İran Siyasetini Anlama Kılavuzu

7/28/2019 ran Siyasetini Anlama Klavuzu

1/126

ABDULLAH YEGN

RANSYASETNANLAMA

KILAVUZU

RAPOR


2/126


3/126

RAN SYASETNANLAMA KILAVUZU


4/126

COPYRIGHT 2013 SETA

SETA Yaynlar XXVI. Bask : Hairan 2013

Kapak Tasarm : M. Fuat ErTasarm ve Uygulama : mare Yaar

Fotorafar : AABask : Pelin Oset, Ankaraletiim : SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vak

Nenehatun Cad. No.66 GOP ankaya 06700 AnkaraTel: (0 312) 551 21 00 | Faks: (0 312) 551 21 90www.setav.org | [email protected]


5/126

RAN SYASETNANLAMA KILAVUZU

Abdullah Yegin


6/126


7/126

NSZ

BRNC BLMTARHSEL ARKA PLAN VE SYAS HAREKETLER

KNC BLM

NEML KURUMLAR

NC BLMETNK VE DN GRUPLAR

DRDNC BLMMEDYA

BENC BLMAHISLAR

SONU

11

17

47

69

75

81

115


8/126


9/126

7

NDEKLER

NSZ | 11

1. TARHSEL ARKA PLAN VE SYAS HAREKETLER | 171.1 SLAM NCES DNEM | 17

1.2 SLAM DNEM | 20

1.3 MODERN DNEM VE SLAM DEVRMNN GELM SREC | 21

1.3.1 1938-1979 Yllar Arasnda Siyasi Parti ve Hareketler | 22

1.3.1.1 Tudeh (Kitle) Partisi | 23

1.3.1.2 Milli Cephe | 24

1.3.1.3 slami Hareket | 24

1.3.1.4 Muhammet Rza Pehlevi Dnemi | 25

1.3.2 1979-1989 mam Humeyni Dnemi Siyasi Hareket ve Partiler | 28

1.3.2.1 Nehzet-i Azadi-i ran (ran zgrlk Hareketi) | 28

1.3.2.2 Sazman- Mcahidin-i nklab- slami (slam Devrimi Mcahitleri

rgt) | 29

1.3.2.3 Hizb-i Cumhur-i slami (slam Cumhuriyeti Partisi) | 29

1.3.2.4 Mecme-i Ruhaniyun-u Mubariz (Direnii Din Adamlar Birlii) | 30

1.3.2.5 Deeri Tahkim-i Vahdet ve Encmenha-y slami Dancuyan (Birlik

Oisi ve slami renci Dernekleri) | 30

1.3.2.6 Camia-y Ruhaniyet-i Mubariz (Direnii Din Adamlar Topluluu) | 311.3.2.7 Cemiyet-i Mutelie-i slami (slami Koalisyon Cemiyeti) | 31

1.3.3 1989-1997 Rasancani Dnemi ve Modern Sa Blok | 35

1.3.3.1 Haimi Rasancani Hkmeti | 35

1.3.3.2 Ensar- Hizbullah | 38


13/126

11

NSZ

ki dnya huzuru, u iki kelimededir:Dosta kar cmertlik, dmanlarla uzla

Haz RAZ

Gemiten gnmze dnya siyasetinin merkezi corayalarndan birisi olan Or-

tadou, zellikle son 10 ylda yeni bir aamaya girmi durumdadr. Yz yl akn

sredir daha ok corayann dndaki glerin mdahale alan olan blge, imdi-

lerde dnya siyasetinde nesne olmaktan zne olmaya doru yol almaya balam-

tr. Esas olarak blgenin ve slam dnyasnn tarihe geri dn olarak grlmesi

gereken Arap Bahar da blgenin zne olma yolunda att temel bir adm ola-

rak okunmaldr. Ortadou bu ekilde tarihteki yerini yeniden konumlandrrkenblge dndaki devletlerle gelitirilecek iliki biimleri kadar blge devletlerinin

kendi aralarndaki ilikilerinin ierii ve yntemi de ok daha nemli hale gel-

mektedir. Bu durum blgenin iki ok nemli gc olan ran ve Trkiye arasndaki

ilikiyi de eskisinden daha nemli hale getirmektedir. Bir yandan Trkiyenin ba-

larda arabuluculuklarla blgede etkinleme abasn son dnemlerde inisiyati alan

tara noktasna tam olmas, dier yandan da rann slam devriminden bugne

blgede etkin olma abalarnn, ran ile Trkiyeyi rakip komular haline getirmesi

muhtemel grnmektedir. te taraan iki lkenin Suriye rneinde olduu gibikart politikalar izlemesi, sz konusu rekabeti gerginlie ve belki de daha tesine

tamaya namzet bir durum olarak karmza karmaktadr. Bu ve benzeri durum-

lar nmzdeki dnemde rann bugne kadar olduundan daha azla takip edil-

mesi gerektii sonucunu ortaya karmaktadr.


14/126

R A N S Y A S E T N A N L A M A K I L A V U Z U

12

Bugne kadar ran ile ilgili birok metnin yazlm olmas ve yine ran mene-

li birok eserin Trkeye kazandrlm olmasna ramen zlerek belirtelim kidoru ve kuatc bir ran algs yaratmay salayacak almalarn says henz

ok azdr. Bunun temel nedeninin ran sz konusu olduunda taraarlk ya da

kartlk ekseninde gelien duygusal yaklamlarn hem kaleme alnan metinlere

hem de tercme edilen eserlerin seimine etkisi olduunu dnyoruz. Oysayaplmas gereken ey akademik ve bilimsel ihtiyalara cevap verebilecek al-

malar ortaya koymaktr. Byle yaplmad iindir ki ran slam Cumhuriyeti ve

siyasetinin ontolojik kaynaklar doru tespit edilememi ve ran devlet ve siyaset

mekanizmalarnn davran biimleri ou zaman aknlkla karlanmtr. Oysa

salkl bir yaklam sergileyebilmenin yolu doru almalardan elde edilen veri-lerden hareketle yaplacak derinlikli analizlerden gemektedir.

Bununla birlikte elinizdeki alma bir analiz metni deildir. Bu almada daha

ok, analize ynelen zihinlere doru ve temel verileri sunmak hedeenmitir.Bu amala da ran siyasi dnme biiminin isabetli bir kritie tabi tutulmasn

salamak iin gerekli olan bilgilerin aktarlmasna zen gsterilmitir. Dolaysy-

la balangcndan bugne ran siyasi tarihi ve bu tarihin oluturduu Fars siya-

set aklnn oluum sreleri, gnmz ranndaki nemli kurumlar ve yaayan

nemli sosyal, siyasi ve dini ahsiyetlerin tantlmas bu almann temel amacnoluturmaktadr.

ok deil yaklak 15 yl ncesine gittiimizde Ortadouda baz atma alanlar-

nn bu gne gre daha gzle grlr olduunu grmek mmkndr. Halklar ileyneticiler arasndaki derin ayrlklardan kaynakl ideolojik atma alanlar; Irak

ve Trkiye gibi lkelerde mevcut etnik atma alanlar ve srail- Filistin meselesi

balamnda dini atma alanlar bunlarn en nemlileri olarak zikredilebilir. O

dnemler iin mezhep ayrlklarnn atmadan ok tartma alan olduunu sy-

lemek yanl olmayacaktr. Arap baharyla birlikte sz konusu ideolojik atmaalannn ortadan kalkmas noktasnda nemli admlar atlmtr. Eski ideolojik

atma durumu bugn sz konusu deil ve olas yeni ideolojik atma alanla-

r ortaya kmam, kanlar da atmadan ziyade tartma snrlar ierisinde

seyretmektedir. Etnik atma alanlarndan Irakta durum tamamen deimitir.Elbette bugn Irakta Blgesel Krt Ynetimi ile Merkezi Hkmet arasnda ya-

anan sorunlar mevcuttur. Fakat bunlar artk sadece etnik bir zellik tamayp

arkl boyutlar olan sorunlardr. Trkiyede de deiimler temenni boyutundan

giriim saasna gemi bulunmaktadr. zellikle yaanan son gelimeler ve ba-r sreci olarak isimlendirilen giriimler Trkiyedeki Krt sorununun atma

aamasndan tartma aamasna getiine dair nemli bir gstergedir. Geriye s-

rail-Filistin balamnda dini atma alan kalyor ki bu atma alan bir mddet

daha blgede geerliliini koruyacak gibi grnmektedir.


15/126

N S z

13

Mezhep ayrlklar konusunun ise tartma alanndan, iddetli tartma alannagetiini mahede etmekteyiz. yle grnyor ki blgenin nmzdeki sre-te iki nemli gndemi olacaktr: Dini atmalar ve iddetli mezhebi tartmalar.Dini atmadan tr gzlerimiz uzun zamandr olduu gibi yine Filistine yne-lecektir. Fakat yeni bir durum olan iddetli mezhep tartmasnda ise doal olarakbu tartmann en nemli taraarndan birisi olan ran bundan sonra gndemi-mizi daha ok megul edecektir. Bu yzden de ran ile daha azla ilgilenilmesive daha azla dokman ve bilginin dolama sokulmas gerekmektedir. Bu hemnmzdeki dnemlerde ok daha azla gndemimize gelecek olan rann yakn-dan tannmasn salayacak, hem de bu tanma sayesinde saduyulu zihinlerin

tartma alanlarnn atma merkezine dnmesini engellemek noktasnda nasldavranmalar gerektiine dair daha azla veri sunacaktr. Bu adan bakldndaran genel hatlaryla otoraama gayretiyle ortaya kan elinizdeki bu alma-nn gerek aratrmac ve akademisyenlere, gerekse de konunun ilgilisi olan diertm kesimlere aydal olaca kanaatini tayoruz. Elbette bir taraan konunun

genilii ve etreillii, dier taraan da almamzn alannda bir ilk olmasndandolay elinizdeki metnin eksiksiz olduunu ve konu ile ilgili hereyi kapsadniddia edebilecek durumda deiliz. Buna ramen nemli bir a kapatacanaolan inan ve daha ileri metinlerin yazmn tetikleyeceine dair temenni ile al-

mamz ilginize sunuyoruz.


16/126


14

Van

Sleymaniye

Erbil

Kerkk

Musul

Kum

Basra

Kasr- irin

Sari

Ret

Zencan

TebrizUrmiye

KirmanahHamedan

Senendec

Hrremabad

Arak

Ahvaz

ehrekrd

Yasuc

iraz

Buehr

Bandar Abbas

Zahedan

Kirman

Yezd

Mehed

Semnan

sfahan

Erdebil

lam

Tahran

Badat

Kuveyt

Manama

Doha

Abu Dabi

SEMNAN

H O R A S A N

K R M AN

SSTAN VEBELUCSTAN

F A R S

Y E Z D

S F A H A N

MERKEZ

ZENCAN

HAMEDAN

KRDSTAN

KRMANAH

LAM

LURSTAN

HUZSTAN

GLAN

MAZENDERAN

KOHKLUYEVEBUYERAHMED

AHARMAHAL

VE BAHTYAR

DOUAZERBAYCAN

-

E

RDEBL

HRMZGAN

BUEHR

TAHRAN

ERMEN

STA

N

TRKMENSTAN

AFGANSTAN

PAKSTAN

UMMAN

UMMAN

KUVEYT

I R A K

SUUDARABSTAN

KATAR

BAHREYN

BRLEK ARAPEMRLKLER

AZERBAYCAN

TRKYE

H A Z A R

D E N Z

RAN

0 100

0 100 200

200 mi

300 km

Bakent

Eyalet Bakenti

ehir

Uluslararas Snr

Eyalet Snr

SLAM CUMHURYET

RAN

SLAM CUMHURYET

BATI

AZERBAYCAN

UMM

ANKRFEZ

BASRAKRFEZ


17/126

N S z

15

RAN LE LGL KISA BLGLER

Resmi ad: ran slam Cumhuriyeti

Bakent:

Tahran

Nfus:

75.000.000

Yzlm:

1.648.000 km

Dini Lider:

Ayetullah Seyyid Ali Hamanei

Cumhurbakan:

Mahmud Ahmedinejad

Meclis Bakan:

Ali Laricani

Resmi Dil: Farsa

Konuulan Diller: Trkenn Aer, Tala, Trkmen, Aar leheler le Krte, Ermence, Arapa ve Beluc

dller

Etnik ve Dini Yap:

Nusun ana omurgasn oluturan Farslardan sonra, en byk grubu Aeriler oluturmaktadr. Ayrca Krt-ler, Araplar, Beluciler, Lorlar, Trkmenler, Kagaylar, Aarlar, Halalar ve baka ba kk gruplar yaamak-

tadr. Dini gruplar ise lkenin resmi dinine mensup Mslmanlar dnda, yine anayasada resmen tannan

Ermeniler, Yahudiler ve zerdtlerdir. Resmi mehebin iilik olduu randa ok sayda Snni Mslman da

bulunmaktadr.

