/fol klorjedebiyat halkbilim• etnoloji • antropoloji • muzikoloji • tarih. • edebiyat

0 c; A Y L I I< I< 0 L T 0 R D.E R G i 5 i

ISSN 1300-7491

. CiLT: VIII SAYI: XXIX 2002./2

Sah~bi: ULUSLARARASI Egitim, Ogretim, Basm-Yaym, Matbaaciltk Ltd. ~ti.

Gene! Yaym Yonetmeni: M etln Turan

; · Sorumlu Yazli$feri Miidiirii : Dr. Faruk GU~IU

Akademlk Dam~ma ve Hakem Kurulu Prof. Dr. ilhan Ba~goz (100. Ylf Oniversitesi)

Prof. Dr. Hasan Ozdemir,(Ankara Oniversitesi) Prof. Dr. Taner Timur (Ankara Oniversitesi)

Prof. Dr. Fuat Bozkurt (AI<deniz Onversitesi) Prof. Dr. ilhan Tomanbay (Hacettepe Oniversitesi)

. Prof. Dr. Muhan Bali (Atatiirl< Oniversitesi) Prof. Dr. Metin l<aradag (Dol<uz Eyliil Oniversitesi)

Prof.. Dr. Ha~im l<arpu~ (Selc;ul< Oniversitesi) Prof. Dr. Ensar Asian (Dicle Oniversitesi)

Prof. Dr. ismail OztUrk (Dokuz Eyliil Oniversitesi) Do<;. Dr. At a Atun (Yal<m Dogu Oniversitesi) Do<;. Dr. Asker l<artan (Ankara Oniversitesi)

Do<;. Dr. Ali Osman OztUrk (Sek;uk Oniversitesi) Do<;. Dr. Erman Artun ((ukurova Oniversitesi)

Yrd. Do<;. Dr. Muhsine Helin:10glu Yavuz (Mimar Sinan Oniversitesi) Yrd. Do<;. Dr. Mehmet YardtmCI (Dol<uz Eyliil Oniversitesi)

Dr. ~UkrU G4nbulut

Yonetlm Yerl ve Yazt~ma Adresl Hatay Sokak 9/19, 06410 1<1zliay-Ankara Tel:(312) 425 39 20 Fax: (312) 417 57 23

E-mail: folkloredebiyat@ixir.com

Abone !<o~ullart Yurti<;i Yliilk (Posta.lama iicreti dahil): 40.ooo.ooo.-TL

(Ogrer:tci ve ogretlm iiyelerine %so indirimlidir.)

Avrupa lc;in Say1s1: 2.5 OM Yllilk Abone Bedeli: 100 OM Amerika ic;in Saytst: 25 ~ Ytlilk A~one Bedeli: 100~

Abone bedelinin Metin Turan adma 1042.33 numara l1 porta c;eki hesabma ya da Hall< Bankast Me~rutiyet $ubesi'ndeki 15528 numarail hesaba yattnlarak, dekontun adresimize

gonderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz ytl ic;indeki fiyat artt~lanndan etkilenmezler.)

Folklor/Edebiyat'ta yay1mlanan yaz1lar MLA Folklore Bibliyography i<;inde kaydedilmektedir.

Baskt&Cilt: Ba~kent Matbaas1, Ankara

1. Girl$

HOseyin Ba(

Alevi-Bekta~i Nefeslerinde Toplumsal Bir Varhk Olarak i nsan

u c;al1~mada Alevi-Bekta~·i ozanlann~n nefeslerinde insanJn toplumsal

B yi:ini.ini.in nasli ele aiJndJgJnJ anlamay1 amac;hyoruz. Bu nedenle ozan lann · nefesleri taranm1~ ve konumuzla ilgili olanlar sec;ilmi~tir.

Nic;in ozanlann nefesleri aracliJgJyla sosyolojik bir c;i:izi.imleme yapmay1 deniy- · oruz? Ozanlar Alevi-Bekta~i ki.ilti.ir-inanc; sisteminin hem ta~IYICISI hem de yapJcJsJdJrlar. Toplumsal olaylara tamk olan ozanlar bunlan kendi durdul(lan yere gore belirlerler ve ~iirlerle ifade ederler. Alevi-Bekta~i ~iirinin nefes, devriye, mer-. siye, $athiye, dUvaz gibi tUrleri vard1r. Toplumun kolektif haf1zasma alman bu $iir­ler nesilden nesile aktanlarak canl1 tutulur. Bi:iylece ~iirler i:iznellikten kurtulur, anonimle~ir ve nesnelle~ir. (3u anlamda tarihsel bir beige niteligini ailr. Bu belgel­erle ar~ivdeki yazli1 belgeler arasmda gi.ivenirlik bak1mmdan i:inemli bir fark yok­tur. Nefesler toplumun haf1zasmda uzun sUre saklanm1~ sonra yaz1ya gec;irilmi~tir, ar~iv belgeleri depolarda koruma altma ahnmJ~tJr. Her ikisinde de insanm tanli<!Jgl vard1r. Nefesler, farkh olarak, sosyal haf1zada iken c;ok say1da insan ezberledigi ic;in bir ic; denetime 1 kamusal denetim·e ac;JktJr. Nesnel l e~mi~ bu belge!erin sosyolojik bakl$ ac;JsJyla ic;eriklerinin c;i:izi.imlenmesi ve baz1 yargllara ula$11masJ rT]Umki.indi.ir. ·

2.. insan Nedlr? insanm Toplumsal Varhk OlmasJ Ne Demektlr? insan c;ok boyutlu bir varhkt1r. inanan bir varhk olarak insan, Ureten-ti.iketen

(ekonomik) bir varl1k olarak insan, konu~an bir varhk olarak insan, estetik degerleri yaratan bir varhk olarak insan, siyasal bir varhk olarak insan vb .. insanm i:inemli bir boyutu da toplumsal bir varhk olmasJdJr.

insan tek ba~Jna var olmaz, o en az bir ailenin, bir meslek grubunun, bir cemaatin, bir sivil toplum i:irgi.iti.ini.in vb. Oyesidir. Bu yapliar i<;inde kimlik, ki~ilik kazan1r. Bu nedenle insan toplumsal varilkt1r.

