SLAM HUKUKU ARATIRMALARI

DERGS

Say: 17

Nisan 2011

www.islamhukuku.com

www.islamhukuku.org

www.islamhukuku.net

ISSN13041045

2

18. Say Ekim 2011

MM-I AZAM

EB HANFE ZEL SAYISI

Genel bir ereve oluturmak amacyla aadaki ana balklar, rnek konu balklar olarak nerilebilir:

mm- zam Eb Hanfenin, Hayat, ahsiyeti, yaad tarihsel kesit, siyasi ve kltrel ortam; lmi kiilii, grleri, fkh ve fkh usul ilmindeki yeri ve deeri; Hanef mezhebi iindeki konumu; andaki ilmi tartmalardaki tavr; Hadis ilmi asndan konumu, hadis ve snnet anlay ve metodu; Dier slami ilimler ve disiplinler asndan yeri ve deeri; Hakknda yaplan tenkitler ve onlara verilen cevaplar; m miras ve talebeleri (ashab), lgili literatr slam Hukuku Aratrmalar Dergisi 18. says iin Eb Hanfe

hakknda nerilen veya ilgili baka konularda makale, tahkik, tantm, deerlendirme, rportaj vb. yazlarla katklarnz beklemektedir.

3

SLAM HUKUKU ARATIRMALARI DERGS www.islamhukuku.com www.islamhukuku.org www.islamhukuku.net

Journal of Islamic Law Studies Say / Number / 17 : Yl / Year / 2011 :

Nisan ve Ekim aylarnda ylda iki say kar. Hakemlidir

Sahibi / Publisher / Mustafa ZDEMR

Mehir Vakf Genel Bakan / General Director of Mehir Wakfi /

Editr / Editor-in-Chief / Prof.Dr. Saffet KSE

Editr Yardmcs / Associate Editor / Y.Do. Dr. Murat MEK

Say Editr / Guest Editor / Y.Do. Dr. Murat MEK

Yayn Kurulu / Editorial Board / Prof.Dr. Halil brahim ACAR - Dr. Ahmet AKMAN - Do.Dr. Abdsselam ARI - Prof.Dr. Servet ARMAAN - Prof.Dr. Nasi ASLAN - Do.Dr. Tevhit AYENGN - Dr. Tuncay BAOLU Prof.Dr. Murteza BEDR - Do.Dr. Recep CC - Dr. A. Hakan AVUOLU - Dr. Hseyin ELKER-Prof.Dr. amil DACI - Prof.Dr. Nihat DALGIN - Prof.Dr. Sabri ERTURHAN - Prof.Dr. H. Tekin GKMENOLU - Prof.Dr. H. Mehmet GNAY - Y.Do.Dr. Menderes GRKAN - Do.Dr. Hasan HACAK Prof. Dr. Abdurrahman HAKALI - Prof.Dr. Abdullah KAHRAMAN Prof. Dr. Cengiz KALLEK - Do.Dr. Ali KAYA Do.Dr. Saim KAYADB - Dr. Hseyin KAYAPINAR - Prof.Dr. Ferhat KOCA - Do.Dr. smail KKSAL - Y.Do.Dr. Muharrem NDER- Do.Dr. kr ZEN Hasan ZER- Y.Do.Dr. Ali hsan PALA - Dr. Ali PEKCAN - Y.Do.Dr. zzet SARGIN - Do.Dr. Haluk SONGUR Do.Dr. Osman AHN Y.Do.Dr. Murat MEK - Do.Dr. Hasan TANRIVERD - Prof.Dr. Talip TRCAN - Dr. Mustafa YAYLA - Prof.Dr. Mustafa YILDIRIM - Do.Dr. Kemal YILDIZ - Dr. Yaar YT

Danma Bilim Kurulu / Advisory Scientific Board / - Prof.Dr. Hamza AKTAN - Prof.Dr. Vecdi AKYZ - Prof.Dr. H. Yunus APAYDIN - Prof.Dr. Fahrettin ATAR - Prof.Dr. . Hakk AYDIN - Prof.Dr. M. Akif AYDIN - Prof.Dr. Ali BAKKAL - Prof.Dr. Mustafa BAKTIR - Prof.Dr. Ali BARDAKOLU - Prof.Dr. Abdlaziz BAYINDIR - Prof.Dr. Faruk BEER - Prof.Dr. brahim ALIKAN - Prof.Dr. Orhan EKER - Prof.Dr. Hamdi DNDREN - Prof.Dr. . Kfi DNMEZ - Prof.Dr. Celal ERBAY - Prof.Dr. Mehmet ERDOAN - Prof.Dr. Mehmet ERKAL - Prof.Dr. Osman ESKCOLU - Prof.Dr. Beir GZBENL - Prof.Dr. Hasan GLE - Prof.Dr. Hayreddin KARAMAN - Prof.Dr. Muhsin KOAK - Prof.Dr. Salim T - Do.Dr. Ahmet ZEL - Prof.Dr. Mehmet ENER - Prof.Dr. Salih TU - Prof.Dr. Mustafa YILDIRIM - Prof.Dr. Davut YAYLALI - Prof.Dr. Y. Vehbi YAVUZ

Kitap Tantm/ Book Review / Dr. A. Hakan AVUOLU

zetler/ Summaries/ Do.Dr. Haluk SONGUR/Do.Dr. Saim KAYADB

Bibliyografya Kontrol/ Bibliographic Control/ Muhammet Ali DANIMAN

Uluslararas likiler Koordinatr/Coordinator of Int. Relations/ Necmettin KIZILKAYA-Necmettin GNEY

Yaz leri Mdr/Editorial Assistant Abdullah AFAK

e-mail: saffetkose@selcuk.edu.tr ISSN 1304-1045

Kapak: Do.Dr. Muhittin OKUMULAR

Mizanpaj: Serdar IIKLI, serdar@grafiamatbaa.com

Bask :

slam Hukuku Aratrmalar Dergisi EBSCOnun hazrlad Academic Search Complete (ASC)de indekslenmektedir. Ayrca dergide yaynlanan yazlar EBSCOnun elektronik tarama motorlarnda yaynlanarak ilim

dnyasna sunulmaktadr. slam Hukuku Aratrmalar Dergisi Index Islamicus tarafndan taranmaktadr.

Journal of Islamic Law Studies (HAD) is indexed by Index Islamicus.

