main direction of economic

strategy of the state............................................................................

130

H.H.Hasanli. The brand influence on the new product................ 136

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

158

MÜƏLLİFLƏRİN NƏZƏRİNƏ!

«Elmi xəbərlər» jurnalının redaksiya heyəti bildirir ki, nəşr etdirmək üçün təqdim edilən

məqalələr aşağıdakı qaydalar əsasında tərtib edilməlidir:

mətnlər (Azərbaycan, rus, ingilis dillərində) – Times New Roman şrifti (ölçüsü – 12) ilə

yığılmalı;

məqalələr (boşluqları nəzərə almaq şərti ilə həcmi 40 min işarə) və xülasələr kompüterdə çap

olunmuş şəkildə elektron variantla birlikdə təqdim olunmalı;

məqalənin UOT-u, ədəbiyyatı, istinadı, üç dildə xülasəsi (15 sətrdən artıq olmamaq şərti ilə), açar sözləri (ən çoxu 10) və məqalələrin başlıqları verilməli;

ədəbiyyat siyahısı ya istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla ya da əlifba

sırası ilə verilməli;

сədvəllərin, sxemlərin, qrafiklərin və şəkillərin adı göstərilməlidir.

Müəllif haqqında məlumat: soyadı, adı, atasının adı, telefon nömrələri, elektron poçt ünvanı,

işlədiyi təşkilatın tam adı.

Əlyazmaların nəşri haqqında qərar qeydiyyatdan sonra bir ay ərzində qəbul edilir.

Məqalələrin çapı üçün pul ödənilmir.

К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ!

Редколлегия журнала «Сборник научных статей» доводит до вашего сведения, что направляемые в журнал статьи следует оформлять в соответствии со следующими

правилами:

рукописи принимаются на азербайджанском, русском и английском языках, шрифтом

Times New Roman (12п);

к тексту обязательно прилагается электронная версия текста;

объем рукописи не должен превышать 40 тыс. знаков (включая пробелы);

пронумерованный список использованной литературы (либо в алфавитном порядке, либо

в порядке упоминания в тексте) дается в конце статьи;

К рукописи прилагаются; УДК, аннотация (не более 15 строк), ключевые слова, название

статьи (на трех языках), имена и фамилии авторов;

таблицы, графики, схемы, рисунки должны быть озаглавлены; Авторская справка: фамилия, имя, отчество (полностью), официальное наименование

места работы, должность, ученая степень, а также данные для связи с автором; адрес,

номера телефонов сл., дом., моб., электронный адрес.

Статьи принимаются в течение одного месяца со дня регистрации рукописи в редакции.

Плата за публикацию рукописей не взимается.

TO THE ATTENTION OF AUTHORS!

The editorial staff of the «Collection of Scientific Publications» journal brings to your notice that

articles submitted for publication must meet the following requirements:

texts (Azerbaijani, Russian and English) must be typed with Times New Roman font (size 12 p);

articles (no more than 40 thousand characters including spaces), list of references, abstracts (no more than 15 lines, in Azerbaijani, Russian and English) and keywords (maximum 10, in

Azerbaijani, Russian and English) must be presented in typed form together with the diskette;

list of references should be enumerated lither alphabetically or in the order of reference in the

text and be presented at the end of the article;

tables, graphs, diagrams, figures should be titled;

Information about authors: surname, name, last name, position, academic degree, e-mail

address, telephone number, name of the organization.

Articles are accepted within one month since the date of their registration in the publishing house.

Payment for article publication is not required.

Qərb Universiteti № 3, 2015 Elmi xəbərlər

159

Kompyuter yığımı və korrektoru: A.R.Qəmbərova

Məqalələr aşağıdakı ünvana göndərilir:

Azərbaycan, Bakı şəh., AZ 1001 İstiqlaliyyət küçəsi 31,

Qərb Universiteti, tel: 492-61-63;

E-mail: elmijurnal@wu.edu.az

Статьи направляются по адресу: Азербайджан, Баку, AZ 1001 ул. Истиглалийят 31,

Западный Университет, тел: 492-61- 63;

E-mail: elmijurnal@wu.edu.az

The articles should be sending to the following address:

31, Istiglaliyyat Str. Baku, AZ 1001 Azerbaijan Western University, tel: 492-61-63;

E-mail: elmijurnal@wu.edu.az

Formatı 70×100 1/16

Həcmi F.ç.v. 9,87

Sayı 500

Qərb Universitetinin nəşriyyat-poliqrafiya mərkəzində yığılmış və çap

olunmuşdur.