ESK TURK DN TARHy*N ^V
Yazan : Prof. Dr. Abdalkadir NAN
BRNC BASILI
DEVLET KTAPLARI
MLL ETM BASIMEV STANBUL 1976
Kltr Bakanlnn 12/VIII/1975 tarih ve 1278 sayl kara-ryle birinci
defa olarak 10.000 adet baslmtr.
NDEKLER N S Z
..................................................................................IX-
XVI I Dinler Tarihi ve Din Folklor Bakmndan Abdulkadir
nan...................................................................IX
- XII
IIAbdulkadir nan'n Dinler Tarihi ve Din Folk lorla lgili
Eserleri..........................................................XIII
- XVI ESK TRK DN
TARH......................................................... ESK
TRKLERDE TENGRLER PANTEONU . Tengri - Tanr - Bir Tanr -
Allah...........................................
lgen......................................................................................
Umay......................................................................................
ki Tanra - ki
Rul...............................................................
Kt Ruhlar - Erlik
...............................................................27-30
Yer - Su Klt Ve
Ruhlar.......................................................30-31
Kutsal Dalar .
..................................................31-38 Aa Ve Orman
Klt........................................................38-40
Su, Pnar, Irmak, Gl Kaya
Klt..........................................40-41 Ate Ve Ocak
Klt................................................................41-46
DN
TRENLER..........................................................................46-54
KAM :
AMAN...........................................................................54
- 58 1-62 15-27 17-19 19- 24 24 27 27
PUTA TAPILIR MIYDI
?..............................................................58-61
LY ANMA :
YUG...............................................................
61
VI ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den
ev.)...................................................................
Ruhlar Ve lhlar
Hakknda.................................................... Tz
Denilen
Ruhlar.............................................................
ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den
gev.)..............................................................................71-89
Ar
Ruhlar............................................................................
Semavi
Ruhlar........................................................................
76 - S8 76-38 76-80 80- 81 81 81-33 83 83 83-84 84-88
61-71 62-71 63 - .71
a) b) c))
lgen......................................................................
lgen'in Oullar...................................................
lgen'in Kzlar Yayk Suyla
...............................................
...............................................................
................................................................
d) e) f) g)
Karlk................................................................
Utkui.....................................................................
Yer Veya Da Ruhlar............................................
ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den
ev.)..................................................................89-93
Yerin Ve nsanlarn Yaradl Hakknda Efsa
neler................................................................................89-93
ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den
ev.)...................................................................93
- 113 Canblar, llerin Ruhlar Ve Samanlar Hak
knda...............................................................................93-113
ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den
ev.)...................................................................113
- 121 aman
Davulu........................................................................113-121
ALTAY AMANLIINA AT MADDELER (A.V. Anohin'den
ev.}.....................................................................121-129
aman
Davulu........................................................................121-129
DVANU LUGAT-T TRK DE AMANZME AT KELMELER
...................................................................129-136
VII
DEDE KORKUT KTABINDA ESK NANLAR VE
GELENEKLER...................................................136-161
BAKURT TRKLERNDE AMANZM KALIN TILARI
.....................................................................161-166
ZYA GOKALP VE YAKUT - ALTAY FOLKLORU LE
DNYATI...........................................................166-174
HURAFELER VE
MENELER.......................................174-235
1. Eski Trklerde
Din................................................179-1882.
Trklerin slm Dnyas lk Temaslar . . 188 - 201 CAHLIYE DEVRNN
KALINTILARI . . . . 201 - 235 SBRYA'DA SLMYETN YAYILII . . . . 236
- 248
AL R NEVA VE
FOLKLOR........................................249-253 TAHLL VE
TENKTLER.................................................253-256
Dinler Tarihi ve Dn Folklor Bakmndan Abdikadir nanI Prof. Dr.