4

Yayn lkeleri

1- Dergide yaymlanmas istenen yazlar slam Hukuku ile ilgili olmaldr: slam hukuku ile ilgili ada bir problem, slam hukuk tarihi, edebiyat, son dnem, daha nce yaam ya da ada slam hukukularnn ve eserlerinin tantm, nceki fukahann yazm olduklar risalelerin neri ve tercmesi, sempozyum ve tez deerlendirmeleri vb. konularda olmaldr. 2- Aratrma ilm metotlara uygun olmaldr. 3- Aratrmaya ngilizce veya Arapa zet eklenmelidir. 4- Aratrmalar hakemlerin (en az iki hakem) olumlu grnden sonra yaymlanr. 5- Dergide yaymlanan yazlarn dil ve ierik bakmndan sorumluluu yazarlarna aittir. 6- Yaymlanmayan yazlar sahiplerine iade edilmez.

Principles and Regulations For Publication

1- Research submitted for publication, should be based on Islamic jurisprudence 2- Research should concentrate on issues, -questions and contemporary problem, -history of Islamic jurisprudence, -its literature, - past and contemporary Islamic legists, dealing with Islamic subjects, with their works, -critical publications and translations of treatises (unpublished manuscripts) of the past Islamic legists / jurists about various subjects, -notes on symposiums, conferences, congresses or theises etc. 3- Research should be followed scentific methods. 4- A satisfied abstract shold be attached to the research to be translated into English or Arabic. 5- Researches should be arbitrated by Islamic legists/jurists according to methods which indicates principles and procedures of arbitration 6- The opinions expressed in the articles are solely those of the authors 7- Researches which not published, will not be returned.

. -1 -2

...

. -3 -4 -5 -6 - 7

Adres / Address / :

Musalla Balar Sarn Sk. No: 2 Seluklu/KONYA Tel: 0.332.236 14 60 Fax: 0.332. 236 14 65

www.mehir.org Mehir Vakf Trkiye Gnll Teekkller Vakf ve IDSB yesidir.

5

NDEKLER

Editrden ..............................................................................................................11-14

Makaleler

Hukuk mu Ahlk m?

-slm Nokta-i Nazarndan Din-Ahlk-Hukuk likisi Balamnda Bir nceleme-

A Study from an Islamic Point of View in the Context of Relationship Between Religion, Ethics and Law ......................................................................................15-50

Prof.Dr. Saffet KSE

Kurn Nassnn Doas: Kaffal nin Konuya Yaklamnn Tahll Bir Tasviri

The Nature of The Quranic Text: An Analytical Description of Qaffal Shashis Approach .............................................................................................................51-74l

Dr. mer YILMAZ

Eb Zeyd ed-Debsnin Snnet/Hads Anlay: Takvmul-edille erevesinde Bir nceleme

Ab Zayd ed-Debs and His Approach to Sunnah / Hadith: An Investigation Under Takvmul-edille...................................................................................................75-104

Enes Topgl

20. Yzyl Fkh Uslnn Bilgi Kuram ve Yorum Anlaynda Dnm

A Turn in the Epistemology and Hermeneutics of

Twentieth Century Usl al-Fiqh ........................................................................105-144

Davd Johnston / Adem YIIN

6

Hukuk Fiilerde Niyet ve fade

Indexing the Self: Intent and Expression in Islamic Legal Acts ..........................145-166

Prof. Dr. Brinkley Messick/ ev. Necmettin Kzlkaya-Necmeddin Gney

Farkl tihad Grlerden En Az Miktar Esas Alma (el-Ahzu Bi Ekalli M Kyle) Prensibi

The Principle of Receive the Least Amount of Different Opinions (Al- Ahzu Bi Akalli Ma Kiyle)...........................................................................................................167-192

Yrd. Do Dr. Muharrem NDER

Tecdd Mi, Yeniden na M? ah Veliyyullah Dihlevden Muhammed kbale Hind Alt-Ktasnda ctihad ve Taklide Farkl Yaklamlar

Tajdid Or Reconstruction? Different Approaches to Ijtihad and Taqlid in Indian Sub-Continent From Shah Wali-Allah of Delhi to Muhammad Iqbal ........................193-206

Dr. zgr KAVAK

finin Snnetin Kurna Arz Yntemine Ynelttii Eletiriler ve Muraza Problemine Yaklam Tarz

The Criticisms Directed by Shfi to the Methodology of Applying Sunnah to the Quran and His Approach of Critisims Towards Paradox Problem ...................207-232

Do. Dr. Sahip BEROJE

Din ve Uluslararas likiler: slamn D Politika Kuram

Religion and International Relations: Foreign Policy Theory in Islam................233-262

Yusuf SAYIN

7

slam-Sava-Bar

-Batda Hz. Peygamberin Asker Kiilii zerinden slama Bak-

Islam-War-Peace

The Perception of Islam in the West in the Context of Military Personality of the Prophet .............................................................................................................263-282

Yrd. Do. Dr. Murat MEK

The Rule to Impose Financial Penalty ...............................................................283-308

Hukuk Tarihi Asndan lm Cezas ve nfaz ekilleri

Death Penalty And Execution Methods in Terms of Legal History.....................309-322

Dr. Mehmet KROLU

Yeni Trk Ceza Kanunu ve slam Hukuku Mukayesesi Bakmndan

Meru Mdafaann Uygulama Alanlar ve ltleri

Practise Fields And Criterions of Self Defence in Cpmparion With

Islamic Law and New Turkish Criminal Law .....................................................323-346

Dr. Ayhan HIRA

slam Hukukunda Madurun Rzasnn Hukuka Aykrla Etkisi Ve Sorumluluk Bakmndan Sonular

Impact of the Victims Consent on the Violation of Law and Its Effect with Regart to Responsibility....................................................................................................347-366

Dr. Ahmet EK

8

Mehrin slam Hukuku Asndan Deerlendirilmesi

Evaluation of Mahr in terms of Islamic Law ......................................................368-388

Prof.Dr.H.brahim Acar

Tayc Anne veya Kiralanm Rahim slami Bir Bak.......................................389-414

Dr. rif Ali rif / ev: Esra RAHAT ZER

slam Hukkunda Vakflarn Sosyal Boyutu zerine Bir Deerlendirme

Social Dimension of the Foundation in Islamic Law......................................... 415-426