"' Do~. Dr., Stileyman Demirel Oniversitesi, Fen/Edebiyat Faktiltesi Sosyoloji Boliimti, !sparta. 187 ------""""" ____ ,_,__....,..._

insan diger insanlarla toplumsal ili~ki ic;indedir. l<endi gereksinimlerini kar~llamak ic;in ba~kalarrnr da hesaba kattrgr bu ili~kiler zorunludur. Gereksinimlere, zamana ve mekana bagh olarak insan toplumsal ili~kileri yeniden Gretir. Bu ili~kilerin etrafrnda insan degerleri, normlan, davranr~ kahplarrnr, tutumlan geli~tirir. insa.n toplumsal ili~kileri ic;ersinde maddi ve tinsel di.inyayr si.irekli in~a eder. Bu nedenle insan toplumsal varllktrr.

insan geli~tiri l mi~ olan degerler sistemine katrlrr, davranr~ kalrplannr ben­imser, ya~adrgr grup ya da toplulukla bGti.inle~ir. Bu . insanrn ya~am boyu ya~adrgr toplumsalla~ma (sosyalle~mejsosyalizasyon) si.irecidir. insan toplumsal­la~ma yetenegi yuksek olan bir varhktrr. Bu nedenle insan toplumsal varlrktrr.

insan Uretir, insan inanrr, insan di.i~Uni.ir, insan sayler, insan yazar, insan sever vb. insan bi.iti.in bunlan bir grup, bir topluluk, bir to plum ic;ind·e, kar~llrklr etkile~im halinde yapar. Bu nedenle insan toplumsal varhktrr.

insanrn toplumsal bir varlrk olmasr onun toplumsal yaprda, toplumsal gruplar ic;inde, toplumsal ili~kiler Oreten bir varlrk olmasrnr betimler. insan belirlenen ve belirleyen bir varlrktrr. insan hem toplumsal gruplar ve geni~· toplumsal yaprlar tarafrndan etkilenen, belirlenen bir varhktrr, hem de bu gruplan ve geni~ toplum­;alyaprlan etkileyen bir varlrktrr. insan bu 6zellikleriyle -sosyolog Dahrendorfun belirttigi gibi- sosyolojik bir varhk (homo sociologicus) olma duzeyine yOkselmek­tedir, trpkr ekonomik bir varlrk (homo economicus) oldugu gibi.

insan ic;inde bulundugu sosyal gruplarda sadece uyuma ili~kin rolleri yerine ~etirmez, aynr zamanda c;eli~l<i ve c;atr~manrn da kaynagrdrr. Otoritenin e~itsiz ~agrhmrna bag II olarak grup ic;inde hem uyum ve butunle~me hem de c;atr~ma ve ;6zulme vardrr. insan grup ic;inde kurulan-bozulan-tekrar kurulan dengeleri si.irek­i i.iretir. Bu dinamik dengeler geli~me ve ilerlemeyi besler. insan hem mevcut ;tati.ikoyu korumak ister, hem de daha i~levsel olana dogru degi~tirmek ister. nsan hem tutucudur, hem de ilerlemecidir. Toplumsal ko~ular, bilinc; duzeyi, (i.ilti.irel kalrplar vb, onun diriamigini tayin eder. ·

Alevi-Bekta~i olarak tanrmladrgrmrz toplumsalozne de diger topjumsal 6znel­~r gibidir. 0 da hem uyum ve buti.inle~meyi hem de c;atr~ma ve c;ozulmeyi i.iretir. iosyolojinin bir nesnesi olmak bakrmmdan Alevi-Bekta~i gruplannrn digerlerinden >ir farklan yoktur. Onlann farklrllklan sadece kimliklerini tayin eden kulti.irel­nanc;sal nitelikteki toplumsal eylemleridir.

insanrn toplumsal eyleminin c;ok kompleks olmasr, onun eylemlerinin ·ac;rklama" yerine "anlama-yorumlama" y6ntemi ile kavranabilecegini g6sterir. \c;rklama dr~tan yakla~rmr, anlama-yorumlama ic;ten kavramayr 6ng6rur. ic;ten :avrama olguyu, kurumu, tarihsel gerc;.ekligi ya da bir metni onlan olu~turanlann 1iteliklerini dikl~ate alarak anlama c;abasrdrr. Tarihsel-toplumsal gerc;eklik ac;rklana­naz, ancak anlama ve yorumlaya tabi tutu lur. Bu yorumlama hermeneutik :Vorumbilgisi) ilkeleri c;erc;evesinde gerc;eld~tiri ldigi zaman rea liteye daha c;ok. 1akla~rr. Hermeneutik (yorumbilgisi) tarih ic;inde gerc;ekle~en ve yazrya gec;en bir !tkinligin ya~anllan ~u anki di.inyaya aktanlmasljc;evrilmesidir. Dilthey'in belirt­igi gibi, bireyler tarafrndan yaratrllp deneyimlenmi~ olan ki.ilturel bic;imlerin bir •orumudur. (Swingewood 1988: 162). Dilthey'e gore insanlar ken.di ya~amlannrn

; : ·cc:n :a::coa::o;;;;:;;c:: ace:::: 188 ,..,,.,.cc~:,..o;-::"":::""' """"...,.._..,..,.,.o:a ... cc-la,...:;;>OO<o:..,:: ... : -~c:..-· '""c:--n::

uri.ini.i olan deger, norm, inane;, egilim vb. ~eylerin yonlendirdigi bir insani ili~kiler ag1 ic;ersindedirler ve her ~eye bu ya~amm ic;ersinden bakarlar. insanlar kendi yarat1lan olan bu tinsellikle oylesine gomi.ili.idi.irler ki, bu tinsellik onlann ya~ant1lann1 ve evrene bak1~ bic;imlerini belirler. Bu tinsellik tarihseldir ve insan ayn1 zamanda tarihsellik ic;inde "tutuklu"dur (Chiem 1990: 39). insan ve onun sosyal eylemleri tarihsel-toplumsal boyutta gerc;ekle~ir. Anlama-yorumlama yon-temi bu tarihsel-toplumsal boyutu kavramay1 amac;lar. ·

Alevi-Bekta~i gruplan t arihsel-toplumsal gerc;eldiklerini i.iretirler ve onlann onderleri olan ozan lar ise, kendilerinin de ic;inde bu lundugu bu si.ireci anlamlandmr ve dillendirir. Dilden dile dola~an nefesler gi.ini.in birinde yaz1ya gec;irilir, bu gi.ivence i<;inde toplumsal haf1za zay1flar ve art1k metinler tarihsel-toplumsal gerc;ekligin yerini ahrlar. Bu nedenle tarihsel-toplumsal gerc;ekligi anlamak i<;in metinleri c;ozi.imlemek onemli hale gelir. Bizim de bu yaz1da yapmak istedigimiz . ~ey, metinler araC1llg1yla Alevi-Bekta~i ozanlann1n anlamland1rdtgt tarihsel­toplumsal gerc;ekligi anlamak ve yorumlamakt1r.

3. Klmllk Sahlbl Olarak lnsan (Biz ve Otekl) Her toplumsal grup (ozellikle inanc;-ki.ilti.ir gruplan) kendini "biz" ve kendi

d1~1nda olanlan da "oteki" olarak tan1mlar. "Biz" ve "oteki" birbirinin varolu~lannm gerekc;esidir. "Oteki" olmazsa ya da oldugu farz edilmezse "biz" olu~maz. "Biz" olu~mas1 i<;in "oteki"nin c;ok iyi tan1mlanmas1 gerekir. Her grup i<;in "oteki" dU~i.ik statUde "biz" yOksek statOdedir. "Oteki" si.irekli bir tehdit unsurudur, inane; bak1mmdan zay1f, ahlak bak1m1ndan dO~OktOr. "Biz" ve "oteki" tammla­malan tarihsel oldugu kadar gi.inceldir de.

