Pamantayang Pangnilalaman Pamantayang PagganapNauunawaan ng mga Nauunawaan ng mga

mag-aaral ang kahalagahan ng mag-aaral ang kahalagahanpagbabasa ng food labels sa ng pagbabasa at pagsusuripagpili ng mas masustansiya ng food labels sa pagpiliat mas ligtas na pagkain, ng mas masustansiya atnauunawaan ang kahalagahan mas ligtas na pagkain, atng pagsunod sa mga nagsasagawa ng pang-pamantayan sa pagpapanatili araw-araw at angkop nang malinis at ligtas na pagkain, gawi upang makaiwas saat nauunawaan ang katangian mga sakit na nakukuha saat pag-iwas sa mga sakit maruming pagkain.na nakukuha sa marumingpagkain.

I. Maramihang Pagpili Panuto: Piliin ang letra ng tamang sagot. Isulat ang sagot sa iyong papel.

1. Ano ang tawag sa mga impormasyong makikita sa pakete ng pagkain?

A. Food Web B. Food Labels C. Food Groups D. Nutrition Facts

2. Alin ang HINDI makikita sa pakete ng pagkain? A. Date Markings B. Nutrition Facts C. Ways of preparing D. Warning Statement

3. Bakit mahalagang basahin ang impormasyon sa food labels? A. Upang malaman ang lasa. B. Upang malaman natin kung kailan ito ginawa. C. Upang malaman ang tamang oras kung kailan kakainin. D. Upang malaman kung kailan masisira, ginawa at

mga nutrisyong makukuha rito.

4. Bakit mahalagang itago ang tirang pagkain pagkatapos kainin? A. Upang maging masarap B. Upang maging malamig. C. Upang kainin sa susunod na araw D. Upang hindi masira at magapangan ng insekto.

5. Aling sakit ang makukuha sa maruming pagkain? A. Cholera B. Diabetes C. High blood D. Asthma

229

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Para sa bilang 6, pag-aralan ang impormasyon sa kahon. 6. Gamit ang guhit: Alin ang mas angkop na bilhin?

A. B. C.

7. Alin ang maaaring magdulot ng food borne diseases? A. Pagkaing panis B. Pagkaing malinis C. Pagkaing may takip D. Pagkaing hinuhugasan bago lutuin

8. Tingnan ang mga larawan sa kahon. Alin ang nagpapakita ng tamang paghahanda ng pagkain?

A. B. C. D.9. Alin ang HINDI dapat gawin upang makaiwas sa mga sakit

na dulot ng maruming pagkain?A. Kumain ng naaayon sa food pyramid B. Uminom ng gatas sa umaga at sa gabi C. Kumain ng prutas at gulay araw-araw D. Kumain sa maruruming lugar.

10. Alin sa mga sumusunod ang HINDI tamang gawain sa mga pinamiling prutas, gulay at karne galing sa palengke.

A. Hugasan bago hiwain ang mga gulay. B. Hiwain bago hugasan ang mga gulay.C. Hugasan ang karne bago ilagay sa freezer. D. Hugasan ang mga prutas bago ito kainin.

230

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

II. Tama o MaliBasahin ang bawat pangungusap sa ibaba. Lagyan ng (T)

ang mga pangungusap na totoo at lagyan naman ng (M) ang pangungusap na hindi totoo.

Isulat ang sagot sa patlang.

____1. Tiyaking malinis ang pagkain upang makaiwas sa sakit.____2. Isa sa mga sintomas ng Hepatitis A ang pagkahilo.____3. Ang Diarrhea ay makukuha sa malinis na pagkain.____4. Ang Sodium ay maaaring pagkunan ng enerhiya sa

katawan.____5. Mainam na basahin ang Food Label ng isang pagkain

bago ito bilhin.____6. Nagdudulot ng maraming sakit ang maruming tubig at

pagkain.____7. Ang pagkain ng may maraming Cholesterol ay

nakabubuti sa katawan.____8. Ang Expiration Date ay isa sa impormasyong makikita

sa Food Label.9. Ang Typhoid Fever ay dulot ng salmonella na

nakukuha sa kontaminadong pagkain. 10. Ang malubhang pananakit ng tiyan ay maaaring maging

sanhi ng biglaang pagkamatay. III. Wastong Pagkakasunod-sunod

Basahin ang pangungusap at ayusin ayon sa wastong pagkakasunod-sunod nito.

Gamitin ang mga letrang A-E para sa pagtatanda.

Mga tamang gawain sa paghahanda ng ulam:

1. Maghugas ng kamay. 2. Hugasan ang mga sangkap at

kagamitan na gagamitin._______ 3. Ilagay ang nilutong pagkain

sa malinis na lalagyan._______ 4. Hiwain ang karne at iba pang

mga sangkap sa pagkain._______5. Lutuing mabuti ang karne.

231

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ang wastong nutrisyon ay kailangan para sa maayos na paglaki at pag-unlad. Ang pagkain ay isa sa pangunahing pinagkukunan ng sustansya para sa katawan. Ang wasto, balanse, at ligtas na pagkain ay nakatutulong upang matiyak ang wastong nutrisyon para sa ating kalusugan.

Sa yunit na ito ay tatalakayin ang kahalagahan ng pagbabasa ng food label upang matiyak ang tamang sustansiya, sukat at kaligtasan ng pagkain. Mauunawaan din dito ang kahalagahan ng pagsusuri at pagpapanatiling malinis at ligtas na pagkain upang maiwasan ang sakit na dala ng marumi at hindi ligtas na pagkain.

232

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Sustansiyang Sukat at Sapat

Bumuo ng isang grupong may limang miyembro. Magtakda ng bilang isa (1) hanggang lima (5) sa bawat miyembro. Ilabas ang paboritong pagkain o inumin o ang larawan nito. Sa hudyat ng guro, isa-isang ibahagi sa grupo ang dahilan kung bakit mo ito paborito.

• Ano ang napansin ninyo sa mga pagkain at inuming inyong dinala?

• Bakit kailangang may mga nakalimbag sa pakete ng pagkain/ inumin?

233

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ang mga limbag sa pakete ng pagkain ay nagbibigay ng iba’t ibang impormasyon tungkol sa nilalaman nito.

Tinutukoy nito ang pangalan ng produktong pagkain.

Tinutukoy nito kung anong uri ng pagkain ang nasa loob ng pakete.

Nakalimbag dito ang timbang ng nilalaman ng pakete.

Magbahagi!

Ano ang pangalan at uri ng paborito mong pagkain? Gaano karami ang laman nito?Ano-ano ang mga sangkap nito?

234

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Malalaman/Makikita rin sa pakete ang iba’t ibang uri ng mga sustansiyang makukuha sa pagkain sa pamamagitan ng pagsuri sa Nutrition Facts. Ang Nutrition Facts ay isang talaan kung saan nakasaad ang uri at sukat ng mga sustansiyang makukuha sa pagkaing nasa loob ng pakete. Narito ang ilan sa mga bahagi nito.

Ang Serving Size ay tumutukoy sa mungkahing dami ng isang serving na dapat kainin.

Ang Servings Per Container naman ay tumutukoy sa kabuuang bilang ngservings na makukuha

sa isang pakete.

235

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ang calories ay sukat ng enerhiyang maaaring makuha sa isang serving ngpagkaing nasa pakete.

Ang Fats ay sukat ng sustansiyang maaaring pagkunan ng enerhiya.

Ang Cholesterol ay isang matabang sustansiya nakailangan ng ating katawanupang gumana ito. Ito ay ginagawa sa atay at matatagpuan sa mga pagkaing galing sa mga hayop, gaya ng karne, itlog, mga produktong gatas, mantikilya, at mantika at maayos na pagdumi .High Density Lipoproteins (HDL): Dinadala ng “mabuting”Cholesterol na ito ang mga sobrang cholesterol sa inyong dugo pabalik sa inyong atay upang mailabas ito ng inyong katawan.Low Density Lipoproteins (LDL): Ang “masamang” cholesterol na ito sa inyong dugo ay dumarami sa inyong mga ugat o daluyan ng dugo. Maaari itong magdulot ng paninikip ng mga ugat, nanagpapahirap sa pagdaloy ng dugo.

https://www.webmd.com/diet/features/trans-fats-science-and-risks Sanggunian:

depinisyon.com/depinisyon-27595-calorie.php

.healthinfotranslations.org/pdfDocs/Cholesterol_Tag.pdf

236

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ang Ang Samantalang ang saturated unsaturated trans fat ay ang fats ay fats ay pinakamapanganib makukha sa isang uri sa katawanmga karne, ng fats na kung kakainin. itlog, at makukuha Pinapababa ng gatas. Ito ay sa mga trans fat ang nagpapataas gulay at High Densityng kolesterol nagdudulot Lipoprotiens (HDL) sa dugo na ng mabuti sa at pinapataas maaaring ating ang Low Density magdulot ng katawan. Lipoprotiens (LDL). masamang Makukuha natin epekto sa ito sa labis na katawan kung pagkain ng junk maparami. foods, biscuit,

instant noodles at pag-inom ng kape. Magdudulot ito ng mga problema sa puso.

Ang vitamin at minerals ay tumutulong sa pagpapanatiling maayos na mga proseso sa loob ng ating katawan.

Ang sodium ay isang uri ng mineral na makukuha sa karne ng hayop, itlog, gatas, asin, at vetsin.

Ito ay nakatutulong sa pagbalanse ng timbang ng likido sa loob ng katawan. Ngunit ang maraming sodium sa katawan ay maaaring magdulot ng mataas ng presyon.

Ang Protein ay tumutulong sa pagbuo at pagsasaayos ng mga kalamnan (muscles) at mga selyula (cells).

Ang carbohydrates ay pangunahing pinagkukunan ng enerhiya ng katawan.

Ang dietary fiber ay isang uri na hindi natutunaw at inilalabas lang sa katawan ngunit nakalilinis ng digestive system.

Ang sugar ay isang uri na nagbibigay na mabilis at panandaliang enerhiya sa katawan.

Bakit kailangang alamin ang kahalagahan ng mga Nutrition Facts?

237

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central

Office. First Edition, 2015.

Nutrition Check

Pag-aralan ang larawan ng pagkain.Sagutin ang mga sumunod na tanong.

Gawain

1. Ano ang tamang sukat na dapat mong kainin?

2. Ilan ang kabuuang bilang ng servings ang nakapaloob sa pakete?

3. Ano ang sukat ng enerhiyang maaari mong makuha mula sa pagkaing produktong nasa pakete?

4. Ano-anong sustansiya ang makukuha sa pagkaing ito?

5. Paano makasisigurong ligtas ang produktong nabili?

238

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pagguhit

Iguhit sa Kahon A ang pagkain o inuming iyong dinala sa klase. Sagutan ang mga katanungan sa Kahon B.

1. Ano ang una mong titingnan sa pakete ng pagkain/inumin na iyong bibilhin?

______________

______________

2. Ano-anong sustansiya

ang makukuha rito?

______________

______________

3. Gaano kahalaga ang pagbabasa ngNutrition Facts?

_____________

_____________

239

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ulat Pangkalusugan

Kompletuhin ang mga pangungusap na nasa scroll bilang paglagom.

1. Malalaman ang mga sustansiyang makukuha sa pagkain sa pamamagitan ng...

2. Mahalagang malaman ang sustansiya mula sa pagkain upang...

240

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Suriin ang Pagkain, Bago Kainin!

Basahin Natin

“Kriiingg!” Narinig na ni Abdul ang tunog ng school bell. Hudyat na ito ng uwian ng mga mag-aaral.

Dahil siya ay may natirang pera mula sa kaniyang baon, si Abdul ay nagpunta sa tindahang malapit sa kanilang bahay. Bumili siya ng isang maliit na karton ng gatas.

Nang makauwi na sa kanilang bahay, agad ininom ni Abdul ang kaniyang biniling gatas. Pagkatapos ng ilang sandali, agad sumakit ang kaniyang tiyan at huli na ng maalala niyang hindi pala niya inalam kung kailan ito masisira.

241

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Maliban sa tatak, uri, at Nutrition Facts, may iba pang impormasyong makikita sa pakete ng pagkain o inumin. Narito ang ilan:

Ang Expiration / Expiry Date ay tumutukoy sa petsa kung kailan hindi mo na maaaring kainin o inumin ang produkto. Maaaring ito ay sira o panis na pagkain. Ang pagkain ng sira o panis na ay mapanganib sa ating kalusugan.

Ang Best Before Date ay tumutukoy sa huling araw na ang pagkain o inumin ay nasa pinakasariwa at pinakamagandang kalidad nito. Maaaring magsimula nang masira o mapanis ang pagkain o inumin sa mga araw na lilipas matapos ang Best Before Date.

242

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pag-aralan ang pakete ng inumin.Pagkatapos, sagutin ang mga tanong.

Best Before:August 2, 2015

Expiry Date:August 15, 2016

Gawain:

1. Kailan magsisimulang masira o mapanis ang inumin?

2. Hanggang kailan mananatili sa pinakasariwang kalidad ang inumin?

3. Ano-anong sangkap sa inumin ang maaaring magdulot ng reaksiyon sa katawan?

4. Bakit mahalagang malaman ang Expiry at Best Before Dates?

5. Bakit mahalagang basahin ang mga babala sa pakete ng pagkain o inumin?

243

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

PagtatalaSuriin ang mga pagkain at inuming ipinakita ng guro. Isulat

sa talaan ang mga makikitang impormasyon dito. Ipaliwanag kung bakit mahalagang basahin ang mga nakatala sa talaan.

Pagkain/ Expiry Best BeforeAdvisory/Warning

Inumin Date Date Statement

244

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Panatang Pangkalusugan

Kompletuhin ang panata sa kahon.

Ang aking panata bago kumain o uminom ngnakapaketeng pagkain ay...

1. _________________________________________

2. _________________________________________

3. _________________________________________

4. _________________________________________

5. _________________________________________

245

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahin Bago Kainin at Inumin

Saan Siya Nagkamali?

Namili kayo ng iyong Nanay at Tatay sa pamilihan ng tinapay at mantikilya.Nang buksan mo ang tinapay sa inyong bahay napansin mong may kulay abong nakadikit sa tinapay at ang mantikilya naman ay lusaw na.

• Ano kaya ang nangyari sa tinapay? • Ano ang dapat tingnan bago bumili ng tinapay at mantikilya? • Paano natin malalaman kung ang pagkain ay may

ganitong impormasyon?

246

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Suriin mo ito…

Directions for storage:Keep refrigerated.

Sa mga piling pagkain at inumin, maaaring makakita sa pakete ng Directions For Use and Storage. Nagbibigay ito ng impormasyon kung paano gamitin at itago ang pagkain upang mapanatili ang magandang kalidad nito. Karaniwan itong nakikita sa likod ng pakete.

Directions For Use:Shake well before serving.

247

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Halina’t Sagutin:Suriin ang mga pakete ng pagkain. Sagutin ang tanong sa bawat larawan.

Ano ang unang dapat gawin bago ito inumin?_________________________

Kung hindi pa kakainin, saan ito dapat itago?

Sa anong klaseng lugar dapat itago ang inuming ito?__________________________

Saan dapat itago ang pagkaing ito?___________________________

248

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tayo’y Magpangkat!

Bumuo ng grupong may 3-4 na miyembro.