Siyasi Organizasyonlar:

ler Bakanlna kaytl 240 syas grubun aalyet gsterd ran syas sstemnde syas part temelnde

br yaplanma bulunmamaktadr. Resm syas partnn olmad syas hayatta, kendlerne baen part de

dyen ama esas tbaryle partler yerne daha ok bask/kar gruplar olarak adlandrlablecek yaplanmalar

rol oynamakta, bu gruplar sem amanlarnda byk ttaklarn ats altnda toplanmakta, semlerden

sonra tekrar dalmaktadr.


18/126


19/126

17

1. TARHSEL ARKA PLAN VE

SYAS HAREKETLER

1.1 SLAM NCES DNEMran, 5000 yllk tarihi ve tarih ierisinde blgede geni corayaya yaylm olmas

itibariyle olduka karmak bir sosyal ve siyasi yapya sahiptir. Bugnk ranngney kesimlerinde yerleik olduklar tespit edilmi olan lam Medeniyeti S-mer ve Babil Medeniyetlerinin de temelini oluturduu iddia edilmektedir.1 Bumedeniyet henz varln devam ettirirken M. . binli yllarda Maveranehir veRusyann gneyinden merkez ran Platolarna Arilerin g balamtr. Arilerranda Medler ve Persler olmak zere iki byk devlet kurmutur. Bu iki devletinorganik balantlar ve birbirine gemi ilikileri tarihte ran Medeniyeti olarakbilinen olguyu ortaya karmtr. Bu medeniyet Byk skenderin ran ethi ilesona ermitir.2 Gnmz ranndaki siyasi dnce, idari yapnn ve brokrasi

geleneinin Pers Hanedanlnn siyasi ve idari yapsndan tevars eden ynlerivardr.3 Hindistandan Avrupaya, Rusyadan Arabistan ve Arikaya kadar geni bircorayada hkm srm olan Persler tarih boyunca sahip olduklar bu cora-yay korumak, kollamak ve ynetmek iin eitli devlet modelleri gelitirmi vearkl politikalar izlemilerdir.4 Perslerden miras alnan bu Farsi bak as gn-mz rannn jeopolitik ve jeokltrel eilimlerini nemli derecede etkilemi ve

etkilemeye devam etmektedir.

1. lam medeniyeti ve bunun Smer ve Babil medeniyetleriyle olan ilikisi iin bkz. Walter Hens, ehryariyiElam, (1387), s. 127-157.

2. Medler ve Persler birbirlerinin amca ocuklardr, bkz. Diyakonov,Tarihi Mad, (1343), s. 40-60. Ve Perslerleilgili olarak bkz. A. M. Zandamayev, Tarihi Siyasiyi Hahemenian, (1389).

3. Hamit Tenkasebi, 1383. Der Amedi Ber Divansalari Der ran, s. 30-245. ntiarati ilmi ve erhengiyi Tahran.

4. Encyglopaedia Britannica, V. 17, PP. 6HH, s. 3, 6.


20/126


18

Byk skenderin rana saldrs ile ranllarn Avrupaya kar tarihin belirli d-

nemlerinde zuhur edecek olan dmanlnn da temelleri atlmtr. Bu yzden

ranllar Byk skenderi, skender-i Bedzat yani Kstah skender eklinde anar-

lar. Bu kltrel ve siyasi dmanln gnmze dek devam ettii iddia edilebilir.

Aryanlardan bir kavim olan Partlar skenderin torunlar olan Selukilere kar

ayaklanarak Makedon ve Yunanllar topraklarndan atmay baarmtr. Seluki-

lerin randan atlmasn salayan Part ah Ek ve taraarlaryla ran yeni bir

dneme girmi ve bylece randa Ekaniler dnemi balamtr.

ranllarn Baty dman olarak grdkleri tarih ile Batya hayranlk duyduk-lar tarih birbirine olduka yakndr. Ekaniler, Yunan ve Makedonlara dman

olmalarna ramen Yunan sanat, kltr ve edebiyatna ilgi duyuyorlard. Bat

ile yaanan tm dmanlklara ramen bu bat hayranl gnmzde bile ran

dncesinin paradoksal ynlerinden birini oluturmaktadr. Nitekim ranllar

kahrolsun Amerika sloganlarna ramen geni kitleler halinde Avrupa ve Ame-

rikada yaayabilmekte ve kimliklerini korumak suretiyle Avrupa dostu olarak g-

rnmeyi de baarabilmektedirler.

Ekani Hanedannn ar bat hayranl birka yzyl devam eden Rum-ransavalarna ramen srmtr. Ekanilerin eodalizme dayal siyasi sistemi ieri-

sinde dini zgrlkler dikkate ayan bir ekilde ne kmaktadr.5 yle ki bu dini

zgrlkler, ran orijinli dier dinlerin pek houna gitmemi olacak ki kendisi de

Ekani Hanedanna mensup olan bir din adam bu duruma bakaldrarak Sasani-

lerin ynetime gelmesini salamtr.6

Sasani silsilesinin kurucusu olarak adndan sz edilen Erdeir Babekan adn-

daki bu din adam ilk icraaat olarak din ve siyaseti birbirine yaknlatrm vebu yaknlk gnmze dek ran iin bir miras olarak sregelmitir. Bu dnemde

Mani ve Mezdek adnda iki din adam, dini ve siyasi bir reorm hareketi balatm

ancak herhangi bir baarya ulaamamlardr. ran corayasnda tarih boyunca

kalklan reorm hareketlerinin bir ekilde baarszla uram olmas, zerinde

dnlmesi gereken nemli bir konudur.7

Sasani Devletinin siyasi ideolojisi, Zerdt din adamlar tarandan aamal

olarak sistemletirildi. lk aama Sasanilerin kurucusu Erdeir Babekan ve onun

5. Yuza Velski, ahinahiyi Akani, (1386), s. 49-197.

6. Youse Weshover, ran Bastan, (1386), s. 185-193.

7. Mary Bois, Zerdtiyan; baverha ve adab diniyi anha, (1388), s. 39-147-174-193. Ayrca bkz. Mehmet Alc,Kadim randa Din, (stanbul: Ay Kitaplar) s. 30-236-267-298.


21/126

1 . T A R H S E L A R K A P L A N V E S Y A S H A R E K E T L E R

19

Bilge Bozorgmihr adl veziri tarandan gerekletirildi. Bu aamada dualizme

(Ktlk tanrs Ehrimen ve iyilik tanrs Ahura ikilemi) dayal Zerdt retisi

yava yava monizme dntrld. Bu monizmde Ahura Ehrimene galip kl-

nyor, zaer Ahurann oluyor ve Ahura yegane tanr kabul ediliyordu. Dier bir

iadeyle iyilik ktle stn geliyordu. Doal olarak iyilikle ktln bu sava-

nda iyilik tanrs olan Ahurann temsilcileri ranllard. Bu sekinci tavrn gn-

mze kadar devam ettii rahatlkla sylenebilir.

Sasani Devletinin bu ideolojik monizmi, Roma Devletinin Hristyanlk ad al-

tnda yeni ekillenmi olan monizmine bir alternati olarak ortaya konmutur.

Ancak kayna Mezopotamya, Roma ve Hindistan olan gnostik mistisizm ve A-ganistandaki Budizmin giderek yaylmas ran Tanrsnn zamanla gnostik ve

mistik bir renk almasna sebebiyet verdi. Bu yzden Erdeir Babekann olu I.

apur, Maninin reormlarna destek verdi.8 I. apurun bu desteine ramen Ma-

ninin bu reorm denemesi bir sre sonra Zerdt din adamlarnn hmna ura-

d. Sonunda Mani tutukland ve taraarlar da takibe urad. Bu takipten kaan

bir grup Mani taraar Ouz Trklerine snm ve bu durum Ouz Trklerinin

600 yl boyunca Manici olmalarna zemin hazrlamtr.9Avrupaya g eden di-

er bir grup Mani taraarnn da buradaki reorm hareketlerinin esin kaynan

oluturduu ve Aziz Agustin ve Lutherin yaptklar dini reormlarda bu Manicigrubun etkisinde kaldklar iddia edilmektedir.10

Sasani dneminde dini ve siyasi reormlarn yaplamamas snar aras uurumun

olduka artmasna sebebiyet vermi ve bu durum da tarihin ilk katlmc-kominist

hareketi olan Mazdeki dourmutur. Dinsel ve siyasal bir hareket olan Mazdek,

st sosyal snarn ar servet ve g edinmesine kar karak alt snarn da en

az st snar kadar bu imkanlardan yararlanmas gerektiini savunmutur. Ancak

gc elinde bulunduranlar bu yeni harekete kar akl almaz bir iira ve karalamakampanyas balatmtr. Buna ramen Sasani ah Enuirvan sosyal dengeyi ko-

rumak adna bir denge politikas izlemi ve muhalier ile elitler arasnda daha azla

ekime yaanmasna izin vermemek iin yzeysel bir reorm gerekletirmi ve

bylelikle Sasani devletini ksa srede dalmaktan kurtarabilmitir.11

Hsrev Perviz zamannda Sasaniler, Perslilerin sahip olduklar topraklara tekrar

sahip olmu, Hindistandan Msra kadar olan blgeyi ve tm Anadoluyu Dou

8. Ferheng Cihanbeh, Revannasyi siyasiyi-itimaiyi raniyan, (1390),http: arhang-jahanbakhsh.bloga.com.

9. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, (2004), s. 37-38.

10. Ferheng Cihanbeh, Der amedi ber revannasy tarihiyi iraniyan, (1391), s. 30-382.

11. Torech Daryayi, Tarih ve Ferhengi Sasaniyan, (1390), s. 125-150.


22/126


20

Romadan geri almay baarmlardr.12 Sasanilerde soylular, askerler, kyller ve

reayadan oluan sosyal tabakalar arasndaki acmasz yap Mazdekin sosyal adalet

arsnn daha da duyulmasna ve yaylmasna sebep olmutur.

Bu dnemde youn bir takibata urayan Mazdekler bata Arabistan olmak zere

Anadolu, Roma ve Orta Asya gibi ran Merkezinden uzak blgelere snmay

yelemilerdir. Selman- Farsi ve Mazan gibi Taberi tarihinde isimleri geen, Sa-

sani devletinin muhalierinin ou Mazdek inancna mensuptular. randan zel-

likle Yemen ve Arabistana kaan bu ran aslllar slamn zuhuruyla yeniden birlik

olmu ve slamn siyasi dncesinin oluumuna katkda bulunmulardr.

1.2 SLAM DNEMSasani imparatorluu ikinci halie Hz. mer dneminde yaplan Kadisiye sava

ile tarih sahnesinden bir daha geri dnmeyecek ekilde ortadan kalktktan son-

ra ranllarn ynetime kar ilk byk hareketi Emevi dneminde Ebu Mslim

Horasani tarandan gerekletirilmitir. Ebu Mslim, eitli sebep ve saiklerden

tr Byk Horasana g etmi Zerdt, Mazdek, Mani, Zurvani gibi ranllar

ile Mani-aman Trkleri rgtleyerek Emeviler aleyhine isyan etmitir. Bu isyansrasnda Abbasilere destek veren Ebu Muslim, Badat eski ihtiaml gnlerine

yeniden kavuturmutur. Onun bu ihya hareketi Abbasilerin gzn korkutmu

ve yeni bir ranclkla kar karya olduklar endiesi ile Ebu Muslim Horasaniyi

ldrmlerdir. Gerek ran topraklarnn Araplar tarandan ethedilmesi, gerek-

se Ebu Muslim olay ranllarn Araplara kar kinini bilemi ve bu kin eitli

versiyonlarla gnmze kadar devam etmitir. ranllar slamla savala tanm

ve bu yzden de slam benimsemeleri yaklak 200 yl srmtr. Tm bu za-

man zarnda Mslman olmaya direnen, imparatorluk bakiyesi unsurlar yer yer

isyan etmi ve vur ka taktikleri ile halieye veya slam kabul etmi yerel emirve sultanlara zarar vermeye almlardr. zellikle Abbasiler dneminde ranl-

larn ran Sasani dnemindeki ihtiamna geri dndrme konusunda yaadklar

hayal krkl onlar bir tr i reorm yapmaya sevketmitir. Araplarn ran gibi

yeni ethedilmi geni topraklar ynetme konusundaki yetersizlikleri, divan ile-

rinden anlayan ve brokrasiyi iyi bilen imparatorluk bakiyesi ranllar n plana

karm ve ranllar da halieye vezir olmay veya st dzey devlet ilerinde yer

almay rsat bilmilerdir. Bermekiler, Sehl ailesi, Tahiriler, Einler vb. bu tr dev-

let ilerinde bulunmu mehur ranl ailelerdendir.13

12. Ferheng Cihanbeh, In the period o Sassanides, (rnak, 2010), s. 53-67.

13. Abdulhseyin Zerrinkub, Ruzgaran ran, (1384), s. 125-290.


23/126


21

rnein annesi ranl olan Harun Reitin olu Memun, halielii devraldnda

Abbasilerin bakentini Badattan Horasana tam ancak Alevi ranllarn korku-

sundan bakenti tekrar Badata tamtr. Zira Memun, devlette bir takm st d-

zey makamlara gelmi ranllarn Alevilerle birlik olup, Arap Abbasilii karsnda

yeniden bir ran Sasanilii kurmalarndan endie duymutur. Kald ki ranllarn

Memun dnemindeki hermenotik slam yorum ve okumalar Sasani dnemi d-

ncesi ve metodu ile neredeyse ayndr. Hatta bu yntemin tevil mekanizmasn

kullanarak kadim Sasani inan ve dncesini slama sokmak iin bir ara ve kamu-

laj olarak kullanld tezi aratrmaclar tarandan dile getirilmektedir.