Yrd. Do. Dr. Yusuf EN

Hayz Halinde Olan Kadnlarn Kuran- Kerime Dokunmas ve Okumas le lgili Hkmler

The Matter of Holding and Reciting The Holy Quran by Women Who are in the Menstrual Period ..............................................................................................427-450

Yunus KELE

syann Glgesinde Bir eyh: lim Zincirinin Kayp Halkas Fakih eyh Bedreddin

A Shekh in The Shadow of Rebellon: Mssng Rng of Chain Knowledge Shekh Bedreddn as a Jurit...........................................................................................451-476

Dr. Ayhan Hra

Hzr ah ve Risle F Reddi Risletil Veliyyeti'l-Hsreviyye Adl Eserinin Tahkiki ve Deerlendirilmesi

Hzr Shah and the Research and the Evaluation of His Work Called Risla f Raddi Rislat-Al-Waliyyat-Al-Husrawiyya ................................................................477-504

Hasan ZER

9

slm Hukuk Tarihinde Hukukun Arasallatrlmasna Bir rnek Olarak Vn Mehmed Efendinin Cehr Zikre Dir Risalesi

Vani Mehmed Efendis Treatise on Dhikr Jahri as an Example of Instrumentalism in Law in History of Islamic Law...........................................................................505-522

Dr. Mehmet Salih KUMA

Minhcu't-Tlibn'in Mehur erhi Arasnda Mukayese (Tuhfetu'l-Muhtc, Muni'l-Muhtc ve Nihyetu'l-Muhtc)

The Comparison Between Minhcut-Tlibns famous Three Commentary (Tuhfetul Muhtc, Munil-Muhtc ve Nihyetul-Muhtc)...............................................523-538

Dr. Sava KOCABA

Hadis Kaynaklarna Gre Kurann Faziletleri

The Quran Virtues Accordng to Hadith Sources ..........................................................539-552

Do. Dr. Seyit AVCI

Kitap Tantm / Book Review /

el-Manzme fil-Hilfiyyt, Necmddn Eb Hafs mer b. Muhammed en-Nesef (v.537/1142), Tahkk ve Talk: Hasan ZER, Beyrut 1431/2010, 791s..............553-556

Yrd. Do. Dr. Murat MEK

10

editrden

slam Hukuku Aratrmalar Dergisi yayn hayatnn 9. ylnda 17. saysyla okuyucularna ulamtr. Bu yln birinci dergisi olan Nisan 2011 says ile sizlerle bulumu olmann mutluluu ierisindedir. Dergimiz, slam hukuku sahasnda akademik almalarna devam etmektedir.

Sizlere nceki saylarmzdaki duyurularmzda ilettiimiz zere, slam Hukuku Aratrmalar Dergisinin 17. Says Eb Hanfe zel Says olarak planlanmt. Ancak bir nceki saymz slam ktisadyla ilgili zel bir say olarak tamamlanrken, iki zel saynn st ste karlmasnn verdii baz problemler sebebiyle Eb Hanfe zel Says bir sonraki 18. sayya ertelendi.

slam Hukuku Aratrmalar Dergisinin elinizdeki 17. saysnda fkhn usl ve fru alanyla alakal telif, tahkik, tercme ve deerlendirmelerden oluan muhtelif makaleler yer almaktadr. Bunlardan bir ksm kadim ve ada fkh usl konularyla, dier bir ksm ceza ve aile hukuku alanndaki klasik ve ada problemlerle, bir dier ksm ise biyografi ve tahkikle ilgilidir.

slam Hukuku Aratrmalar Dergisinin u an elinizde bulunan saysndaki yazlar hakknda ksaca bilgi vermek gerekirse, ilk makale olarak sayn Prof. Dr. Saffet KSEnin, din-ahlk-hukuk ilikisini slam nokta-i nazarndan inceleyen Hukuk mu, ahlak m? adl makalesi yer almaktadr. slam asndan din, hukuk ve ahlakn birbirini tamamlayc zellik tadn ifade eden Kse, din ve ahlaktan yoksun salt hukukun, her ihlali zmeye ulaamayacan detayl izahlarla aa kavuturmutur. kinci makale fkh usul ve maslahatla balantl olarak, Dr. mer YILMAZn kaleme ald Kaffal nin afi mezhebi fur- fkhna ilikin olan, dn hkmlerin erdemli siyaset (es-siysetl-fdla) adn verdii kapsam ierisindeki yerini ortaya koyduu ve hsn-kubuhla olan ilikisine iaret ettii eseri Mehsin-era f furi-fiiyyeden hareketle Kurann indii toplumun, vahye muhatap olan toplum olmas bakmndan asl tekil ettii grn fkh konularna gre izah eden almadr. Yine fkh usulnn snnet bahsiyle ilgili olan nc makale ise Enes TOPGLn, Debsnin snnet anlayn Takvml-edille adl eseri erevesinde ortaya koymaya alan incelemesidir. Bir dier makale ise Adem YIIN tarafndan ngilizceden evrilen fkh usulnn tarihi kklerini ve tarihsel geliimini de

12

irdeleyerek modern dnemde geldii durumu faydaclk, liberalizm vb. ada kavramlarla izah etmeye alan farkl yaklamlar ieren aratrmadr. Bir dier eviri ise Prof. Dr. Brinkley Messickin kaleme ald slam hukukunda niyet teorisini yani niyet ile lafz beyan ilikisini zellikle Yemenli Zeyd hukukular zerinden ama Snn hukukularla da mukayeseli bir ekilde inceledii aratrmadr. Fkh usulyle ilgili bir dier makale ise Yrd. Do. Dr. Muharrem NDERin kaleme ald, uslcler arasnda ihtilaf edilen istidll yntemlerinden birisi olan, farkl ictihd grlerden en az miktar ifade edeni esas alma (el-ahzu bi ekalli m kyl) prensibini ve bunun yannda daha hafif olan esas almak (el-Ahzu bil-ehaf), daha zor (el-Azu bil-eak) veya daha ar olan esas almak (el-Ahzu bil-eskal), daha ok olan esas almak (el-Ahzu bil-ekser) gibi kavramlar da inceleyen deerli aratrmasdr. Altnc makale ise Dr. zgr KAVAK tarafndan kaleme alnan usuln temel konularndan ictihad zerine Dihlevden kbale Hint alt ktasnda yaplan tartmalar, tecdd ve in kavramlar zerinden irdeleyen almadr. Bir dier usul makalesi ise Do. Dr. Ship BEROJEnin, mm finin, snnetin Kur'na arz yntemine ynelttii eletirileri, snnetin Kur'na muhalif olamayacan savunmasn ve bunu snnetin beyan vasf ile ilikisini inceledii almasdr.