Miyembro 1: lider / tagapag-ulatMiyembro 2: tagapagpatahimik/tagakuhang kagamitan Miyembro 3: tagatala/kalihimMiyembro 4: tagaguhit

Panuto:

• Ang bawat grupo ay may sampung (10) minuto lamang upang mag-usap at gumuhit.

• May isang (1) minuto lamang ang taga-ulat upang magbahagi sa klase ng kanilang iginuhit na larawan at ang pagpapaliwanag kung paano ito kakainin o gagamitin at ang tamang paraan ng storage.

• Ang napiling lider ang bubunot sa “draw lots”

gumuhit ngbote ng palaman

mga itlog (coco jam/peanutice cream

butter)

bote ng skimmedprutas at gulay karne at isda

milk

249

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ulat Pangkalusugan

Gamit ang mga guhit bumuo ng isang paglalagom tungkol sa tama at wastong paggamit at pagtabi ng pagkain at inumin.

Directions forstorage:

\ Keep refrigerated

250

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ating Alamin at Unawain

Tukuyin Natin…

Gamit ang guhit, sagutin ang mga tanong.

• Paano nagagamit ang mga sumusunod na bahagi ng katawan para sa pag-unawa ng food labels?

mata

tainga

ilong

dila

kamay

• Ano-ano ang maaaring mangyari sa inyo kung hindi binabasa ang mga food labels?

251

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Wow Mali!

May mga panganib na dulot ang hindi wastong pagbabasang mga food labels. Maaaring makapagpalubha ng sakit dahil sa maling paggamit nito na makaaapekto sa ating pang-araw-araw na gawain.

a. Pagsakit Kung makakakain ngng tiyan / sirang pagkain (expired),pagsusuka / maaaring magsuka,pagkaksakit sumakit ang tiyan, o

makakuha ng mgamikrobyo at magkasakit.

b. Pagkakaroon May mga pagkaingnaglalaman ng allergens ong allergic

reaction mga mikrobyong maaaringmagdulot ng allergiestulad ng paghahatsing,pangangati, hirap sapaghinga, pagkahilo, atiba pa.

c. PagpayatMaaaring makakuha ngmaling nutrisyon ang

o pagtaba taong hindi nagbabasadahil sa

ng food labels – angmalinganumang kulang o

nutrisyon sobra ay masama sakatawan. Makukuha angtamang sukat ng pagkainsa pamamagitan ngpagbabasa ng NutritionFacts.

252

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First

Edition, 2015.

d. PagkapanisKung hindi sa refrigeratornakalagay ang pagkain,

ng pagkain maaari itong masiraagad. Samantala, maaarinamang mapanatiliang pagkasariwa atpagkamasustansiyang pagkain kung ito aymaitatabi nang wasto attama.

e. Pagsasayang Kung makabibili ngng pera pagkaing sira at panis na,

maaaring mag-aksayalamang ng pera.

Kaya Natin!

Suriin ang larawan at tukuyin ang masamang epekto na maaaring mangyari kapag isinawalang-bahala ang mga impormasyon sa food labels. Isulat sa loob ng kahon ang sagot.

253

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan:

Kung hindi wasto ang lugar na pinaglalagyan ng pagkain, maaari itong masira o mapanis at kung makakakain tayo ng sirang pagkain maaaring makakuha tayo ng mikrobyo na magiging sanhi ng pagsusuka, pagsakit ng tiyan, pagkakalason, pagkakasakit, pagkakaroon ng allergic reaction, pagpayat o pagtaba dahil sa maling nutrisyon. Sa huli, tayo’y nagsayang lang ng pera o mas lalaki pa ang gastos sa pagpapagamot at lubos na maaapektuhan ang ating kalusugan.

Tama ba o Mali?

Isulat ang salitang TAMA kung ang pangungusap ay nagsa-saad ng wastong impormasyon at isulat ang MALI kung hindi ito wasto.

____________ 1. Makikita sa pakete ng pagkain kung kailan

ito masisira o mapapanis.

____________ 2. Magkakapareho ang mga paraan ng pag-iimbak

ng pagkain at inumin.

____________ 3. Malalaman ang timbang ng pagkain o inumin sa pakete.

____________ 4. Maaari pang kainin o inumin ang isang produkto

matapos ang Expiry Date nito.

____________ 5. Isinasaad sa Nutrition Facts ang

kompletong listahan ng mga sustansiyang

makukuha sa produkto.

____________ 6. Maaaring makakuha ng sakit mula sa

pagkaing sira o panis na produkto.

254

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

____________ 7. Masisira ang pagkain kung hindi ilalagay sa

refrigerator.

____________ 8. Hindi na maaaring inumin ang isang produkto kung lampas na sa Best Before Date.

____________ 9. Ang pagbabasa ng food labels ay paraan upang

makatipid ng pera.

____________10. Maaaring maihambing ang sustansiyang ibibigay ng mga produkto sa pamamagitan ng pagbabasa ng food labels.

Kamag-aral Ko, Hihikayatin Ko!

Gumawa ng isang slogan na maghihikayat sa kamag-aral na magbasa ng food labels. Lagyan ng disenyo at kulay ang slogan.

255

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Panatang Pangkalusugan

Dugtungan ang mga salitang nasa loob ng bilog at isulat sa Scroll upang makabuo ng isang panata.

babasahin uunawain isasaalang-alang

pag-iingatan makapanghikayat

Babasahin...

256

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pagkain Tiyaking Tama at Ligtas Bago Kainin

Food Bingo

Sa hudyat ng guro, lumibot sa klase at magpapirma sa mga kamag-aral na nagsasagawa ng mga nakasulat sa kahon, isang kamag-aral kada aytem. Kapag nakumpleto na ang Food Bingo, bumalik sa upuan.

Food Bingo!

Naghuhugas Mahilig kumain ng gulay Umiinom ng gatasng kamay bago araw-arawmaghanda ng

pagkain

Tumutulong sa Sinisigurong malinis ang Hinuhugasan angpagluluto sa bahay mga gamit at paligid mga sangkap

bago lutuin

Hinuhugasan ang Nililinis ang lugar Inilalagay angmga gamit at pinag- na pinaggawaan pagkain sa

kainan pagkatapos maghanda refrigerator kungkinakailangan

• Ano-ano ang dapat tandaan sa pamimili ng pagkain? • Ano-ano ang dapat gawin sa paghahanda ng pagkain? • Bakit kailangang siguruhing maayos at malinis

ang paghahanda ng pagkain?

257

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ang Food Safety Principles ay naglalaman ng mga alituntunin upang mapanatiling malinis at ligtas ang pagkain.

Ang pagkain ay dapat na pinanatiling malinis sa pamamagitan ng paghuhugas dito bago iluto. Pinag-iingatan din itong ihanda at sinisigurong malinis ang mga kagamitan na paglalagyan at paglulutuan. Iniluluto itong mabuti upang hindi agad masira o mamatay ang mga mikrobyong kumapit dito.

258

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Magkuwentuhan Tayo!

Makinig sa ikukuwento ng guro.

Kasama mo ang iyong Tatay na pumunta sa palengke. Kayo ay mamimili ng uulamin para sa tanghalian.

Tanong:

• Ano ang mga dapat malaman sa pagbili ng mga produkto? • Ano ang unang titingnan bago bumili? • Ano kaya ang masarap na ulam? • Ngayong nakabili na kayo ni Tatay ng ____ (napiling ulam),

maaari na kayong umuwi. Pagdating sa bahay, ano ang unang gagawin para sa paghahanda ng ulam?

Matapos banggitin ang mga paraan ng pagpapanatiling ligtas

at malinis ang mga pagkain, itala sa loob ng kahon ang mga ito.

259

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pagpapanatiling Ligtas at Malinis ang Pagkain

Picture PerfectPag-aralan ang mga larawan. Sumulat ng pangungusap na

nagpapakita kung paano pananatilihing malinis at ligtas ang pagkain. Ipaliwanag ito.

___________________________ ____________________________

___________________________ ____________________________

___________________________ ____________________________

260

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

___________________________ _________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________

___________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ___________________________

261

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Punan ng angkop na salita ang mga patlang upang mabuo ang mga gawaing pangkaligtasan sa pagkain.

Anong dapat kong gawin?

1. Sa pagpapanatiling ligtas ang pagkaing tiyaking _____________ ito. Sa pagbili sa palengke piliin ang mga ________________ prutas, gulay at karne. ___________ ang mga food labels. _______________ ang mga sangkap at kagamitan na gagamitin sa paghahanda ng pagkain. Lutuin nang mabuti upang matiyak na mamamatay ang mikrobyo.

2. Maaaring ________ ang pagkain upang hindi dapuan ng mga insekto na maaaring magdala ng mga ___________ nagdudulot ng sakit. Kung ito ay hindi na mainit, maaaring ilagay sa loob ng __________para hindi mapanis. Kung ilalagay sa refrigerator/cooler habang mainit pa, maaari itong magtubig (moist) na maaaring maging dahilan ng _____________.

262

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ulat Pangkalusugan

1. Ano-anong nakahahawang sakit ang laganap sa kasalukuyan? _____________________________________________ _____________________________________________

2. Paano mo maipakikita ang pagiging maagap sa pag-iwas at pagsugpo sa nakahahawang sakit? _____________________________________________ _____________________________________________

3. Paano mo mapananatili ang isang malusog na katawan? ____________________________________________ ____________________________________________

Kaya Natin

Magbigay ng tatlong halimbawa ng nakahahawang sakit na iyong naranasan. Ilista ang iyong mga naramdaman sa bawat sakit. Ilagay ito sa papel.

263

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pagkain ay Suriin upang Hindi Maging Sakitin!

Balitang Pangkalusugan

Basahin ang balita.Sagutin ang mga katanungan sa ibaba nito.

Manok, karneng giniling, kapag naiwanan ang pagkain sa hindip i n a k a m a p a n g a n i b tamang temperatura nang matagal,

WASHINGTON (AP) – Isang ay bumubuo ng sangkatlong bahagianalysis sa mahigit 33, 000 kaso pa. Binigyang diin ng grupo na hinding foodborne illness o sakit kumpleto ang data dahil napakaramingna nakukuha sa pagkain ang foodborne illnesses ang hindi naiuulatnagpapakita na ang ground beef o nasusundan.at chicken ay nagdudulot ng

Para mabawasan angmas maraming pagkakaospitalkaysa iba pang karne. Nakasaad foodborne illnesses mula sa karne,sa ulat ng Center of Science inirerekomenda ng CSPI ang

tinatawag nilang “defensive eating”in Public Interest, ang chicken – palaging isipin na hindi ligtas angnuggets, ham at sausage ang may karne. Kabilang sa safe handling aypinakamababang panganib ng huwag hayaang tumulo ang katas ngfood borne illness. karne sa iba pang pagkain o lalagyan,

paghugas sa cutting boards at plato na

Ang salmonella at E.coli, mga pinaglalagyan ng karne, at palagingpaghuhugas ng kamay. Kailangan ding

pathogen na nagkokontamina sa tiyakin ng nagluluto na luto ang karnekarne at poultry habang kinakatay sa tamang temperatura bago ito kainin.at pinoproseso, ay bumubuo ngsangkatlong bahagi ng mga pinag- - http://www.balita.net. ph/2013/04/26/manok-

aralang sakit. Ang clostridium karneng-giniling-pinakamapanganib-kainin/perfringens, isang lesser-known pathogen na kadalasangnabubuhay matapos maiproseso

264

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

1. Ano ang nakasaad sa balitang pangkalusugan? 2. Ano-anoangmgaparaanginirekomendaupangmapanatiling

ligtas ang pagkain?

Ang pagkain ng marumi at hindi ligtas na pagkain o inumin ay maaaring magdulot ng iba’t ibang karamdaman. Narito ang ilan pang sakit na makukuha sa marumi at hindi ligtas na pagkain. Hulaan ang mga sakit sa pamamagitan ng pagbuo ng puzzle. Gamitin angDisease Code sa ibaba.

Hanapin Mo Ako!

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

A B C D E F G H I J K L M

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

N O P Q R S T U V W X Y Z

20 25 16 8 15 9 4 6 5 22 5 18

Ang sakit na ito ay dulot ng salmonella, isang bacteria na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin. Nagdudulot ito ng sumusunod:

a. Mataas na lagnat b. Pagsakit ng ulo c. Hindi magandang pakiramdam d. Pagkawala ng gana sa pagkain e. Madalas na pagtatae o paghirap sa pagdumi f. Mga pulang butlig sa dibdib at tiyan

265

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

4 25 19 5 14 20 5 18 25

Ito ay isang diarrhea na may kasamang dugo dahil nagkakaroon ng sugat o pamamaga ang mga intestines ng isang tao. Isang uri rin ng bacteria ang nagdudulot nito. Makararamdam ng mataas na lagnat at matinding sakit ng tiyan ang taong may ganitong sakit.

3 8 15 12 5 18 1

Isa itong nakahahawang sakit na naipapasa sa pamamagitan ng kontaminadong dumi ng tao, pagkain, o tubig. Kung hindi maaagapan, maaaring agad na mamatay ang taong may ganitong sakit. Karaniwang hindi nakikita ang mga sintomas ng sakit na ito. Maaaring magkaroon ng diarrhea na magdudulot ng pagkaubos ng tubig sa katawan.

1 13 15 5 2 9 1 19 9 19

Ang sakit na ito ay dulot ng amoeba, isang protozoana makukuha sa maruming tubig. Maaari itong magdulot ng pangmatagalang pagtatae na may kasamang pananakit ng tiyan. Maaari rin itong maipasa ng isang tao sa kapuwa.

6 15 15 4 16 15 9 19 15 14 9 14 7

Ang sakit na ito ay maaaring makuha sa pagkaing nahaluan ng mga mapanganib at nakalalasong bagay tulad ng sabon, pangkulay, asido, panlinis ng bahay, o halaman. Maaari itong magdulot ng pagsusuka, pagsasakit ng tiyan, pagtatae, at panghihina.

266

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

8 5 16 1 20 9 20 9 19 1

Ang sakit na ito ay ang pamamaga ng atay. Nakukuha ito mula sa isang virus mula sa kontaminadong pagkain o tubig. Ang jaundice o paninilaw ng mata at balat ang pinakahalatang epekto ng pagkakaroon nito. Maaari ding maranasan ang mga sumusunod:

a. Pagkahilo b. Pagsusuka c. Pagsakit ng tiyan sa kanang itaas na bahagi d. Pagkakaroon ng lagnat e. Pagkawala ng gana sa pagkain f. Pagkakaroon ng madilaw na ihi g. Pagkakaroon ng matamlay na kulay ng dumi

Kung nakararamdam ng sintomas ng mga sakit nanabanggit,agadsabihin sa isang nakatatanda at magpakonsulta sa doktor

• Ano-ano muli ang mga sakit na makukuha sa marumi at hindi ligtas na pagkain at inumin?

• Ano-ano ang dapat nating gawin upang makaiwas sa mga ito?

267

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Itala sa talaan:

Talaan ng Sakit

Kompletuhin ang Talaan ng Sakit.

Sakit DahilanNakahahawa

Mga Sintomasba?

Cholera Oo

pangmatagalangprotozoa na pagtatae at

amoeba pagsakit ngtiyan

pagkain ng mganakalalasong

bagay naHindinaihalo sa

pagkain oinumin

TyphoidHindi

fever

bacteria sadiarrhea na

kontaminadongmay kasamang

pagkain opagdurugo

inumin

Hepatitis A Hindi

268

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tukuyin Mo. Ano Ito?