Trklerin rana g Sasaniler dnemine rastlamaktadr. Bata Avarlar ve Ouz-lar olmak zere baz Trk kabileleri Mavarannehirden Byk Horasana (Orta

Asya) Kpaklar ise Rusya, Kaasya ve Eran (Bugnk Azerbaycan) zerinden

ran Azerbaycanna gelerek bu blgelere yerlemilerdir. aman olan Trkler yu-

karda bahsi geen dncelerle bu dnemde tanmlardr. Araplar tarandan

ethedilmesinin ardndan ran daha kozmopolit etnik bir yapya dnmtr.

Araplar devlet idaresinde salt ranllar kullanmaktansa bir tr denge siyaseti g-

derek Trkleri de buna ortak etmilerdir. Abbasi Haliesi Mutasm zamannda uy-

gulanan Trkler ile ranllar arasndaki bu denge siyaseti gnmze kadar rann

devlet ve sosyal yapsnda kendini hissettirmektedir. Bu bir anlamda ehirli ta-

rm toplumu ranllar ile gebe Trklerin ilk dea bir ortak paydada bulutuklar

anlamna gelmektedir. Zamanla ranllar ve Trkler bu denge siyasetinin arkna

varm ve bu durum bu iki milleti birbirine daha ok yaklatrmtr.

ranllar ile Trklerin bu yaknl en azla Seluklu dneminde olmutur. Bu d-

nemde Nizaml Mlkn ban ektii ran siyasi dnce ve devlet idaresi, Al-

parslan ve Melik ahn temsil ettii Trklerin askeri gcyle birleerek Badatta

oturan halieyi siyasi emelleri uruna kullanabilecek kadar glenmitir.14 By-lece ranllar Sami kkenli Araplar ile Orta Asya orjinli Trk kavimlerinden elde

ettikleri birikimi de siyasi dncelerine ekleyerek etkin ve sekin bir aktr olarak

tarihe geri dnmlerdir.

1.3 MODERN DNEM VE SLAM DEVRMNN GELMSREC

ran tarihinde batl anlamda ehir kltrnn olmamas sebebiyle yaplan tmsiyasi itirazlar isyan, bakaldr ve hareket dzeyinde tezahr etmitir. Ancak

14. Abdlhseyin Zerrinkub, Ruzgaran ran, (1384), s. 61.


24/126


22

endstriyel uygarln rana gelmesi ile birlikte gebe ve kyl hayat tarz kar-snda ehir kltr gelimeye balamtr. Bu gelimelerin sonucunda yeni oluanehirli snn talepleri dorultusunda biri merutiyet, dieri slam devrimi olmakzere iki sosyo-ekonomik devrim gereklemitir. Merutiyet Devrimi Trk asllKaar Hanedannn, bir baka tabirle stibdadn malubiyetini ve bunun so-nucunda parlamentonun kurulmasn beraberinde getirmitir. Mirza Melik Han,Talibov ve Ahundzade merutiyet dneminin nde gelen aydn ve alimleri olarakne kmaktadrlar. Settar Han ve Bakr Han gibi kiiler de dnemin nde gelensiyasetilerini oluturmaktadrlar.

slam Devrimi ise ehirli orta sn olan Sasani ihtiamnn ihyas olarak kabul edi-len ahinahlk sisteminin baka bir tabirle Zerdt retisindeki Tanrsal Nu-run Karizmatik stibdadnn yenilmesi ile zaere ulamtr. Saevilerin ortadankalkmasyla baar ansn kaybeden ii-Tasavvu anlay ise slam Devrimindensonra tekrar ortaya kmtr. Bu anlaya gre insan; eriattan tarikat ve velayete,

buradan da uluhiyete ykselen bir dikey ykselme seyri geirir. Kuran hkmleriile slam khnn zel bir hermentik ile yorumlanmas sonucu elde edilen buanlay sonuta Velayeti Fakih teorisini ortaya karmtr.

ranllar tarihleri boyunca nevi ahsna mnhasr gizli ii-tasavvui retiye za-ten aina idiler. Ancak pozivitist bir bakla onu tecrbe etmeyi daha nce hidenememilerdi.15 Tarih boyunca ranllar din ile irtibatn da daima korumudnyevi ynetici ahlar tanyorlard ancak tasavvui-mistik anlaya dayanantasavvu ahlarn sadece manevi saltanat tahtnda grmlerdi. slam devrimiile birlikte byle manevi bir otoritenin devlet ilerini de uhdesine alp yneticiah satna da haiz olmas ranllar iin yeni bir tecrbe anlamna geliyordu.

1.3.1 1938-1979 Yllar Arasnda Siyasi Parti ve Hareketler

Miladi 1870 ylnda vuku bulan I. Merutiyet hareketinden sonra Batnn da etki-siyle randa partileme hareketlerinde hzl bir art yaand. eitli parti ve siyasihareketler aaliyetlerini aka yrtmeye baladlar. Dnemin en byk ve entannan partileri Demokrat Parti ile tidal Partisi idi. Bunlardan ilki liberaleilimlere sahip iken dieri Komnizme daha yakn duruyordu. Rza Hann ibana geldii I. Pehlevi dneminde szkonusu partiler aaliyetlerini gizli olarakyrtmek zorunda kalmlardr.

Alman Nasyonal Sosyalistlerinin aaliyetleri ve Hitlerin Almanyann banagemesi ran olduka etkilemitir.16 ran, gitgide Hitlerin Ari rk sylemine ya-

15. Mesut Kemali, Ru inklab, (1381), s. 61-134.

16. Fred Halliday, ran: Dictatorship and Development, (1980), s 20-38.


25/126


23

knlayor ve kendi siyasi, iktisadi ve mimari yaplarnn ina ve yenilenmesi iinAlmanlardan yardm alyordu. Alman mhendisler, ran devlet binalarn, Persve Sasani dnemini hatrlatacak ekilde ina ediyor ve Alman arkeologlar da Persmparatorluunun ihyas dncesine yaptklar kaz almalar ile katkda bu-lunuyorlard. Bu siyasi ve ikri almalar o gne kadar Firdevsinin ahnamesive Fars Dili ile korunagelmi, ardndan Saeviler dneminde iilik ile harman-lanarak varln devam ettirmi olan ran milliyetiliinin yeniden gn yznekmasna sebep olmutur.

Rza ah ran Milliyetilii sylemini kullanyor ve yakn dostu olan Mustaa Ke-

mal Atatrk gibi din ve siyaseti birbirinden ayrarak kapitalizmle modern-ulusdevleti birbirine balamak iin aba gsteriyordu.17 Rza ah bu dnemde ba-latt sosyal ve siyasi reormlarla ran eodal-kyl bir lke olmaktan endst-risi gelimi bir lkeye dntrmeyi baarmtr. niversiteler am, abrikalarkurmu ve lkeyi batan aaya demiryollaryla demitir. Kaliteli bir ynetim

kadrosu yetitirmek iin yurt dna renciler gndermitir. Ancak bu reormalmalar demokratik deil de otokratik ve diktatoryal yntemler kullanlarakyaplmtr. Bu yzden Rza ahn ran kalkndran yeniliki modern bir diktatrolduu sylenebilir. nemli ilerin altnda imzas olmasna ramen uygulad

otoriter ve baskc yntemlerle rann demokrasi ve merutiyet hayatna telaisiimkansz zararlar vermitir.

Rza ahn Almanya yanls bir politika izlemesi ngilizlerin onu gzden karma-sna ve yerine olu Muhammed Rzann gemesine gz yummasna sebep oldu.Bylece randa ikinci Pehlevi Hanedanl dnemi balam oldu.18 Baba ahntoplumsal reah ve ekonomi alanlarnda rana inkar edilemeyecek hizmetleri ol-mutur. Ancak ranl entelektel ve dnrlere uygulanan basklar bu dnemdeartm bu da dnemin nemli siyasi hareketinin yer altna ekilerek Pehlevi

diktatrl aleyhinde aaliyet gstermeye balamasna sebep olmutur.

1.3.1.1 Tudeh (Kitle) Partisi

Kapitalizm ve modern devletin randa kalc hale gelmesiyle birlikte zellikle Al-manya ve Sovyetler Birliinde eitim alm entelektel ve aydnlar, Sovyetler Bir-liinin desteine sahip olan Tudeh Partisine ynelmeye balam ve aaliyetlerinibu parti zerinden yrtmlerdir.

17. Zechard Katom, Nasyonalizm Der ran, (1371), s. 17-53.

18. Halliday, ran: Dictatorship and Development, s. 38-67.


26/126


24

1.3.1.2 Milli Cephe

Milli Cephe, Tudehte olduu gibi Sosyalizmden mlhem ekonomik ve siyasi bir

tze sahip deildi. Feodal-milliyetilerin ldrlmesine itiraz iin rgtlenmi

olmalarna ramen ilk balarda Rza ah taraaryd.19Ancak sre ierisinde ev-

rim geirdi. Her ne kadar randa miliyetilik Araplarn ran almasndan sonra

uubiye ad altnda rgtlenmise de bu milliyetilik etnik bir sna ait bir mil-

liyetilik deildi. Baz Trk, Krt, Belu, Arap, Gilek, Mazendari gibi kavimler

Firdevsinin ahnamesi ile vn duymu ve rani kimlii oluturan unsurlar ola-rak grlmlerdir. Btn bu arkl etnik unsurlar kendine has bir tr st kimlik

olarak grdkleri ranclk teorisi etranda birlemilerdir.20

Rza ah ilk balarda milliyeti ve cumhuriyeti bir yntem takip etmesine ramen

ilerleyen zamanlarda ahinahlk sistemini kurarak cumhuriyetilii lav ettii-

ni ilan etti. Airetler ve arkl etnik gruplar bask altna alarak ran milliyetiliini

zayatmaya alt.21 Bu sebeple lkede bulunan demokratlar, cumhuriyeti-

ler ve milliyetiler aha kar birleerek kendilerine Milli Cephe adn ver-

diler. ran siyasi tarihinde nemli bir yer tutan Milli Cephe zellikle Muhammed

Musaddk nclnde petroln milliletirilmesi konusunda nemli admlar at-

mtr. Ancak bu cephe, 19 Austos 1953 ylnda oul ahn CIA ve ngilterenin

destei ile bir askeri darbe ile ibana getirilmesi neticesinde nemli derecedezayatlm ve almalar yasaklanmtr.22

1.3.1.3 slami Hareket

randa slami hareket bir rgt ve parti eklinde ortaya kmam, Rza ahn baz

uygulamalarna kar tepki olarak kendiliinden gelimi ve 1979 ran slam Dev-

rimi ile sonulanmtr. Rza ahn szkonusu uygulamalarn aadaki ekilde

zetleyebiliriz:

a) Bartsnn yasaklanmas: Geleneksel, dindar ve nusun ounluunu

kyl snn oluturduu ran toplumu kadnn ak oluuna alamam,

bunu bir tr zoraki Batllama olarak alglam ve asla kabul etmemitir.

b) Din ve siyasetin birbirinden ayrlmas ve yeni bir yarg sisteminin olutu-

rulmas: Din adamlar sn ii khna dayanan yarg vaziesini sarayda

mavirlik hizmeti ile veriyorlard. Ancak Rza ahn bu giriimi onlarn

tm bu kazanmlarn ellerinden almtr. Szkonusu politikalar ii ule-

mann Pehlevi Hanedanna kar dmanlk beslemesine sebep olmutur.23

19. Ahmet Moseki, Nowsazi ve Islahat der ran, (1388), s.197-201.

20. Katom, Nasyonalizm Der ran, s. 71-105.

21. lam Abbas Musliannejat, Cumhurihahi der ran, s. 50-90.