Bu sayda yer alan dier iki makale ise gncel arl olan iki temel konuyla ilgilidir. Birincisi Yusuf SAYINn kaleme ald d politika, uluslararas politika, uluslararas likiler ve din kavramlar zerinden slamn d politika kuramn ele alan aratrmadr. Temel soru(n), gnmz uluslararas ilikilerinde dinin rolnn ne olduu zerine kurgulanmtr. Dieri ise tarafmzdan hazrlanan ve slamn, sava ve bar konularndaki tutumuna ve gnmz bat dnyasnda Hz. Peygamberin siyasi ve askeri kiilii zerinden slama kar nyargl ve hatta karalamac yaklamn varlna dikkat ekmeyi hedefleyen makaledir.

17. sayda yukardakilerin ardndan gelen drt makale ise ceza hukuku alanyla ilgili konular ieren aratrmalardan olumaktadr. Dr. Ahmed Muhammed Said es-Sadnin Adalet ilkesine mnasip ve suun miktar ve doasna denk olmak artyla hkimin tazr kabilinden ml cezaya hkmedebileceini delilleriyle inceleyen Arapa makalesidir. kinci makale ise Dr. Mehmet KROLUnun lm cezas ve infaz ekillerini hukuk tarihi balamnda ksaca inceledii ve idam cezas zerinde modern dnemdeki durum ve tartmalara deindii almasdr. Ceza hukukuyla alakal nc makale ise Dr. Ayhan HIRAnn kaleme ald, meru mdafaann uygulama alanlar ve ltlerini Yeni Trk Ceza Kanunun ve slam hukuku arasnda mukayeseli bir ekilde inceleyen aratrmadr. Bu ksmn son makalesi ise Dr. Ahmet EK tarafndan hazrlanan, bir zarar karsnda madur olan kiinin rzasnn hukuka aykrla etkisini ve sorumluluk bakmndan sonularnn slam hukuku asndan deerlendirildii almadr.

Bunlardan sonra aile hukukunun klasik ve modern konularnda iki makale gelmektedir. Birincisi Prof. Dr. H. brahim ACARn, tarihi arka plana deinmekle birlikte mehrin slam hukuku asndan durumunu ve artlarn tahlil eden makalesi ile Esra RAHAT ZERin Trkeye evirdii Dr. rif Ali rif tarafndan kaleme alnan aile hukukuyla ilgili gnmz fkh problemlerinin en nemlilerinden bir olan tayc annelik ve rahim kiralama konusunu batdaki eitleriyle birlikte ele alan ve slami adan ictihadlar da deerlendiren makalesidir. Dergimizin 15. Saysnda da tayc

13

annelik konusunda bir telif makale yaymlanmt. Dolaysyla bu iki makale ile fkhn mhim bir ada problemi zerine nemli bilgiler aratrmaclara sunulmu oldu.

Derginin bu saysnda slam hukukunun zel alanlar olan vakf ve ibadet konularnda iki makale yer almaktadr. Bunlardan ilki Yrd. Do. Dr. Yusuf EN tarafndan kaleme alnan vakflarn sosyal boyutunu, tarihi sreteki yaad deiim, toplumu rehabilite etmedeki rol ve medeniyet gstergesi olmas bakmlarndan ele alan almadr. Bir dier makale ise Yunus KELEin ibadetle alakal olmakla birlikte bir adan da gnmz fkh problemleri arasnda yer alan hayz halindeki kadnlarn Kurna dokunmas ve okumas ile ilgili tartmalara yer verdii aratrmasdr.

Makalelerin son blm ise biyografi ve tahkik ile ilgili almalardan mteekkil 4 aratrmay iermektedir. Bunlardan birincisi Dr. Ayhan HIRAnn, islam hukukularndan oluan bir heyet tarafndan Cmiul-fusleyn adl eseri de tercme aamasnda olan eyh (Molla) Bedreddinin hayat, eserleri, fkh dncesi ve ictihad anlay konular ele alan kifayetli aratrmasdr. Bir dier makale ise dergimizin geleneksel hale getirdii ve deerli muhakkik Hasan ZERin hazrlad tahkik almadr. Bu sayda Hasan ZER, Hzr ah ve Risle f Reddi al Risletil-Veliyyetil-Hsreviyye adl risalesinin tahkikli nerini gerekletirmitir. Bir dier aratrma ise Dr. Mehmet Salih KUMAn, Vn Mehmed Efendi zerinden hukukun arasallatrlmas ve Kadzdeliler-Sivasler Mcadelesine deinen, onun mezhep anlay ve hkm karma yntemlerine yer veren makalesidir. Bu blmn son makalesi ise Dr. Sava KOCABAa ait Minhcut-tlibnin mehur erhi arasnda yaplan teknik mukayeseleri ieren almadr. Ayrca son makale olarak Do. Dr. Seyit AVCInn Hadis Kaynaklarna Gre Kurnn Fazileti adl makalesi yer almaktadr.

17. say, tarafmzdan yaplan bir kitap tantm ile son bulmaktadr. Bu ise Hasan ZER tarafndan 2010da tahkiki yaplp yaynlanan Necmddn Eb Hafs mer b. Muhammed en-Nesefye (v.537/1142) ait el-Manzme fl-hlfiyt adl eserin tantmdr.

Bu sayya katkda bulunan tm aratrmaclara, her aamada desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Saffet KSE hocamza ve ayrca derginin karlmasndaki desteklerinden dolay Mehir Vakf Bakan, mtevelli heyeti ve dier alanlarna ayr ayr teekkr ederim.

Say Editr

Yrd. Do. Dr. Murat MEK

14

slam Hukuku Aratrmalar Dergisi, sy.17, 2011, s.15-50

HUKUK MU AHLK MI? -SLM NOKTA- NAZARINDAN DN-AHLK-HUKUK LKS BALAMINDA BR NCELEME-

Prof.Dr. Saffet KSE*

Ne irfandr veren ahlaka ykseklik ne vicdandr Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandr Yreklerden ekilmi farzedin havf- Yezdnn Ne irfann kalr tesiri katiyyen, ne vicdann Hayat artk behimidir hayr ondan da alaktr.