Hikmet Tanyu 350 kadar ilm eseri bulunan Prof. Abdikadir Inan'm
etnografya, Trk Tarihi, Trk Leheleri ve Trk Filolojisine, Trklerin
Mill Hayatna ve D Trklerin Mcadelelerine dair yazlar kadar, onun,
Trklerin Dinleri ve inanlarna, Dn Folklora dair de deerli eserleri
vardr. Bu eserde onun imdiye kadar yaynlanmam Trk Din Tarihi'ne ait
uzun bir makalesi ile, mevcudu azalm Eski Trk Dini ile ilgili Trk
amanizmine ve "Hurafeler Ve Meneleri"ne dair nemli bror birlikte
sunulmaktadr-Takdim ettiim'z Trk Din Tarihi ve Dn Folkloruna ait
bibliyografya Prof. Abdikadir nan'n bu alanda da neka-dar verimli
eserler verdiini gsterecektir. Arapa, Farsa, Rusa, Almanca ve btn
Trk lehelerini bilen Abdikadir Inan'm ilim alemindeki, Trk Kltr
hayatndaki yerinin doldurulmas pek gtr. Bu itibarla onun
eserlerinin ve bibliyografyasnn bilinmesinde byk fayda olaca
kanaatindeyiz. 29 Kasm 1888 de Bakurdistan'm gay kynde doan
Abdikadir inan'n babas imam Musaffa (Mustafa)
X
ve annesi Zekiye idi. Gbek ad Fethlkadir olduundan birok
yazlarnda bu ad da kullanmtr. Orenburg'da yaynlanan Vakit
gazetesinde 1908 ylnda Abdlkadir Inan'm ilk ya-.zlar kt. 1914 ylnda
Yksek Muallim Mektebinden mezun olan Abdlkadir nan, 1915 - 1923
yllarnda Ortaretimde grevler ald. 1915 de "Btn Rusya Mslmanlarnn
Mahkeme-i ger'iye" kurulu huzurunda din ilimlerinden imtihan
vererek mderris unvan ve ahadetnamesini almtr. nceleri yalnz Bakurt
folkloruyla urarken 1914 ylnda, Prof. Zeki Velid (Togan) n
tavsiyesiyle, Altay, Kazak -.Krgz, zbek ve btn Trk kavimlerinin
folklor, etnografya ve bilhassa destanlar, mill gelenekleri ve din
inanlar zerinde almaa balamtr. Bylece Abdlkadir inan, amanizm ve
Manas destan zerinde ok derin aratrmalar yapt. Birinci Cihan Sava
srasnda retmenlik grevini Bakurdistanda srdrrken, Bolevik istil
giriimlerinin karsnda, Trk Mill Kurtulu hareketlerine fiilen katld.
Bakurdistan'm istikll mcadelesinde nemli hizmetler yapt. Komnist
mezalimi ve istils karsnda etin savalara girien Trk blgelerinde
kanl istikll ve hrriyet savalar oldu. Trkmenistandaki komitenin
yard-imyle Zeki Velid Togan ve Abdlkadir inan, Asyadaki Trklerin
yaad muhtelif blgeleri dolatktan sonra (1923), ran (1923),
Afganistan (1923), Hindistan (1924) dan Avrupa'ya, Marsilya'ya
(1924) geip Paris'te, Berlin'de ilm almalarda bulundular. Nihayet
1925 yl Temmuzunda stanbul'a geldiler. stanbul niversitesinin
Edebiyat Fakltesinin Trkiyat Enstitsne, Trkoloji asistan olarak
tayin edildi. "Dede Korkut Kitab Hakknda" incelemeleri beenilerek
Trkiyat mecmuasnn birinci cildine alnd. Trkiye'ye geldikten sonra
"Yeni Kafkasya" dergisinde Trkistan ahvline ait, Trkistanl Trkmen,
bzan Abdlkadir, bzan dilolu imzalaryla makaleler yazd. Trkiye'de
1927'de kan "Yeni Trkistan" dergisini bilfiil Zeki Velid ve
Abdlkadir nan kurmu ve yrtmlerdir. Abdlkadir nan burada da muhtelif
takma adlarla makaleler yaymlad. 1928 ylnda birka arkadayle
birlikte, Trkiye'nin Folklor sahasnda en nemli dergisi olan "Halk
Haberleri" ni yaymladlar.
XI
1928 ylndan 1932 ylnn sonuna kadar (Trkiye Halk Bilgisi Dernei)
nin ilm komisyon yeliini yapt. 1929 da Anadolunun muhtelif
ehirlerinde Folklor, Din Folklorla ilgili ok dikkate deer
aratrmalara giriti. Bu almalar dernek tarafndan "Birinci lm
Seyahate Ait Rapor" adylt yaymland. 1930 ylnda tekrar Trkiye iinde
ilm bir incelemede bulundu, toplad, derledii malzemeyi "Halk
Bilgisi Haberleri" dergisinde yaymlad. Bu arada "Trk Hukuk Ve
ktisat Tarihi" ve "Azerbeycan Yurt Bilgisi" gibi muhtelif ilm
dergilerde de makaleleri, incelemeleri kt. Ankaradan yetkili
kiilerin srarl davet ve ricalar zerine asistanlktan ayrlarak, 1933
ylnn 6 ubat'mda Trk Dili Tetkik Cemiyetinde htisas Ktibi sfat ile
almaya balad. 1933 ylnn Sonbaharnda Dolmabahe'de Cumhurbakan
Mustafa Kemal (Atatrk) tarafndan byk ilgi gsterilerek kabul edildi.