3.1 Blze lll~kln Tammlamalar Alevi l er-Bekta~il~r "yol"a t alip olmakla, ikrar verip gruba !<atllmakla toplum­

salla~ma sOrecini gOniOk rutin ya~antmm OstUne <;1 karak sOrdUri.irler. Boylece kim­liklerinin bilincinde olurlar, kendilerine, ailelerine ve gruba kar~l sorumluluk duyarlar. l<endileri "biz" digerlerini "oteki" olarak algllaman1n geregini yerine getirirler. "Oteki"ni tan1mlamakla "biz''i, "biz"i tantmlamakla da "oteki"ni belirlerler.

l<endilerini ~ah-1 Merdan Ali'nin kurdugu, imam Cafer'in l<uramla~tlrdtgl,

HaCI Bekta~ Veli'nin Anadolu'da yayd1g1 "yol"a bagl1 bir topluluk olarak gorOrler. Bu ulu ~ahsiyetlere baglll1k onlara (dolay1s1yla Tannya) kulluk anlamma gelir.

~ah-t Merdan'tn kullan Hact Bekta~'tn gi.illeri ilm-i ledi.in bi.ilbi.illeri Gi.ildestedir Bekta~iler

(TOrabi)

Ozan'a gore Alevi-Bekta~i gruplan ~ah-1 Merdan Ali'nin sad1k izleyicileridir. Tann tarafmdan verilen bilgi olan i/m-i ledi.ine sahiptirler ve bu bilginin ~ah-1 Merdan Ali yoluyla kendilerine gec;tigini kabul etmektedirler. Topluluk olarak gUidestesi kadar narin ve gi.izeldirler.

189 ------------ot.=

Eger taril<atten sua! edersen Murtaza Atrdir plrimiz bizim Goregeldigimiz suregideriz l<trl<lardan ayrtlmt~ surumuz bizim

(Hatayi)

Ozan, toplu lugun bagl1 oldugu liderligi ac;Jklamaktad Jr. Pir Ali'dir. Ali'nin de ic;inde bulundugu k1rk insan-1 kami l bu yolun 1 tarikatm ilk kuruculand1r. Bu toplu­luk gelenekseldir, c;i.inki.i "goregelinen" si.irdi.iri.ilmektedir.

imam Ca'fer kullartytz Sohbetimiz nihan o/ur 0/mezden evvel olmu~Oz Vasl-t can o/an can olur

(Hatayi)

Fli<Jh ilminde Osti.in vasJflara sahip oldugu kabu l edilen alt1ncJ imam Cafer-i Sad1k, f1khi mezhep kuruculannm (Ebu Hanife, imam ~afii) hocasJdJr. l<endisi mezhep kurmam1~t 1 r. Ali evladmdan olmakla bat1ni bi lginin sahibidi r. Bu bilgi Oniki imam tarafmdan sal.<lanmt~ ve aktanlm1~t1r. Onun di.i~i.inceleri bir mezhep degil "yol"u ifade eder. Mezhep sonu bilinmeyen bir yoldan sapma anlamma gelir. Bu nedenle Aleviler-Bekta~iler kendi lerinin sapma degi l ana bilgi kaynagma sa hip olduklann1 kabul ederler.

Nesimi, mezhep degil "yol" oldu~unu ~oyle ac;rklar; Sorma behey softa mezhebimizi Biz mezhep bilmeyiz yolumuz vardtr <;agtrma meclis-i riya'ya bizi Biz ~erbet ir;meyiz dolumuz vardtr Aleviler-Bekta~iler kendilerini GOruh-u Naciyani kurtulmu~, cennet mi.ijdelen­

mi~ grup olarak kabu l ederler. (Bunu Peygamberin "Ummet im 73 parc;aya boli.inecek fakat ancak bunlardan biri mi.ijdelenecektir" hadisine dayand1nrlar).

Naci Guruh'unun parltyor maht' Naci'ler olmu~tur stmn agaht Nuh'un gemisine bindik biz dahi Ey GOrOh-i Naci size a~k o/sun

(Sersem Abdal) EdepliyOz kimesneye bakmayuz Rtza kapusundan ta~ra r;tkmayuz Cennet cehennem korkusu r;ekmeyOz Bunda sorulmu~tur sorumuz bizim .....

(Hatayi) Alevi-Bekta~i topluluklan kendilerini ahlaksal degerler bak1mmdan yi.iksek

1 Miih: yeni ay, hilal, tarikata yeni giren kimse. 2 Agiih: bir ~eyin derin anlamrna, strrma ula§mt§ olan

........ .....,. _________ ......... 190 ----------...---

duzeyde oldugunu du~Undiiklerinden· ote diinya korkusu c;ekmezler. Sorgulama ote dunyada degil, bu dunyadad1r. Grup ic;inde Ayin-i Cemde sitem jsorgudan gec;me vard1r. Boylece bu dOnyanm onemsendigi, erdemli ya~amanm ya da ya~amamanm sonuc;lannm burada gorOidugO belirtilmektedir. Bu dunyanin onemsenmesi, ahlak­sal deger ve normlann belirleyici olmas1 toplumsal bir varl1k olarak insanm varolu~unda onemli bir olgudur. Toplumsal varlik olarak insan oncelikle bu diinya­da belli bir zamanda sosya l eylemleriyle kendini ortaya koyan insand1r.

An vardtr u~up gezer Teni tenden se~ip gezer Zahid bizden l<a~tp gezer An biziz ba/·bizdedir

l<imi sOfi l<imi hact Cumlemiz Hal<l<'a duact ResO/-i El<remin tact Aba htrl<a $af biidedir

(Hasan Dede)

Topluluk ayncalikli, Ostiin bir konuma sa hip oldugunu vurgulayarak "biz" fikri­ni surekli Uretir. Ozana gore onlar balm (ilahi hakikat) Oreticisidir. "Biz" sufidir, "oteki" haCidJr. Herkes Hakk'a yolcudur, ancak "biz" kutsal efTlanetlerin (Peygamberin taCI -ki k1rklar cemine katildlgl zaman bu tac; ba~mdad1r- aba, h1rka, ~al) sahibidir.

Topluluk ic;in soy, koken onemlidir. Anadolu'ya gelinen yerin vurgulanmas1 kimlik ac;1smdan anlaml1d 1r. Boylece Anadolu Aleviliginin orijini, c;il<l~ noktas1 belirlenmektedir. ·

t<im ne biliir bizi nice soydantz Ne zerrece odaan ne hod sudantz Bizim meftOnumuz ma'rifet sayler

· Biz Horasan miilkiindel<i boydantz Tur'da Musa durup miinacat ey!er Nes/imiz sorar isen Hoy'damz

(Abdal Musa)

3.-2. Ot eklne lll~kln Tammlamalar "Oteki" bazen c;ogunluga bazen azml1ga kar~i11ktlr. Anadolu Alevileri­

Bekta~ileri merkeze gore c;evrede kalm1~lard1r yani siyasi giicii elinde tutan c;ogunluga gore azmlikta kalm1~1ard1r. "Oteki", siyasi-ekonomik-askeri iktidara ve propaganda arac;lanna sahiptir. Bu nederile suc;lama ve karalama olanaklan fazla olmu~tur. "K1zilba~" suc;lamas1 bunlardan biridir. ·

Gidi yezit bize l<tzt!ba$ demi; incinme ey goniil ne derse desin l<ur'ant derc eden dil de l<trmtzt

(Muhammed)