M. kif ERSOY

Medeniyet ahlk kaideleri arlk kazand lde ykselir. Hukuk, ahlak kaidelerine nasl ilgisiz kalabilir?!

Ripert

zet Toplumsal ilikileri belirleyen genel anlamda din, ahlk ve hukuktur. Bu kurum arasnda sk bir ibirlii vardr. Hukuk hkmleri aslnda ahlk hkmlerinin formel halidir denilebilir. Ancak herhangi bir kanun, ilgili ahlk hkmnn en alt snrn temsil edebilir. Bu adan slam nasslar dikkate alndnda hak-vazifenin belirlenmesinde ve haklara sayg, vazifelerin ifas hususunda insan davranlarn ynlendirmede din-ahlk-hukuk btnl esas alnmtr. Esasen bu normatif kurumun kendi aralarndaki elikisi toplumda anomiye (kuraln etkisini kaybetmesi) yol aar. Bu halkadan birisin eksiklii ya da tam olarak ilevselliini yerine getirememesi ise haklara sayg ve vazifelerin ifasnda yetersiz kalacak bir rejimi ifade eder. slam asndan bakldnda din iyi ve kty belirler, ahlak onun bir yaam biimi haline getirilmesini, davran bilincine dnmesini salar, hukuk da koruyucu mekanizmalaryla ihlalleri engeller. Dinin yaptrm gnah-sevap eklinde daha ok uhrevi meyyide ya da dldr. Ahlkn yaptrm bireyin ve toplumun vicdannda bulduu yerdir. Bu da bireyin bizzat kendisinin ya da toplumun onu knamas, ayplamas, yadrgamas, dlamas, hrmete layk birisi olarak grmemesi vb. eklinde ortaya kar. Hukukun meyyidesi ise zorlayc zellik tar. Din ve ahlakn ilevsellii iki noktada ortaya kar. Birincisi insann i dnyasn kontrol ederek kural ihlallerini nleyici etki yapar. nk din hibir maddi kuraln basksnn hissedilmedii bir ortamda bile kiinin kendi kendisini hesaba ekmesini ngrr. kincisi de hukuk sadece ispat edilebilen uyumazlklar zme kavuturabilir. Din ve ahlak hukukun ulaamad yerlerdeki ihlallerde ispat kolayll salar. Bu sebeple

* Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi slam Hukuku Ana Bilim Dal / e-mail: saffetkose@selcuk.edu.tr

Prof. Dr. Saffet KSE

16

ahlakn hukuka ncelii vardr. Ahlk oluturulamam kanunun ilevsellii yoktur. Dolaysyla slamn Mekke dneminde ahlaki esaslar yerletirilmi Medne devrinde ise hukuku oluturulmutur. Dine dayanmayan ahlakn da meyyidesi yoktur. Bu sebeple slam asndan bakldnda din, ahlak ve hukuk i ie ve birbirlerini tamamlayc zellik arz etmektedirler. Anahtar kelimeler: Din, slam, ahlak, hukuk, toplum, vicdan, anomi

LAW OR ETHICS? A study from an Islamic point of view

in the context of relationship between religion, ethics and law The social relations are generally determined by religion, ethics and law. There has been a strong relationship between these three entitites. It can be said that rules of law are in fact formal status of ethics. Therefore any law may represent the bottom line of relating ethics. Integration of religon, ethics and law have been established when Islamic sources (nass) considered from this point of view, with regards for determining right-duty and respecting for rights, performing the duty for directing human behaviour. In fact, contradiction among these three normative entities causes social instability in society. Lack of one of these three entities or one of them being fully ineffective of functionality implies a system of government which is not efficient to respect rights and fullfil the duties. The religion, when looked into from an Islamic point of view, determines what is good and bad, ethics provides that basis for a life style and behavioural awareness, furthermore law prevents breaches with its safeguarding devices mechanism. Sanction of religion mostly is otherworldly enforcement in the form of good deed-sin. The place of moral sanction is related to the conscience of the individual and community. This could take place by an individual or society blaming, shaming, finding odd, exclusion, disrespecting for himself. However the sanction of law has the characteristics of enforcement. Functionality of ethics and religion appears in two places. First, it influences on preventing breach of rules by controlling inner world of human being. As religion envisages the person to be accountable for himself in a place even if there is no pressure of any material rule. Secondly, law can only resolve proven conflicts. Religon and Ethics provide evidential facility for breaches where law cannot get through. For that reason ethics precedes law. There is no funcionality of law without its ethics being formed. Thereby ethical rules have been established during Makka and law during Madina period of Islam. There is also no binding effect of ethics not founded on the religion. Therefore religion, ethics and law, when viewed from an Islamic perspective, are interwoven and present a supplementary characteristic. Key Words: Religion, Islam, ethik, law, society, conscience, anomy

Giri

lk alardan beri ifade edilen insann toplumsal bir varlk olduu gereinin iki nemli sonucu vardr. Birincisi insan, yapsna uygun bulduu bir toplumsal oluuma kendisini ait hisseder. Bu, bir parti, mezhep, tarikat, kulp vb. eklindeki kurumsal kimlie sahip yaplar olabilir. kincisi de insan, kendisine yaraan bir hayat srebilmek iin toplum halinde yaamak zorundadr. nk insanlarn yle ortak ihtiyalar vardr ki bunlar ancak toplum halinde yaayarak gerektii ekilde karlayabilir. Toplum hayat ise insanlarn srekli olarak haklar ve vazifelerle kar-karya olduu dinamik bir ilikiler srecini ifade eder. Birbirinden bamsz bireylerden oluan toplum hayat dnlemez. Bu ise eitli ihtilaflar beraberinde getirir.

Hukuk mu Ahlk m?