22. Lur Zeim, Cepheyi Milli.

23. Muhammed Ali Humayun Katuziyan, ktisad siyasiyi ran, s. 117-233.


27/126


25

c) Miliyetilik, modernite ve merkezi ynetim: ada bilimlere dayal ulus

devlet modelinin benimsenmesi, gcn saltanat kurumunda toplanmas ve

devlet sermayeciliinin gelimesi modern bilimleri klasik bilimlerin, mo-

dern milliyetilii de krsal miliyetiliin nne geirmi bylelikle eodaltoprak aalar ve geleneksel tccar sn sistem dna itilmitir. Merkezi

ynetim, Trk asll Kaarlar dneminden kalma klasik ve geleneksel devlet

sistemi yerine, yeni vergi sistemi ve yeni bir vatandalk tanm getirmi-

tir. Bu da ehirli snarla kyl snar paradoksal ekilde yanyana getir-

mitir. Bu paradoks II. Pehlevi dneminde daha belirgin bir hale gelmitir.

Petroln bulunmas ve modern devletin petrole dayal ekonomiye duydu-

u gereksinim git gide devletin kye ve topraa duyduu ihtiyacn nnegemi, bu durum petroll ehirlerle kyl iller arasndaki uurumun

daha da almasna sebep olmutur. Bunun sonucunda eitli muhali parti

ve hareketler domutur.

Petrol zenginlii devletin merkezi yapsn daha da glendirmi ve Pehlevi dikta-

trl konumunu salamlatracak yeni aralara sahip olmutur. Petrol zengini

olan ehirler youn bir brokrat kitlesiyle tanm ve kylerden kentlere balayan

g dalgas randa olduka yaygn halde bulunan kabile hayatn neredeyse tama-

men yok etmitir.24

1.3.1.4 Muhammet Rza Pehlevi Dnemi

Austos 1941 ylnda Rza ah srgne gnderilirken yerine gen olu Muham-

met Rza ah gemitir. Oul ahn baa gemesi ile birlikte nisbi bir zgrlk

ortam olumu ve bu zgr atmoser 19 Austos 1953 tarihindeki askeri darbe

dnemine kadar srmtr. Bu on yllk dnem ran tarihinde siyasi parti z-

grlnn en iyi olduu dneme tekabl etmektedir. Bu geen sre zarnda

randa adeta demokrasi egzersizi yaplm; demokrat, sol, liberal ve muhaazakar

siyasetiler son derece akti bir siyaset alan bulmu ve kendilerini her anlamda

yenilemilerdir.

Bu dnemde oluan bu nisbi zgrlk ortamnda siyasi aaliyette bulunan hare-

ketler unlardr:

1. Milli Cephe ve kollarndan mteekkil Nasyonalist Hareket

2. slami Dernek ve ocaklardan oluan slami Hareket

3. Tudeh Partisi ve kollarndan meydana gelen Komnist Hareket25

24. lam Abbas Musliannejat,Asibnasyi tevsiyeyi iktisadi der ran, (1384), s. 257-300.

25. rach Zovki, ran ve kudrethay bozorg der cengi cihaniyi devvom, (1367), s. 70-97.


28/126


26

Birinci hareket Muhammed Musaddkn nderliinde, slami hareket Ayetullah

Kaani adl bir din adamnn nderliinde ve Komnist hareket de Tudeh partisinin

nderliinde aaliyet gsteriyordu. Bu hareket de ngiliz emperyalizmine kar

birlemi ve bu ittiak sonucu ran petrolnn milliletirilmesi salanmtr. Ancak

bu sre 19 Austos 1953 ylnda ABD ve ngiltere destei ile gerekleen askeri dar-

be ile baltalanm ve her hareket de siyasi glerini byk oranda yitirmilerdir.

Szkonusu askeri darbe II. Pehlevi Hanedanl eliyle sahneye konacak yeni bir

diktatrln ilk admlar olmutur. Askeri darbe siyasi parti ve hareketleri bas-

trm ve lkedeki nisbi demokratiklemeyi sekteye uratmtr. ran toplumu bu

duruma 1979 slam Devrimi ile cevap vermitir. yi bir pilot ve disiplinli bir as-ker olan, ayn zamanda iyi derecede Franszca ve ngilizce bilen Muhammed Rza

Pehlevi ilerici, ada bir liderdi ancak o da tpk babas gibi sadece askeri konu-

larda yeteneini sergileyebiliyordu. Ne baba ah ne de oul ah siyasi ve kltrel

kalknma olmadan ekonomik kalknma olamayacan grebilmitir.26

Muhammed Rza Pehlevi rann ekonomik anlamda kalknmas iin youn aba

sar etti ve bu alanda lkeye pekok hizmetleri oldu ancak en byk hatas eko-

nomi politikalarn batl modellere gre gelitirirken ran gibi kadim bir mede-

niyetten gelen lkenin sosyoekonomik koullarn gzard etmesi olmutur. Eko-

nomide bat modelini taklit ederken ekonomi ve teknolojiye paralel olarak Bat

demokrasisini de lkeye getirmeyi hi dnmemitir. Aksine kendisinden gayet

emin ve marur bir eda ile Batya demokrasiden vazgemesini ve lkesinde uy-

gulad merkeziyeti sisteme sarlmasn bile tavsiye etmitir.

Dolaysyla Pehlevi, ekonomik anlamda kalkndka siyasi alanda oulculuk ye-

rine merkeziyetilie daha azla sarlmtr. Bu merkeziyetilik giderek askeri gce

daha azla yaslanan radikal bir milliyetilie dnmtr. Onun dneminde si-yasi partiler srekli bask altnda tutuluyordu.Tudeh Partisinin kitlesel basklar

ve ABDnin tevikiyle gerekletirilen Ak Devrim sayesinde bir takm reorm a-

lmalar oldu ancak bunlar da yetersizdi.Ancak bu arzi ve ormel reormlar eo-

dalizm ve saltanat taraarlarn ortadan kaldrarak devlet ve ehir kapitalizminin

glenmesini salad.27 Toprak reormlar ile birlikte kyller toprak sahibi oldu-

lar ancak ciddi bir tarm politikas gelitirilemedi. Bunun yerine petrol gelirleri

ile ithalata arlk verildi. yle ki tarm retimi ve geleneksel ticaret yok olmakla

yzyze kald. Bu durum kyden kente g daha da hzlandrd. ehirler ban-

liylerle doldu tat ve varolar kendini gittike daha azla hissettirmeye balad.

26. Katuziyan, ktisad siyasiyi ran, s. 233.

27. Musliannejat,Asibnasyi tevsiyeyi iktisadi der ran, s. 21-27.


29/126


27

Petrol sermayesi Bat orijinli yedek paralarn montaj edilmesi suretiyle ehirlerde

koca bir endstri oluturmutu. Kyden kente g edenler birer abrika iisi ve

ucuz ilerde alan niteliksiz elemanlara dnmlerdi. Devlet btesi giderek

artyor, byme son hzla devam ediyor, zengin ve geni bir brokrasi oluuyordu.

zgrlkleri kstlayan sarayla birlikte hareket eden bu brokrasi muhaleete asla

gz atrmamtr.

Yeni bir ii snnn ortaya kmas randa Marksizmin yaylmasna sebep oldu. Ar-

tan ii sn Marksizmin kitleler tarandan benimsenmesini de beraberinde getiri-

yordu.28 Bu yeni Marksizm Batda eitim gren entelektellerin Marksizmi deildi.

Aksine din ve gelenek ile uzlam bir tr slami Marksizm dncesiydi ve gndengne daha azla taraar buluyordu. slami Halkn Mcahitleri, slami zgrlk Ha-

reketi (milli-slami) gibi hareketler bu dncenin sadece kk birer yansmasyd.

Muhammed Rza ah giderek gvenlik politikalarna arlk veriyordu. SAVAK

(Milli Gvenlik ve Emniyet Kurumu- ve D stihabarat A) bu politikalar

sayesinde devlet btesinden en azla paya sahip kurum nvann alyordu. ah

gvenliki politikalarn sklatrdka eodal taraarlarn birer birer kaybedi-

yordu. Ancak sanayilemeye hz verdiinden modern bir kapitalist sistem yara-

tyordu. Bu gidiat bir taraan brokratik sanayilemi ehirli sn ile kyl ii

sn arasndaki mesaeyi daha da aarken te taraan kyden kente g daha

da hzlandryordu.29

thalatn artrlmas tarm retimi ile geleneksel ticari hayat yok denecek kadar

azaltt. Saraya bal zel irketler yerli piyasa yerine d ithalata ynelmeyi tercih

ettiler. Bu da ran geleneksel pazar ad verilen piyasay ve ticari hayat yok olmak-

la kar karya getirdi. Bunun sonucunda ran geleneksel pazar, din adamlarnn

ilgisine mazhar oldu ve tccarlar din adamlarnn ba ve inans destekleri ileayakta durabildiler.30 Din adamlar ile tacirler arasndaki bu gl koalisyon g-

nmz rannda dahi gzle grlr ekilde devam etmekte ve bu birliktelik ran

slam Cumhuriyetinin siyasal yaps ierisinde eitli esna dernek ve encmenler

vastasyla slami Koalisyon Heyetleri adyla anlmaktadr.31 slam Devriminden

sonra Koalisyon Heyetleri siyasi gten payna deni azlas ile alarak rann it-

halat ve ihracat sektrnn neredeyse tmn tekeline almtr.

28. Ahmet Ere ve Ali Azizi, Tabakat timai ve Devleti nklab der ran, (1387), s. 77-112.

29. Mansur Mudel, Tabake, siyaset ve ideolojiyi der inklab, (1382), s. 117-176.

30. iilikte zekat ile birlikte maln bete biri olan humus da din adamlarna verilir. Din adamlarnn inansdestei verebilecek kadar parasal anlamda gl olmalarnn sebebi budur.

31. Alenbell Cmeez, Siyaset der ran, (1387), s. 201-243.


30/126


28

Muhammed Rza Pehlevinin siyasi partiler ve eodal unsurlara kar gelitirdii

gvenliki politikalar din adamlarnn etkinlik ve aaliyetlerini artrmalar iin

altn bir rsat sunuyordu. Zira o dnemde bile zekat, humus, camii aaliyetleri,

vak ve hayr messeseleri din adamlarnn kontrolnde bulunuyor ve bu alan-

larda almalarn serbeste yapabiliyorlard.

te taraan ah Rza Pehlevi petrol gelirleri sayesinde gelien ekonominin yardm

ile toplumda bat bilimlerine ilgi duyan ehirli bir orta sn yaratarak az da olsa i

retimi gelitirmeyi baard. Bat bilimlerine ilgi duyan bu orta sn git gide Batnn

pek de haz etmedii dini entellektelizm ve Marksizme doru evriliyorlard.

ah Rza Pehlevi Batnn da ynlendirmeleri ile din adamlarn zgr brakarak

Marksist-slami bir sylem gelitirmelerine olanak sunuyordu. Ancak byle bir

yntemle Sovyet Marksizminin etki ve nuzundan kurtulabilirlerdi. Ve nihayet bu

Marksist slami sylem taraarlar (Halkn Mcahitleri) ile geleneksel pazar ahalisi,

ulema ve kyl-ii sn birlik olup gizli diplomasiden bihaber, yerli ve Batl mt-

teiklerini kaybetmi aha kar birleerek onu devirmeyi baardlar. Nihayetinde

i ve d herhangi bir destek bulamayan ah rejimi devrilmekten kurtulamamtr.32

Dier taraan slamc gruplar dier devrimcileri kendi saarna ekmeyi baarm

ve bu ibirliinin sonucu olarak 1979 ran slam devrimi gereklemitir.

1.3.2 1979-1989 mam Humeyni Dnemi Siyasi Hareket ve Partilerslami, Liberal, Sol, slamc Marksist vb. tm siyasi parti ve hareketler 1979 Dev-

rimine katlm ve 1982 ylna kadar aaliyetlerini srdrmlerdir. Devrimin

gerekletii 1979 ylnda ilk olarak milliyeti-muhaazakar eilimleri olan ran

zgrlk Hareketinden Mehdi Bazergan bakanlnda Geici Hkmet ilan

edildi. Zira Devrim nderi Ayetullah Ruhullah Musevi Humeyni Bazergan H-

kmetini onaylam ve ona olan desteini aklamt.

33

1.3.2.1 Nehzet-i Azadi-i ran (ran zgrlk Hareketi)

1961 ylnda kurulan ve ayn yl aaliyetlerine balayan hareketin nde gelen isim-

leri arasnda Ayetullah Talagani, Mehdi Bazergan, Yadullah Sahabi gibi igrler

bulunmaktayd.

Hareketin kurulu ilanndan drt yl sonra 1965 ylnda bir grup hareketten ayr-

larak Halkn Mcahitleri rgt n kurdu. Bu rgt gnmze kadar varln

srdrmektedir. ran zgrlk Hareketine mensup kimi isimler zellikle yurtd-

32. Musa Ganinejat, Teceddud Talabi ve tovsiye der ran Muasr, (1376), s. 100-174; Feriborz Reisdana, ktisadsiyasiyi tevsiye, (1381), s. 147-276.