191

Var git yezit, var git, bula~ma bize Ahrette haliniz bilmem nico/ur Bizden her gun teberra o/uyor size Ahrette haliniz bilmem nicolur

Hak emir eyleyip turap bitince 0/anca vanm yere atmca Mehdi gelip yakamzdan tutunca 0 zaman haliniz bilmem nicolur

(A~1k HUseyin) Bir gert;ege indir ba~1 Durmaz akar gozum ya~1 Yezidin elinde ta~1 Vura gelmi~ vura gider

(Teslim Abdal) Yukanda nefeslerini verdigimiz ozanlar kotUIUk yapan "oteki"lerle a<;ll< bir

hesapla~may1 onerme~ler. l<oti.iiUk dUnden bugUne "Yezid"in i~idir. Onunla ugra~maktansa uzak durmak, y~z <;evirmek, sevmemek yani teberra etmek daha uygundur. Onlann i~i ahrete bJrakJlml~tlr, hesaplan orada gorUiecektir. DUnyay1 di.izeltmek i.izere gelecegine inan1lan Mehdi'ye havale edilmektedir. Mehdi (Onikinci imam Muhammed Mehdi) koti.ili.iklere son vermek Uzere gelecektir. T1pk1 isa'n1n gelecegine inamld1g1 gibi bu inan<; gelecege olan umudu destekle­mektedir. Boylece "oteki" ile a<;1k bir <;at1~ma istenmez, ta ki ya~am hakk1 ortadan kald1nlmcaya kadar.

Alevi-Bekta~i gruplan ve ozanlan otekini "Yezid" olarak tan1mlarlar. Tarihsel olaylann ic;inde O<;Unci.i imam Hi.iseyin'i katleden Muaviye oglu Yezid kotUii.igUn, aCJmas1zllg1n semboiU olagelmi~tir. ~Uphesiz ki "oteki" gruptan olan her ki~i

"yezid" olarak tan1mlanmaz. Bu kavram daha <;ok haks1zllk ve zuiUm yapanlar i<;in kullaml1r. BugUn Alevi-Bekta~i gruplar arasmda olumsuz ozelligi olmayan "oteki" i<;in· daha yumu~ak bir ifade olan "yabanc1" kavram1 da kullanJimaktadJr. "Yabanoya k1z verilmez" ifadesindeki yabanc1 grup d1~1ndakini anlat1r.

Azmhkta ola·n "biz" kendini c;ogunlukta olan "oteki" nin asimilasyonuna kar~1 korumak ister. Bu nedenle her iki grup arasmdaki evlilikler yasaklamr.

Bir mum in munkire kiZin verirse Anas1 babas1 /ay1k gorurse Yuz bin kerre ;ah kereme vanrsa Derdinin Dermam yoktur vallahi

Bir muslim baCI da Yezide baksa Yezid gok~e olsa, hem meyli aksa 0 muslim baCidan zurriyet ge/se Arsat meydanmda kaf1r val/a hi

......

(Pir Sultan Abdal)

192 --------------

... .

Bu.rada munkir, munaf1k, Yezid "oteki"ni; mumin, Muslim, bac1 "biz"i tanlmla­maktadlr.

l<imlik' tammlamalannda "Aievi", "l<1z1lba~", "Abdal" kavramlann1 kullamrlar. Boylece "oteki"nin kU<;Omsemek amac1yla kullandll<lan bu an lam lara sahip <;1karlar.

imam-1 Ali'dir aym bekad1r Pir elinden zehir ic;sem ;ifad1r YardJmCJmJz Muhammed Mustafa'd1r Hi.iseyni'yim Alevi'yim ne dersin

(Pir Sultan Abd.al)

Ci.imle bir mi.ir;ide demi;ler bell Tesbihleri Allah Muhammed A/1 Me;rebi Hi.iseynf ismi Alf Muhammed Alf'ye c;1kar yollan

(Kul Himmet)

Bu zi.imre-i gi.il;aha kiZIIba;r desinler 01 saki -i Kevser bular ayya;f desinler

Biz Urum Abdallany1z Maksudumuz yard1r bizim Ge<;tik ziynet kabasmdan Gendnemiz erdir bizim

4· Etlk Blr varllk Olarak lnsan

(Zikri Baba)

(Ballm Sultan)

Her taplumsal grubun bir ahlak anlay1~1 vard1r. Alevi-Bekta~i taplululdannm da kendilerine ozgu bir ahlak anlay1~lan·vard1r ve bunu yUzylllard1r ya~ayarak gelmi~lerdir. Bu tapluluklann davram~ kal1plann1 geleneksel degl;!rler seti (siste­mi) belirler. Degerler seti oncelikle Hz. Ali ve anun sayundan gelenlerin, Ahmed Yesevi'nin, Hac1 Bekta~ Veli'nin ve diger inane; onderlerin ~ahsmda ifadesi.ni b~,Jian; fakat esas alarak Harasan'dan, Orta Dagu'dan gelen gruplann Anadalu'ya go<; eden ve buray1 kendisine yurt edinen topluluklann kultur ve inane; sistemlerden geli~en ortak Urundur. 0 hem kuramsal 1 sayut hem de ya~amsal 1 samuttur. Degerler seti ya~anan hayatm i<;inden <;1kmakta ve sonra ya~anmakta alan ya da ya~anacak olan hayata yon vermektedir.

Alevi-Bekta~i degerler setinde dogruluk, i'y'ilik, bilgi, sab1r, edep, terbiye, guzel· huyluluk, alc;ak gonOIIUk, ha~gorU yuceltilirken bunlann aksi davram~lar yerilmekte­dir. Bu degerler seti, insan merkezlidir. Heqey insandad1r, her ne ararsan kendinde ara, insanda ara diyen anlay1~, evreni, Tann'y1, iyiyi, kotOyu her ~eyi insanda bulur.

Alevi-Bekta~i tapluluklan degerler setini karumak ve· varllg1n1 c;ozUimeden surdurebilmek i<;in alu~turdugu normlan ve bunl9ra kar~1l1k alan yaptmmlan geli~tirmi~tir. i~te deger-narm-yaptmm sistemi, orf, hukukunu olu~turur. Orf hukuku bu topluluklarda du~kunluk kurumu adiYia artaya <;1kar. Bu kurum mur~idlerin onderliginde yerel grup uyelerinin (Ayin-i Cern) kat1hm1yla hayata gec;irilir.

193

Edeb, "eline -diline-beline sahip olmak" Uzerine kurulmu~ yalln, anla~lltr bir ahlak sistemidir. Elinin koymadtgtnt alma, dilinle yalan stiyleme, gtybet (dedikodu) yapma, nefsine hakim ol, helalinden ba~kastna bakma bi<;iminde a<;tllmtnt yapacagtmtz bu ahlak anlayt~t aynt zamanda "a~tna, i~ine, e~ine sahip ol!'' tiz deyi~iyle de desteklenmektedir.

Elsiziz belsiziz dilsiziz amma Gezeriz alemde erkek~esine

(Mir'ati)

diyeJ! ozan onurlu ya~amanm strnnt vermektedir. "Yol" inan<;sal ve ahlaksal degerler Uzerine kurulmu~tur. Grup dayant~mastnt ve sUrekliligini bu degerlere

_ baglt oldugu sUrece koruyabilir.