1934 ylnda tekil edilen lm Komisyon ve Klavuz Kolu almalar yesi
olarak grevlendirildii srada, Atatrk tarafndan iltifatlara,
takdirlere mazhar oldu. Bu komisyonun almalar srasnda Atatrk, Dil
Kurumu yelerini Kk'e ard zaman, muhakkak Abdlkadir nan' da beraber
istiyordu. Onun ilm inceleme ve almalarn, geni bilgisini daima
takdirle karlyordu. 1935 ylnda Ankara'da Dil ve Tarih - Corafya
Fakltesi kurulmak zere iken, Atatrk, Abdlkadir inan' davet etti ve
: "Sen bu Faklte'de Dou Lehelerini tetkik edecek ve ders
vereceksin. Seni Profesr yapacaz." dedi. 18.1.1936 tarihinde greve
balayan Abdlkadir nan, 9 yl kadar Dil ve Tarih - Corafya
Fakltesinde Profesrlk yapt. 1944 ylnda o dnemin Maarif Vekili Olan
Hasan li Ycel'in emri ve Necmettin Halil Onan'm uygulamasyle,
Abdlkadir nan'm Profesrlk unvan ve kadrosu, diplomas Rusyada
kaybolduu bahanesiyle kaldrld. Bilhare cretli olarak tercmanlk,
okutmanlk, retim grevlilii gibi eitli adlarla ayn derslerin hocaln
yapmaa 1955 ylma kadar devam etti. Fakltede iken, Trk Dil Kurumunda
Ba Uzman olarak da almaktayd. Oradan da uzaklatrldktan sonra 1961
ylnda Diyanet leri Bakanl Mavere He-
XII
yeti'nde, lm E^rleri tetkik iinde grev verildi. Ya haddi
dolaysyle buradan 500 lira maala emeklilie ayrld. 1964 yl Nisan
ayndan itibaren Trk Kltrn Aratrma Enstitsnde 500 lira aylkla almaa
balad. Bu arada Trk Kltr dergisinde muhtelif makaleleri yaymland.
1973 - 1974 yllarnda Trk Kltrn Aratrma Enstitsnn tahsisat nce
azaltlp, sonra kesilince, Abdlka-dir nan'm oradan ayrldn gryoruz.
Halen 87 yanda bulunan gzleri iyi grmeyen, kulaklar duymayan
Abdlkadir nan 600 liraya kan emeklilik maayla hayatn, Orman Yksek
Mhendisi olan olu Yaar nan ve onun einin, torunlarnn yannda ve
yardmnda devam ettirmee almaktadr. Abdlkadir nan'm 350 kadar eseri
yannda, Kutadgu Bilig ve Divn- Lgat-it Trk eserleri zerindeki
almalar, ok nemli hizmeti, yardmlar dnlecek olursa bu kadar verimli
ilm almas olan pek ndir bilginlerden saylmas hakinaslk
olacaktr.
Abdlkaclir nan'n Dinler Tarihi ve Din Folklorla lgili Eserleri
II Prof. Dr. Hikmet Tanyu KtTAPLARI: 1 Birinci tlm Seyahate Dair
Rapor, stanbul 1930. 2 Tarihte Ve Bugn amanizm, Trk Tarih Kurumu
Yay., Ankara 1954. 1972 de ikinci basm yaplmtr. 3 Kur'n- Kerm'in
Trke Tercemeleri zerinde Bir nceleme, Diyanet leri Bakanl Yay.,
Ankara 1961. 4 Hurafeler ve Meneleri, Dinayet leri Bakanl Yay.,
Ankara 1962. 5 Makaleler Ve ncelemeler, Trk Tarih Kurumu Yay.,
Ankara 1968. MAKALELER, EVRLER, TANITMALARI : 1 Trk amanizmine Ait,
Trk Yurdu, 19, 1929. 2 Trk Mitolojisinde ve Halk Edebiyatnda Kadn,
Trk Yurdu, 22, 1926. 3 Altay Samanlna Aid Mevad, A. V. Anochin'den
evirme, Trkiyat Mec, II, 1928. 4 Trk Rivayetlerinde Bozkurt,
Trkiyat Mec, L, stanbul 1928. 5 Umay lahesi Hakknda, Trkiyat Mec,
L, stanbul 1928.
6 Yamur Duas, Halk Bilgisi Haberleri, II, S. 13, 1930.
XIV 7 Altay Samanlna Ait Mevad, Trkiyat Mec. C. 2. 1926, Sf.
518522. 8 Sivas'ta Doum Adetleri, Halk B. Haberleri, Y. I. S. 10,
Austos 1930, Sf. 158-161. 9 Ali Rza (Yalgn), Trkmen Oymaklar,
Azerbaycan Yurt Bilgisi, 1., 8-9, 1932. 10 Ali Rza (Yalgn) Cenupta
Trkmen Oymaklar, Trkiyat Mec, III., 1933.
11 Al Ruhu Hakknda: Trk Mitolojisinde Kt Bir Ruh, Trk Tarih Ve
Etnografya Dergisi, S. I. Temmuz 1933, Sf. 160-167. 12 Ongon Ve Ts
Kelimeleri Hakknda, Tarih - Arkeoloji, Etnografya Dergisi, II,
1934.13 Trk Mitolojisinde erir Bir Ruh, Tarih - Ar keoloji,
Etnografya Dergisi stanbul 1935. 14 Ali Rza (Yalgn) Cenupta Trkmen
Oymaklar, V., Yeni Trk, 1936. 15 Maynagaev Belitirler'de Tanr'ya
(Gk'e) Kurban Merasimi, r, 52, 1937. 16 Altay'da Pazrk Hafriyatnda
karlan Atlarn Vaziyetini Trklerin Defin Merasimi Bakmndan zah,
kinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar, st. 1937, Sf. 142-151. 17 A. V.