33. Huccet Morteci, Cenahhay siyasi der ran emruz, (1377), s. 1-39.


31/126


29

nda rgtlenmelere ve almalara arlk vermitir. Mustaa amran Londrada,

Sadk Tabatabai Almanyada, Ebul Hasan Beni Sadr, Ali eriati, Hasan Habibi

Fransada, Kutpzade ve Helaleddin-i Fareni Suriyede aaliyet gstermilerdir.

Bu harekete mensup Ebul Hasan Beni Sadr, Geici Hkmet Babakan Mehdi

Bazergann istiasndan sonra ran slam Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakan

olmutur. ran zgrlk Hareketinin 1982 ylna kadar iktidarda bulunduu bu

dnem ran siyasi literatrnde liberallerin iktidar olarak adlandrlr.

1982 ylnda Ebul Hasan Beni Sadrn grevden azledilip lkeden kamas ile bu

hareketin aaliyetleri yasaklanm, 1993 ylnda tekrar siyasi aaliyetlere balamakiin gayret saretmilerse de devlet tarandan yasa d olarak kabul edilmi ve

siyaset sahnesine dnmeleri engellenmitir. Bugn bile bu hareketin eski yeleri

siyasi yasakldr.34

1.3.2.2 Sazman- Mcahidin-i nklab- slami (slam Devrimi Mcahitleri

rgt)

rgtsel bir yaplanma ile kurulan bu siyasi hareket sol-slam anlayna sahiptir.

Ali eriati ve Ayetullah Mutahharinin teorileri dorultusunda rgtlenmilerdir.

Geliim srecinde iki ana dnem yaamtr. 1980-1986 yllarn kapsayan birinci

dnem ile 1991-2007 yllarn kapsayan ikinci dneme kadar arkl isim ve slogan-

larla hareket devam etmi ve 2009daki tartmal cumhurbakanl seimlerine

dek varln srdrmtr. rgtn nde gelen isimleri arasnda Behzad Nebevi,

Muhsin Armin, Said Haceriyan, Haim Aaceri, Mustaa Tazade, Muhammed

Selametiyi sayabiliriz ki bunlardan bazlar hala siyasi tutuklu olarak cezaevinde

bulunmaktadrlar. ki haada bir yaynlanan Asr- Ma dergisi rgtn resmi ya-

yn organdr.35

1.3.2.3 Hizb-i Cumhur-i slami (slam Cumhuriyeti Partisi)

Parti 1981 ylnda kuruldu. Kurucular arasnda Ayetullah Beheti, eski babakan-

lardan Bahuner, Ayetullah Hamanei, Haimi Rasancani, Ayetullah Musevi Erde-

bili gibi nemli isimler vard. Partinin ilk genel sekreteri Ayetullah Beheti idi.

Halen yaynlanmakta olan Cumhur-i slami Gazetesi partinin resmi yayn organ

olarak kabul edilir. Partinin hede, i tzk ve yol haritas slam khna gre ha-

zrlanmtr. slam khnda tartlan geleneksel kh ile dinamik (modern) kh

tartmalar sre ierisinde partinin ikiye blnmesine sebep olmutur. Sa blok

34. Deleep Hero, ran der hukumeti ruhaniyun, (1386), s. 201-257.

35. Huccet Morteci, Kalbadkaiyi ehzab siyasi der ran, (1377).


32/126


30

olarak adlandrlan geleneksel khlar serbest piyasa ekonomisinden yana idi-

ler ve devletin bu konuda daha az rol stlenmesini istiyorlard. Sol blok olarak

adlandrlan dinamik khlar ise kapal ekonomiden yana bir tr Bolevik sis-

temini talep ediyorlard.

Cumhurbakan Recai ve Babakan Bahunerin kar devrimci gruplar taran-

dan gerekletirilen bombal suikast sonucunda lmelerinin ardndan Mir Hse-

yin Musevi, mam Humeyni tarandan yeni kabineyi kurmakla grevlendirildi.

1981den 1989 ylna kadar, ran-Irak sava yllar boyunca parti genel sekreteri,

Babakan Musevi idi ve partiye sol blok dnceleri hakim oldu.36

1.3.2.4 Mecme-i Ruhaniyun-u Mubariz (Direnii Din Adamlar Birlii)

Bu birlikCamia-y Ruhaniyet-i Mubariz(Direnii Din Adamlar Topluluu) adl

bloktan ayrlarak 1987 ylnda kuruldu. Direnii Din Adamlar Birlii Merkez Y-

rtme Kurulu yesi Seyyid Mahmud Duayi, Celali Humeyni ve Mehdi Kerrubi adl

din adamnn sz edilen topluluktan ayrlarak kurduu bir yapdr. 16 Ekim

1995 ylnda resmen aaliyetlerine balayan birlik, ran siyasi literatrnde sa ge-

leneksel muhaazakar akma kar sol geleneksel akm oluturmu ve Muhammed

Hateminin Cumhurbakanl adayln destekleyerek bir anlamda seimlerden

baar ile kmtr. 2009daki tartmal cumhurbakanl seimlerinden sonra ha-

len ev hapsinde bulunan Mehdi Kerrubi birliin genel sekreterliini yapmaktadr.

Birliin nde gelen isimleri arasnda ise Muhammed Hatemi, Musevi Lari, Musevi

Hoiniya, Ebtehi, Abdullahi gibi igrler yer almaktadr. Uzun bir sre lkede yayn

yapan Selam Gazetesi bu birliin resmi yayn organ olarak grlmektedir. Ayn

ekilde Dini Lider Ali Hamaneinin aabeyi Hadi Hamaneinin imtiyaz sahibi oldu-

u Cihan- slam gazetesi de bu birlie yaknl ile bilinmektedir.37

1.3.2.5 Deteri Tahkim-i Vahdet ve Encmenha-y slami Dancuyan(Birlik Oisi ve slami renci Dernekleri)

Dini medresler ile niversiteler aras birlik ve beraberlii, ayn ekilde bu kurum-

lar arasndaki ilikileri gelitirmek gibi bir misyon edinmi bu siyasi yapnn mn-

tesipleri daha ziyade radikal ve devrimci niversite rencilerinden olumaktadr.

Nitekim ABD Tahran bykelilii baskn ve bir yl akn sre ile diplomat ve

personelin alkonulmas olaynda bu oise ye renciler akti rol oynamtr. Ra-

dikal dncelere sahip ois 1980-1992 yllar arasnda rakipsiz ekilde aaliyetle-

rine devam etmitir. Oisin aaliyetlerini ayr dneme ayrmak mmkndr:

36. Huccet Morteci, Cenahhay siyasi der ran emruz, (1377), s. 6-11; bkz. Hamit Rza Zariiniya, Kalbedkacenahhay siyasi der ran, (1378).

37. Morteci, Kalbadkaiyi ehzab siyasi der ran, s. 78-116.


33/126


34/126


32

Mselman (Genel Sekreter), Esadullah Bademciyan (cra Kurulu Sekreteri), Mir

Selim (Haimi Rasancani Hkmetinde Kltr ve rad Bakanl yapt), Casbi

(slami Azad niversiteleri Mtevelli Heyet Bakan), Al-i shak (Eski Ticaret Ba-

kan), Reikdust (Gaziler ve Mustazaar Kurumu eski Bakan) ve Hamui (eski

Ticaret Odas Bakan). randa ekonomi, bazari olarak bilinen bu cemiyetin

kontrolndedir.

Geleneksel ii snf Kyller ve Airetler

Kkb

urju

va

Ortasn

fdinadamla

r

Sanayi iisi snf

Orta

sn

fza

natka

rlar

Orta

snfmem

urla

r

Askeri sekinler

Sistem yanls st dzey din adamlar

Yabanc yatrmclar

Topraksz, ranta dayanan zenginler

Ynetici aileler

Eyalet eraf

Yerli toprak sahipleri

Ekonomik sekinler

ah

st Snf

Tablo 1. ah Dnemi ran Toplumunda Snsal Katmanlar


35/126


33

Yabanc

yatrmclar

Toprakszeraf

Rantadayal

sekinler

st dzeydin adamlar

Saltan

atailesi

Toprak

sahipleri

Ortasnfdinadamlar

Sanayiiileri

Kk burjuvaAire

tler

Ortasnfmemurlar

KyllerZanaatkar orta snf

Gele

neks

elii

snf

ahAskeri sekinler

Eyalet

sekinle

ri

Tablo 2. ah Dnemi Sosyal Gruplar


36/126


37/126


35

1.3.3 1989-1997 Rasancani Dnemi ve Modern Sa Blok1.3.3.1 Haimi Rasancani Hkmeti

Sava yllar Babakan Mir Hseyin Musevinin, halkn temel ihtiyalarnn ken-

dilerine verilen kuponlar araclyla devlet tarandan karland kuponizm

olarak adlandrlan geleneksel sol ekonomi dnemi sona erdikten sonra siyasi

realizmi Teknokrat verenler Hareketi sylemi ile birletiren yeni bir kalknma

koalisyonu oluturulmutur.

8 yl sren ran-Irak savann harabeye evirdii lkede bata hidroelektrik sant-

ralleri olmak zere, petrol rainerileri ve petrol kuyular kullanlamaz hale gel-

mitir. Savan bilanosu siyasi, ekonomik ve sosyal anlamda bir ykm olmutur.Hemen her evden bir l veya yaral olduu, binlerce insann hala Saddam Hse-

yin tarandan esir tutulduu, bunlarn yan sra savan maddi zararnn arl

halk kitlelerini her trl zme raz olmak durumunda brakmtr. Hlihazrda

lkeye hkim olan kasvet havas, mam Humeyninin veatyla daha da arlat

ve sosyal ve siyasi olarak krizlere kar daha krlgan hale gelmitir. Durum byle

olmasna ramen, lkede aal olan sosyal ve siyasi gler arasnda salanan ko-

alisyon ve koordinasyon lkeyi iinde bulunduu bunalml durumdan kma-

y baarm ve bir kar hamleyle kalknma srecini balatmtr. Sosyal ve siya-

si gler arasndaki bu denge politikasnn nasl kurulduunun analiz edilmesi

nem tamaktadr.

Kurulan bu denge politikasnn ba mimar hi phesiz Ayetullah Haimi Ra-

sancani olmutur.39 Rasancaninin baars, dini lider Seyyid Ali Hamaneiin des-

teini de alarak, lkedeki gl teknokrat, ynetici ve radikal gelenekselcilere ra-

men Bat ile salam ilikiler gelitirebilmesi ve Cereyan- Sazendegiyi (Kalknma

Hamlesi) balatmas olmutur.

Cihat ruhu ve devrim deerlerinin korunmas bakmndan dini retilere sk s-

kya bal olan radikal gelenekselciler byk eytan olarak niteledikleri Ame-

rika ve Bat ile kurulacak her trl diyaloga kar kmlar ve eitli geleneksel

sa gruplardan mteekkil olan gruplarna Hatt- mam (mamn Takipileri)

adn vermilerdir. Kendilerine mamn Takipileri adn veren baka bir grup

da Mehdi Kerrubi nderliinde hareket eden Direnii Din Adamlar Birliiol-

mutur. Bu grup ekonomide zelletirme, serbest piyasa ve liberal ekonomiye kar-

merkeziyeti devlet ekonomisinden yana olmulardr.

39. Enuirevan htiami, Gozer ez Bohran- aniini (Tahran, 1969), s. 37-76.


38/126


36

Haimi Rasancani hkmetinde yer alan neo-liberal muhaazakr teknokratlar-sa zelletirme, liberal ekonomi, mikro devlet modelini benimsemi, bu ynde

politikalar gelitirmi ve zelletirmeye hz vermilerdir. Bu kadro sonraki yllar-da Kargozaran- Sazendegi (Onarm letmecileri) unvanyla adndan oka szettirmitir. Grubun ne kan isimleri arasndan Tahran Belediye Bakan GolamHseyin Kerbasi ve Cumhurbakan Haimi Rasancaninin bayardmcs olupdaha sonra Muhammed Hatemi hkmetinde Kltr ve rad Bakanl yapanAtaullah Muhacirani, ekonomik almlar sonuna kadar savunmutur. slam -retilerine bal olmakla birlikte modern grnmeye nem veren bu grup ModernSa Cenah adyla n kazanm ve Geleneksel San karsnda yer almtr.

Modern Sa Cenah, hkmetin verdii tm avantajlar sonuna kadar kullanm,retim ve datm alarn gelitirerek son derece modern al veri merkezleri veabrikalarn kurulmasna n ayak olmutur. Ayn ekilde d politikada da Hamasve Hizbullah gibi slami direni gruplarna verdikleri destei kesmeden Bat ilede iyi ilikiler gelitirebilmeyi baarmlardr. Modern Sa Cenahn yeniliklerin-den birisi de slami Azad niversitelerini kurarak bu niversitelerden mezunolanlar retim ve datm ebekelerinde istihdam etmek suretiyle yeni i imkn-lar yaratmak olmutur. Bat ile iyi ilikiler, i ve d ticaretin artmasna nedenolmu, dviz kurlarnn serbest braklmas ile zelletirme hz kazanmtr. zelve kamu sektrnden elde edilen gelirler, savan sebep olduu ykmlarn onarl-masna, yeni petrol rainerileri, hidroelektrik santralleri ve barajlarn yaplmasnaharcanm ve zellikle zel sektrn nndeki engellerin kaldrlarak gelimesin-de kullanlmtr.40 Bu sre, toplum ierisinde yeni bir orta snn olumaya ba-lamasna vesile olmutur.