Piliin ang sakit sa loob ng kahon na tinutukoy o inilalarawan sa bawat bilang.

typhoid fever dysentery diarrhea choleraamoebiasis food poisoning hepatitis A

_________________ 1. Ito ay isang kondisyon na may kasamang diarrhea at pagdurugo sa dumi.

_________________ 2. Ito’y nakukuha sa kontaminadong pagkain o tubig na maaaring makahawa at hindi agad nakikita ang mga sintomas.

3. Nakukuha sa kontaminadong pagkain at inumin na nagdudulot ng lagnat at pulang butlig sa dibdib at tiyan.

4. Dulot ito ng isang amoeba, isang protozoa na nagdadala ng pangmatagalang diarrhea at pagsakit ng tiyan.

5. Nakukuha ito sa bacteria na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin at nagdudulot ng diarrhea, pagsakit ng tiyan at pagsusuka.

_________________6. Nagdudulot ito ng pamamaga ng atay.

_________________7. Ito ang sakit na nakukuha sa nakalalasong bagay na nahahalo sa pagkain o inumin at nagdudulot ng pagsusuka at pagtatae.

269

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Sagutin ang tanong sa ibaba. Isulat ang sagot sa mga daliri.

Ano-ano ang mga maaaring mangyari sa iyong katawan kung hindi mag-iingat sa paghahanda ng pagkain?

Ulat Pangkalusugan

Bumuo ng grupo na may 4-5 miyembro. Gumuhit ng isang poster na nagpapakita kung paano makakaiwas sa mga sakit na dulot ng marumi at hindi ligtas na pagkain.

270

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

I. Maramihang Pagpili

Piliin ang letra ng tamang sagot. Isulat ang sagot sa iyong papel.

1. Alin sa sumusunod na impormasyon ang makikita sa food label ng isang pagkain? A. Directions for Weighing B. Directions for Use and Storage C. Directions for Manufacturing D. Directions for Packaging

2. Ano ang tawag sa bahagi ng food label na nagbibigay impormasyon tungkol sa mga sustansiyang makukuha sa pagkaing nakapaloob sa pakete? A. Date Markings B. Directions of Manufacturing C. Nutrition Facts D. Mga Advisory & Warning Statements

3. Alin ang dapat mong gawin kung ito ang nakalagay sa food label? “Expiration Date: July 30, 2015” A. Kailangang itago sa kahon bago ang July 30, 2013 B. Kailangang itago sa kahon bago ang July 30, 2014 C. Kailangang ubusin ang pagkain bago ang July 30, 2015 D. Kailangang ubusin ang pagkain bago ang July 30, 2016

4. Bakit mahalagang basahin ang food label sa pagbili ng pagkain? A. Upang malaman ang kulay ng pagkain B. Upang malaman kung masarap ang pagkain. C. Upang malaman kung paano ito itago sa kahon D. Upang maintindihan ang nutrisyong nilalaman ng pagkain

5. Piliin ang hindi tamang gawain sa pagpili ng tiyak na ligtas na pagkain. A. Piliin ang mga sariwang pagkain. B. Bumili sa mga lisensiyadong tindahan. C. Bilhin ang mga mamahaling produkto. D. Basahin ang mga impormasyong nakasulat sa pakete.

271

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

6. Alin ang tama sa sumusunod na pangungusap? A. Ilagay agad sa refrigerator ang biniling karne at isda B. Hugasan ang mga gulay bago ilagay sa refrigerator. C. Balutin ng tela ang mga biniling gulay. D. Itago ang mga biniling prutas sa karton.

7. Paano mapananatiling malinis ang pagkain? A. Lagyan ng takip ang natirang pagkain. B. Pabayaan lang sa mesa ang pagkain. C. Mag-spray ng insecticide upang hindi dapuan ng insekto. D. Maglagay ng flower vase sa mesa upang hindi dapuan ng

langaw.

Para sa bilang 8-10Suriin ang larawan:

8. Anong bahagi ng food label ang pangunahing nagbibigay ng enerhiya? A. Carbohydrates C. Protein B. Fat D. Vitamin A

9. Ito ang sustansiyang nagpapalakas ng kalamnan.A. Carbohydrates C. ProteinB. Fat D.Vitamin A

10. Gamit pa rin ang larawan, ilang porsiyento ng enerhiya ang ibibigay ng bawat sukat/serving ang makukuha rito? A. 39% C. 41%B. 40% D. 42%

272

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

II. Crossword

Mga Tanong:

PABABA

1. Ito ang tawag sa mga im

pormasyong makikita sa pagkain.

2. Pinakamapanganib na fat sa kat

awan.

5. Ang sakit na ito ay ang pamamaga ng atay. 6. S

akit sa tiyan

na nakukuha sa pag-inom ng maruming tubig.

7. Ito ay sakit na sanhi ng isang bacter

ia na nakukuha sa maruming pagkain.

10.Isang bacteria na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin.

PAHALANG

3. Ito ang sukat ng sustansiyang maaa

ring pagkuhanan ng enerhiya.

4. Ito ang pangkalahatang tawag sa mga sakit na nakukuha sa marumi at hindi ligtas na pagkain at

inumin.

8. Ito ang tawag sa bitaminang nagsasaayos ng mga buto at nagpapalinaw sa paningin. 9. Ito

ang pangkalahatang tawag sa mga sakit na nakukuha sa maru

mi at hindi ligtas na

pagkain at inumin.

III. Pagpapaliwanag

Ipaliwanag ang kahalagahan ng malinis at ligtas na pagkain. (5 puntos)

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________.

273

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

TALAAN NG MGA SALITAEdukasyong Pangkalusugan

YUNIT I

Advisory o warning statements – Nagsasaad ito ng mga babala tungkol sa mga ingredients ng pagkain o inumin na maaaring may allergens na nagdadala ng reaksyon sa katawan kung makakain

Amoebiasis – Ang sakit na ito ay dulot ng amoeba, isang protozoa na makukuha sa maruming tubig

Best Before Date – tumutukoy sa huling araw na ang pagkain o inuman ay nasa pinakasariwa at pinakamagandang kalidad nito

Calories – sukat ng enerhiyang maaaring makuha sa isang serving

Carbohydrates – uri ng carbohydrate na tumutulong sa pagpapanatiling malusog ang digestive system

Cholera – nakahahawang sakit na naipapasa sa pamamagitan ng kontaminadong dumi ng tao, pagkain, o tubig

Directions – nagbibigay ng impormasyon kung paano gamitin at itago ang pagkain upang mapanatili ang magandang kalidad nito. Karaniwan itong nakikita sa likod ng pakete.

Dysentery – isang sakit na may kasamang dugo dahil nagkakaroon ng sugat o pagmaga ang mga intestines ng isang tao

Expiration Date – tumutukoy sa petsa kung kailan hindi mo na maaaring kainin o inumin ang produkto

419

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Fats – maaaring pagkuhanan ng enerhiya ng katawan

Food Poisoning – Ang sakit na ito ay maaaring makuha sa pagkaing nahaluan ng mga mapanganib at nakalalasong bagay tulad ng sabon, pangkulay, asido, panlinis ng bahay, o halaman

Food Safety Principles – naglalaman ng mga alituntunin upang mapanatiling malinis at ligtas ang pagkain

Foodbourne Diseases – sakit na nakukuha sa marumi at hindi lig-tas na pagkain at inumin

Hepatitis A – Ang sakit na ito ay ang pamamaga ng atay. Nakukuha ito mula sa isang virus na nakukuha sa kontaminadong pagkain o tubig

Lactose Intolerant – isang kundisyon sa katawan kung saan na-hihirapan ang katawang i-proseso ang lactose na karaniwang nasa mga produktong gatas

Malnutrisyon – ito’y pangkalahatang tawag sa kulang at sobra ang timbang

Nutrition facts – talaan kung saan nakasaad ang uri at sukat ng masustanyang makukuha sa pagkaing nasa loob ng pakete

Obesity – ito’y isang kalagayan ng pagsobra ng timbang

Polysaturated Fats – uri na kailangan ng ating katawan upang maging malusog

Saturated Fats – isang uri na makukuha sa mga karne, itlog, at gatas, na maaaring magdulot ng masamang epekto sa katawan kung mapararami

420

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Serving per Container – ay bilang ng angkop na sukat sa loob ng isang pakete

Total fat – sukat ng sustansyang maaaring pagkuhanan ng enerhiya

Serving Size – tumutukoy sa tamang sukat na dapat kainin ng isang mamimili serving per container

Sodium – isang uri ng mineral na makukuha sa karne ng hayop, itlog, gatas, asin, at vetsin

Sugar – ay isang uri na nagbibigay na mabilis at panandaliang enerhiya sa katawan

Trans-fat – pinakamapanganib sa katawan kung kakainin. Magdudulot ito ng mga problema sa puso

Typhoid fever – Ang sakit na ito ay dulot ng salmonella, isang bakterya na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin

Unsaturated Fats – isang uri na makukuha sa mga gulay. Ito ay nagdudulot ng magandang epekto sa ating katawan.

YUNIT II

Bacteria – Maaliliit na organismong na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

Bagong Tirahan (Host) – sinomang immune na o exposed at mahina ang resistensiya ay madaling kapitan ng sakit gaya ng mga bata at matatanda

421

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Causative/Infectious Agents – anomang microorganism na nagiging sanhi ng sakit

Di-Nakahahawang Sakit – hindi naisasalin mula sa isang tao papunta sa ibang tao. Ito ay maaaring nakuha mula sa nakagawian at maling paraan ng pamumuhay (lifestyle)

Fungi – Matatagpuan sa iba’t ibang bahagi ng katawan mula ulo hanggang paa na mukhang halaman

Kapaligiran – isang elemento sa pagkalat ng mikrobyo na maaaring sumasama sa himpapawid at hangin kaya ito ay airborne, tubig (waterborne), at sekswal (pakikipagtalik). Ito ay maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang pakikipag-ugnayan (indirect contact)

Mode of Entry – daanan ng microorganism sa katawan ng tao. Maaaring ito ay sa pamamagitan ng pagkalanghap, sa balat o sugat at pakikipagtalik. Kung ikaw ay may sugat, maging mas maingat dahil maaaring sa sugat mo magdaan ang microorganism

Mode of Exit – mga labasan ng microorganism. Halimbawa sa bibig ng isang tao kung saan tumatalsik ang laway habang nagsasalita, humatsing o nagbabahing, o umuubo. Ang sipon, dumi, at dugo ay halimbawa din

Mode of Transmission – paraan ng pagsasalin o paglilipat ng tapagdala (causative agent) sa ibang tao sa pamamagitan ng droplets, airborne , foodborne, vectorborne, at bloodborne. Maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang (indirect) pakikipag-ugnayan gaya ng lamok, heringgilya, at paggamit ng personal na gamit

Nakahahawang sakit – naipapasa ng isang tao, hayop o bagay sa ibang tao

Parasitic Worms – Pinakamalaking uri ng microorganism na karaniwang nabubuhay sa lugar na matubig

422

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pathogens – mga mikrobyong nagdudulot ng sakit tulad ng virus, o parasite. Sa sobrang liit, ang mga ito ay makikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo. May iba’t ibang hugis, sukat, at anyo ang mikrobyo

Reservoir or Source – ay lugar kung saan nananahan at nagpaparami ang mga causative agents. Ito ay maaaring tao, hayop, tubig, lupa, pagkain, tuwalya, pinggan, kutsara, tinidor at iba pa

Sakit – sanhi ng pagpasok ng mikrobyo sa katawan ng tao na sumisira sa resistensiya at naturalesa (immune system) nito. Hindi normal na kalagyan ng kalusugan ng isang tao. Ito ay maaaring sanhi ng hindi maayos na kondisyon ng mga selyula o parte ng katawan. Maari din itong sanhi din ng mga mikrobyong nagdudulot ng sakit

Susceptible host – sinomang tao ay maaring maging impekted ng pathogen o mikrobyo. Kung malusog ang isang tao, hindi siya madaling dapuan ng sakit. Samantala, madaling kapitan ng nakakahawang sakit ang isang taong mahina ang resistensya

Virus – mula sa salitang Latin na ang ibig sabihin ay toxin o lason. Pinakamaliit na uri ng microorganism na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

YUNIT III

Adiksyon – nakakaapekto kaninuman. Ito ay nakakaapekto sa lahat ng mga tao anuman ang edad, mga etniko, mga relihiyon, mga hanapbuhay, at mga antas ng kinikita at edukasyon

Amphetamine – ginagamit para makontral ang ADHD at narcolepsy sa mga bata. May mga off-label na gamit din ito tulad ng pagpapababa ng timbang at para di makaranas ng pagkapagod o para mas mapabuti ang kanilang paggawa

423

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Analgesic and anti-inflamatory – gamot para sa sakit ng ulo o kirot ng katawan at pamamaga

Antacid – iniinom para maiwasan na di matunawan at pangagasim ng sikmura

Antibiotic – madalas ibigay sa mga sumusunod na karamdaman: namamagang tonsils, ubo madilaw ang plema, impeksyon sa ihi (UTI), malaking pigsa o pamamaga ng gilagid

Antidiarrheals – gamot para sa pagtatae

Antihistamine – gamot para sa pangangati ng katawan o allergy

Antitrussive – gamot para maibsan at masugpo ang pag-ubo

Depressant – nagpapabagal sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa ay opium, barbiturates, heroin, morpine

Dextromethorpan – Ito ang aktibong sangkap ng mga gamot sa ubo at sipon. Ang epekto ng sobrang dosis na pag-inom nito ay nakakapagdulot ng pagkahilo, pagsususuka at pagkakaroon ng malabong paningin.

Drugs – anumang sustansiya maliban sa pagkain o tubig na maaaring inumin o ipainom, kainin o upang baguhin, panatilihin, o kontrolin ang pisikal, mental, at emosyonal na kalagayan ng taong uminom nito.

Laxatives – iniinom para maiwasan ang tibi.

Mefenamic acid – isang uri ng analgesic para sa matinding kirot ng katawan,inumin ang mefenamic acid pagkatapos kumain para hindi humapdi ang tiyan. Umiwas lang sa matagalang pag-inom nito (lampas sa ilang linggo) dahil puwede itong makaapekto sa ating bato

424

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Over-the-counter (OTC) Medicine – gamot na nabibili nang hindi na nangangailangan ng reseta ng doktor

Pakete o label ng gamot – nagsasaad din kung dapat kumain bago

inumin ang gamot o inumin ang gamot na walang laman ang tiyan

Prescription Medicine – gamot na inereresta ng doktor. Nakakabili lamang ng gamitong gamot sa botika kapag may reseta

Reseta – isang dokumentong bahagi ng pangangalagang pangkalusugan. Dito isinusulat ng isang doktor o iba pang mga kawaning medikal na binigyan ng kapangyarihan ng batas ang mga instruksyon para sa kanilang mga pasyente

Self-medication – pagbibigay ng lunas sa sarili nang hindi kumukonsulta sa doktor ng ilang indibidwal na dumaranas ng karamdaman o kondisyong pangkalusugan ay maaaring lalo pangmakasama sa kalusugan, lalo na kung mali ang gamot na ginamit o

mali ang paggamit ng isang indibidwal sa gamot

Stimulants – nagpapabilis sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa nito ay caffeine, cocaine, nicotine, dopamine, at amphetamine

Vitamins and minerals – nagbibigay ng karagdagang nutrisyon sa katawan

YUNIT IV Alituntunin

– gabay Alternatibo

– kahalili

Baha – pagtaas ng tubig

Disaster – sakuna o kapahamakan

Earthquake drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pangkaligtasan sa panahon ng lindol.