Sofi isen a/up satma Helaliine haram katma Yolun egrisine gitme Dogru yo/a nazar eyle.

(Hatayi)

Toplumsal e~itlik mutlak anlamda bel.ki hi<; bir yerde saglanamaz. Ancak statU farkltltklanna ragmen grup Uyeleri kibri ve magrurlanmayt yok ederlerse insan ili~kilerinde e~itlik saglanacagt kabul edilmi~tir.

Laden bah~esinde gonca giil o/maz !<ami/ i/e yolda~ olan yorulmaz iki mah/uk vardur Hakka kul olmaz Magrurluk, kibirliik itme!i degilf

(Hatayi)

· Magrurlanmak, kibir. i<;inde olmak dervi~e yara~maz. Dervi~ bunlan yerden yere vurmu~ ki~idir. "l<ibr imi~ yorulup yollarda kalan" diyen ~ah Hatayi varltktan jstatUden kaynaklanan kibir ile "yol"a girilmeyecegini, "yol" da gidilmeyecegini vurgular. Bir kamile baglanan, ona hizmet eden, onun sayeslnde nefsini oldUren bu duygulann esiri olmaktan kurtulur.

Bunda kibr i!e kin olmaz · Hem sen o!up hem ben olmaz Adem 6/dOrsen !<an o/maz Nefes 6/dOrsen !<an olur

(Hatayi)

Tasavvufi ahlaktn temel ilkelerinden biri nefsi oldUrmek, kibri ve kini yok etmektir. ikilik, "sen""ben" yoktur, "biz" vardtr. Bu iki anlamda degerlendirilebilir. Birincisi toplulugun dayant~mastnt, birliltte .hare.ket etmeyi anfattr. ikincisi ise insan ile Tann birlikteligini ifade eder. Bu yolda nefes tildUrU!mez, yani veri len soz­den, ikrardan geri donUimez. Nefes old Oren dO~kUn olur btiylece yoldan dO~er, grubun dt~tnda kaltr.

194

KotOnun soz(i agudur Urur s/nemi dag1d1r Kalbimiz Hakkm evidir Kanlld1r nefes 6/diiren

(Hatayi)

"GordUgi.ini.i ort, gormedigini soyleme" ozdeyi~i Alevi-Bekta~i topluluklannm ahlak ilkelerinden biridir. "Gordi.igi.ini.i ort" ifadesinde engin birho~gori.i ve onarma davran1~1 vard1r; hatall, eksik gordi.igUni.i di..izelt, tamamla an lammdad1r, yoksa· kapat, gizle anlammda degildir. "Gormedigini soyleme" ifadesi ise yalam, dediko­duyu onleyen bir yakla~lmdlr.

Sana yerdeh gokten buyuk nasihat Gordilgiln ort, gormedigin soyleme Erenlerden Pirlerden budur emanet Gordiigiin ort, gormedigin soy/eme

(Azbl Bab~) Gordiigun goziin ile Soyleme sen soziin ile

(Hatayi)

s. Blr Inane; 1 KOitOr Grubunun Oyesl Olarak lnsan

5.1 Grup Oyesl Olmanm Ko~ullan

Grup i.iyesi olmak belli basamaklardan gec;;meyi gerektirir. 1. Bir musahip tvol kardesi secmek. Baz1 Alevi-Bekta~i gruplannda musahipsiz

gruba girilemez. Musahiplik iki ailenin iyi gi.inde koti.i gi.inde birlikte olmas1d1r. Oyle ki musahip olanlar kan bagmdan gelen karde~lerden daha fazla sorumluluk ta~1rlar. Musahip iki ailenin c;;ocuklan karde~ saylldll<lan ic;;in birbirleriyle evlene­mezler. Musahiplerin mallan, kazanc;;lan birdir, biri ac;; iken digeri tok gezemez. Birbirlerine kern soz soyleyemezler, danlamazlar, aynlamazlar. Musahibinden aynlan yol di.i~ki.ini.i sayi11r. Birinin ettigi hata digerini de baglar. Bu musahip ailelerin birbirlerini kollamasm1 saglar.

Musahip musahiple nice bozula Sakm, defterine Janet yazlfa

Musahibine soylese kem sozil Cehennim kelbinden karad1r yilzii

Musahiple bozulan Hakka kanlld1r Atasiyle bozulan peygambere kinlidir

(Pir Sultan Abdal)

2. Bir mi.irebbi I rehber yanmda grup Uyeligine I yola haz1rlanmak. MUrebbi yola _ ili~kin bazl bilgi, deger, davram~ kallplannl talibe (yol isteklisine) ogretir.

195 -------------

Rehber talibi yeti~tirir, denemelerden gec;irir, ozi.inde bir cevher bulursa onu Ayin­i Cem'e getirir. Orada sorgudan gec;irilir, tart1hr, ne kadar haz1r olduguna bakll1r ve Ayin-i Cem erenleri uygun gori.irlerse grubun i.iyesi olma hakkm1 kazan1r.

Bir gun seni rehberunden isterler l<imin izni ile girdun yo/a sen

(Hatayi) Degme rehber ~ig ta libi pi;irir Ocaklar yamp l<ozlenmeyince

(Pir Sultan Abdal)

3. Mursidin I Ustanm yanmda. grubun icinde pismek. olgunlasmak. Yola bir mur~ide baglanmakla girilir. Mur~id aydmlat1C1d1r, uyar~e1d1r. Mur~id, Hakk'm yeryuzundeki temsikisidir.

Gel bir pire himmet eyle Emek zayi olrraz ola Mur;id etegin muhl<em tut l<ims'e elinden almaz ola

. (Hatayi) Mur;id-i kamile getir iradet . Of Hakk'm seyyid-i saadettidir

(Kul Himmet) Benligi 1 gururu olduri,ip bir mur~ide 1 ustaya hizmet etmek gerekir.

Gen~lik yaza benzer koca!Jk /~1;a Yuregim ba;!Jd1r dertlerim taze Boynun eg de hizmet eyle ustaze ~eytan ben/ik i/e menzil almad1

(l<ul Hinimet)

ikrar (soz) verip "yol"a giren i~boiUmune bagh olarak .Ayin-i Cem ic;indeki sorumluluklannl yerine getirir, mi.ir~idinden "yol" un inceliklerini ogrenir. Bu sure ic;inde malm1, canm1 k1sacas1 tufT! varllgm1 grubun yuksek idealleri ic;in ortaya koy­abilecek hale gelir.

ButOn bu a~amalan Hatayi ~oyle ozetler;

Evvel iptidadan musahip bulup Murebbi yamnda pi;Op hallolup Ostat nazannda yamp kU/olup 1<01/1 varl1gunu virebi/Orsen

(Hatayi) Goruldugu gibi grup kendi varllgm1 ve dirligini korumak ic;in yeni uyelerini

grup ic;i egitim~en gec;irmektedir. Bunu bil~jTde/ gorgude kendini kamtlam1~ olan­larla (murebbi, mi:ir~id) yapmaktad1r.