Geleneksel sa kanatta yer alan ve Bazari adyla anlan Koalisyon Heyeti yenioluan bu ekonomik durumu kendi geleneksel ar sistemine aykr bulduu iin

hkmetin pek ok almna kar km, muhaleet saarna katlmtr.

Siyaseti ticaret yapyorsa, tccarn da siyaset yapma hakk vardr diyen bukesimin Rasancani hkmetine en azla muhaleet ettii dnem ise bata Ab-dlkerim Suru olmak zere dini entelektellerin dinde reorm adyla balatmolduklar protestanvari slahat dnemi olmutur. Abdlkerim Suru gibi aydn-lar, Rasancani hkmeti srasnda bata geleneksel ulema olmak zere Hizbullahgibi radikal gruplarn muhaleeti ile karlamlardr.

Devrim srasnda radikal bir slamc olan ve sol aydnlara kar mcadele saarn-da bulunan Abdlkerim Suru, Rasancani hkmeti dneminde dncelerini

40. Ahmet Moseki, Nusazi ve Islahat der ran (Tahran: Komis, 1388), s. 383.Seyit Muhammed Yakubi, Siyaset Hariciye Cumhuriye slami-ye ran, s.195-225.


39/126


37

liberal ve Marksist bir temele dayandrarak, slam ve iilikin yeni bir yorumunuortaya koymaya almtr.41

Abdlkerim Suru, Marks, Hegel, Weber, Comte gibi dnrlerin teorilerindenaydalanarak temellendirdii sosyolojik tezlerini slam ile yourarak modern birslam dncesini savunmutur. Daha modern ve arkl bir metot takip etse deSuru da hocas Ali eriatinin yolundan gitmitir. Daha nce Ali eriatiye iddet-le kar kan gelenekselciler bu kez de Surua kar kmlar ve slamn bu yeniyorumunun bir eit Amerikanc slam veya Liberal slam anlay olduunuiddia etmilerdir.

Esasnda muhaazakr gelenekselciler bu liberal-Amerikanc olarak nitelediklerislam anlay ile daha nce de karlamtr. zellikle Mehdi Bazergan ve ranzgrlk Hareketi ierisindeki kimi kesimlerin bu tr bir slam anlayna ahitolmu ve onlara da iddetle kar kmlardr. Modern Sa Cenah olan Rasancanihkmetinde de gndeme getirilmese de ayn dnce ve kendilerine gre tehdit-le kar karya kalmlardr. Ayn dnemde kimi radikal unsurlar daha da ileriyegitmi ve Abdlkerim Suru gibi aydnlarn ngiliz casusu olduunu ve ngilte-reden beslendiini iddia etmilerdir.42 Onlara gre ABD ve SAVAKn yardmlar

ile Sovyet Marksizmine kar Marksist bir slam sylemi teorize eden Ali eriatigibi Abdlkerim Suru da Bat ve emperyalizmin destei ile dini entellektelizmiteorize etmeye almtr. Rasancani hkmetinin zellikle ikinci dnemindedini entelektellere olan destei ve Kargozarana sunduu taktiksel olanaklar, bil-hassa sol slami gelenekten gelen slami Halk Mcahitlerinin tepkisini ekmi vebu durum Hatemi Dnemi ve Reorm hkmetine giden sreci balatmtr.Haimi Rasancaninin bu kesimlere olan ak destei Hizbullah, Ensar- Hizbul-lah ve geleneksel muhaazakrlar gibi radikal kesimlerin daha da rgtlenmesineve kurumsallamasna zemin hazrlam, bu hareketlerin toplumsal tabanlarn

geniletmesine imkn hazrlamlardr.

Hayat standartlarnn zellikle toplumun bir kesimi lehine artmas, eski Hizbullahve slami devrimcilerin zenginleerek burjuvazi bir hayat yaamaya balamalar,ayn ekilde baz devlet ve din adamlarnn bilhassa Rasancani Ailesinin (halkta-ki yaygn inana gre) artan serveti, yoksul kesimlerin, yllarca cephede savammcahitlerin ve kendini gerek dindar gren evrelerin tepkisine neden olmu-tur. Giderek artan bu tepkiler zellikle Ahmedinejadn syleminde kendisine yerbulmu ve Ahmedinejadn Haimi Rasancani ve Hatemiye kar seimlerde s-

41. Hamit Rza Zariiniya, Kalbodikai Cenahhaye Siyasi ran (Tahran: Azadi Endie, 1378), s. 122-130.

42. Zariiniya, Kalbodikai Cenahhaye Siyasi ran, s.130-166; Hccet Mrteci, Cinahhaye Siyasi der ran-emruz(Tahran: ntiarat- eii, 1377), s. 143-182-209.


40/126


38

tnlk salamasna katk yapmtr. Devrim taraarlar arasnda yaygnlaan buiki arkl bak, taraar arasnda giderek sertleen bir rekabet yaanmasna sebepolmutur.

Bu rekabet dneminin ilk yarsnda Kargozaran Partisi, Dovvom Hordad (2hordad) Reorm Hareketini43 oluturarak Hateminin seimlerden zaerle kma-sn ve 8 yl daha siyaset sahnesinde kalmasn salamtr. Hateminin yeni dne-mini incelemeden evvel Hizbullah ve Ensar- Hizbullah gibi radikal kesimlerin odnem ran siyasetindeki yerini tespit etmekte ayda vardr.

1.3.3.2 Ensar- HizbullahEnsar- Hizbullahn kkenleri slam Devrimi ncesine kadar uzanmaktadr. zel-likle Nevvab Saevi gibi devrim ncesinde Fedaiyan- slam adl grubun liderliiniyapm isimler bu ar radikal slamc grubun da ilham kayna olmutur. Bu d-nceye sahip slamclar devrim srasnda din adamlarnn ve Bazarilerin sanda

yer alm, 8 yllk ran-Irak savanda da nemli edakrlklar gstermilerdir. s-lam Devriminin ihrac projesi de sahip olduklar ideolojiyi ran snrlarnn d-na tama abasnda olan Fedaiyan- slamn dnya grne gre planlanmtr.Grubun dncesine gre Lbnan, Filistin ve Irak gibi Mslman lkelere Dev-

rim hrac yapmak oradaki ezilmi yoksul mustazaarn uyanmasna ve adaletinsalanmasna vesile olacaktr. 8 yllk ran-Irak savandan sonra bilhassa HaimiRasancani ve ardndan Hatemi hkmetinde artan burjuvazi hayat tarzna karkan Fedaiyan- slam dank haldeki radikal dncelere sahip olan kiileri et-raarna toplayarak lkede yeni bir siyasi cephe oluturmay baarmtr. Asl sa-van cephe gerisinde aristokrasi ve dini devrimden sapanlarla olacan dnengrup Dini Lider Seyit Ali Hamaneiin mutlak nderliini benimsemitir. Grubunyayn organlar arasnda Yasarat-el Huseyn Gazetesi, elemce(sonralar Cephe)Dergisi, Aylk Subh Dergisi ve Gnlk Keyhan Gazetesi saylabilir.

zellikle 1989 ylndan nce Hizbullah ad ile bilinen bu grup 1993 ylndansonra Ensar- Hizbullah (Hizbullahn Yardmclar) adn almtr. Mesud Deh-nemeki, Hseyin Allahkerem, Hseyin eriatmedari, Mehdi Nesiri gibi kiiler bugrubun nde gelenleri arasnda yer almtr.44 Ensar- Hizbullahn siyasi, ekono-mik ve kltrel dnceleri aadaki gibi zetlenebilir:

43. Hateminin ilk Cumhurbakanln kazand 22 Mays tarihine istinaden bu ad alm Reorm Hkmeti.

44. Zariiniya, Kalbodikai Cenahhaye Siyasi ran, s.107-115; Mrteci, Cinahhaye Siyasi der ran-e mruz, s. 28-63.


41/126


39

1.3.3.2.1 Ensar- Hibullahn Siyasi Grleri1. Btn siyasi g Velayet-i Fakihin elinde toplanmaldr.2. Velayet-i Fakihin seilmesinde halkn hibir rol olamaz. O direk Allah

tarandan seilmitir.3. Halkn Velayet-i Fakihe itaat etmek dnda bir seenei yoktur.4. Siyasi aaliyetler belli kanuni bir ereve iinde yaplmak zorunda deildir.5. Siyaset sz konusu olduunda insanlar sadece sorumludurlar, hak sahibi

deil. Siyasette insanlar alnan kararlara uymakla sorumludur, karar al-nrken sz hakkna sahip deillerdir.

6. Halkn siyasi katlm seim gibi kanunen belirlenmi belli alanlarla snrldr.

7. Grup yelerini kanun ve hukuka bal grmez, batl olarak grdkleri hereyle mcadele etmeyi kendilerinin eri hakk olarak grrler.8. Siyasi grlerinde tam anlamyla idealist davranmaktadrlar.9. Grubun siyasi eilimleri daha ok deer arlkl ve ideolojiktir.10. Asl ama slam Devrimini ran dna ihra etmektir. ran dndaki sla-

mi hareketler mali olarak desteklenmelidir.11. Uluslararas ilikilerde diplomatik dil kullanlmak zorunda deildir.12. nsanlar devrimci olanlar ve olmayanlar olarak tasni edilir ve liyakat hi-

bir ekilde esas alnmaz.

13. Amerikayla iliki kurulmas hibir ekilde tasvip edilemez ve bunu gn-dem yapanlarn cezalandrlmas gerekir.

1.3.3.2.2 Ensar- Hibullahn Ekonomik Grleri1. Ekonomide devletilik ilkesi benimsenmelidir.2. deal ekonomik yap ie kapal ve kendi kendine yeten bir sistemdir.3. Ekonomik kalknma ve ilerleme sosyal adaleti salamadka kabul edilemez.4. Tketimin ve ithalatn azalmas ekonominin temel stratejisi olmaldr.5. Ekonomide d yatrmlarn kullanlmas kesinlikle onaylanamaz.

6. Yapsal iktisadi sorunlarla uramak yerine ksa srede zlebilecek eko-nomik sorunlar halletmek ncelikli olmaldr.

1.3.3.2.3 Ensar- Hibullahn Kltrel Grleri1. Kltrel rnlerin yaynlanmadan nce denetlenmesi gerekmektedir.2. Kltrel retimin artmas ve eitlenmesine kar durulmaldr.3. Bat kltryle al-veri kati suretle olmamaldr, hatta Batnn kltrel

saldrs karsnda iddetle muhaleet edilmelidir.4. Bat ile kltrel savala ba edebilmek iin kat bir sansr uygulanmas

gerekmektedir.5. Sapma olarak grlen herhangi bir durumla mcadele etmek iin gerek-

tiinde iziki iddete bavurmak da dhil ameli olarak duruma mdahale

etmek serbesttir.


42/126


40

6. Kltrn ekilsel halinin korunmas ok nemlidir.

7. Kltrel aaliyetler din adamlarnn kontrol altnda gereklemelidir.

8. Kltrel meseleler Devrimin birincil deerde nem verdii eylerdendir

ve bu yzden de lkenin genel siyasetinin belirlenmesinde bunlar gz

nnde bulundurulmaldr.

9. Kltrn taycs konumunda olan kurumlarn deiim geirmesi engel-

lenmelidir.

10. Kadnlarn sosyal aaliyetlerde bulunmas yanl grlmektedir.

11. nsanlarn tamamen dnyaya ve maddiyata meyletmelerinin nne ge-

mek iin bir eit Zhdl esas alan bir yaam tarzna inanmaktadrlar.

1.3.4 1997-2005 Hatemi Dnemi ve Modern Sol Blok1.3.4.1 2 Hordat (23 Mays) Hareketi

Modern sol blok, Sazman- Mcahidin-i nklab- slami(slam Devrimi Mcahit-

leri rgt), Defer-i Tahkim-i Vahdet-i slami (slami Vahdeti Kuvvetlendirme

Oisi) ve Cephe-i Mareket-i ran- slami(slami ran Katlm Cephesi) adl

hareketin birlemesinden meydana gelmektedir. Selam, Asr- Ma (Bizim Yz-

yl) Gazeteleri ile Mareket(Katlm) ve Dancuyan- Hatt- mam(mamn

Takipileri olan renciler) Dergileri bu hareketin resmi yayn organlar olarak

kabul edilmektedir.