425

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Emergency – kagipitan o biglang pangangailangan

Emergency Exit – lagusan o pintong palabas ng gusali o bahay na ginagamit sa oras ng kagipitan

Emergency Kit – koleksyon ng mga inihandang gamit bilang pa ghahanda sa oras ng kagipitan

Emergency protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon ng kagipitan o kalamidad

Emergency Response Team (ERT) – grupong binuo na naatasang tumulong sa oras ng kagipitan

Evacuation protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon na na nasa evacuation center

Evacuation Center – ligtas na lugar na nililipatan sa oras ng kagipitan o sakuna

Eye Wall – paligid na lapad ng bagyo

Eye of the typhoon – mata ng bagyo, gitna ng bagyo

First Aid Kit – koleksyon ng mga gamit at gamot para sa paunang-lunas

Flood drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pankaligtasan sa panahon ng baha

Imbak – tago o ipon

Landslide – pagguho ng lupa

Lindol – ito ay pagyanig ng lupa na maaring dulot ng pagsabog ng bulkan (volcanic earthquake) o paggalaw ng tectonic plates sa ilalim ng lupa o earth’s crust.

426

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

NDRRMC – National Disaster Risk Reduction and Management Council – ahensya ng pamahalaan na may pangunahing tungkulin na maghanda sa, at tumugon sa anumang kagipitan kagaya ng lindol bagyo, at mga kalamidad na gawa ng tao.

PhilippineInstituteofVolcanologyangSeismology(PHILVOLCS)– ahensya ng pamahalaan na nakatutok at nagbibigay alam tungkol sa kilos at kalagayan ng mga bulkan lindol, at tsunami

Pinsala – di magandang naidulot ng sakuna o kalamidad

Storm surge – daluyong ng dagat

Tangkilikin – gamitin

Topograpiya – pisikal na anyo ng lupa

427

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

YUNIT IIEDUKASYONG PANGKALUSUGAN

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without

written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

YUNIT II

SAKIT AT KARAMDAMAN,ATING IWASAN

Pamantayang Pangnilalaman Pamantayan sa Pagganap

Nauunawaan ng mag-aaral Naisasabuhay ang pansarili atang katangian, pag-iwas, at pangkapaligirang hakbangin sapagsugpo sa mga karaniwang pag-iwas at pagsugpo ng mganakahahawang sakit. karaniwang nakahahawang

sakit.

Batayang Kasanayan

a. Nailalarawan ang mga nakahahawang sakit

b. Naiisa-isa ang iba’t ibang elemento o sangkap ng chain of infection (kadena na impeksiyon)

c. Nailalarawan kung paano naipapasa o naisasalin ang mga nakahahawang sakit mula sa isang tao sa ibang tao

d. Nailalarawan ang mga nakahahawang mga sakit

e. Naipakikita ang mga pamamaraan kung paano mapananatiling malusog ang katawan at pagsugpo sa karaniwang nakahahawang sakit

276

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Lagyan ng tsek () ang kung nagpapakita ng magandang gawaing pangkalusugan at ekis (X) kung hindi.

1. Araw-araw na paliligo

2. Pagtulog ng “late” tuwing gabi-gabi

3. Kawalan ng pang-araw-araw na pisikal na gawain

4. Pagkain ng balanse at masustansiya

5. Pagbisita sa doktor kung kinakailangan lamang

papel.Piliin ang letra ng tamang sagot at isulat sa iyong sagutang

6. Alin ang maaaring dahilan ng pagkakasakit ng isang tao? A. regular na pagpapabakuna B. paghuhugas ng kamay C. pagtulog sa oras ng klase D. paghina ng resistensiya

7. Alin ang dapat gawin sa kamag-anak na may sakit? A. Subuan siya ng pagkain. B. Iabot sa bintana ang kaniyang pagkain. C. Gumamit ng ‘mask’ kung lalapitan siya. D. Komunsulta sa manggagamot para sa pag-aalaga ng may

sakit. 8. Ano ang dapat gawin ng isang taong may sakit?

A. magtago sa kaniyang silid B. makihalubilo sa ibang may sakit C. kumain, matulog, at manood ng TV D. mamahinga at sundin ang payo ng doktor

9. May ubo’t sipon ang iyong kaklase. Ano ang dapat mong gawin upang hindi ka mahawa? A. Pahiramin siya ng panyo. B. Payuhan siyang umuwi na. C. Magtakip ng ilong at bibig kapag kausap siya. D. Sabihan siyang lumipat ng upuang malayo sa iyo.

277

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

10. Alin ang sanhi ng dengue? A. Virus na dala ng lamok B. Ihi ng dagang sumama sa tubig C. Kontaminadong pagkain D. Bacteria na nagmumula sa bulate

11. Anong sakit ang may impeksiyon sa atay? A. Alipunga C. Pulmonya B. Hepatitis D. Tuberculosis

12. Anong sakit ang maaaring makuha sa ihi ng daga na sumasama sa tubig? A. Amoebiasis C. Leptospirosis B. Hepatitis D. Tuberculosis

13. Ito ay impeksiyon ng tubong dinadaanan ng hangin sa paghinga. A. Pigsa C. Sakit sa balat B. Ubo D. Sipon

14. Alin ang maaaring maging tagapagdala ng Amoebiasis?A. Bulate C. LamokB. Daga D. Kuto

15. Lumusong si Ana sa tubig-baha noong nakaraang bagyo. Anongsakit sa balat ang nakuha ni Ana dahil sa pagkababad sa baha?A. Alipunga C. BuniB. An-an D. Eksema

16. Alin ang tagapagdala ng sakit na Leptospirosis?A. Daga C. TuwalyaB. Dugo D. Heringgilya (Injection)

17. Anong uri ng karamdaman sa bahagi ng katawan ang may pamamaga ? A. Ubo C. Pigsa B. Sipon D. Alipunga

18. Nakita mong nilalangaw at walang takip ang iyong basurahan, ano ang iyong gagawin? A. Sisigan ito C. Hindi papansinin B. Tatakpan ko ito D. Patatakpan ko sa ate ko

278

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

19. Niyaya ang iyong kapatid ng kaniyang mga kaibigang magtampisaw sa baha. Ano ang iyong gagawin? A. Sasawayin ko sila. B. Hindi ko sila papansinin. C. Isusumbong ko sila sa aking nanay. D. Sasama ako sa kanila upang bantayan sila.

20. Alin ang dapat mong ugaliin upang hindi magkasakit? A. Pagliligo ng dalawang beses isang linggo. B. Pagkain ng masasarap at matatamis C. Paghuhugas ng kamay D. Pagtulog maghapon

21. Aling gawain ang mabuti sa kalusugan? A. Pag-inom ng tubig mula sa gripo B. Pagpapakulo ng tubig bago inumin C. Pagkonsulta sa doktor kung malala na D. Hindi paghuhugas ng kamay bago at pagkatapos kumain

22. Aling gawain ang makatutulong sa pagpapanatili ng mabuting kalusugan? A. Pagliligo kung kailan lamang gusto B. Paglilinis ng katawan at pagliligo araw-araw C. Pagsesepilyo ng tatlong beses sa isang linggo D. Pagpapalit ng damit panloob tuwing ikalawang araw

23. Alin ang pinakaangkop na kahulugan ng kalusugan? A. Ang kalusugan ay pagkakaroon ng maayos na katawan. B. Ang kalusugan ay pagkakaroon ng maayos na tahanan. C. Ang kalusugan ay pagkakaroon ng maayos na pagkain. D. Ang kalusugan ay pagkakaroon ng maayos na kayamanan.

24. Ano ang kahalagahan ng pagkonsulta sa doktor? A. Nasusuri ang kalagayan ng kalusugan B. Nareresetahan ng gamot na dapat inumin C. Naipaliliwanag ang iba’t ibang karamdaman D. Nasasabi sa pasyente na ang kanser ay maiiwasan

25. Alin ang nagpapakita ng pakikiisa sa pagpapanatili ng kalinisan sa pamayanan?A. Paglilinis ng tahananB. Wastong pagtatapon ng basura C. Paglilinis ng bakuranD. Paglilinis ng katawan

279

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

“Ang kalusugan ay kayamanan.”

Sa iyong palagay, kayamanan nga ba ang kalusugan? Bakit?

Ang kasabihang ito ay nangangahulugang ang taong malusog ay may masiglang buhay. Ang malusog na pangangatawan ay nakatutulong din na makaiwas sa iba’t ibang sakit.

Tinatalakay sa yunit na ito ang iba’t ibang uri ng mga karaniwang sakit upang higit itong maunawaan kung paano iiwasan. Inaasahan din na makatutulong ang yunit na ito upang higit na pahalagahan at isagawa ang mga gawaing pangkalusugan laban sa mga sakit.

280

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mga Nakahahawang Sakit… Alamin Kung Bakit?

Ang sakit ay hindi normal na kalagayan ng kalusugan ng isang tao. Ito ay maaaring sanhi ng hindi maayos na kondisyon ng mga selyula o bahagi ng katawan. Maaari din itong sanhi ng mga mikrobyong nagdudulot ng sakit.

May dalawang uri ang sakit: ang nakahahawang sakit at di-nakahahawang sakit. Ang hindi nakahahawang sakit ay hindi naisasalin mula sa isang tao papunta sa ibang tao. Ito ay maaaring nakuha mula sa nakagawian at maling paraan ng pamumuhay (lifestyle). Sa kabilang dako, ang nakahahawang sakit ay naipapasa ng isang tao, hayop o bagay sa ibang tao kung kaya’t kilala rin ito bilang “Lifestyle” disease.

281

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ilang halimbawa ng hindi nakahahawang sakit ay asthma, alzheimer’s, appendicitis, cancer, cystic fibrosis, ear infection, epilepsy, diabetis, ulcer, stroke, sakit sa puso, at daluyan ng dugo.

Ang nakahahawang sakit ay nagmumula sa mga mikrobyo na pumapasok at sumisira sa mga selyula (cells) ng katawan. Nangangailangan ito ng dagliang pagsugpo at masusing pag-iingat upang maiwasan ang paglaganap nito.

Mapa ng mga Konsepto

Sumulat ng mga salitang may kaugnayan sa salitang nasa loob ng bilog.

Sakit

282

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ang sakit ay _______________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

Basahin ang talata at sagutin ang mga tanong sa ibaba.

Ang sakit ay anomang kalagayan na hindi pangkaraniwang nararamdaman ng isang tao. Ang sakit ng tao ay maaaring nakahahawa o hindi nakahahawa. Ito ay maaaring sanhi ng hindi maayos na kondisyon ng mga selyula o parte ng katawan. Ito rin ay maaaring sanhi ng mga mikrobyong nagdudulot ng sakit.

Ito ay maaaring dumapo kaninoman – bata man o matanda, mayaman man o mahirap ngunit ito ay maiiwasan. Ang isang taong may mahinang resistensiya (immune system) ay madaling kapitan ng sakit at karamdaman.

Gayundin, maaaring sanhi at dala ito ng kapuwa tao, hayop, pagkain, at kapaligiran – lupa, tubig, at hangin. Mabuting malaman ang dahilan, sintomas, at pagsugpo rito upang mapanatili ang kalusugan.

Sagutin ang sumusunod na tanong.1. Ano ang sakit? 2. Ano ang sanhi ng sakit? 3. Paano nakukuha ang sakit?

283

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tandaan:

Ang nakahahawang sakit ay madaling kumalat at naipapasa sa iba. Ito ay dala ng mga pathogens o mikrobyo na pumapasok at sumisira sa mga selyula sa loob ng katawan.

Kumakalat ang mga mikrobyo ng nakahahawang sakit

sa pamamagitan ng iba’t ibang tagadala tulad ng tao, hayop,

hangin, tubig, pagkain, at iba pa.

Pasa-pasa:

Bumuo ng isang grupo na may 5-6 na miyembro.

Kagamitan: bola at glittersPagpasa-pasahan ang bolang may glitters habang

inaawitang “Tayo ay Magsama-sama” nang nakahanay na pabilog ang iyong grupo.

Mga Tanong:1. Ano ang nangyari sa glitters ng bola? 2. Paano mo maiuugnay ang nakahahawang sakit sa nangyari

sa glitters habang ipinapasa ang bola?

284

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Word Association

Maglista ng mga salitang maiuugnay mo sa mga sakit at karamdaman na nasa loob ng kahon.

Ubo Sore eyes Trangkaso

Tuberkulosis Beke Alipunga

An-an Tigdas Bulutong-Tubig

Sore eyes Dengue Pigsa

Kaya Natin

Magbigay ng tatlong halimbawa ng nakahahawang sakit, ang sin-tomas nito at kung paano ito maiwasan. Isulat sa kahon ang iyong sagot.

Nakakahawang Katangian/Sinto-Pag-iwas

Sakit mas1.2.3.

285

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ano ang gagawin mo upang makaiwas sa nakahahawang sakit? Isulat ang sagot sa loob ng star graphic organizer.

286

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mikrobyong Maliliit, Nakasasakit

Ang sakit ay mga mikrobyong dala ng mga hayop at mga taong may karamdaman. Ito ay maaaring makuha sa ating kapaligiran. Maaari rin itong mailipat sa mga taong mahihina ang resistensya.

287

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Picture, Picture

Suriin ang mga larawan. Pagkatapos, sagutin ang mga tanong.

• Batay sa mga larawan, ano-ano ang maaaring dahilan ng pagkakasakit ng isang tao?

• Ano-ano ang mga nakahahawang sakit maaaring makuha sa mga nasa larawan? Ipaliwanag ang sagot.

• Kung ikaw ang nasa sitwasyon sa larawan, ano ang iyong gagawin upang makaiwas sa nakahahawang sakit?

288

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

May tatlong mahalagang elemento ang pagkalat ng nakahahawang sakit at karamdaman. Ito ay ang susceptible host o tao, sanhi ng mga mikrobyo (pathogens), at ang kapaligiran.

1. Ang susceptible host o sinomang tao ay maaaring kapitan ng pathogen o mikrobyo. Kung malusog ang isang tao, hindi siya madaling dapuan ng sakit. Samantala, madaling kapitan ng nakakahawang sakit ang isang taong mahina ang resistensya.

2. Ang mikrobyo (Pathogens) ay mga mikrobyong nagdudulot ng sakit tulad ng virus, bakterya, fungi at parasite. Sa sobrang liit, ang mga ito ay makikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo. May iba’t ibang hugis, sukat, at anyo ang mikrobyo. Ito ay sanhi ng pagkakasakit ng isang tao.

Mga uri ng Mikrobyo (Pathogens):

a. Virus – pinakamaliit na mikrobyo na makikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo. Nagiging sanhi nito ang ubo, trangkaso, tigdas, beke, at bulutong-tubig.

b. Bacteria – mas malaki ito kaysa sa virus at nabubuhay kasama ng hangin, tubig, at lupa. Nagiging sanhi nito ang tuberculosis, ubong may tunog, at diphtheria .

c. Fungi – tila halamang mikrobyo na nabubuhay at mabilis dumami sa madidilim at mamasa-masang lugar. Nagiging sanhi nito ang alipunga at iba pang sakit sa balat.

d. Bulate (Parasitic Worms) – pinakamalaking pathogen na nabubuhay sa intestinal walls at nakikipag agawan sa sustansya para sa katawan. Ang Ascaris, Tapeworm at Roundworm ay mga halimbawa nito.