196 -------------

5.2 Grup E~ltlml

Grubun egitiminde temel yontem muhabbet/sohbettir. Mi.ir~id muhabbetle ilahi gerc;eklerin bilgisini sunar. Ayin-i Cem'de "Hak gelsin" diyerek ac;rlan muhab­bet geleneksel bilgilerin aktarrmmr saglar. Muhabbetten vazgec;mek yoldan, Hakk'tan vazgec;mek anlamrna gelir. Boyle ki~iye bir nasip (sorumluluk, gorev) verilmez, gi.izel sozlerden, gerseklerden gelen grdasr kesilir.

Batmtmda dedi bana bir aziz Muhabbetten ge~en Hak'tan da ge~er Vermeyin nasfbin kesin gtdasm Muhabbetten ge~en Hak'tan da ge~er

(Hatayi)

Muhabbet tali bin mi.ir~idinden yani ogrencinin hocasmdan ogrenmek istedikleri­ni elde etmesine imkan verir. Egiti~ si.irecindeki aktorler (ogrenci-ho·ca) kar~rlrklr olarak sorular sorarlar, kurallan, ilkeleri anekdotlarla, menkrbelerle aktanrlar. Grup ic;inde prestijin kaynaklarrndan biri de sahip olunan geleneksel bilgidir.

Muhabbet eyle yokla plrini Yusun senin namus i/e anm Var bir ger~ek i/e ktl pazanm Ktldt§tn pazardan ziyan gelmesin

(Pir Sultan Abdal)

Burada pirin yokla~masr ondaki bilgi birikiminden yararlanmak anlam.rna gelir. Pir batrni bi_lgi sahibi, gerc;ege ula~trrrcr oldugu kadar sorunlarr dinleyen, c;ozum­ler Oreten bir psikolog konumundadrr. 0, hatalarrnr, gunahlarrnr saklamadan ac;rklayan talibine bunlarr a~masr ic;in yardrmc1 olur. Grubun ortak tepkisi, ceza yer­mesi de l<i~inin hatasrnrn bedelini odemi~ olmasr anlamrna gelir ve bu rahatlamayr saglar. Boylece "hamus ve ar" yunmu~ olur.

Egitim si.irecinde en az bir talip meydana (erkana, gruba) pi~irilerek, olgun­la~trrrlarak getirilir. Orasr Ali divanrdrr, Meydan-1 Ali~ir, cahilin yeri yoktur.

E§er bende isen ~ah-t Merdan'a Ali gibi sen de kalma noksana Bir talibi pifir getir meydana Ezel ebed a/ gelmeye diline

(Hatayi)

Grup yolun kurucusu olan ~ah-r Merdan Ali'yi kendisine ornek al rr. 0, noksan degildir. Peygamber ilmin ~ehri Ali kaprsrdrr. Talipler kendilerini yeti~tirdikleri gibi bir talibi de egiterek, olgt.inla~trrarak gruba katmayr ba~armalrdrrlar.

5.3 Grup lc;l Dayam$ma ve Llderllk Grup guci.inu, ic; dayam~masrnr 6rtak ilkelere, ortak liderlige baglanarak elde

eder. Oniki imamlar, onlardan gelenler tart1~masrz dogal liderlerdir. "Yol"un bu

197 ------------

kuruculanmn onaylad1g1 ya da zaman ic;inde "yol" ic;inde olgunla~arak -kendilerine hizmet gormesi ic;in el verilenler lider kadrosunu olu~tururlar. Lider kadrosu genel olara aydmlatJCJ ve ant1c1 oldugu ic;in 'mUr~id' kabul edilir. Bir mUr~ide baglanmak yolun temel kuralld1r. MUr~id Hakk'Jn temsilcisidir. Mi.ir~ide baglanmak Hakk'a ba·glanmaktJr. Ayin-i Cem'de mUr~ide niyaz edilir, niyaz ki~iye degil, Hakk'adJr. MUr~id dogruyu ve yanll~1 gosterendir. Onun gidilmesini yasaklad1g1 ~eyler (elden­dilden-belden gelen hatalar) yolun yasaklandJr. Talipler mUr~ide baglan1r, mUr~id kendi rriur~idine ve hep birlikte Hakk'a baglan11lr. Boylece "el ele, el Hakk'a" gide.r.

Mi.ir~idin nefesi Hal< nefesidir Sozi.ini.i tutmayan Hal<l<'tn nesidir Mi.ir~idin nzas1 Hal< nzas1d1r Hal< deyip tuttugum elden aynlmam

Mi.ir~idin gittigi yo/ da yolumdur Gitme dedigine giden zalimdir Zahirde battnda Huda alfmdir Hal< deyip tuttugum elden aynlmam

(Hatayi) Grup i~i dayam~manm saglanmas1 ic;in kar~JIJkiJ gUven esast1r. Gi.iveni

saglayan ise ki~inin kendisini gUnahJyla-sevabJyla ortaya koymasJdJr. ikrarverdigi sozde durmas1d1r. Meydanda dar'a durup ett igi hatay1 gruba, mUr~ide ac;1klamasJ ve bagJ~Ii;!nmasJnl istemesidir·, verilecek cezaya raz1 olm.as1d1r. Bag1~lanmay1

dileyen medet-mi.irvet ister. Boyle bir ili~ki grup i.iyelerinin birbirlerine kar~1 ac;ll<, ~effaf olmalanm saglar, gi.iven ve dayan1~may1 destekler. ·

~ah Hatayi'm hale geldim Hal i~inde yo/a geldim El<sikligim dile geldim Mi.irvet hey erenler mi.irvet

(Hatayi)

iyiye, gUzele, gerc;ege talip olan ki~i, bir kusur i~ler ise, bunu gruba (Ayin-i Cern erenlerine) ac;JI<Iamak zorundad1r. Bunu ba~aran, hatas1n1 kendi ozi.inde bulan, grubun verecegi cezaya raz1 olan ve hatas1n1 di.izelten talip dervi~lik yolunda iler­leme hakkma sahip olur.

Ettigi gi.inahJ eline a/sa Erenler cem'ine.mi.irvete gelse l<i~i eksii<Jigin ozi.inde bulsa Dervi~lil< mi.i'minlik alametidir

(l<ul Himmet) .....

Gruba katllabilmek ic;in isteklinin (talibin) once nefsini, gururunu oldi.irmesi ~erekir. Grup ic;inde hic;bir makam, mevki gec;erli degildir. OrasJ e~itlerden olu~ur, :1pk1 lmklar ceminde oldugu gibi. Alevi-Bekta~i geleneksel bilgisine gore, >eygamber I<Jrklar Cemi'ne girerken kimsin sorusuna "Ben peygamberim" dedigi

198

,;,."'~'' ----"""""'""""'""""'=- folklor/edebiyat

it;in alrnmaz. Oc;UncU defa vardrg rnda "Yoktan varolmu$ bir yoksul ogluyum" der ve o zaman ic;e·ri alrnrr. Bu peygamberlik statUsUnUn bile orada soz konusu olmadrgrnr belirtir.