Cephe-i Mareket (Katlm Cephesi) 5 Aralk 1998 ylnda adede zgrlk,

Diyalogda Mantk ve Davranta Yasal Snr sloganlar ile varln duyurmu-

tur. Hareketin Kurucu ve Merkez Yrtme yeleri arasnda Said Haceriyan, Sey-

yid Muhammed Rza Hatemi, Hadi Haniki, Meysem Saidi, Seyyid Mustaa Ta-

zade gibi isimler yer almtr. Modern Sol olarak tanmlanan bu hareketin temel

doktrinleri siyasi katlm, sivil toplum, hukukun stnl, slami Demokrasi,

Cumhuriyet sistemine ballk, yerel il meclislerinin glendirilmesi, gl devletve gl toplumun sosyalist sol dncelerle desteklenmesi, d politikada sr

sorun, uluslararas ilikilerde Huntingtonun medeniyetler arasnda atma n-

gren tezi yerine medeniyetler aras diyalogu savunmak, Avrupa lkeleri ile ili-

kileri gelitirmek ve serbest piyasa ekonomisini benimsemektir.

Yukardaki bahsedilen bu radikal doktrinler hareketin Reorm Hareketi olarak

alglanmasna ve tanmlanmasna sebep olmutur. Hareket esasnda bir tr gei

sreci ile radikal dncenin dnmn esas alarak lkedeki ok katmanl s-

lamcl Bat modernlemesine yaknlatrmay amalamtr.

Reorm hareketinin destekileri daha ziyade Haimi Rasancaninin Kalknma

Hkmetinde ekillenen yeni orta sn ile devrim ncesinden kalan bir grup aris-


43/126


41

tokrattan olumaktadr. Hareketin destekileri arasnda eski tek devrimcileri ve

radikal slamclar da grmek mmkndr. Bunun sebebi de bu evrelere mensup

kiilerin yaam standartlarnn ykselmesi ve zenginlemeleriyle beraber dnye-

vilemelerinden dolay slami dncelerin yerini modernist muadillerinin alma-

s olmutur. Ve artk o eski ideolojik dncelerin yerini liberal umutlar alm,

giderek Devrim deerleri ve Devrimci dnceden uzaklaarak mustaza, yoksul

ve mazlumlar unutulmutu. Bu hareket ayn zamanda toplumsal bir patlamann

da sesi olabilmi ve giderek artan taraar kitlesi ile 23 Mays 1997de seimlerden

zaerle kabilmitir. 23 Mays 1997 cumhurbakanl seimi devrim tarihinde

bir dnm noktas olmu ve Muhammed Hatemi cumhurbakan olmutur.45

Almanyada bir ii Camisinde cami maml yapan, ardndan Haimi Rasancani

Hkmetinde Kltr ve rat Bakanl yapt srada bu grevinden istia ederek

ran Meclis Ktphanesinin Bakanlna getirilen Seyyid Muhammed Hatemi

uzun yllar bu ktphanede yneticilik yapm ve buradaki yllarn zellikle oku-

ma ve aratrmalarla geirmitir. Muhammed Hateminin bu yllar slami dn-

celerini demokrasi ilkleriyle harmanlad yllar olarak nitelendirilmektedir.

Seyyid Muhammed Hatemi, klna nem veren bir din adam olmasnn yann-

da ok iyi bir hatip olarak da ne kmaktadr. Bat elseesi ve tarihini iyi bildii

gibi slam lkelerindeki toplumsal taban bulunan hareketleri ve bu hareketlerin

elseelerini de gayet iyi bilmektedir. Hatta Hateminin bu alanda yazd pek ok

kitab bulunmaktadr.

Haimi Rasancani Hkmetinde ekonomik kalknmann siyasi kalknma ile

birlikte yaplmam olduunu gren Hatemi, bu alandaki boluu ve gereklilii

azlas ile hissetmi, toplumun ekonomik kalknma kadar siyasi kalknmaya da

ihtiyac olduunu zellikle vurgulamtr. Bundan dolay kendi nclnde ku-rulan hkmetin ilk icraat bu boluu doldurmak olmutur.

8 yllk hkmet dnemi boyunca Hatemi, geleneksel muhaazakrlar ile radi-

kal unsurlarn eletirilerine ramen lkenin ekonomik ve siyasi kalknmasna hz

vermitir. Onun dneminde siyasi almlar hz kazanm hatta ekonomik a-

lmlar dahi glgede brakmtr. yle ki randaki baz aydnlar tarandan rann

Gorbaovu olabileceine dair ikirler ortaya atlmtr.

45. Mrteci, a.g.e., s. 182; zzetullah Nuzeri, Tarih-e Ahzabe Siyasi ran (Tahran: Novide iraz, 1387), s. 319-400;Zariiniya, a.g.e, s. 122- 131- 145.


44/126


42

Muhammed Hateminin bu hzl siyasi almlar geleneksel sa kanadn tekrar

harekete gemesine sebep olmutur. yle ki bu evreler; Haimi Rasancani d-

nemindeki (Rasancani Ailesinin de isminin kart) mali yolsuzluklar ve 2 Hor-

dad Hareketinin aristokrat bir yaam tarz olmas reormistlerin din d davran-

laryla birleince geleneksel sa tekrar tara ve halk kitlelerine ulamak iin gl

argmanlar edinmi ve halk kitlelerini kendilerine ekmeye balamlardr. Gele-

neksel sa evrelerin gl ekilde tekrar rgtlenmesi sreci de bilindii zere

Ahmedinejadn Cumhurbakanl ile sonulanmtr.

Hatemi dnemi, ran slam Devrimi tarihinde siyasi ve medeni toplum srecinin

ilerleme kaydetmesi asndan en parlak dnem olmutur. Bu dnemde basn-ya-yn zerindeki basklar azalm, basn dnyas gzle grlr bir rahatlama yaam

ve sansr yok denecek kadar azalmtr.46 Hatemi hkmetinin bu baarsn anla-

mak iin phesiz iktidarnn temel ilke ve doktrinlerine bakmak gerekmektedir.

Hatemi, siyasi ve kltrel kalknmann ekonomik kalknmann nne alnmas ve

lke ynetiminde yasallk, sivil kurumlarn gelitirilmesi, liyakatin esas alnmas,

efak ve devletin temel ihtiyalara cevap verebilmesi gibi ilkeleri benimsemi-

tir. Siyasi ve kltrel kalknmann ekonomik kalknmaya ncelenmesinin sebebi

de devlet ve hkmetin ancak byle bir anlay ierisinde ilevsel hale gelebile-

ceine olan inantr. Reormcular sivil ve medeni kurumlarn gelitirilmesini, bu

kurumlar toplumun btn boyutlaryla geliebilmesi iin kanlmaz olarak gr-

dkleri iin hede edinmilerdir.

Hatemi hkmeti elbette ekonomik kalknmay da arka plana atmam, siyasi ve

kltrel kalknmayla birlikte yrtmtr. Bu yntemle birlikte rekabet ortamnn

gelitirilmesi ve siyasi karar alma mekanizmasna her tabakadan halkn katlmn

salamak amalanmtr. rann sorunlu iktisadi yapsnn slaha ihtiyac olduunudnen Hatemi ynetimi, siyasi istikrarn yokluu, ekonomik gvenliin olmama-

s, petrol ve yer alt kaynaklarna dayal bir ekonomik yapnn olmas, sermayenin

lke dna kamas, beyin g, brokratik srelerin uzunluu ve karar alma mer-

kezlerinin saysnn okluu gibi temel sebepleri iktisadi yapdaki temel sorunlar

olarak grmtr. Bu yapy siyasi ve hukuki reormlar yaparak iyiletirebileceini

varsayan Hatemi hkmetinin, temel hedeerinden birisi siyasi ve hukuki reorm-

lar yapmak olmu ve bu amala saysz kanun ve tasar karlmtr. Bu adan Ha-

temi hkmetinin alma karnesi olduka baarl grnmektedir.47

46, Hamit Rza Celaipur, Camie inasi Cnbhaye ctimai ba tekiye ber cnbe slahi dovvom hordat, (Tahran:Terh-e No, 1389), s. 151-232.

47. Nuzeri, Tarih-e Ahzabe Siyasi ran, s. 385-388.


45/126


43

2 Hordad Hareketinin baarlarna ramen devamllk gsterememesinin ve ye-

nilgiye uramasnn sebepleri de aadaki gibi zetlenebilir:

1. Belirli bir ideolojiden yoksun olmas

2. Pasi bir lider tarandan ynetiliyor olmas

3. slam ve demokrasi syleminin elikili olmas

4. oulculuu esas alan Bat dncesinin, hakikate ulamada tekelcilii

esas alan ia dncesiyle taban tabana zt olmas

5. Halk gcne dayanan gl ve cesur bir liderliin bulunmamas

6. Modern Sa ile Modern Sol arasnda ihtilaarn bulunmas

7. Partileme kltrnn daha ziyade siyasi elitler ve aristokratlarla snrl

kalmas ve halka inip taban bulamamas8. Ayn ekilde postmodernizm ve toplumsal st sn gibi sylemlerin had-

dinden azla kullanlmas

9. Sistemin dnmn salayacak yapsal reormlarn bir trl yaplama-

mas ve hatta sistemin bu deiime iddetli bir ekilde direnmesi

10. Radikal evrelerin basklar karsnda geri adm atlmas ve rekabet klt-

r ile mcadele ruhunun olmay

11. Kanun tanmaz bir rakiple mcadelede kanun ve yasalara gvenmesi.48

48. Celaipur, Camie inasi Cnbhaye ctimai ba tekiye ber cnbe slahi dovvom hordat, s. 340-349.


46/126


44

1.3.5 AHMEDNEJAD DNEM VE GELENEKSEL SA BLOK1.3.5.1 Ahmedinejad Hkmeti

Hatemi nderliindeki 2 Hordad Hareketi yukarda belirtilen sebeplerden tr

baarl olamam ve Geleneksel Sa Blok Dini Liderin de desteiyle nce mecliste

ounluu salam ardndan da Haimi Rasancaninin Ilml Sa Bloku karsn-

da ekimeli geen bir seim srecinden sonra cumhurbakanl seimlerinden

zaerle kmtr.

Geleneksel Sa Blok, Hatemi nderliindeki Reormistleri ve Rasancani nder-

liindeki lml saclar bata Rasancaninin ailesi olmak zere yolsuzluun ve

sonradan grme aristokrasinin sembol olarak gstermi ve siyasi arenada bukesimlere saldrlarn younlatrmtr. Geleneksel Saclarn aristokrasiye kar

saldrs, devrim deerlerine, mam Humeyninin ve eski Cumhurbakanlarndan

Recainin sade yaamna geri dnme sloganlar ile desteklenmitir. Uzun yllar-

dr devrim deerlerinden uzaklald, yoksullarn unutulduu, ayn zamanda

pek ok Beyzadenin devleti hortumlayp kar gruplar oluturarak bir tr Dini

Aristokrasi dourduunu ileri sren ve Haimi Rasancaniyi Ekber ah olarak

niteleyen halk kitleleri bir kez daha yoksullukla mcadele ve yolsuzlukla mbare-

ze sloganlar ile siyasi arenada boy gstermitir.

Ahmedinejad, sade yaam ve halk adam grnts ile sosyal adaleti ihya edece-

ini vadetmi, yolsuzlukla mcadeleden taviz verilmeden yolsuzlua bulaanlar

deire edeceini syleyerek halk yarnlar iin umutlandrmay baarmtr.

Cumhurbakanlna geldikten sonra zellikle d politikada srail kart sert

sylemleri ile bir anda dnya kamuoyunun gndemine oturan Ahmedinejad, te

taraan uranyum zenginletirme programlarna hz vererek Bat ile kar karya

gelmekten ekinmediini gstermitir. Ahmedinejadn cumhurbakanlnn ilkdrt ylnda yapt ilk icraatlardan biri Devlet Bte ve Planlama Tekilatnn

kontroln azaltarak devlet btesini tamamen kendi kontrolne almas olmu-

tur. Bteden halka datt kredilerle bata dar gelirliler olmak zere halkn

sempatisini kazanmtr. te taraan planszca datlan krediler enasyonun gi-

derek artmasna neden olmutur. Artan petrol iyatlar ekonomik anlamdaki ba-

arszln stn rtt gibi, petrol gelirlerinin halka datlmas ile enasyon

daha da iinden klmaz bir hale gelmitir.

siyasetteki baarsz politikann yan sra Ahmedinejadn d politikada izledii

radikal politikalar, Bat dnyas ile sorunlar arttrm ve sava senaryolar konu-

ulmaya balamtr. Batnn tehditleri gnden gne artarken ve yeni ambargolar

uygulanrken zel bir ekonomik program olmayan hkmetin ve halkn ekono-


47/126


45

misi sekteye uramtr. Tm skntlara ramen nkleer programdan geri adm

atmayan rann bu sre zarnda Atom Enerjisi Kurumu ile yrtt grme-

ler kmaza girince nkleer dosyas Birlemi Milletler Gvenlik Konseyine sevk

edilmi ve burada da rana yeni ambargo kararlar karlmtr. Birlemi Millet-

ler Gvenlik Konseyinde yaplan oylamada Trkiye ve Brezilyann abalar so-

nusuz kalm ve rana ynelik yeni yaptrm kararlar alnmtr. rann Nkleer

Meselesi blgesel bir sorun olarak hala konuulmaktadr.