3. Ang Kapaligiran ay isang elemento sa pagkalat ng mikrobyo na maaaring sumasama sa himpapawid at hangin (airborne), at tubig (waterborne).

289

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pag-aralan ang Tsart:

Ilan sa mga karaniwang sakit ng mga tao ay nakukuha sa kapaligiran at maaari itong dumapo sa iba.

Mga Sakit na Dala ng Virus

Mga PalatandaanPag-iwas at

Sakit Pagsalin ng Sakit (Signs)/SintomasPagsugpo

(Symptoms)Pumapasok ang

•Baradong ilong Uminom ng

Sipon• virus sa ilong sa Hirap na

• 8-12 baso ng

(Common pamamagitan ng• paghinga tubig

Colds) paglanghap, pag- Pangangati at Iiwas ang(virus) ubo, pagbahing,

• pamamaga ng

• bata sa usok

direktang kontak lalamunan (mula sasa mga gamit na Hirap lumunok sigarilyo,kontaminado ng

• ng pagkain sasakyan)

virus ng sipon. • sinat at lagnat

Sanhi ng bacteria.•

Ubong mahigpit Dagdagan• Impeksiyon na tila kahol-aso ng gatas o

Ubo (Cough)• ito ng tubong

•Lagnat

• maligamgam

(pneumonia) dinadaanan ng na tubig parahangin sa paghinga ma-relax ang

(respiratory tract) vocal cords atlumuwag angplema

Impeksiyon ng•

Lagnat na Umiwas sa• sistemang paghinga 38o- 40oCelsius •

mga taong

(respiratory•

Giniginaw may trangkasosystem) na sanhi Sakit ng ulo, Uminom ngng Hemophilus

• kalamnan, at mga

• maraming

Trangkaso influenza virus kasu-kasuan tubigNasasagap Masakit na

(influenza)• ang virus mula

• lalamunan (sore

sa droplets na throat)lumalabas sa Baradong ilong obibig o ilong ng

• tumutulong sipon

isang taong maytrangkaso

290

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

•Isang impeksiyon

•Madaling

•Pagkakaroon ng

na sanhi ng mapagod tamang nutrisyonmikrobyong

•Walang ganang

•

at ehersisyo.Mycobacterium kumain Magtakip ng bibig

Tuberkulosis

•

tuberculosis•

Pagbaba ng at ilong kung may(TB) Paglanghap ng timbang kausap na taong

droplets mula sa•

Pag-ubo na

•

inuuboisang taong may may kasamang Ihiwalay angTB kung siya

•

plema at dugo kagamitan ngay nagsasalita, Nilalagnat at taong may TBumuubo, o giniginaw sabumabahing. hapon

•

Sakit na

•

Hirap sa

•

Pagpapabakuna

Pulmonya nakaaapekto sa paghinga Wastong(Pneumonia)

•baga

•Kulang ng • nutrisyon

virus, bacteria, oksiheno

•Kalinisan sa sarili

o fungi (oxygen) sa at kapaligirankatawan

•Isang matinding Paninilaw ng

•Tiyaking malinis

impeksiyon balat at puti ng ang kinakainsa atay sanhi mata

•Sanaying

ng virus na•

Pananamlay maghugasmaaaring Kulay putik na ng kamaymakuha sa • dumi bago kumain

maruming•

Nagsususuka o humawakpagkain o Nilalagnat ng pagkain

(Hepatitis A) inuming tubig. • Giniginaw at mataposSakit sa atay • Pagsakit ng ulo gumamit ng

• Pagsakit ng banyo• tiyan

•Kumonsultasa doktor sasandaling

•

maghinalangmay Hepatitis ASapat na pahingaTamang nutrisyon

• Magpabakuna

•

Sanhi ng mga

•

Pamamantal o • Maging malinis

Sakit sa Balat bacteria, fungi pamamaga ng • sa lahat ng oras(Dermatitis)

•

balatNamumulaNangangati

•

291

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First

Edition, 2015.

•Impeksiyon

•May lumilitaw

•Maglinis ng bahay

dahil sa kagat na skin rash at paligid araw-araw,ng lamok na

•

pag bumaba

•

lalo na sa mga lugarDengue may dalang ang lagnat na madilim.Fever dengue virus Biglaang Alisin ang nakaimbak

tumataas ang na tubig nalagnat pinamumugaran ng

lamok.• Bacteria na

•Nilalagnat

•Iwasang maligo

pumapasok sa Pananakit ng o magtampisawbalat o sugat • kalamnan at

•

sa tubig-baha omula sa tubig- kasu-kasuan maruming tubig

Leptospirosisbaha o basang Kumonsultalupa o halaman sa doktor kungkung saan may nakararanas ngihi ng daga mga sintomas na

nabanggit

Ref. Delos, Reyes, D. , (2008), Makati City Iwas-Sakit Mula

Iaayos ang mga ginulong letra upang mabuo ang tamang salita sa tulong ng katangian o paglalarawan.

Ginulong TitikNabuong

Katangian/PaglalarawanSalita

I M K Y O R B Odahilan ng pagkakasakit ng isangtao

A B O S Nnakatutulong upang maalis angmikrobyo

R I U V S isang uri ng mikrobyo

K S I T Adulot ng mikrobyo, bacteria, fungi,parasite, at virus

K T A B E Y R Aisa pang uri ng tagapagdala ngsakit

G T B I U gamit sa paglilinis ng mga kamay

292

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pathogens Kilalanin

Magbigay ng katangian ng pathogens.

Pathogens Katangian Karaniwang Dulot na SakitVirusFungiBacteriaParasites

Pagsulat ng Slogan

Sumulat ng slogan ukol sa paraan ng pag-iwas sa anomang uri ng pathogens.

Rubrics:

5 pts – (80 - 100%) – Malinaw ang konseptong ipinahahayag sa slogan. Malinis at walang mali ang pagkakasulat (presentasyon) ng slogan.

3 pts – (50 - 70%) – Kulang ang konseptong ipinahahayag sa slogan. Hindi gaanong malinis at may bura (erasure) ang pagkasulat ng slogan.

1 pt – (40 - pababa) – Sumubok sumulat ng slogan. Hindi malinaw ang konsepto ng slogan na isinulat. Mahigit sa dalawa ang bura (erasure) at hindi malinis ang pagkakasulat ng slogan.

Gumawa ng graphic organizer/flow chart na nagpapakita ng iba’t ibang paraan/dahilan ng pagkalat ng sumusunod na sakit.

1. Virus 2. Fungi 3. Bacteria 4. Parasites

293

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Gumawa ng dayalogo ukol sa sitwasyon sa mga dahilan at elemento ng pagkakasakit ng tao.

Bilang isang mag-aaral, papaano mo maibabahagi ang iyong natutuhan sa araling ito sa ibang kasapi ng iyong pamilya? (Isulat ang sagot sa loob ng puso.)

294

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Daloy ng Impeksiyon, Mabilis ang Aksiyon!

Suriin ang dayalogo. Sagutin ang sumusunod na tanong.

1. Ano ang payo ng Nanay sa ate nang malaman niyang may lagnat at ubo?

2. Bakit pinigilan ng Nanay si Lito na lumapit sa kaniyang ate? 3. Paano nakahahawa ang sakit?

295

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Picture AnalysisTingnang mabuti ang larawan sa ibaba.

Larawan A Larawan B

Ano ang ginagawa ng batang nasa mga larawan? Bakit?Tama ba ang ginawa ng bata sa larawan A at larawan B?

Sa iyong palagay, ano-ano ang maaaring maging dulot ng ubo at sipon sa ibang tao?

Basahin ang talata tungkol sa Kadena ng Impeksiyon (Chain of Infection)

Ang nakahahawang sakit ay maaaring maipasa ng isang tao sa ibang tao. Ipinakikita ng daloy ng impeksiyon ang mga sangkap sa pagdaloy ng karamdaman o impeksiyon.

Ang pagkalat ng impeksiyon ay maaaring tuwiran (direct) o di-tuwiran (indirect). Maaaring maipasa ang nakahahawang sakit sa pamamagitan ng likido at iba pang bagay gaya ng laway, sipon, ihi, dumi, at dugo. Maaari din itong maipasa sa pamamagitan ng personal na gamit tulad ng heringgilya, suklay (kuto), tuwalya, (an-an at buni), tsinelas (alipunga), at iba pa.

296

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Napapasok nito ang katawan ng tao sa pamamagitan ng paglanghap, sa balat, sa sugat, at pakikipagtalik.

Sangkap ng Kadena ng Impeksiyon

A. Causative/Infectious Agents (Pathogens) – ito ay mga mikrobyo o mikroorganismo na nagdudulot ng nakakahawang sakit.

B. Reservoir or Source (Host) – lugar kung saan nananahan at nagpaparami ang mga causative agents. Ito ay maaaring tao, hayop, tubig, lupa, pagkain, tuwalya, pinggan, kutsara, tinidor, at iba pa.

C. Mode of Exit – mga labasan ng mikrobyo. Halimbawa nito ay sa bibig ng isang tao kung saan tumatalsik ang laway habang nagsasalita, humahatsing o bumabahing, o umuubo. Ang sipon, dumi, at dugo ay halimbawa rin.

D. Mode of Transmission – paraan ng pagsasalin o paglilipat ng mikrobyo (causative agent) sa ibang tao sa pamamagitan ng droplets, airborne, foodborne, vectorborne, at bloodborne. Ang nakahahawang sakit ay maaaring masalin sa ibang tao sa pamamagitan ng sumusunod:

• Pagkagat sa pagkain ng may sakit o pagsalo sa kanilang pagkain.

• Hangin, tubig, at lupa

297

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

• Dugo, laway, dumi, at ihi • Paghawak o paghipo sa infected na tao, o bagay o

kasangkapan

E. Mode of Entry – daanan ng mikrobyo ang katawan ng ibang tao.

Maaaring ito ay sa pamamagitan ng bibig, ilong o balat. Ang bukas

na sugat ay madaling pasukan ng mikrobyo kaya kinakailangan ang

higit na pag-iingat upang makaiwas sa impeksyon o sakit.

F. Bagong Tirahan (Susceptible Host) – ang sinomang indibidwal

na may mahinang resistensya ay madaling kapitan ng sakit.

Mikrobyo, Kilalanin Mo

Kagamitan:• Tsart ng bacteria, katangian, sakit na dulot, at hugis ng

bawat isa. • clay

Pamamaraan:

1. Pag-aralan ang tsart ng germs.

Pathogens Katangian

BacteriaMaliliit na organismong nakikita lamang sapamamagitan ng mikroskopyo.

Bacteria Mabilis kumalat sa mamasa-masang lugar.Maaaring makuha sa pagkain at inumin.Mas malaki kaysa virus.

298

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mula sa salitang Latin na ang ibig sabihinay toxin o lason.

Pinakamaliit na uri ng microorganismna nakikita sa pamamagitan ng lightmicroscope.Ang mga virus ay katangi-tanging

Virus organismo dahil hindi nito kayang dumaminang walang host cell.Ang mga virus ay maaaring isalin ng inapapunta sa anak o mula sa isang pasyentesa iba.

May mga virus na maaaring maikalatsa simpleng paghawak o pagdidikitng balat, sa pamamagitan ng laway,

pag-ubo, o pagbahing o pakikipagtalik,dumi, kontaminadong pagkain o inumin, atinsekto gaya ng lamok.

FungiMatatagpuan sa iba’t ibang bahagi ngkatawan mula ulo hanggang paa namukhang halaman.

Parasitic WormsPinakamalaking uri ng microorganism nakaraniwang nabubuhay sa lugar na matubig.

2. Imolde gamit ang clay ang napili mong gayahing mikrobyo mula sa tsart.

3. Ibahagi sa klase ang iyong ginawa.

Maaaring humanap ng kagrupo upang maipakita ang katangian ng napiling mikrobyo at kung paano ito dumadaloy sa kadena ng impeksiyon.

299

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means

- electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mikrobyong Palipat-lipat

Isulat sa loob ng Kadena ng Impeksiyon kung paano naipapasa ang sumusunod ng sakit.

Tuberculosis

Dengue

Alipunga

300

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Isulat ang TAMA o MALI sa patlang.

__________1. Ugaliin ang magpabakuna.__________2. Umiwas sa taong may sipon o ubo.__________3. Hintaying lumubha ang sintomas bago

kumonsulta sa doktor.__________4. Ugaliin ang palagiang paghuhugas ng kamay

upang makaiwas sa sakit.__________5. Gumagamit ng guwantes ang mga dentista

upang makaiwas sa sakit mula sa kanilang pasyente.

Sagutin ang tanong at isulat sa loob ng scroll ang sagot.

Paano mo mapananatiling mabuti ang iyong kalusugan upang makaiwas sa nakahahawang sakit?

301

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pag-iwas ay Gawin upang Di-maging Sakitin

A. Acting-acting

Panuto: Mag-pantomime na nagpapakita kung paano makakaiiwas at bakit kailangan umiwas sa nakahahawang sakit.

Sagutin:

1. Ano ang ipinakikita sa bawat pantomime? 2. Paano ka iiwas sa nakahahawang sakit? 3. Bakit kailangang umiwas sa pagkakasakit?

B. Kadenang Lagot

Basahin ang nasa loob ng kahon. Pagkatapos, sagutin ang tanong sa ibaba.

Ang nakahahawang sakit ay tulad ng isang kadenang dugtong-dugtong ngunit ito ay maaari nating maiwasan. Ang kadena ng impeksyon/chain of infection ay maaaring sugpuin sa pamamagitan ng pagsasagawa ng mga tamang gawaing pangkalusugan.

Paano natin masusugpo ang pagkalat ng nakahahawang sakit?

302

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Sagutin Mo Ako

Suriin ang diagram at sagutin ang mga tanong na nakapaloobdito.

Kailan dapat Paano angisagawa ang wastong

paghuhugas ng paghuhugas ngmga kamay? mga kamay?

Paghuhugas ngKamay

Ano ang Bakit mahalagagagawin mo ang paghuhugas

kung ng mga kamay?maghuhugas kang kamay kungwalang tubig?

303

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pag-aralan ang mensahe ng tula at isadula.

Kalusugan ay Kayamanan

Mahalagang alagaanAng iyong kalusugan

Upang ang karamdamanAy iyong maiwasan.

Sa iyong pagbahingO kaya’y paghatsing

Bahagya kang humiligTakpan ang iyong bibig.

Paghuhugas ng kamayUgaliin mong tunay

Upang anomang mikrobyo,Di dadapo’t lalayo sa ‘yo.

Kahit anong sakitAy hindi kakapit

Kapag naging maingatKalusuga’y maiaangat.

Ayon sa tula, ano ang dapat isagawa kung ikaw ay babahing o maghahatsing?

Bakit dapat ugaliin ang paghuhugas ng kamay?Ano ang kahalagahan ng paghuhugas ng mga kamay?

304

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ano ang ipinakikita sa larawan?Bakit mahalaga ang paghuhugas ng mga kamay?