Muhammed Ali'nin klfd1gl dava Yok meydam degil var meydanf(:/lr Muhammed 1<1rklara niyaz eyledi Ar meydam degil er meydamd1r

(Abdal Musa)

l<rrklar Cemi, ~ah- r Merdan Ali'nin de ic;(nde bulundugu krrk ki$inin a~rgr ilk erkandrr, ilk meydandrr. Alevi-Bekta$i gruplan bu erkanr kendilerine model alrrlar. 0 nedenle burada ast'-Ust ili$kisi, kadrn-erkek farklrlrgr yoktur. Burada sadece dervi$an vardrr, can vardrr, insan vardrr. Buraya giren gordUgUnU orter ·(ayrp ara­maz), gormedigini soylemez. Arkadan konu~maz (grybet yapmaz). GonUIIere girmek ister, bilir ki Hakk gonUidedir. ibadetten murat iyilik etmektir. Ac;r doyur­mak, dU$kUne el atmaktrr.

A$1<o/sun meydana gelip Dogru yolunca gidene Aferin Hakk1 Hak bilip Hal giyip goniil gudene

Gon!OnO yOI<sekten indir Ar etme alc;aga kondur Ac;1 doyur susuz kand1r ibade borcun ode

(Muhyiddin Abdal)

Meydana gelmek kolay degildir; dogru luk, iyilik, bi lgi ve cesaret ister. Mey.dana gelmek gruba kabul edilmek demektir.

Bu dervi$1ik bir dilel<tir Bilene bOyOI< devlettir Yensiz yakas1z gomlel<tir Giyemezsin demedim mi

Erelim Ali s1mna Qka/1m meydan yerilie Cam ba~1 Hak yo/una Koyamazsm demedim mi

(Pir Sultan Abdal)

Gruba girmek ic;in zorlama yoktur bu gonUIIe, a$kla, inanc;la olur. Grubun Uyesi olmak isteyenlere yani ikrar verip yola girmek isteyenlere mUr$id (dede 1 baba) sorar; "iyi dO~OnOn, bu gidip gelinmez bir yoldur, ate~ten gomlel<, demirden leb/ebidir. Bu hakikat yolundan as/a doniilmez. Ge/me gelme, donme donme, gel en in ma/1, donenin cam" der: Bunu Uc; defa tekrarlar. Talipler bunlan kabul eder ve "Eyvallah" derse gruba katrlrrlar.

199 ------------

Erenler. kabul eylemez ya/am h;i sua/ olup d1~1 giileni Evvel ikrar verip sonra doneni SUrerler dergahtan hal nice olur

(Pir Sult9n Abdal)

Yolun zorluklan vardrr; bunlar ba~tan gruba f yo Ia girecek olanlara anlatllrr. Pir Sultan Abdal'rn nefeslerinde ifade ettigi yerine getirilmesi zor olan bu kurallar ~oyledir;

• Cefa c;ekmek:" Bu cefaya dayanmayan gelmesin" • <;ok sayrda "can" ile yUz yUze gorU~me yapmak (muhabbet): "Muhabbeti

·kOfUr sayan gelmesin" . • Gerc;egi aramak: "Var bir gen;ek ile kll pazannr" • Nefse uymamak:" Nefsan·iyetine uyan gelmesin" • ic;inde $Uphesi, kotU dU~Uncesi olmamak: "GonUide karasr olan gelmesin" l<ul Himmet'.in nefeslerinde hem mUr~idleri hem de m~ridleri baglayan kural-

lan belirlemek mOmki.indUr; 1. Gorevi hakkryla yapmak: Muhammed Ali'ye selam gonderdi Oturdugu postu pal< etsin dedr Mira~tan indikte yUzUn donderdi Yedigi /okmay1 hal< etsin dedi

2.. <;all~mak, ba~anll olmak, dogruluktan aynlmamak: (aft~ oturdugun mey_dant ant Dogru sur yolunu erkam yUrUt

3. YabanCJya muhtac; olmamak : l<urbanltk koyunu suruden se~me Ac; otur haricin sUdunu i~me

5.4 Toplumsal Cinsiyet Cinsiyet toplumsaldrr; kadrn ve erkek rolleri toplum tarafrndan belirlenir ve

fizyolojik farklllrgr olan insana onerilir (isterseniz siz buna dayatrllr deyin). Bu roller si.irekii ya~atrldrgr ic;in cinsiyete ili~kin davranl~ kalrplan gelenekselle~ir, kurumsalla~rr. l<adrn "kadrn" gibi, erkek "erkek" gibi davranrr. l<adrn -anaerkil ailenin varoldugu toplumlann dr~rnda- her toplumda statU bakrmrndan dO~Ukti.ir, ik~nci plandadrr, erkegin yardrmcrsrdrr. Bu sosyolojik olgu Alevi -Bekta~i topluluk­lannda da ~u ya da bu kadar ya~anrr. Boyle bir durum ele~tiriye neden olmaktadrr.

Bizi de halk eden SUbhan degil mi Arslanm di~isi arslan degil mi diyen Naciye Bac1 bu sorunu ~oyle dile getiriyor; Ey erenler erler nasi/ ersiniz

200 ------------

Soyleyin sizinle davamtz vardtr f3actlara ni<;iin nakts dersiniz f3izim de Hazret-i Havva'mtz vardtr Yine "Zehra" mahlas1yla soylenmi~ bir nefeste ~oyle denmektedir;

Zehra'nm nutkunu giizel dinleyin Ey erenler erler dogru soyleyin f3iz dogur.madtk mt beyan eyleyin ·sizi ir~ad eden bu babalarr

J<aygusuz Abdal'm kadma- onun deyi~iyle "eksik avrat"a - yonelik ele~tirisi de erkek egemen bir anlay1~1 yans1tmaktad1r.

Eksik avratm kotiisii Dizini dikip oturur i~inin kolaytn bilmez Yiiziinii ytktp oturur

s.s Mlsaflrperverllk / Mlhmanperveritk Alevi-Bekta~i geleneginde mihman (misafir) <;ok sayg1degerdir, ona hizmet

etmek Hakk'a hizmet etmektir. Ali· "yol"un kurucusu olmakla en list statUde yer ahr, Ali neyse mihman oaur, mihman o kadar degerlidir. Onunla menzile yetilir, misafiri kusturen iflah olmaz.

f3ize mihman geldi ;ad oldu gonliim Mihman canlar bize sefa geldiniz l<asevet kalmadt bahar yaz oldu Mihman canlar.bize sefa geldiniz

Dua edin bize misafir gele Yavan yah~i yiyip yiiziimiiz giile f30yiik kiir;iik ant hep·Htztr bile Mihman can far bize sefa geldiniz

Misafir kaptntn ir; kilididir Ev sahibi de an/ann kelbidir Misafir mihmandtr mihman Ali'dir · Mihman can far bize sefa geldiniz

3 Gi:ilpmarh (1992), bu nefeslerin Edip Hariibi tarafindan yaztldtgmt si:iylemektedir. Ancak Miinire Bact (i:ilm. H. 1328), Useyle Bac;; gibi Bekta§i ka9m ozanlarm oldugu bilinmektedir. Yukandaki nefesleri kimin si:iylediginden ~ok dile getirilen sorun i:inemlidir. Cinsiyetler arasmda var olan toplumsal C§itsizlik dile getirilmektedir. Bizim ic;in i:it:temli olan da budur.