Ahmedinejadn ikinci dnemi ise tartmal bir seimden sonra balam ve ge-

en drt yllk sre ierisinde arkl kesimlerin muhaleeti ile karlalmtr. Tm

bu sre zarnda kendisini destekleyen pek ok din limi ile birlikte Dini LiderSeyit Ali Hamanei, zellikle son iki ylda Ahmedinejada olan desteini ekmi

ancak lke siyasi bir kriz ile karlamasn diye seimlerin zamannda yaplma-

sndan yana bir tavr almtr. Haziran 2013te yaplacak yeni cumhurbakanl

seimlerinde Ahmedinejad taraarlar seime katlma ynnde karar almtr. Bu

da siyasi arenada yeni krizlerin ran beklediini gstermektedir.


48/126


49/126

47

2. NEML KURUMLAR

2.1 RANDAK NEML RGT, PART, KURUM VESYAS YAPILAR TABLOSU

Ad Hede ve Dnce Aklama

Kitle PartisiMarksist-Leninist Ra ah dneminin en eski ve en rgtl partisi olup devrim

sonrasnda 4-5 yl boyunca akti olarak alm bir partidir.Entelijansyadan oluan bu partinin bugn itibari ile aaliyetleribulunmamaktadr. ran modernlemesine nc olmu yegnergtlerdendir.

Ulusal CepheMilliyeti-Demokrat

Petroln milliletirilmesini salam Musaddk taratarlarnnkurmu olduu bir partidir. Bugn ok akti olmasalar da eskidava arkadalar aman aman ortak bildiri yaynlamaya devametmektedirler. randa resmi bir partileri bulunmamaktadr.

grlk HareketMilliyeti-slamc- Liberal veDemokrat

60l yllarda kurulmu bir partidir. slamc-ran kimliini n planakaran bu partinin kurucular arasnda Mehdi Baergan veAyetullah Talagani yer almaktadr. Hliharda Genel Sekreteri,Devrim sonrasnda Mehdi Baergann Gei Hkmetindedileri bankal yapm brahim Yedidir. Yedi en son 20 Mart2011de ceaevinden tahliye olup vatanda olduu Amerikayayerlemitir. Sre ierisinde blnme yaayan ve irili uakl pekok harekete dnen bu parti aaliyetlerine yurtdnda devametmektedirler. randa yasakldr.

slam CumhuryetParts

mmet-slamc Devrimden bir yl sonra Ayetullah Behetinin nerisiyle,Rasancani, Mir Hseyin Musevi, Kerrubi, Erdebili, Hamanei gibibugn randa akti siyasetin iindeki pek ok ismin bir arayagelip kurmu olduu en gl siyasi partidir. 1981de PartiOisinde meydana gelen patlamada pek ok kurucu yesiniyitiren Partinin bana ayn olayda sa kolundan yaralananSeyit Ali Hamenei gemitir. Hamanei dini lider olana kadarCumhurbakanlnn yan sra bu partinin Genel Sekreterliinide yrtmtr.


50/126


48

Mcadeleci

Din AdamlarTopluluu

slamc-Muhaaakr

Bir grup din adam tarandan 1978 ylnda kurulmutur. Genelsekreteri Mehdevikenidir

slam KoalsyonCemyet

slamcmuhaaakr

1960l yllarn banda bir grup slamc esna ve i adamtarandan Ayetullah Humeyninin desteiyle kurulmutur.2003te isim deitirerek slami Koalisyon Partisi olmutur.ncleri Arasnda Mutahhari, Beheti, Lacverdi ve Mehdi gibiIrakl gibi isimler vardr. Partinin u anki sekreteri MuhammedNebi Habibidir. Siyasi Bro ei bir dnem Risalet GaetesiGenel Yayn ynetmenliini de yapm Kam Ambarloidir.

Mcadeleci DinAdamlar Birlii

Reormist-slamc 1982de Mehdi Kerrubi nderliinde kurulan birliin genelsekreteri M. Hseyni Hoiniyadr. Mcadeleci Din AdamlarTopluluundan ayrlarak kurulmu bir harekettir. BirliinMerke ura bakanln eski cumhurbakan MuhammedHatemi yapmaktadr. Birliin nde gelen isimleri arasndaHadi Hamanei (Dini liderin Aabeyi), Ebtehi, Muhteemipur,Abdulvahit Musavilari gibi isimleri sayabiliri. Dini Demokrasisylemini ilk olarak kullanan ve hayata geirmek isteyenharekettir.

slam ran KatlmCephes

Sosyal demokrat-Reormist

1997 Cumhurbakanl seimlerinden sonra MuhammedRa Hatemi (eski cumhurbakannn kardei) ve serbestpiyasa ekonomisine geiten yana bir grup liberal teknokrattarandan kurulmutur. Cephenin teorisyenleri arasnda SaidHaceriyan ve Hatemi Hkmetinin 2. dnem scs Krtasll Dr. Abdullah Ramaanade gibi isimler bulunmaktadr.2009 cumhurbakanl seimlerinden sonra cephenin

nde gelenleri tutuklanm pek ou sonradan kealetleserbest braklmlardr. Adalet, grlk ve maneviyatsylemini devam ettiren cephenin u anki genel sekreteriMuhsin Mirdamadidir. ran Takviminin 2 Hordad 1376tarihinde Muhammed Hateminin aeri ile sonulananCumhurbakanl seimlerinden sonra 2. Hordadclar olarakda addedilmektedirler.

KalknmacPlasmanlar Partisi

Liberal Reormist Kuruculuunu ve liderliini Tahran eski Belediye BakanGolamhseyin Kerbascinin yapt bu partinin siyasi broefiini Muhammed Haimi yapmaktadr. Partinin manevibakan olarak anlan Haimi Rasancaninin k Faie ve bykolu Muhsin Haimide bu partide siyaset yapmaktadrlar.Parti Haimi Rasancaniye yaknl ile bilinmektedir. Siyasal

almlarn serbest piyasa ekonomisine geile mmknolabileceini dnen, bu konuda da AK Partiyi rnek almsiyasi bir partidir.

Milli Gven PartisiLiberal-Reormist Kuruculuunu ve Genel Sekreterliini Mehdi Kerrubinin

yapt parti 2009 Cumhurbakanl seimlerine partiolarak katlaca bunun da lke demokrasisini gelitireceidncesiyle entelijansiyann desteini alarak 2007 ylndakurulmutur. Amerika ile iliki kurulmasnda saknca grmeyenparti 2009 Cumhurbakanl seimlerinden sonra kapatlmtr.Bata Kerrubi olmak ere nde gelen isimleri tutuklanm veparti Yeil Harekete dntrlmtr.

slam Parts

Sosyal ekonomik

sistemden yana slamc- Reormist

1997de lkedeki sendikal hareketlerin boluunu doldurmak

ve rejim kart oluabilecek sosyalist yaplanmalara rsatvermemek, ayn ekilde ii ve emekileri kanalie etmekamacyla kurulmutur. Partinin u anki Genel Sekreteri HseyinKemalidir. 2009 Cumhurbakanl seimlerinden sonra ksasreliine kapatlan lna Haber ajans bu parti tarandankurulmu olup ynetilmektedir.


51/126

2 . N E M L K U R U M L A R

49

Dini Demokrasi

Partisi

Reormist-Milliyeti-slamc-

Dini Demokrat

Kurucu Genel sekreterliini Mustaa Kevakibyan yapmaktadr.slami ran Birlik Partisiden kopmu bir grup tarandan

kurulmutur.

tdal ve KalknmaParts

Reormistlereyakn modernist-liberal demokrat

Genel Sekreteri M.Nubaht Hakikidir. Fatma Haimi Rasancanibu partinin merke yrtme kurulunda yer almaktadr.Cumhurbakanl seimlerinden sonra merke yrtmekurulu toplanmam ve aaliyetlerini askya almlardr. HaimiRasancani taratarlar olarak da bilinmektedirler.

slam ReahParts

Reormistlere

yaknmuhaaakrlar

mdlerde Hseyn Sereran Genel Sekreterln yapt

part Hasan Ferc Golhn tarandan kurulmutur. Tek banaakt deldr. Mecls bnyesnde muhaaakr mlletvekller leortak hareket etmektedrler.

slam DevrmFedakrlarCemyet

Muhaaakr 2005 ylnda Cumhurbakan Ahmedinejadn da yesi olduubu parti 2005 Cumhurbakanl seimlerinde Kalibadesteklemeyi tercih etmitir. Genel Sekreteri Hasan Fedaidir.

slam ran YenDnrler Parts

MuhaaakrYeniliki- lml Risalet Gaetesi Genel yayn ynetmeni Dr. Emir Muhibbiyan,Golamhseyin Muhammedi, Mhendis Ebulal Kelhor veHseyin Nuabadi tarandan 2006da kurulmutur. Laricani veKalibaa yakn isimlerden olumaktadr.

slam ToplumMhendsler

slamc-Muhaaakr

1988de M.Ra Bahuner tarandan kurulmutur. GenelSekreterliini hala Bahuner yapmaktadr, Ahmedinejad veeski dileri bakan Mutteki bu gruptandr. slami Koalisyonpartisine yaknlyla bilinmektedir.

Ensar- HibullahRadikal slamc 1991 ylnda stihbarat ve DMO iindeki ba radikal devrimci

komutanlarca kurulmutur. Kendilerini direkt dini liderebal olarak addetmektedirler. nde gelen isimleri AllahKerem, zulkadr ve Hccetlislam Pervaidir. Derin devletinsilahl ve iddet yanls genlerinden oluan bu grup elliklerenci hareketlerini ve muhaleet gsterilerini bastrmadakullanlmaktadr. Reormist kiilere yaplm kimi suikastlarda dabu rgtn ad gemitir. Saylar a ve toplum nedinde peksevilmeyen iddet yanls marjinal bir gruptur. Ahmedinejaddneminde ba devlet grevlerine getirilmi parti yanllarvardr. Kuds Ordusu ile yakn ilikileri bulunmaktadr. Kurucukomutanlar genelde Lbnan, Bosna, Aganistanda savam

Devrim Muhalarndan oluur. Hamaneiin pek dillendirmesede bu gruba bir sempatisi olduu bilinmektedir.


52/126


50

Birlik Tahkim BlouMuhaaakrve Reormist

olmak ere ikiyeayrlmaktadr

Devrim ncesi muhaleetin nemli ayan oluturan niversiterencileri, devrimden hemen sonra arkl ranksiyonlara

blnmlerdir. Rasancani ve Hameneinin desteindekurulmu renci hareketi olan Birlik Tahkim Blou Allame(Muhaaakr) ve ira (Reormist) adnda iki kola ayrlmtr.zaman ierisinde eitli Ulusal renciler Birlii, Mslmanrenciler birlii gibi arkl renci hareketlerine blnenBloun Genel Sekreteri Ahmet zeyd Abadi 2009daki tartmalCumhurbakanl seiminden sonra Kerrubiye destek verdiive yeil harekette tara olduu iin 6 yl hapse mahkmedilerek siyasi aaliyetlerden men edilmitir.

Kum limMedreseleri

MderrislerTopluluu

slamc-Muhaaakr

1961de Kum kentinde Ayetullah Muntaari, Rasancani veAyetullah Aeri Kuminin nclndeki bir grup din adamtarandan kurulmutur. Devrim ncesi gili bir rgt olarakalmtr. Devrimin slamilemesinde en ala rol bulunan

rgttr. Merkei Kumdadr. Bugn ran siyasetine yn verendin adamlarnn pek ou bu toplulua yedir. Bu topluluundesteini alamam bir parti, blok veya listenin baarl olmaans yok denecek kadar adr. Misbah Yedi, Mehdevi Keni gibiisimler de bu toplulua yedir.

AnayasayKoruyucularKonseyi

Gelenekselmuhaaakrresmi devletsylem vetutumuna sahiptir.

Banda Ayetullah Cennetinin olduu 6 kh 6 dahukukudan oluan 12 kiilik bu konsey Dantay, Saytay veYksek Seim Kurulu gibi bir takm grev ve yetkilere sahiptir.Mecliste alnan kararlarn anayasaya veya slam kurallarnauygun olup olmadn denetleyen, gerektiinde bunutekrar grmek ere meclise geri gnderen, (bu durumuntekrarlanmas durumunda s konusu kanun deiiklii veya

karar, incelenmek ere Denin Yararn Tehis Kons

Documents

İran Siyasetini Anlama Kılavuzu