• May iba’t ibang paraan kung paano mapananatiling malusog ang ating katawan. Ito ay ang sumusunod:

1. Palagiang paghuhugas ng kamay ng malinis na tubig at sabon.

2. Kung walang tubig at sabon, maaaring gumamit ng hand sanitizer.

3. Takpan ang bibig at ilong kung uubo at magbabahing. 4. Iwasang hipuin o kuskusin ang iyong mata, ilong, at

tainga.6. Magsuot ng tsinelas o bakya sa tuwing gagamit ng

palikuran. 5. Punasan ang anomang bagay gaya ng desk o mesa bago

ito hawakan o hipuin. 7. Iwasang makihalubilo sa mga taong may sakit at

may karamdaman.

305

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Brainstorming sa tseklist Pangkalusugan

Kilalanin ang bawat aytem. Pag-usapan kung mabuti ba o masama ang dulot nito sa kalusugan. Ipaliwanag ang iyong sagot.

Masama MabutiAytem (Sanhi ng (Pagsugpo sa Bakit

Sakit) Sakit)

1. Sabon

2. Toilet bowl

3. Hand sanitizer oalcohol

4. Pagkaingnilalangaw

5. Batang umuubona walang takipang ilong at bibig

306

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Picture Analysis

Tukuyin alin ang naiiba sa bawat grupo ng larawan. Ipaliwanag ang iyong sagot.

Ano-ano ang napansin mo sa larawan?Sa iyong palagay, alin sa dalawang grupo ang madaling

dapuan ng sakit? Bakit?

307

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Health Flash Notice

Kagamitan: Tsart ng Health Flash Notice (Brainstorming)Pamamaraan:1. Isulat sa patlang ang impormasyong hinihingi.

Health Flash Notice

Ang pagkalat ng __________ sa pamayanan ng

Smokey Mountain ay nagbigay pangamba sa mga lokal

na opisyal ng barangay. Ang ________ ay isang

nakahahawang sakit sanhi ng ___________.

Nakahahawa at kumakalat ang sakit na ito sa

pamamagitan ng:

• _________________________________

• __________________________________

Karaniwang sintomas nito ay:

• __________________________________

• __________________________________

• ___________________________________ Kung ang isa sa inyong mga kasama sa bahay ay nakitaan ninyo ng mga sintomas na nabanggit, makipag-ugnayan kaagad o ipagbigay alam agad ito sa:

• __________________________________

• __________________________________

Ang sumusunod ay mabisang paraan upang ito

ay maiwasan :

• __________________________________

• _________________________________

• _________________________________

308

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Booklet ng Nakahahawang Sakit (Pangkatang Gawain)

Kagamitan: construction paper (cover page), bond paper na itutupi sa gitna (crosswise), marker, crayon, stapler, glue, gunting, at lapis

Pamamaraan:

1. Magtala ng mga halimbawa ng nakahahawang sakit. 2. Isulat sa form ang detalyeng hinihingi. 3. Pumili ng nakahahawang sakit na inyong bibigyang pokus. 4. Pagsunod-sunurin ang mga sakit ayon sa alpabetong Filipino. 5. I-stapler ang mga ito upang maging booklet. 6. Lagyan ng Talaan ng Nilalaman. 7. Lagyan ng pabalat gamit ang construction paper. 8. Lagyan din ito ng disenyo bago ipakita sa klase.

309

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Accordion ng Pagsugpo ng Nakahahawang Sakit

Kagamitan: cartolinang dilaw 1/3 lengthwise (nakatupi gaya ng accordion), bond paper (1/2 crosswise), marker, lapis, at crayola

Pamamaraan:

1. Basahinangtalaanngmgaparaanngpagsugpongnakahahawang sakit gaya ng:

• Wastong paghuhugas ng kamay • Wastong pagbahing at pag-ubo (nakatakip ang ilong at bibig) • Pagbibigay-alam o pagsasabi sa magulang, guro, o nars ukol

masamang nararamdaman • Pananatili sa loob ng bahay habang may sakit. • Pagkonsulta sa doktor kapag nakaramdam ng mga sintomas

ng anumang uri ng sakit.

2. Pumili ng isang paraan ng pagsugpo ng nakahahawang sakit (mula sa talaan).

3. Isulat sa bond paper ang napiling paraan ng pagsugpo sa sakit at

ipaliliwanag mo kung bakit kailangang isagawa ang iyong napili.

4. Idrowing ang paraan ng pagsugpo ng sakit.

5. Idikit ang bond paper sa bawat pohas/pahina ng accordion (yellow cartolina).

Halimbawa: Pagkain ng balanseng pagkain.Ang pagkain ng balanse at masustansiyang pagkain ay kinakailangan upang malayo ang isang tao sa anomang uri ng karamdaman.

310

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Survey para sa Kalinisang Pangkalusugan sa Pamayanan1. Sagutan ang survey. 2. Batay sa resulta ng survey, masasabi mo bang malinis at ligtas

sa sakit ang iyong pamayanan? Bakit?

Lagyan ng tsek () ang kahon ng iyong sagot. Isulat ang impormasyong hinihingi sa patlang.Barangay/Tirahan: ____________________________________Pangalan ng Ama: ___________________________________Pangalang ng Ina: ____________________________________Bilang ng Kapatid: _________ Bilang ng Buhay: _________Bilang ng Patay: ________Uri ng Bahay: Kubo Bungalow Apartment

Up and Down iba pa: _________________Ang bahay ba ninyo ay: Sarili HindiMalinis ba ang inyong bahay: Oo HindiMay sarili ba kayong palikuran? Mayroon WalaAnong uri ito? karaniwan may flush

Antipolo (Nakabutas sa lupa)Ano ang pinagkukunan ng inyong tubig? Poso Balon

Tubig-ulan/ilog/batis GripoGaano ka kadalas maligo: araw-araw lingguhan

tuwing ika-2 araw iba pa(banggitin) _____________Mayroon bang may sakit sa inyo? Mayroon Wala

Ano ang sakit niya? ubo sipon lagnat TBHepatitis Iba pa banggitin___________

Gaano na katagal ang kaniyang sakit? 1-5 arawmahigit isang linggo isang buwan na mahigit isang

taon naNagpatingin na ba siya sa doktor: Oo HindiUmiinom ba siya ng gamot?: Oo hindiAnong gamot ang iniinom niya? Inireseta ng doktor

Halamang-gamotSaan kayo nagtatapon ng basura? Kompos Kinukuhang basurero Sinusunog Sa bakanteng lote

311

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

1. Bakit mahalaga ang palagiang paghuhugas ng mga kamay?

2. Ano-ano ang wastong paraan ng paghuhugas ng kamay?

3. Ano ang iyong gagawin kung walang tubig at sabon upang mahugasan ang iyong mga kamay?

Kaya NatinMagtala ng limang paraan sa pag-iwas o pagsugpo ng

nakahahawang sakit.

1. _________________________________________

2. _________________________________________

3. _________________________________________

4. _________________________________________

5. _________________________________________

Ipaliwanag kung bakit kailangang ipaalam sa magulang, guro o nars ng paaralan na ikaw ay nakararamdam ng mga sintomas ng isang sakit.

312

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

I. Hanapin sa Hanay Y ang organismong inilalarawan sa Hanay X. Isulat ang letra ng tamang sagot sa iyong papel.

HANAY X HANAY Y

1. Organismong nagdudulot ng sakit A. Bacteria2. Pinakamalaking organismong nagdudulot B. Fungi

ng sakit at umaagaw sa sustansiya sa C. Mikrobyokatawan D. Parasito

3. Pinakamaliit, magaan, at pinakamabilis na E. Protozoaorganismong nagdudulot ng sakit F. Salmonella

4. Organismong nabubuhay at dumarami sa mga mamasa-masa at madidilim na lugar

5. Organismong nagdudulot ng sakit na karaniwang

humahalo sa hangin, lupa, at mga pagkain

II. Piliin ang letra ng tamang sagot at isulat sa iyong sagutang papel.

Pag-aralan ang diagram.

Infectious Agent

Susceptible Host

Portal of Entry

Reservoir

Portal of Exit

Means of transmission

313

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

6. Ano ang nawawala sa “chain of infection”?A. circuit of transmission C. mode of transmissionB. transmission line D. transmission connection

7. Alin ang halimbawa ng infectious agent?A. tao C. kamayB. dugo D. bakterya

8. Ito ang lugar kung saan nagpaparami ang mikrobyo.Anong elemento ng kadena ng impeksiyon ang tinutukoy nito?

A. infectious agent C. portal of exitB. portal of entry D. reservoir

9. Alin ang madaling panirahan ng mga mikrobyo? A. malinis na pangangatawan B. mabangong damit C. mabahong prutas D. maruming gamit

10. Anong sakit ang maaaring makahawa at kumalat sa pamamagitan ng respiratory droplet?

A. leptospirosis C. pigsaB. dengue D. sipon

11. Sa paanong paraan kumakalat ang sakit na trangkaso,tuberculosis, at SARS?

A. hangin C. tubigB. pagkain D. hayop

12. Anong hayop ang nagdadala ng dengue?A. langaw C. ipisB. lamok D. daga

13. Alin sa sumusunod ang HINDI halimbawa ng portals of entryand exit?

A. sugat sa balat C. pakikipaglaroB. paghinga D. pagsubo ng pagkain

314

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

14. Paano masusugpo ang kadena ng impeksiyon? A. lumayo sa kapuwa tao B. parating manatili sa loob ng bahay C. manirahan malayo sa mga kapitbahay D. magtakip ng ilong at bibig kapag magbabahing

15. Ano ang dapat isagawa upang makaiwas sa sakit? A. iwasang makisalamuha sa ibang tao B. lagyan ng screen ang mga bintana ng bahay C. payuhan ang may sakit na manirahan na lamang sa

ospital D. ugaliing maghugas ng kamay bago at pagkatapos

gumamit ng palikuran

16. Alin ang HINDI nagpapakita ng pag-iingat sa pagkakaroon ng sakit?

A. pagpapabakuna B. pagsalo sa kinakain ng may sakit C. paggamit ng ‘mask’ at ‘gloves’ kapag nag-aalaga ng

may sakit D. pagkonsulta nang regular sa doktor

17. Nabalitaan mong natrangkaso ang iyong kaibigan, ano ang iyong gagawin?

A. aalagaan ko siya B. dadalawin ko siya at yayakapin C. sasabihan ko siyang magpagaling nang husto bago

pumasok D. sasabihan ko siyang huwag na niya akong lalapitan

pagpasok niya sa paaralan

18. Napansin mong maraming langaw, ipis, at daga sa basurahang malapit sa inyong bahay, ano ang iyong gagawin?

A. magpapaskil ako ng babalang “BAWAL ANG MAGTAPON DITO!”

B. gagamit ako ng insect spray at panlason sa daga C. palilinisan ko ito sa aking mga kapatid D. magkukunwaring hindi ito napansin

315

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

19. Napansin mong ang ulam na nakahain ay dinapuan ng maraming langaw, ano ang iyong gagawin?

A. Ipakakain ko ito sa aso. B. Iinitin ko ito bago ko ito ulamin. C. Ibibigay ko ito sa aming kapitbahay. D. Aalisin ko ang mga itlog ng langaw bago ko ito ulamin.

20. Nakahilera malapit sa inyong paaralan ang tindahan ng barbecue, isaw, tainga, fishball, kikiam, at squidballs na walang takip. Anong sakit ang maaaring makuha sa mga pagkain dito?

A. dengue C. trangkasoB. kolera D. leptospirosis

21. Alin ang dapat mong gawin kung may katabi kang walang patid ang pag-ubo na walang takip ang bibig at ilong?

A. aalis sa tabi ng umuubo B. tatakpan ko ang bibig niya C. pahihiramin siya ng panyo D. itutulak siya palayo sa akin

22. Ano ang dahilan ng paghahawa-hawa ng sakit sa balat? A. pakikipaglaro sa kapuwa bata B. pakikipagsayawan sa ibang bata C. pakikipag-away sa ibang bata D. paggamit ng damit at sabon ng iba

23. Ang leptospirosis ay madaling makuha ng isang tao kung siya ay may .

A. ubo C. lagnatB. sipon D. sugat

24. Aling sakit ang HINDI tuwirang naihahawa ng tao sa ibang tao?A. alipunga C. rabiesB. bulutong D. ubo

25. Maiiwasan ang paglaganap ng dengue sa isang pamayanan sa pamamagitan ng ________.

A. pagkain ng masustansiyang pagkain. B. paglilinis ng mga kanal at paligid. C. pagdidilig ng mga halaman. D. pagsusunog ng plastik.

316

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

TALAAN NG MGA SALITAEdukasyong Pangkalusugan

YUNIT I

Advisory o warning statements – Nagsasaad ito ng mga babala tungkol sa mga ingredients ng pagkain o inumin na maaaring may allergens na nagdadala ng reaksyon sa katawan kung makakain

Amoebiasis – Ang sakit na ito ay dulot ng amoeba, isang protozoa na makukuha sa maruming tubig

Best Before Date – tumutukoy sa huling araw na ang pagkain o inuman ay nasa pinakasariwa at pinakamagandang kalidad nito

Calories – sukat ng enerhiyang maaaring makuha sa isang serving

Carbohydrates – uri ng carbohydrate na tumutulong sa pagpapanatiling malusog ang digestive system

Cholera – nakahahawang sakit na naipapasa sa pamamagitan ng kontaminadong dumi ng tao, pagkain, o tubig

Directions – nagbibigay ng impormasyon kung paano gamitin at itago ang pagkain upang mapanatili ang magandang kalidad nito. Karaniwan itong nakikita sa likod ng pakete.

Dysentery – isang sakit na may kasamang dugo dahil nagkakaroon

ng sugat o pagmaga ang mga intestines ng isang tao

Expiration Date – tumutukoy sa petsa kung kailan hindi mo na maaaring kainin o inumin ang produkto

419

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Fats – maaaring pagkuhanan ng enerhiya ng katawan

Food Poisoning – Ang sakit na ito ay maaaring makuha sa pagkaing nahaluan ng mga mapanganib at nakalalasong bagay tulad ng sabon, pangkulay, asido, panlinis ng bahay, o halaman

Food Safety Principles – naglalaman ng mga alituntunin upang mapanatiling malinis at ligtas ang pagkain

Foodbourne Diseases – sakit na nakukuha sa marumi at hindi lig-tas na pagkain at inumin

Hepatitis A – Ang sakit na ito ay ang pamamaga ng atay. Nakukuha ito mula sa isang virus na nakukuha sa kontaminadong pagkain o tubig

Lactose Intolerant – isang kundisyon sa katawan kung saan na-hihirapan ang katawang i-proseso ang lactose na karaniwang nasa mga produktong gatas

Malnutrisyon – ito’y pangkalahatang tawag sa kulang at sobra ang timbang

Nutrition facts – talaan kung saan nakasaad ang uri at sukat ng masustanyang makukuha sa pagkaing nasa loob ng pakete

Obesity – ito’y isang kalagayan ng pagsobra ng timbang

Polysaturated Fats – uri na kailangan ng ating katawan upang maging malusog

Saturated Fats – isang uri na makukuha sa mga karne, itlog, at gatas, na maaaring magdulot ng masamang epekto sa katawan kung mapararami

420

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Serving per Container – ay bilang ng angkop na sukat sa loob ng isang pakete

Total fat – sukat ng sustansyang maaaring pagkuhanan ng enerhiya

Serving Size – tumutukoy sa tamang sukat na dapat kainin ng isang mamimili serving per container

Sodium – isang uri ng mineral na makukuha sa karne ng hayop, itlog, gatas, asin, at vetsin

Sugar – ay isang uri na nagbibigay na mabilis at panandaliang enerhiya sa katawan

Trans-fat – pinakamapanganib sa katawan kung kakainin. Magdudulot ito ng mga problema sa puso

Typhoid fever – Ang sakit na ito ay dulot ng salmonella, isang bakterya na makukuha sa kontaminadong pagkain o inumin

Unsaturated Fats – isang uri na makukuha sa mga gulay. Ito ay nagdudulot ng magandang epekto sa ating katawan.