Anochi^ Altay amanlm-a Ait Maddeler, I: lk, XV, 85, 1940. II: 87,
III: 88, IV: 89, V, XVI, 90, 91, 93, 95, 1941. VI: XVII, 100. 18
Gaziantep'te Alevler ve Muhtelif nanmalar, H.B.H.Y. 10., S. 110,
Knunu-evvel (Aralk) 1940, Sf. 37-40.
19 D. K. Zelenin, Sibirya'da Ongon Klt, (Moskova-Leningrat
1936), Belleten VI. 1942, Sf. 311-315.20 And'a Mteallik Adet ve
An'aneler, H.B.H.C. 6. S. 4 Eyll-Ekim 1943, Sf. 279-290. 21 slm
Trklerde amanizm Kalntlar, Dou, 4, 1943.
L
XV 22 Altay ve Yenisey Samanlnda Eski Unsurlar,, Orhon, 2, 1943.
23 Osman Turan, On iki Hayvanl Trk Takvimi,. D. ve T. Co. Fak. Der.
I, 1943. 25 W. Barthold, slmlarda Mervaniler Mezhebi, Belleten, X,
1946.
25 W. Barthold, Trklerde Ve Moollarda Defin Merasimi, Belleten,
XI, 1947, S. 515-539. 26 Altay Da-larmda Bulunan Eski Trk Mezarlar*
Belleten, XI, 43, 1947. 27 E.ski Trklerde Ve Folklorda And, Dil ve
Tarih -Co. Fak. Derg-isi, VI, 4, 1938. 28 K. Inostrantsev, Eski
Trklerin nanlarj Hakknda Birka Sz, Belleten, XVI, 1950, Sf.
45-47.29 Eski Trke Kur'an Tercemesi, Trk Dili, 6,. 1952. 30 Eski
Kur'an Tercemelerinin Dili Meselesi II, III* Trk Dili, 7, 9, 1952.
31 Mslman Trklerde amanizm Kalntlar, lahiyat Fak. Derg-isi, 4,
1952. 32 Yakut Samanlnda Ije Kul, Trkiyat Mec., X* 1953. 33
Trklerde Su Klt le lgili Gelenekler, Fuat Kprl armaan, st. 1953. 34
Trklerde Teslim ve taat Sembolleri, Zeki Veld Togan Armaan, st.
1950-1955., Sf. 480-483. 35 Trk Destan Ve Masallarnda Krklar
Motifi,, Trk Dili, 77, 1958. 36 Trkl Trenlerde Ters Giyme deti, Trk
Folklor Aratrmalar, 116, Mart 1959, Sf. 1861 37 Kaytbay'm Trke
Dualar, Jean Deny Armaan, 1959, Trk Dil Kurumu Yay. Sf. 91-94, 38
Sovyetler lkesinde Din Meselesi, Trk Yurdu, II,. 2, Mays 1960. Sf.
3-4. 39 Kur'an'm Eski Trke ve Ouz-Osmanlca eviri leri zerine
Notlar, Trk Dili Aratrmalar Yll, 1960.
;
XVI 40 Yaygn Hurafeler Ve Meneleri, Trk Folklor Aratrmalar, VII,
147, Ekim 1961. Sf. 2531-2533. 41 - Albast - Al Kars zerine Bir
Eaid, (Ulla JoIansen, Alp Frau), Trk Folk. Aratrmalar, VII, 153, 42
Ebu Bekir ar-Razi'nin Bilinmeyen Bir Eseri, (Kerimof neri olan
"Srrl Esrar" Selmet (dergisi), 7, 1962. 43 geytanh zbekler ama Ait
Bir aatayca Kuran Tefsiri, Trk Bili Aratrmalar Yll, Belleten 1962,
Ayr basm 1963. 44 Nazarlk, Trk Folk. Ara. C. 3, S. 196, Austos
1963, Sf. 3138. 45 Yasa, Tre = Tre ve eriat, Trk Kltrn Aratrma
Enstits, I., Ankara 1964. 46 Orta-Asya Mslmanlar Hakknda ki Makale,
Trk Kltr, 20, Haziran 1904. 47 Sovyet Rejimi Altnda, Trkistan'da
slmm Du rumu Hakknda Yabanclarn Yazdklar, Trk Kltr, III, 26 Aralk
1964. 48 Denisof, P. W.: Religiozzniye Veronanya Chuvashuvalarn Dn
nanlar, Trk Kltr, 1, Kasm 1962. S. 55-58. Bu yaz ingilizceye
evrildi: Cultura Turcca, V, 1. Nr. I, Ankara 1964, Sf 1S3-186. 49
Bakurt Trklerinde amanizm Kalntlar, Trk Folklor Aratrmalar, 1965,
IX, 191. 50 Ziya Gkalp ve Yakut - Altay Folkloru le Dimyat, Ankara
1965, Y. II, S. 1-2, Sf. 173-176. 51 Tu-Bayrak (Sancak), Trk Klt,
1966, S. 46.