201

J<ahrettigi yere misafir gelmez c;alt~tr ~abalar ektigi bitmez Segirtse de gitse menzile yetmez Mlhman canlar bize sefa geldiniz

Pir Sultan Abdal1tm kayda verile Misafir l<1smetin getirir bile · Misafir mihmandtr sen ozriin dile Mihman canlar bize sefa geldiniz

Mihman Alevi-Bekta~i toresinde onemli bi~ yere sahiptir. Mihinandar postul meydanda yer alan on iki postan biridir ve H1z1r11 temsil eder. ikrar torenlerinde misafir olan dedelere "mihman dede" denir ve onlar ic;in "mihman meydanl'' ac;rhr yani Ayin-i cern yaprhr. ·

6. Sonuc; Alevi-Bekta~i edebiyatmda c;ok sayrda nefes< I diivazS, devriy~ 1 5athiye', mer­

siyf! bulunmaktadrr. Bunlar gruplann duygu ve du~Onceleri aktardrklan gibi aynr zamanda onlann deger ve normlann1, davranr~ kallplann1 da yansrtrrlar. Bu ede­biyat ornekleri sosyal tarihin tamklandrr. SoziO alan bu anlatrmlar yazrya gec;mek­le belgesel bir nitelik allrlar. Belgeler olgulara kar~rlrktrr, tum olgular sosyolojik niteliktecjir. Bu nedenle nefesler bir edebiyatc;ryr ilgilendirdigi kadar bir sosyologu ilgilendirir.

Sosyolog kimligimizi zaman zaman arka planda tutmu~ olsak da bizi asrl ilgilendiren nefeslerin yansrttrgr sosyolojik olgulardrr. Bu gruplann yaprsmr, grup ic;i ili~kilerin i, orgutlenme bic;imlerini, ileti~im sistemlerini, hukuk duzenlerini, bilgi turlerini vb. dune-bugUne bakarak anlamak durumundayrz. Bugunu anlamak ic;in gozlem, ·gorU~me, anket gibi ara~trrma tekniklerini kullanmz. DunU anlamak ic;in de tarihsel beige analizleri yapanz. Nefesler de birer ara~trrma malzem~si olarak sosyologlara, antropologlara, tarihc;ilere onemli bilgiler sunabilirler.

Butun sorun edebiyat Orunlerine nasrl baktrgmrzdrr. Nefesler gostermektedir ki, Alevi-Bekta~i gruplan insanr hem Tann'nrn bir

modeli olarak soyut, hem de sosyal ili~kiler agt ic;inde somut· bir varltk olarak alrrlar.

Hal< kerJdini halka bildirmek i~in insant kendine timsal eyledi

(Edip Harab'i) Tann mode!i olarak insan tasavvufi bir bak1~ oldugundan bu makalede

4 Yolun esaslanru anlatan §iir. 5 Ehl-i Beyt i~in soylenen §iir.

.....

6 Ruhun olmezligini, tekrar bir bedende ya da bir varhkra ya§ayacagJna dair §iir. 7 Bir konuyu mizahi anlaomla i§leyen §ik 8 Kerbela olaymt anlatan §iir.

------------------~--~ 202 ' ,;

inceleme dt~mda btraktlmt~tlr. Toplumsal bir varltk olarak insan bir ya da birden fazla sosyal grup. ic;inde yer alan, sosyal ili~kilerle, sosyal deger-norm sistemini ureten, tinsel-nesnel dunyayt kuran-bozan-yeniden kuran .insandtr. Bu insan zaaft­ustiiniOgO, bagtmltltgt- egemenligi, dostlugu-dii~manltgt, sevgiyi-nefreti birlik­te ya~amaktadtr. Bu insan sosyal ko~ullann OrOnO oldugu kadar: bu ko~ullan olu~turan ya.da degi~tirehdir de.

Kaynakc;a

Bal, Hiiseyin: Alevi-Bekta~i Sosyolojisi. istanbul1997.

Golpmarlt, Abdiilbaki: Alevi Bekta~i Nefesleri. 2.. Baskt, lstanbul1992..

Ozlem, Dogan: Max Weber'de.Bilim ve Sosyoloji. lstanbul1990.

Pir Sultan Abdal DivanL 2.. Baskt, lstanbul1996.

Sadettin Niizhet: Bekta~i $airleri. istanbul1930.

Swingewood, Alan: Sosyolojik DU~Uncenin l<tsa Tarihi. (c;ev. Osman Akmhay) Ankara 1998.

Metinde ad1 gecen ozanlar:9 .

Abdal Musa: Bektasilerin rivayetlerine gore, Hact Bektafm amcastnm torunudur. Bursa'ntn fethine kattldtgt ve Kaygusuz Abdal'm kendisine. baglandtgt bilinmektedir. Antalya Elmali yoresinde Tekke koyUnde dergaht ve mezan yer almaktadtr.

Sersem Abdal: 1551'de vezirligi btraktp Bahm Sultan'a intisab etmi~ Serseni Ali Baba, Haet Bekta~ Derg~ht'na girip mucerret babaligtnl temsile ba~lamts, 1569 ya da 1970 ytlmda vefat etmistir.

Tilrabf: TUrabi Ali Dedebaba Hact Bekta~ Derg~ht ~eyhi, 1868'de vefat etmi~tir. Hatayi: Safaviyye tarikatmm kurucusu · $eyh Safiyeddin'iil soyundandtr. Gene; ya~ta

Azerbeycan merkezli Safevi devletini kurdu. Anadolu Aleviliginden destek gormU~tUr. $ah lt gmm yanmda ozanltgt onu Alevi-Bektasi edebiyatmm yedi bUyUkleri arasma katm t ~ttr.

Kul Himmet: Pir Sultan'm dervi~lerinden, 17. yOzytlda ya~amt~ttr .. Pir Sultan Abdal: 1510-1514-'lerde Sivastn'tn Ytldtzeli ilc;esinin Banaz koyOnde dogmu~,

Osmanh devletinin ba~tnda Sultan Selim'in oglu Sultan SOieyman, Safevi devletinin ba~mda ise $ah Tahmasb devrinde Anadolu'da ya~amt~ Alevi-Bektasi ozan lanntn onde gelenlerindendir.

Muhyiddin Abdal: 1478'lerde olen Hurifi ve l<alenderi Otman Baba'ya ba§hdtr. 16. ya da 17. yOzytlda ya~adtgt santlmaktadtr.

Kazak Abdal: Bahm Sultan mensuplanndandtr. Azbf Baba!(olm.1747) Mtsri Niyazi'yi (olm. 1693) Limn lye gotOren Mustafa c;avus. NiySzi'ye

intisap etmi~, daha sonra Elvan c;elebi'den Bekta~i Babahgt a l mt~t t r.

BaiJm Sultan: (olm. 1516) Bekta~ilerce ikinci Pir sayt lt r, mOcerret ligi getirdigi kabu l edilir. Zikrf Baba: 19. yOzytlda ya~amt~ttr. Ermeni kokenlidir, dervi~ ve baba o l mu~tur. lstanbul'­

da yasamt~ttr.

9 Golpmarh 1992: 12-21.

203