YUNIT II

Bacteria – Maaliliit na organismong na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

Bagong Tirahan (Host) – sinomang immune na o exposed at mahina ang resistensiya ay madaling kapitan ng sakit gaya ng mga bata at matatanda

421

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Causative/Infectious Agents – anomang microorganism na nagiging sanhi ng sakit

Di-Nakahahawang Sakit – hindi naisasalin mula sa isang tao papunta sa ibang tao. Ito ay maaaring nakuha mula sa nakagawian at maling paraan ng pamumuhay (lifestyle)

Fungi – Matatagpuan sa iba’t ibang bahagi ng katawan mula ulo hanggang paa na mukhang halaman

Kapaligiran – isang elemento sa pagkalat ng mikrobyo na maaaring sumasama sa himpapawid at hangin kaya ito ay airborne, tubig (waterborne), at sekswal (pakikipagtalik). Ito ay maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang pakikipag-ugnayan (indirect contact)

Mode of Entry – daanan ng microorganism sa katawan ng tao. Maaaring ito ay sa pamamagitan ng pagkalanghap, sa balat o sugat at pakikipagtalik. Kung ikaw ay may sugat, maging mas maingat dahil maaaring sa sugat mo magdaan ang microorganism

Mode of Exit – mga labasan ng microorganism. Halimbawa sa bibig ng isang tao kung saan tumatalsik ang laway habang nagsasalita, humatsing o nagbabahing, o umuubo. Ang sipon, dumi, at dugo ay halimbawa din

Mode of Transmission – paraan ng pagsasalin o paglilipat ng tapagdala (causative agent) sa ibang tao sa pamamagitan ng droplets, airborne , foodborne, vectorborne, at bloodborne. Maaaring tuwiran (direct) o di-tuwirang (indirect) pakikipag-ugnayan gaya ng lamok, heringgilya, at paggamit ng personal na gamit

Nakahahawang sakit – naipapasa ng isang tao, hayop o bagay sa ibang tao

Parasitic Worms – Pinakamalaking uri ng microorganism na karaniwang nabubuhay sa lugar na matubig

422

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pathogens – mga mikrobyong nagdudulot ng sakit tulad ng virus, o parasite. Sa sobrang liit, ang mga ito ay makikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo. May iba’t ibang hugis, sukat, at anyo ang mikrobyo

Reservoir or Source – ay lugar kung saan nananahan at nagpaparami ang mga causative agents. Ito ay maaaring tao, hayop, tubig, lupa, pagkain, tuwalya, pinggan, kutsara, tinidor at iba pa

Sakit – sanhi ng pagpasok ng mikrobyo sa katawan ng tao na sumisira sa resistensiya at naturalesa (immune system) nito. Hindi normal na kalagyan ng kalusugan ng isang tao. Ito ay maaaring sanhi ng hindi maayos na kondisyon ng mga selyula o parte ng katawan. Maari din itong sanhi din ng mga mikrobyong nagdudulot ng sakit

Susceptible host – sinomang tao ay maaring maging impekted ng pathogen o mikrobyo. Kung malusog ang isang tao, hindi siya madaling dapuan ng sakit. Samantala, madaling kapitan ng nakakahawang sakit ang isang taong mahina ang resistensya

Virus – mula sa salitang Latin na ang ibig sabihin ay toxin o lason. Pinakamaliit na uri ng microorganism na nakikita lamang sa pamamagitan ng mikroskopyo

YUNIT III

Adiksyon – nakakaapekto kaninuman. Ito ay nakakaapekto sa lahat ng mga tao anuman ang edad, mga etniko, mga relihiyon, mga hanapbuhay, at mga antas ng kinikita at edukasyon

Amphetamine – ginagamit para makontral ang ADHD at narcolepsy sa mga bata. May mga off-label na gamit din ito tulad ng pagpapababa ng timbang at para di makaranas ng pagkapagod o para mas mapabuti ang kanilang paggawa

423

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Analgesic and anti-inflamatory – gamot para sa sakit ng ulo o kirot ng katawan at pamamaga

Antacid – iniinom para maiwasan na di matunawan at pangagasim ng sikmura

Antibiotic – madalas ibigay sa mga sumusunod na karamdaman: namamagang tonsils, ubo madilaw ang plema, impeksyon sa ihi (UTI), malaking pigsa o pamamaga ng gilagid

Antidiarrheals – gamot para sa pagtatae

Antihistamine – gamot para sa pangangati ng katawan o allergy

Antitrussive – gamot para maibsan at masugpo ang pag-ubo

Depressant – nagpapabagal sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa ay opium, barbiturates, heroin, morpine

Dextromethorpan – Ito ang aktibong sangkap ng mga gamot sa ubo at sipon. Ang epekto ng sobrang dosis na pag-inom nito ay nakakapagdulot ng pagkahilo, pagsususuka at pagkakaroon ng malabong paningin.

Drugs – anumang sustansiya maliban sa pagkain o tubig na maaaring inumin o ipainom, kainin o upang baguhin, panatilihin, o kontrolin ang pisikal, mental, at emosyonal na kalagayan ng taong uminom nito.

Laxatives – iniinom para maiwasan ang tibi.

Mefenamic acid – isang uri ng analgesic para sa matinding kirot ng katawan,inumin ang mefenamic acid pagkatapos kumain para hindi humapdi ang tiyan. Umiwas lang sa matagalang pag-inom nito (lampas sa ilang linggo) dahil puwede itong makaapekto sa ating bato

424

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Over-the-counter (OTC) Medicine – gamot na nabibili nang hindi na nangangailangan ng reseta ng doktor

Pakete o label ng gamot – nagsasaad din kung dapat kumain bago

inumin ang gamot o inumin ang gamot na walang laman ang tiyan

Prescription Medicine – gamot na inereresta ng doktor. Nakakabili lamang ng gamitong gamot sa botika kapag may reseta

Reseta – isang dokumentong bahagi ng pangangalagang pangkalusugan. Dito isinusulat ng isang doktor o iba pang mga kawaning medikal na binigyan ng kapangyarihan ng batas ang mga instruksyon para sa kanilang mga pasyente

Self-medication – pagbibigay ng lunas sa sarili nang hindi kumukonsulta sa doktor ng ilang indibidwal na dumaranas ng karamdaman o kondisyong pangkalusugan ay maaaring lalo pangmakasama sa kalusugan, lalo na kung mali ang gamot na ginamit o

mali ang paggamit ng isang indibidwal sa gamot

Stimulants – nagpapabilis sa paggana ng Central Nervous System. Halimbawa nito ay caffeine, cocaine, nicotine, dopamine, at amphetamine

Vitamins and minerals – nagbibigay ng karagdagang nutrisyon sa katawan

YUNIT IV Alituntunin

– gabay Alternatibo

– kahalili

Baha – pagtaas ng tubig

Disaster – sakuna o kapahamakan

Earthquake drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pangkaligtasan sa panahon ng lindol.

425

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Emergency – kagipitan o biglang pangangailangan

Emergency Exit – lagusan o pintong palabas ng gusali o bahay na ginagamit sa oras ng kagipitan

Emergency Kit – koleksyon ng mga inihandang gamit bilang pa ghahanda sa oras ng kagipitan

Emergency protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon ng kagipitan o kalamidad

Emergency Response Team (ERT) – grupong binuo na naatasang tumulong sa oras ng kagipitan

Evacuation protocol – ito ay alituntunin o mga gabay na dapat sundin sa panahon na na nasa evacuation center

Evacuation Center – ligtas na lugar na nililipatan sa oras ng kagipitan o sakuna

Eye Wall – paligid na lapad ng bagyo

Eye of the typhoon – mata ng bagyo, gitna ng bagyo

First Aid Kit – koleksyon ng mga gamit at gamot para sa paunang-lunas

Flood drill – isinasagawa upang sanayin ang mga tao sa paaralan, tanggapan o kumunidad sa mga gawaing-pankaligtasan sa panahon ng baha

Imbak – tago o ipon

Landslide – pagguho ng lupa

Lindol – ito ay pagyanig ng lupa na maaring dulot ng pagsabog ng bulkan (volcanic earthquake) o paggalaw ng tectonic plates sa ilalim ng lupa o earth’s crust.

426

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

NDRRMC – National Disaster Risk Reduction and Management Council – ahensya ng pamahalaan na may pangunahing tungkulin na maghanda sa, at tumugon sa anumang kagipitan kagaya ng lindol bagyo, at mga kalamidad na gawa ng tao.

PhilippineInstituteofVolcanologyangSeismology(PHILVOLCS)– ahensya ng pamahalaan na nakatutok at nagbibigay alam tungkol sa kilos at kalagayan ng mga bulkan lindol, at tsunami

Pinsala – di magandang naidulot ng sakuna o kalamidad

Storm surge – daluyong ng dagat

Tangkilikin – gamitin

Topograpiya – pisikal na anyo ng lupa

427

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Pamantayang Pangnilalaman Pamantayang PangganapNaipakikita ang pag-unawa sa Naisasabuhay/naisasagawapagsusulong ng kaligtasan sa nang wasto ang paggamit ngpaggamit ng gamot para maiwasan gamot.ang masamang epekto/dulot saating katawan.

I. Maramihang Pagpili (Multiple choice)

Panuto: Piliin ang letra ng tamang sagot. Isulat ang sagot sa inyong papel.

1. Ano ang mabuting dulot ng bitamina sa atin? A. Galak at saya B. Mataas na grado C. Lungkot at ligaya D. Lakas ng katawan

2. Ilang beses nang nagpabalik-balik si Karim sa palikuran upang dumumi at nanghihina na siya. Alin ang maaari niyang inuming gamot upang maibsan ito?

A. Analgesic B. Mucolytic C. Simulant D. Anti-diarrhea

3. Alin sa sumusunod ang magiging epekto ng gamot kung ito ay iniinom nang tama?

A. Kagalakan B. Katalinuhan C. Lunas sa sakit D. Sama ng loob at lumbay sa buhay

4. Anong uri ng gamot ang nabibili sa botika kahit walang reseta? A. Addictive B. PrescribedC. PreventiveD. Over the counter

319

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

5. Alin sa mga gamot na ito ang maaaring mabili nang walang reseta?

A. Sedative B. Antibiotics C. Paracetamol D. Antidepressant

6. Ano ang tawag sa dokumento na ibinibigay ng doktor kung saan nakasulat ang mga tagubilin sa wastong pag-inom o paggamit, wastong sukat, at dalas ng paggamit ng gamot?

A. Reseta B. Eteketa C. Listahan D. Rekomendasyon

7. Hindi na matiis ni Jun ang sobrang sakit ng kaniyang ngipin. Kumuha siya ng gamot mula sa kanilang medicine cabinet. Ininom niya ang gamot na katulad ng ibinigay ng tatay niya minsang sumakit ang kaniyang ngipin. Ano ang HINDI tamang gawi sa pag-inom ng gamot?

A. Paggamot sa sarili B. Pagiging matipid sa gamot C. Pagiging marunong sa pag-inom D. Pag-inom ng gamot na may reseta

8. Kumonsulta si Maria sa doktor. Masakit ang kaniyang ulo. Alin sa sumusunod ang gamot na nireseta sa kaniya?

A. Analgesic B. AntihistamineC. Anti-allergy D. Anti-diarrhhea

9. Alin ang tumutukoy sa masamang dulot ng pag-abuso, hindi paggamit ng gamot sa wastong paraan na nakaaapekto sa normal na pag-iisip?

A. Malungkutin B. Dependency C. Pagkalulong D. Masayahin

320

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

10. Niresetahan si Peter ng gamot na antibiotic dahil sa kaniyang tonsillitis at pinayuhan siyang inumin ito sa loob ng isang linggo ngunit ito’y hindi niya ininom sa tamang oras kaya nakaramdam siya ng iba’t ibang sintomas. Ano kaya ang maaari niyang maramdaman sa hindi wastong paggamit at pag-inom ng gamot?

A. Nanunuyo ang balat B. Sumasakit ang ngipin C. Naninilaw ang mga mata D. Pagkabingi at pagsusuka

11. Alin ang hindi tamang hakbang sa pag-inom ng gamot? A. Bumili ng gamot sa pinagkakatiwalaang botika. B. Ilagay ang gamot sa lalagyan pagkatapos gamitin. C. Inumin ang gamot kahit walang preskripsiyon ng doktor. D. Gamitin ang gamot na may gabay ang nakababatang

kapatid.

12. Alin ang hindi nakikita sa pakete ng gamot? A. Paano inumin ang gamot B. Gaano karami ang iinumin C. Pirma ng doktor na nagbigay ng gamot D. Gaano kadalas inumin ang gamot

13. Sino ang maaaring gumabay sa bata sa pag-inom ng gamot? A. Kaklase at guro B. Magulang at nars C. Tindera at kapatid D. Magulang at parmasya

14. Ano ang naidudulot ng hindi tama at hindi saktong oras ng pag-inom ng gamot?

A. Paglakas ng immune system B. Paghina ng immune system C. Paglakas ng nervous system D. Paghina ng nervous system

321

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

15. Si Marta ay uminom ng gamot ngunit hindi niya sinunod ang payo ng doktor at sobra-sobra ang pag-inom niya nito. Nararamdaman niyang lumalabo ang kaniyang paningin.

Ano nagiging epekto ng sobrang pag-inom ng gamot?A. Pagkabingi B. Pagkabulag C. Pagkahilo D. Pagkalumpo

II. TAMA O MALI

Tukuyin kung Tama o Mali ang pangungusap. Kung tama isulat

ang salita TAMA at kung mali isulat ang salitang MALI sa patlang.

________16. Dalawang araw nang pabalik-balik ang lagnat ni Riza. Kumonsulta siya sa doktor bago uminom ng gamot.

_________17. Si Marie ay uminom ng sobrang antibiotic upang labanan ang sakit na dumapo sa katawan.

_________18.Tiningnan at sinuri ni Leo ang pakete ng gamot bago ininom para sa kaniyang sakit ng ulo.

_________19. Ilagay kahit saan ang gamot pagkatapos gamitin._________20. Mahalagang huwag nang tingnan ang nilalaman

ng label ng gamot._________21. Bumili ng gamot sa tindahang malapit sa inyong

bahay kung ito ay may reseta._________22. Ang pakete ng gamot ay nagsasaad kung gaano

karami ang dapat inumin._________23. Ilagay ang gamot sa naaabot ng mga bata._________24. Bumili ng gamot na kaiba sa inireseta ng doktor

upang makamura sa presyo._________25. Inumin ang gamot sa itinakdang oras.