17

Toplum hayatnn mutlak anlamda bir atmayla devam mmkn olmadndan bireyin devlet ve toplumun dier fertleriyle ilikilerini dzenleyen bir takm kurallara ihtiya vardr. Toplum ve kural birbirlerinin varlk sebebi olacak kadar sk iliki iindedir. yle ki, kuralsz toplumun ayakta kalma ans olmad gibi toplumun bulunmad yerde de kuraln bir anlam yoktur. Toplumsal hayatta kural, hak ve vazifeleri belirler. Bir baka deyile toplumsal hayatta hak ve grevler kurallarla belirlenir. Bu adan kuraln nereden doduu yani hakk tanyan ya da vazifeyi verenin hangi kurum olduu bir baka ifadeyle onun kaynann ne olduu, kural koyan messeselerin birbirleriyle nasl bir iliki iinde bulunduklar nemli bir husustur ve bu adan ilim adamlarnn dikkatini ekmitir. Kurallar sadece hak ve vazifeleri tayinle yetinmez, hakka saygy temin edecek vazifenin ihmalini nleyecek mekanizmalar da olutururlar. nk kural bir ama iin vardr ve her kural bir ihtiyacn karldr. Bunun salanmas iin de itaat ister, bu onun doal yapsnn bir gereidir. Burada itaatin saiki nemlidir. te tam bu noktada u sorulara verilecek cevaplar nem arzeder: Kural koyucu kimdir? Kural koyan messesenin onun ilevselliini salayacak mekanizmalar nelerdir? Mesela kuraln meyyidesi nedir? Normatif messeselerin birbirleriyle ilikisi nasldr? Her bir messesenin yani din-ahlk-hukukun ayn davran biimi iin belirledii hkmler tezat tekil etmekte midir? Yoksa uyum mu gstermektedir? Bir davrann ahlaki olanla hukuki olann ayran lt nedir?

te bu teblide slam toplumlarndaki dzen asndan din-ahlk-hukuk ilikisi nasslar nda ele alnmaya allacaktr.

DN-AHLK-HUKK LKS

Din, Allahn peygamberleri araclyla insanlara bildirdii buyruklarn mecmuudur. Bu ok genel bir ifadedir ve en son gelen slamn da iinde bulunduu ilahi dinleri kapsamaktadr. Ancak asli hviyetini muhafaza eden tek din slam kalmtr. slam, Allah-insan, insan-insan ve insan-lem ilikilerini belirleyen bir kurallar btnnden oluur. Ahlak ise gerek toplumun, gerekse bireyin (inan) deerlerini yaam biimi haline getirmesidir. Hukuk da oluan bu hayat tarzn kanuna dntrr. Her kurum da normatiftir ve slam asndan bakldnda ama birliine sahiptirler. Bu teblide din sz konusu olduunda kastedilen slamdr.

Din-ahlak ve hukuk davranlar konu alr. Ancak hukuk onun kurala uygunluunu denetler, din ve ahlak ise saik, kast, niyetle ilgilenir. Bu adan hukuk da (heterenom), ahlak ie dnk (otonom) bir disiplindir. Her kurumun da aralar ve ilevleri farkldr. Her birisi talep ettii ayn davran biimi iin farkl meyyideler tayin etmilerdir. Dinin gnah sayd; ahlakn kt, toplumun ayp telakki ettii; hukukun da maddi meyyide ngrd bir yasaa uymada titizlik ou kere ortaya kar. Dinin, emre imtisal edenler ya da yasaklardan kananlar iin belirledii bir de mkft (sevb) sz konusudur.

Bir davrann ahlaki veya hukuki olduunun ayrc kriteri, hangi itici gle (saik/ motiv) yapldna baldr. Bir davran hukuki olurken ahlaki olmayabilir.

Prof. Dr. Saffet KSE

18

Eer bir kimse kanuni meyyideden dolay mesela toplu ulam aracnda bir yalya yer veriyorsa ya da borcunu, ifa zaman geldiinde dyorsa bu hukuka uygundur. nk hukuk bir grevin kurala uygun olarak yerine getirilmesini talep eder. Ahlak ise ayn davran vazife telakki etmeyi emreder. kisi arasndaki ayrc izgi udur: Bir davrann ahlaki olabilmesi iin onun iselletirilmesi ve bir yaam biimi olarak benimsenmesi, iyi niyetle yaplmas gerekir. Hukukun amir hkm olmasayd dahi ayn davran sergilenecek idiyse ite bu ahlakidir. Ahlak, yaam biimi haline gelmi iradi, bilinli (huya dnm) ve zgr bir bireyin, seeneinin bulunduu yerde herhangi bir meyyide saiki olmakszn davran ve kabullerini ifade eder. Vicdan kabullendiinde bunlar sabitleir, huya dnr. yle hal alr ki irade otomatikleir. Zaaflar nnde salam duru ortaya kar. Hkmdarn, eiterek saraya gelen misafirlere kahve ikram ettirdii kedisinin, konuklardan birisinin cebinden karp nne att fareyi grnce kahveyi frlatp onun peinden gitmesinde olduu gibi zaaflarn terbiye edilip dizginlenemedii ve harici bir meyyide ile kontrol edildii durumlarda ahlak olumu saylmaz. Bu sebeple bilinli kabuln olmad ve vicdann devreye girmedii davran mstekar / yerleik hale gelmediinden ahlak halini almaz. Bir bakasnn iradesini merkeze alarak (maddi-manevi meyyideden ekinme gibi) hareket etmek de ahlaki olamaz.

Hukukun finalist gayesi olan adalet ayn zamanda dini ve ahlk bir karakter tar. Ancak ahlkn adalet anlaynda vazifeyi aan bir boyut daha vardr ki o da fazilettir. Fazilet, vazifenin zerinde bir deerle hareket etmeyi, hak sahibine hakkndan fazlasyla ve gnl cokusuyla nezaketle muameleyi gerektirir.1 Sz gelimi, bir ahsn borcunu belirlenen tarihte ve anlamaya uygun biimde ifas hukukun gereidir. Burada borcun edas hukukun amir hkmnn yerine getirilmesi dolaysyla icra takibinden kurtulmak amacyla yaplmsa bu ilem kanuna uygundur, hukukidir. Kanunun emredici gc bir yana borlunun borcunu demeyi bir vazife telakki ederek yaam biimine dntrmesi ve bu sikle demesi ise ahlakidir. Borcun zamanndan nce ve fazlasyla denmesi ise fazilettir. Bu da dinin tevik ettii bir davrantr. Mesela bor verenin deme zaman geldiinde alacaklsndan bunu talebi hukuken hakkdr. Borlu deyemese de tahsilt yollarn aratrabilir.2 Ama sreyi uzatmak ahlaki bir davrantr (iyilik). Balayvermek ise fazilettir.3