52 Trklerde Da) Aa ve Pnar Klt, Reit Rahmeti Arat Armaan, 1966
TKE. 53 Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar Ve Gelenekler, Trk Kltr
Aratrmalar, Y. III - IV - V - VI, Ankara 1966-1969, Sf. 145-157. 54
Sibirya'da slmiyetin Yayl, Necati Lugal Ar-Tnaam'ndan Ayrbasm, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1969, Sf. 33155 Divan- Lgat-it Trk'de
Samanizme Ait Kelimeler, Trk Kltr, Y. IX, Ankara 1971. Sf.
293-297.
ESK TRK DN TARH Eski Trk dini ve mitolojisi hakknda in, islm ve
Bat kaynaklarnda epeyce malmat bulunmakla beraber ok dank ve ksa
olduklarndan bunlardan faydalanmak ok yorucu almalar istemektedir.
Trk kavimlerinin rf, det ve inanmalarnda son devirlere kadar
muhafaza edilmi olan eski din telkkilerin ve geleneklerin
menelerini aratrrken ta iskit ve Hun (H'yung-nu) devirlerinin!
derinliklerine kadar inmek ve bu bakmdan Orta Asya'y ve Dou Avrupay
bir btn olarak almak icabetmektedir. Mesel, Trk kavimlerinde din
inanlarla bal olan and ve anda messeseleri ve bunlara bal
gelenekler milttan nceki V - IV. yzyllarnda Yunan tarihileri
tarafndan tavsif edilen iskit and messesesinin ayn olduu malmdur.
Milttan nceki 77. yzyllarda in vakanvisleri tarafndan Hunlarda
tesbit edilen Gk Tanr, gne, ayy yer - su, atalar ve ller klt Trk
kavimlerinde,, muhtelif kltrlerin tesirleri altnda kalmalarna
ramen, son devirlere kadar devam ettirilen kltlerdir. Bu kltler ada
Altayllarda ve Yakutlarda mahede edilmitir. Bununla beraber Altay
ve Yakut samanl btn halinde eski Trk dini olarak kabul edilemez. ok
eski devirlerde byk hakanlklar ve devletler kuran Trklerin dnya
grleri ve din telkkileri Altay ve Yakut amanizmine nazaran ok
gelimi ve olgunlam olduu anlalmak-
2
ESK TRK DN TARH
tadr. Altay ve Yakut samanln, elinde bulundurduu pek mahdut
materyallere de dayanarak, tetkik eden rahmetli Ziya Gkalp dahi
bunun farkna varm ve eski Trkler iin toyunizm adn verdii bir mill
din tasavvur etmiti. Fakat "toyunizm" dedii din budizmden baka bir
ey deildir. Srf itibar olarak dahi eski Trk dinine "toyunizm" ad
verilemez. Eski Trk dini iin srf itibari olarak "ama-nizm" terimini
kullanyoruz. Fakat bu amanizm Altay ve Yakut samanlnn bulunduu
safhay tok arkasnda brakm, gelimi bir durumdayd. Avclk ve iptida
ziraatle dar bir sahada yayan Ikk boylar dnya grleri ve din
telkkileriyle byk gebe hakanlklar kuran, in'den Bizans'a ve ran'a
uzanan ulusun dnya gr ile din telkkilerinin ayn seviyede olmasna
imkn yoktur. in kaynaklarnn verdikleri haberlerden anlaldna gre,
eski Orta - Asya amanizminin esas lan Gk - Tanr, gne, ay, yer, su
ata (cedd-i l), ate (ocak) kltleri idi. Din yin ve trenlerin
mu-uyyen bir nizam (stat) erevesi iine alnm oh 'duunu tahmin etmek
de mmkndr. Byk devlet kuran amanistlerin yin ve trenlerini icra iin
resm tzk vcude getirdiklerini yakn zamandaki Manu tarihinden de
biliyoruz. "XVI. yzylda muhtelif Manu ve Tonguz gibi Altay uluslar
birleerek in'i fethettiler. Bu kabileler a-manist idiler. 1747
ylnda aman yin ve trenlerini dzenleyen bir stat imparator tarafndan
iln edil-
aman metinlerinden renildiine gre a) l-gen, b) onun oullar, c)
kzlar, d) vazifedar ruhlar: Yayk, Suyla, Karlk, Utkui semav ruhlar
zmresine girerler. a) lgen -hayr ilhdr; Ay Gne ve yldzlardan
yukarda yaar (r turgan Kudaym). lgen'e giden yolda yedi, baka bir
rivayete gre, 9 engel (puudak) vardr. Bu yol ancak erkek amanlar
iin
ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER
77
aktr. Bununla beraber, yin esnasnda erkek aman da ancak beinci