322

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mapalad tayong nabubuhay sa isang panahon kung saan madaling makakuha ng iba’t ibang gamot na kailangan natin. Gayunpaman, ang paggamit ng gamot ay may kaakibat na responsibilidad. Kinakailangang tama ang paggamit ng gamot upang makatulong ito sa ating kalusugan sa halip na maging panganib.

Sa yunit na ito, malalaman ang wastong paraan ng pag-inom ng gamot. Tatalakayin din dito ang mga paraan kung paano maiiwasang maabuso ang paggamit ng gamot at makatutulong na maunawaan ang kahalagahan ng preskripsiyon at paggamot sa may karamdaman.

323

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tamang Gamit, Iwas Sakit!

Ano ang nakikita ninyo sa loob ng kabinet?Ang kabinet na ito na nilalagyan ng gamot ay tinatawag na

medicine cabinet.Bakit kailangan ang medicine cabinet sa ating mga tahanan? Nasa aling bahagi ng medicine cabinet ang mga gamot na

maaaring inumin?Nasa aling bahagi ng medicine cabinet ang maaaring

panlinis o panghugas ng sugat o pamahid lamang?Kilala ba ninyo ang mga gamot na ito?

Kailan kayo umiinom o gumagamit nito?

Sa ating tahanan, kailangan mayroon tayong medicine cabinet upang may tamang lagayan ng gamot sa paunang lunas at mga natirang ginamit na gamot.

324

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Kilalanin si Kapitan Kapsula

Bakit tayo umiinom ng gamot?Ano-ano ang mga gamot na ating iniinom?

325

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd

Central Office. First Edition, 2015.

Gamot o droga – anomang sustansiya maliban sa pagkain o tubig na maaaring inumin at kainin, baguhin, panatilihin, o kontrolin ang pisikal, mental, at emosyonal na kalagayan ng taong uminom nito. Kabilang dito ang mga gamot na iniinom natin kung may sakit tayo, gaya ng paracetamol (para sa sakit ng ulo), antibiotic (para sa impeksiyong dulot ng bacteria, at pagdudumi), antipyretics (para sa lagnat), at iba pa. May mga halamang likas na nagtataglay ng mga nakalululong na sustansiya, gaya ng tabako, na nagtataglay ng nikotina. Ang ibang mga droga, ay ginagawa gaya ng alkohol, aspirin, at tranquilizers.

Paggamit ng droga – katamtaman ang paggamit ng mga droga upang baguhin ang kalagayan ng isang tao. Kung umiinom tayo ng gamot upang pagalingin ang sakit ng ulo, lagnat, sipon, at iba pang mga karaniwang sakit, itinuturing na itong paggamit ng droga.

(http://eskwelanaga.files.wordpress.com/2011/02/nakalululong-na-droga-

unang-bahagi.pdf)

326

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Tama Ba Ako?Basahin ang islogan sa kahon. Idugtong sa pamamagitan ng

linya ang mga larawang nagpapakita ng suporta sa islogang ito.

PAGHADLANG SA KARAMDAMAN, MAINAM KAYSA

GAMUTAN

Pag-inom ng bitamina

Nagpapahinga at may lagnat

Pagkain ng kanin, isda, at prutas

Pag-uubo na di nagtatakip ng bibig

Pag-inom ng gatas

327

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First

Edition, 2015.

Ano kaya?

Basahin ang mga plaskard na may nakasulat na mga karaniwang sakit na nasa sahig. Paghudyat ng GO ng guro, mag-unahan kayong tapakan ang sakit na naranasan ninyo nitong mgahuling araw o kailan lang.

Lagnat atSakit ng

Impeksiyongpananakit

ulo, lagnat ngat sakit ng sanhi ng kalamnan

katawan bacteria

PangangatiTuyong

ubong balat

Sipon at trangkasoAllergy

• Kailan iinom ng gamot? • Bakit kailangan nating uminom ng gamot? • Ano-ano ang mga karaniwang gamot na ating iniinom o

ginagamit? • Anong pagbabago ang nagagawa ng gamot sa ating

katawan?

Alam Mo Ba...

Nakatutulong ang gamot upang guminhawa ang pakiramdam o gumaling sa isang karamdaman. Uminom ng tamang gamot para sa isang sakit o karamdaman.

328

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Kompletuhin Mo Ito…

Dagdagan ng mga salita ang mga lipon ng salita upang makabuo ng makabuluhang mensahe sa wastong gamit ng gamot.

Iinom ako ng gamot sa takdang

_________________________________________________

ayon sa

_________________________________________________

upang ako’y

_________________________________________________

Mam, Sir Ano ang Dapat Bilhin?

Tumawag ng dalawang pangkat ng mga bata na may tatlong kasapi. Bigyan ng limang minuto upang pag-isipan ang sitwasyon. Hayaang manood at magbigay ng opinyon ang ibang bata batay sa ipakikita ng bawat pangkat.

Isadula ang sitwasyon. May lagnat ang kapatid mo. Inutusan ka ng nanay mo na bumili ng gamot sa parmasya ngunit wala kang dalang reseta.

329

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Gamot na Iba’t Iba, Sa Botika Naroon Sila!

• Nakasama na ba kayo sa inyong Nanay o Tatay na bumili ng gamot sa parmasya?

• Para sa anong klaseng sakit o karamdaman ang inyong biniling gamot?

• Ano ang napansin sa dalawang bumibili sa parmasya?

May mga uri ng gamot na kailangan ang reseta ng doktor (prescription drugs) at mga gamot na maaaring bilhin kahit walang reseta ng doktor(over-the- counter drugs).

330

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Alamin Natin

May iba’t ibang uri ng gamot para sa iba’t ibang uri ng sakit o karamdaman.

Paggamit ng droga o gamot – katamtamang paggamit ng mga gamot upang baguhin ang kalagayan ng isang tao. Kung umiinom tayo ng gamot upang pagalingin ang sakit ng ulo, lagnat, sipon, at iba pang mga karaniwang sakit, itinuturing na itong paggamit ng droga.(http://eskwelanaga.files.wordpress.com/2011/02/nakalululong-na-droga-unang-bahagi.pdf)

Analgesic – mga gamot na ginagamit para lunasan ang mga simpleng karamdamang katulad ng sakit ng ulo, sakit ng ngipin, at kalamnan

Antihistamine – ginagamit na panlunas sa allergy.

Antibiotic – mga gamot para sa impeksiyong dala ng bacteria. Halimbawa ay mga sugat o pag-papahilom ng sugat at ubo.

331

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Antacid – gamot na panlaban o pangontra asim o kaasiman ng asido, partikular na ang para sa pangangasim ng sikmura. Halimbawa ng mga antasido o anti-asido (panlaban sa asido)

Antittussives – ginagamit upang mabawasan ang pag-ubo, lalong-lalo na kung ito ay tuyo at walang plema.

http://tl.wikipedia.org/wiki/Antasido http://eskwelanaga.files.wordpress.com/2011/02/pakinabangan-ng-husto-at-wasto-ang-iyong-gamot.pdf

Alin Ang Nararapat Sa ‘yo?

Basahin at unawain ang tula upang masagot ang mga tanong.

GAMOT SA BOTIKA

May dalawang uri ng gamotNa nabibili sa botika:

Una ay gamot na may resetaPangalawa nama’y kahit wala na.

332

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Gamot sa mga sakit na malubha’t malala na Hindi puwedeng gamitin kung pahintulot ng doktor ay di

kamtinPagkat lalo lang magdudulot sakit’ karamdaman natin

Gamot na walang reseta ay marami sa botika Kahit sino sa atin ay maaaring bumili at

makakuha Basahing mabuti direksiyon sa etiketaUpang di magkamali, maiwasan ang pinsala.

Ano ang dalawang uri ng gamot ayon sa ating tula? Saan natin mabibili ang mga gamot na ito? Ano-ano ang pagkakaiba nito?

Dapat Sundin Mo Ito

333

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Basahin ang resetang naibigay sa inyo.Ano-ano ang mga nababasa sa resetang ito?

Punan ng mga detalye ang gawain sa ibaba.

Detalye

1. Pangalan ng doktor

2. Pangalan ng gamot

3. Paano ang pag-inom

4. Sukat ng inumin

5. Petsa ng pagbalik sa doktor

Tseklist ng Paggamit ng Gamot

Suriin ang sumusunod kung Tama o Maling pamamaraan ito sa paggamit ng gamot. Lagyan ng tsek ang hanay ng iyong sagot.

Kalagayan Tama Mali1. Binabasa nang mabuti ang direksiyon at

tamang sukat bago inumin ang gamot.2. Iniinom ng mas marami sa itinakdang

gamot para mas mabilis ang paggaling.

3. Gumamit ng tamang panukat sa pag-inomng gamot para di masobrahan ang dami.

4. Uminom ng antibiotics na reseta lamang

ng doktor.5. Binibigay sa kapitbahay ang natirang

gamot sa inyong bahay para makatulong.

334

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Kaya Natin

Isulat sa organizer ang pagkakatulad at pagkakaiba ng gamot na may reseta at gamot na walang reseta.

Gamot na may Gamot na walang

reseta reseta

Pagkakatulad1___________________________________________2___________________________________________

Pagkakaiba

Gamot na walang resetaGamot na may reseta

1 1

2 2

3 3

335

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ating Buuin

Bilang pagninilay, sagutin ang katanungan upang ibuod ang kaisipan sa araling ito.

Ano-ano ang dalawang klase ng gamot?

Ano-ano ang dapat isaalang-alang sa mga gamot na ito?

______________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

336

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Maling Paggamit, Hatid ay Panganib

“Bring Me”

May iba’t ibang kaisipan na kaugnay sa mga gamot na ating iniinom. Sa hudyat ng guro, mag-unahang pumunta sa harap ang limang bata at hanapin sa kahon ang larawan o bagay na kaugnay sa kaisipan sa tamang pag-inom ng gamot.

Dito nakasulat

BatayanSukat ng ang tagubilinggamot na pag-inom ngng oras ng iinumin gamot

pag-inom

Taong Gamit saGamit sapagkuha ng

Tindahan pagkuha ngawtorisadong timbang ngng gamot temperaturamag-reseta katawan

ng katawanng gamot

337

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Alin Kaya?

Lagyan ng tsek ang mga bagay na maaaring gamitin upang makatulong sa tamang paraan ng pag-inom ng gamot at X ang hindi kailangan.

338

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Dapat Magbasa Muna

Basahin ang kuwento at sagutin ang mga tanong.

Saan Nagkamali si Luis

Masama ang pakiramdam ni Luis nang dumating galing paaralan. Pagkatapos ng hapunan, nagsimula siyang bumahing at nahirapang huminga dahil sa baradong ilong. Agad siyang kumuha ng gamot mula sa lagayan at ininom ito nang hindi binabasa ang label.

Pagkalipas ang isang oras, sa halip na bumaba ang lagnat at mawala ang sipon ay lalo pa itong lumala. Naglitawan din ang maliliit na pantal sa katawan na may kasamang pangangati. Nang dumating ang kaniyang Nanay, nabahala ito sa kalagayan ni Luis. Nagpasya ang kaniyang Nanay na dalhin siya sa pinakamalapit na pagamutan

Pinayuhan ng doktor ang mag-ina na siguraduhing dipa lipas ang gamot na iniinom, at laging nasa patnubay ngnakakatatanda. Binigyan ng doktor si Luis ng tamang gamotat panuto sa pag-inom para sa kaniyang karamdaman.

339

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mga tanong:

• Ano ang naging sakit ni Luis? • Para saan ang ininom niyang gamot? • Ano ang nangyari sa kaniya? • Ano ang mali sa ginawa ni Luis? • Ano sa palagay ninyo ang dapat niyang ginawa?

Paano Kaya?

Suriin ang larawan. Pagkatapos ay sagutin ang mga tanong. Isulat ang sagot sa inyong papel.

Ano ang puwedeng mangyari kapag di natin sinunod ang mga alituntunin na dapat sundin sa pag-inom ng gamot?

• Ano ang mapapansin sa mga batang ito? • Ano sa palagay ninyo ang mga dahilan kung bakit ganyan ang

itsura nila?

340

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Mga Dapat Tandaan sa Pag-inom ng Gamot

- Uminom ng tamang gamot na nireseta ng doktor - Uminom ng gamot ayon sa dami at tamang sukat nito. - Basahin ang etiketa ng gamot bago ito inumin. - Uminom ng tamang gamot para sa tamang uri ng sakit.- Huwag uminom ng gamot na neriseta sa ibang tao. - Huwag uminom ng gamot na lagpas na sa “Expiration

Date”.

Saan Ako Nagkamali?

Pagmasdan ang mga larawan. Alin sa mga larawan ang nagpapakita ng hindi pagsunod sa tamang alituntunin sa tamang pag-inom ng gamot? Isulat sa inyong papel kung bakit mali ang ipinakikita nito.

__________________ __________________

341

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

__________________

Kaya Natin

Ang tamang paggamit o pag-inom ng gamot at pagsunod sa alituntunin sa pag-inom nito ay dapat sundin. Ang hindi pagsunod sa tamang paggamit ng gamot ay nakasasama sa katawan.

Magpangkat at isadula ang isang sitwasyong nagpapakita ng

maling paggamit ng gamot at ipakita ang tamang paggamit nito.

Unang grupo: Paggamot sa sarili (self medication) Ikalawang grupo: Paggamit ng labis sa sukat (overdose)na

kailangan na gamotIkatlong grupo: Pag-inom ng iba’t ibang klase ng gamot sa

parehong sakit.

342

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Ikaw at Ako Sundin Natin ‘to

Kumuha ng kapareha sa klase at pag-usapan ang tamang sagot sa mga sumusunod na tanong. Gumuhit ng puso sa inyong papel. Isulat sa loob ng puso ang inyong sagot.

•Ano-ano ang dapat tandaan sa pag-inom ng gamot?

•Anong mangyayari sa atin kapag maling gamot ang ininom para sa isang uri ng sakit?

343

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Gamot Huwag Abusuhin UpangSakit Hindi Danasin

Sumunod, Magmasid, Para Iwas Pinsala

Suriin ang larawan at sagutin ang mga tanong.

Ano-ano ang ginagawa ng mga bata? Mabuti ba ito?Paano nila ginagamit ang mga gamot?

344

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

Alam ba ninyo na ang sobra o labis na pag-inom ng gamot ay nakapagdudulot ng ibang kondisyon o pagbabago sa utak? Gusto ba ninyong malaman ang mga ito?

Bakit ‘di Makatulog?

Basahin ang kuwento at sagutin ang mga tanong.

Ang mga Gabi ni Gabby

Ilang gabi na ang nagdaan na di makatulog si Gabby. Dahil sa ganitong kalagayan, kumonsulta siya sa doktor. Niresetahan siya ng kaniyang doktor ng gamot na pampatulog. Natapos na ang takdang araw sa pag-inom niya ng gamot ngunit gabi-gabi pa rin niyang iniinom ito na lingid sa kaalaman ng kanyang doktor. Minsang wala siyang nabiling gamot sa botika at wala siyang nainom, di siya nakatulog sa magdamag. Naging bahagi na ng sistema ng kaniyang katawan ang gamot na pampatulog at naparami ang kaniyang naiinom. Lumala ang kaniyang karamdamang hindi makakatulog kung hindi siya makakainom ng gamot.

345

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.