Din, tek kaynak olmasa da ahlakn olumasnda byk bir itici gtr ve onun ilevselliinde nemli rol oynar. Din, ahlak ve hukuk kurallarn da manevi meyyide ile glendirir. nk din asndan hukuk kuralnn ihlali ayn zamanda

1 Mesela Hz. Peygamberin u hadisi bu adan deerlendirilebilir: Fazletlerin en stn seninle alakasn kesenle

ilikini devam ettirmen, sana engel karp mahrum brakana vermen, rencide edici, incitici sz syleyeni duymazlktan gelip af yolunu tutmandr (Ahmed b. Hanbel, el-Msned, III, 438). Hukuk asndan bakldnda bu tr durumlarda hak talep etmek baz durumlarda misliyle mukabelede bulunmak (yarg kararyla) bir hak iken (Bakara, 2/194; r 42/40) hadiste belirtildii ekilde bir tavr fazletin en stn olmaktadr. Bunu davran biimi haline getirebilmek ahlakilii ifade eder. Nitekim Kurn- Kerm hakszla urayann affetmesini vgye deer bir erdem olarak nitelerken (r, 42/40) mezkr hadisin dier bir rivayetinde Hz. Peygamber bunu dnya ve ahiret ehlinin en stn ahlak olarak vasflandrr (Ahmed b. Hanbel, el-Msned, IV, 158).

2 Beklenmeyen haller ve mcbir sebeplerle borcun ifas imknsz hale gelmi ya da borluya akit esnasnda ngrlmeyen ek bir klfet yklemi ise kanun koyucu bunu dikkate alarak hukuk kural oluturmu ve akdin tadili ya da iptali ynnde bu ahlak kaidesini yasalatrmtr. Bu konu az ileride ele alnacaktr.

3 Bakara (2), 280.

Hukuk mu Ahlk m?

19

Allah hakknn da ihlalidir. Bu sebeple toplumsal dzeni salamak iin din-ahlak-hukuk btnl esas alnmtr.Dine dayal olmayan sekler ahlakta byle bir meyyidenin bulunmamas onun gcn olumsuz ynde etkileyen bir unsurdur.

slam dininin ana kaynaklar asndan bakldnda merhum Said Halim Paann (.1921) bir mslmann sosyal vazifeleri dinin aslnda mevcuttur. Bu sebeple dini vazifeler mslmann vicdannn arzusu ile yerine getirilmekte ve bylece farknda olmadan sosyal grevler de ifa edilmi olmaktadreklindeki tespiti4 isabetlidir. te bu durum, vazifelerin ifas ve haklara saygda gnlllk ilkesine gre hareket etmeyi beraberinde getirdii iin ou kere hukukun cebr gcne ihtiya brakmamaktadr. nk yine Said Halim Paann ifadesiyle bir Mslman ahlakn inancndan, sosyal nizamn ahlakndan, siyasetini ise sosyal nizamndan alr.5 te bu sayededir ki mslman toplumlar batllarda olduu gibi rahat ve selameti kanunlarda deil inan ve hislerinde, ahlaki ve fikri terbiyelerinde bulurlar.6

Din, insan dtan ve iten kuatan, onu duygularyla, sezgileriyle, inanlaryla, dnceleriyle bir btn halinde iten kavrayan ve ynlendiren bir kurum olarak en sk nizamlardan ve kanunlardan daha etkili bir kontrol salar.7 Din ve ahlakn gc hukukun ulaamad alanlardaki ihlallerde kendisini gsterir. nan deerleri gl olmayan ve ahlak kontrol mekanizmalar gelimemi insanlar bu durumda ya gizlilie snarak dorudan ya da hukuk kurallarnn arkasna gizlenerek, bir baka ifadeyle eylemi eklen hukuka uydurarak ya kanuna kar hile ya da hak veya yetkinin ktye kullanlmas eklinde dolayl ihlal yaparlar. Ahlak oluturulmadan konulan bir kural zayflar iin hile, gller iin dorudan ihlale zemin hazrlar.

Toplumsal hayatta dzen ve istikrar salamak iin hukuk kurallarnn yeterli olamayaca bilinen bir gerektir. nk insann d dnyasndan ayr bir de i dnyas vardr ve onu ynlendiren de burasdr. Bu sebeple onun doal istikamette seyretmesini salayabilmek iin ncelikle onun bu i dnyasnda etkin olmak gerekir. Bunun iin ise hukukun harici mekanizmas kfi deildir. nk insanlar kanunlarla ne kadar balanrlarsa balansnlar baz zayf eilimleri sebebiyle onlardan kanma yollarn bulabilirler. Kiilerin fiil ve hareketlerini dzenleyen hkmlerin n-fuzundan eitli yollarla syrlabilirler. Gnlk hayatta bunun rnekleri de oktur.8 Bir Amerikal Sosyolog ABDde ok su ilenmesinin ve kanunlarn ihlal edilmesinin sebebinin kanunlarn her eye muktedir olduklar hususundaki zihniyete ve bu anlayn dourduu kanun bolluuna balamaktadr.9

slmda hukuk, dinin harici gstergesidir ve slm, hukuk faaliyetleri ve formaliteleri din ve ahlaka balayarak onlar slah etmeyi ister. Hukukun byle dini bir ekilde alglan, onun objektiflik ve saygnln olduu kadar nem ve gvenilirliini de arttrmaktadr. Zaten insan davran ok karmak olduundan

4 Buhranlarmz (haz. Erturul Dzda), stanbul 1993, s. 96. 5 Said Halim Paa, Buhranlarmz, s.165. 6 Said Halim Paa, s.172. 7 Bk. Gnay Tmer, Din, DA, IX, 317. 8 Kemaleddin Birsen, Medeni Kanun ve Hakim, Medeni Kanunun XV. Yldnm in, stanbul 1944, s.107. 9 Sulhi Dnmezer, "Hukuk ve Hayat", HFM, XXI/1-4 (1957), s.429.