engeli (puudak) tekil eden altun kazk'a (kutup yldzna) kadar
gelebilir, bundan geri dnmeye mecburdur, lgen'in altn kap saray
(rg) ve altn taht (altniree) vardr. Ulgen, insan eklinde tasavvur
edilir (Adam lgen piy kiji-atam lgen bey kii). Dualarda ona "Beyaz
parlak (Ak Aya), "parlak akan (Aya Kaan)" "grltc (kngrti) "imeki
(yalgm)", "yakc (kygeki),,' diye hitap edilir. lgen - gne, ay ve
btn gk kubbesinin hakidir: Ayluu kend yaan yer, Ay knm yayagan,
Adam lgen Piigan, Ayl, gneli byk yeri, Ay ve gnei yaratm, Altn lgen
bimi. Ebe kuan yaratm (Eki solon g saylgan) (onun) iki ebe kua
dikilmi); insanlarn ve hayvanlarn ban, kirpik ve gbeini yoktan var
etmi; insanlar iin yaylalar, imenler, scak yuvalar hal-ketmi. Tulku
snduu patng kudun yayagan, Yuvarlak iimli ban cann (kut) yaratm:
Kindiktd yayap salgan, Kirpiktd biip salgan,
78
ESK TRK DN TARH
Aygr maln yayap pergen, Ar tebergezin pp salgan Tebelde mal yayp
paretten Tergelde yurt yayp peretten, Gbeklii halk edivermi
Kirpiklii biivermi Aygrl at srs yaratm Her (yerde) otlaklar yaratp
verecektir, Paytahtl yurt yaratp verecektir. lgen Ate (ot) in
halikdr. odmgd koydurup pergen, oagmgd kadap pergen, Adam lgen !
Scak ateini yakp veren Ve sacayan (ocan) dikip veren Atam lgen !
lgen ilh kudret sahibidir; yldzlar idare eder, gk grltsn ve yldrm
yaratr, yamur ve doluyu gnderir; dolu onun salyas (silekey) dir.
Ayd knd yltrgan, Ak puluttu ajrgan, Kara agat ootkan Ay ve gnei
hareket ettiren Ak bulutu aran, Kara aac para para eden
ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER
79
Kalbakka, sapkakka kemdep kalgan... Kak ve kepe ile (her eyi)
hesap eden. Yalgm, kngrti!.. Yizirt edip iygende Yer yengiz
silkinet. Yibrt edip iygende Yat kijiding Yal yrei yalrat Yldrmc,
imeki, Tepindii zaman Yer yosun teprenir; atr atr ettii zaman
Yabanc kimselerin Yufka yrekleri (korkudan) yanar. lgen'in ezeli ve
ebedi olduuna, ona tapmann balangcna dair aman dualarnda yle denir:
Yetti adamnng kdrgeni, Yer pdrde yayagan. Pajrganm Pay lgen! Yedi
babamn hrmet ettii Yer yaradld zaman yaradlm. Ba vurduum Bey lgen !
lgen'e , alt, dokuz veya on iki ylda bir defa yin yaplr ve kurban
olarak parlak donlu ve yanda bir ksrak kesilir.
80
ESK TRK DN TARH
Kurban merasimi ilkbahar yahut yaz mevsimlerinde, bazan da
sonbaharda yaplr. Kurban merasiminde man yinler btn teferruatiyle
icra olunur. yine byk bir kalabalk halk kitlesi itirak eder. Kurban
kesen adam, ailesi, yaknlar ve misafirleri lgen'e ltuf ve ihsanlar
iin teekkr ederler, gelecekte de merhametli olmasn dilerler.
Davarlarn (maldng suzu), ocuklarn (kijining suzu), avda
muvaffakiyet (mltnktin suzu), st, arpa, otlarn bereketi, yaylalarn
asayii ve btn halkn refah ve rahat iin dua ederler. Kurban yininin
umum ad stg, yni "semadaki" (gkte yaayan ruh iin) dir. Kurbana da
parlg nam verilir. b) Ulgen'in oullar (lgening uuldar): Ulgen'in
yedi olu vardr: 1) Kart, 2)Puura Kaan, 3) Burca Kaan, 4) Kara ku (=
kartal), 5) Yajil Kaan, 6) Pakt Kaan, 7) Er Kaanm. lgen oullar gkte
yaarlar. Bunlar da, babalar gibi iyi ruhlar, kudaylar zmresine
dahildirler. Onlar lgen'den ayrlm (ayrlgan) olduklar halde (10)
babalarna msavi deildirler. Her kabile (sk), lgen oullarndan birini
kendisi iin koruyucu ruh sayar. Buna gre, lgen oullar Altayllar
iin, ulgen'in kendisi gibi temiz ve iyi ruh (aruu ts) lardandr. Bu
ruhlar iin tpk lgen'e yaplan yin ve kurban merasimi yaplr ve ayn
dualar okunur. lgen oullarndan Altayllar arasnda bilhassa Kart
maruftur.
ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER
gj
lgen oullar namna put (ts) yaplmaz. c) Ulgen'in kzlar (lgening
ktan). Ulgen'in dokuz kz vardr. Bunlara "afif kzlar" (ak
kstarkyandar)" denir; has isimleri yoktur. yin esnasnda baz aman
(kam) lara bu kzlar telkinatta bulunurlar. Ay kulana, ki ji polup
Aydp peretten edeger ! Ay (gibi) kulama, kii (gibi) olup
sylerdiniz! Bu kzlar namna kukla biiminde putlar yaplp aman
cppesinin (manyak) beli zerine sralanr. d) Yayk (vastac ruh): Btn
vastac ruhlar arasnda Yayk birinci mevkii igal eder. O Ulgen'in
vcudundan bir para olup semav ruhtur: Ay kulana kizi polup Aydmg
knnk l. Parlak Hakann (Ulgen'in) l, Ay ve gnein paras. Yayk, yei-de
insanlar arasnda yaar. lgen, onu insanlar fenalklardan korumak,
hayat vermek iin gndermitir. Bundan dolaydr ki dualarda Ku-day
adiyle anlr. Yayk'm balca vazifeleri lgen'-le insanlar arasnda
vastaclk yapmaktr.1976 Birinci Basl F.
.'32
ESK TRK DN TARH
lgen piyding yarlkz, Kzl pulut kuyaluu, Kzngluu tiskind Kba
yalgn kamluu Tengerede til alkan Ak Yayk! lgen Bey'in emirberi
(muhbiri) Kenar kzl buluttan Dizgini ebemkuandan Kams imekten
(olan) Gkten haber alan Ak Yayk! Yayk, Altayllarca ok saylan bir
ruhtur, ilkbaharda, davarlarn ve ksraklarn ilk salan st ile bulguru
kartrp lapa (potka) yapp Yayk'a sa (libation) saarlar. Bu merasime
"Yayk kaldrma (Yayk igarar)" denir. Bu merasime gelecek yl iin ltuf
ve ihsan temenni ederler . stg yini yaparken aman, Yayk' arr ve
onun refakatinde kurbann lgen'e gtrr. Ya-yk'n yardm ve rehberlii
olmakszn aman gklere lgen huzuruna kamaz. Yayk namna beyaz kumatan
tasvir (put) yaplr; bu puta beyaz eritten ba, kulak, el, ayak ve
kuyruk konulur. Ayaklarna kzl erit dikilir. Bu putlar (kuklalar)
yirmi ve-;ya otuz kadar olur. Hepsi beyaz kldan rlen bir -ipe
sralanarak evin arka tarafndaki iki hu (ka-Zing) aac arasna
gerilir. yel Ak Yayk, Altn krluu Ak Yayk! boumlu Ak Yayk, Altn
kenarl Ak Yayk!
ALTAY SAMANLIINA AT MADDELER
83:
d) Suyla: Suyla, insann yerdeki muhafzdr. Gzleri at gzlerine
benzer (at karaktuu kaan Suyla); otuz-gnlk mesafeden grr. Baz
amanlar suyla'y at gzl kartal (at karaktuu mrkdm) eklinde tasavvur
ederler. Suyla, manev ruhlar zmresine dahildir; "Ay ve gnein krpnts
(ay knng krkn)" tesmiye olunur. Onun rol insann hayatn murakabe
etmek ve insann hayatndaki deiiklikleri haber vermektir. Bundan
dolay da ona "iki dilli kekeme han (eki tild Kaan kele)" denir. yin
esnasnda Suyla amann gklere ve yeralt dnyasna seyahatinde yoldalk
eder ve Yaykla birlikte amann kurbann o veya bu yere gtrr. Suyla'ya
rak serperler (aradaki aar); baka, trl kurban vermezler. e) Karlk:
Karlk, Suyla'nm mesai arkadadr; bir amann ifadesine gre Suyla ile
Karlk arasndaki mnasebet ve yaknlk kar koca arasndaki mnasebete
benzer. Kurban yini yaparken amana yoldalk eder. yin esnasnda Karlk
namna, duman kmak iin adr veya ev stnde braklan delikten (tndk) su
serperler. f) Utkui: Utku (harfiyen: "gler yzle karlayan") gkte
yaar. lgen'in yegne ve en yakn elisidir..
84
ESK TRK DN TARH
(lgen piyding elizi). stng denilen kurban yinini yaparken aman
ve ona rehberlik eden Suyla, Karlk ve Yay gklere lgen huzuruna
giderler. lgen bunlar karlamak iin Utku'yi gnderir. Yolcular Utk
gklerin beinci dairesinde, Altn Kazk'da (Kutup Yldznda) karlar ve
lgen'in iradesini bildirir. aman'n getirdii kurban alp altn kapdan
ieriye dalar ve lgen'i tahtna sunar Altn Kazk'da amana bir kaz
(kas) verilir; yolcular bu kaza binerek yeryzne dnerler. g) Yer
veyahut Da ruhlar: Altayllara gre da ruhlar tamamiyle mstakil bir
zmredir; lgen ve Erlik'le mnasebetleri yoktur. Bu ruhlar insana
iyilik yapar, refah ve saadet bahederler; saygszla kar da ceza
verir ve hastalk gnderirler. Hayvanlarn oalmas, salk, umum emniyet
ve erir ruhlarn (aza yek) uzaklamas hep bu ruhlar tarafndan verilen
nimetlerdir. Kn ebirbez Kler tuum, Ay ebirbez Altn tuum. Aydap
yadar malga piyan pergen, Kindikibiske kir sablaz kandii? Kirpiki
biske ya sablaz kandii? Gne dolamaz tun dam, Ay dolamaz altn dam,
Sr sr mallara (hayvanlara) bereket vermi
ALTAY SAMANLIINA AlT MADDELER
85
Gklerimize kir (pas) brakmasan ne olur? Kirpiklerimizi
yaartmasan ne olur? Altayllarm, da ruhlarna dair tasavvurlarnda
vuzuh yoktur. ekil itibariyle insana m, yoksa bir canavara m
benzediini kestiremezler. Bu ruhlar insann kalbine ancak kendi
mevcudiyetlerini telkin ederler (ebeltip yat). Da ruhlarnn yaadklar
yer kii olunun yaad yer dairesidir. Baka ruhlar gibi gkte veya yer
alt dnyasnda yaamazlar. Bundan dolaydr ki Altayllar da ruhlarn
zmreye ayrrlar: Yer Su (yni yer ve su ruhlar), Yezimtayka (yni
c-mudiyeler ruhu) ve altay (yni da ruhlar). Bu ruhlarn umum ad "e
e" yni sahip ve Ye-zim piy'dir. Bu ruhlar kafi bir ekilde
ahslandrlr ve muayyen bir yere, o veya bu daa, rmaa, gle ve kayaya
sahip olduklarna inanlr. u suretle bu ruhlar mahall ruhlar
saylrlar. Bundan dolaydr ki da, rmak ve gl adlar Altayllarm
nazarnda yalnz coraf isimler deil, fakat o yerin sahibi olan ruhun
addr. Mesel Abu Kaan, Stgl, lemen, Ak Kaya vesaire yalnz da,, gl,
rmak, kayalarn ad deil, canl varlklar ve Altayllarm tapt ilhlardr.
Bunlar insanlarn dualarna cevap verebilirler; ltuf ve ihsan sahihi
olduklar gibi, kahretmek de ellerinden gelir, insana ben-ziyen bu
varlklarn oluk ocuklar da vardr.
;86
ESK TRK DN TARH
Abu Kaan dann iki kz vardr. Bu kzlarn iher ikisi de Yelbiz adn
tarlar. Bu ilhi varlklara Altayl yle dua eder: Undubay, tatabay!
Aar yurdung yatsn! Unutma, brakma (beni) Ak yurdun esen yatsn! Her
dan, gl, rmak ve kayann bir altn ka--ps, altn taht ve at balamak
iin altn kaz var- kelimesi de eski Trkedeki izi-si kelimesinin XVI.
eklidir. asrda ald yeni
26) Max Ebert, Reallexikon der Vorgeschichte, T. I. Sh. 382 -
390 27) Budist Trklerin din eserlerinde tlsm - muska anlamna gelen
"vu" terimi in'edir. Trklere bu terimi in'li budist rahipler
getirmilerdir. Trkler Mslman olduktan sonra muska - tlsm iin, "yaz"
anlamna gelen, "bitig" kelimesini kullanmlardr. " adl
28) Bn'nin bundan baka "Anmat
yine bir tlsm - afsunlar kitabnn bulunduunu bn Haldun
zikretmitir. (A. Cevdet tercmesi. Fasl Sa-dis. S. 164.) Bn'nin hal
tercmesi iin bk. islm Ansiklopedisi C. II. sah. 804. Ktip elebinin
(Kef-az - Znun II, 1062) "ems - l - Maarif ve Letaif - al -Avrif"
hakknda verdii bilgi elimizdeki Msr tab'mn ba tarafna smyor. 29) "a
b c d" ve "k 1 m n" sralar Ltin ve
Yunan alfabesinden treyen alfebelerde imdiye kadar hi
deitirilmeden muhafaza edilmitir.
N OTLAR
235
-'O t,-' rj o '^ j^ t^ e/ 0 ' v-* Cf. i y* C/-'