Prof. Dr. Saffet KSE

20

onu tamamyla kontrol edebilmek iin ahlak ve hukukun dengeli bir sentezine gerek vardr.10 Bylece hukuk toplum zerinde sevgi, sayg ve korku hislerinin hepsini birden uyandrabilir.11

slmn hukuku din ile ilikilendirmesinin sonucu olarak su ileme, insan haklarnn ihlalinden ziyade Allahn kanunlarn ihlal etmek anlamna gelir. Bunun neticesinde, slm ahiretteki cezann katiyet ve iddetini hatrlatmakta ayrca din, ahlak ve hukuktan oluan toplumsal denetim mekanizmalar arasnda oluturduu sk ibirliiyle su orann asgari seviyede tutmay amalamaktadr.12 Sz gelimi btn dinlerde haksz yere adam ldrme sutur.13 Byle bir fiili ileyen, dini hukuk bakmndan ldrlenin geride kalan yaknlar affetmemise14 maddi cezas ksas15 olan bir su ilemi, dinen byk bir gnaha dm, ayp etmi ve u ayetin muhatab olmutur: Kim de bir mmini kasten ldrrse cezas, iinde devaml kalmak zere cehennemdir. Allah ona gazap etmi, onu lanetlemi ve onun iin byk bir azap hazrlamtr.16 lenen bu fiil, ahlaki olarak da kt bir davran karakteri kazanm ve toplum vicdann yaralamtr. Can gvenliine kar ciddi bir tehdit ve gvenlik sorunu oluturmutur. Burada grld zere din-ahlak ve hukuk i ie gemi durumdadr. Bunun baka rnekleri de verilebilir. Mesela slmn iki temel kayna Kurn- Kerm ve Hz. Peygamberin snneti bir vazifeyi stlenmeyi ahlak ve hukukun en kapsaml kavramlarndan olan emnet ile ifade etmitir: Allh size emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasnda hkm verdiiniz zaman adaletle hkmetmenizi emreder.17 Hz. Peygamber de kendisinden vergi memurluu grevi (mil) isteyen Eb Zerr el-Gfrye Sen gszsn. Grev emanettir. Emaneti yerli yerinde eda edemeyen kii kyamet gnnde zillet ve perianlk iinde olur diyerek vazifeye tayin etmemitir.18 Emanet, bir greve tayin edilenin liyakatnn / iin stesinden gelebilecek donanmnn esas alnmas, atanann da grev bilinci ve sorumluluu iinde hareket etmesi anlamna gelir. Ynetiimin temel ilkeleri olan emnet ve adletin birlikte zikredildii bu ayetin peinden Kurn- Kerm bu iki deere bal olduklar srece idarecilere itaati farz klmaktadr.19 En genel anlamyla adalet hakkaniyeti gzetmektir. bn Teymiyye (.728/1328) yneten-ynetilen ilikisini ele ald es-Siyaset-eriyye adl eserini bu iki ayeti temel alarak yazmtr.20Kurn- Kerimin sacayana oturttuu mminler arasndaki mali ilikileri dzenleyen ayetler dizgesi21 de bu zihniyeti yanstmas asndan son derece dikkate deerdir. lk olarak infak (karlksz yardm) tevik edilmi, insani boyutuna dikkat ekilmi, bu balamda infaka muhatap olan kiinin incitilmemesine zen gsterilmesi, kiiliiyle oynanmamas,

10 Abdullah H. M. el-Halife, slmda Su Eilimine Kar Koruyucu Bir Mekanizma Olarak Dindarlk (trc. H.

Mehve Kayani), SBD, II/2 (1994), s.14. 11 Said Halim Paa, s.275. 12 Halife, s.18. 13 Maide (5), 32, 45; Enm (6), 151. 14 sr (17), 33. 15 Bakara (2), 178-179. 16 Nis (4), 93. 17 Nis (4), 58. 18 Mslim, mret, 16. 19 Nis (4), 59. 20 Beyrut, ts. (Drul-Marife), s. 12. 21 Bakara (2), 261-284.

Hukuk mu Ahlk m?

21

infak edilen maln o toplumda deer ifade eden bir zellie sahip olmas, kt, baya, deersiz olmamas, inan fark gzetilmemesi, riya ve gsteriten uzak biimde srf Allah rzasnn esas alnmas, infak nnde engel karanlara iltifat edilmemesi istenerek ahlk erevesi izilmi, infakn ahiretteki mkfatna ve dnyada salayaca berekete iaret edilmi, ihtiya iinde olup da hays sebebiyle insanlardan istemeye utananlarn aranp bulunmas talep edilmitir.22 Peinden iyilik merkezli ilikileri bozan ve ekonomik dzeni altst eden faizin yasakland sert ifadelerle belirtilmi, faizin Allh ve Rasl ile sava anlamna geldii, Allhn artt zannedilen faizi mahvedecei sadakalar ise arttraca anlatldktan sonra23 gnlk hayatta bor ilikisinin dini-hukuki ve ahlaki boyutuna yer verilmitir. Baz ayetlerde karz- hasen ve Allha verildii belirtilen bor, faizli olmamaldr. Faizli bor yerine Allhn karln kat kat ltfedecei gzel bor verilmelidir.24 Hukuki olarak alacak-verecek yaz ve ahitler yoluyla ispat gvencesine kavuturulmaldr. Her iki taraf da Allhn huzuruna kp hesap vereceinin bilincinde olmal ve buna gre hareket etmelidir. Bor, zamannda denmelidir. Borlu deyemez durumdaysa alacaklnn mhleti uzatmas tavsiyeye ayandr, balayvermek ise daha hayrldr.25 Nzul sras bir yana mali ilikileri pe pee dzenleyen bu rneklerde din-ahlk ve hukukun sk iliki iinde olduu ve ahlakn ncelendii aka grlmektedir. Buradan da anlald kadaryla Mslman toplumlarda ileri boyutu bencillii, a gzll temsil eden ve karcl / maddi karl ncelemeyi sembolize eden faizcilik yerine dierkml ve fedakrl esas alan infak, ba ve yardmlama kltrnn yn verdii ilikiler ann rlmesi hedeflenmitir. Her eyin maddi karlnn talep edildii bencil bir ortam yerine manevi karlmm daha ok nemsendii bir dnya amalanmtr. Buna gre toplumsal ilikileri dzenleyen kurallar ncelikle hukuka deil ahlaka ait olmaldr. Kanun devleti deil, ahlak devleti temel hedeftir.

Kurn- Kerimin ifadesiyle insann yaradlnn gayesi Allaha kulluktur.26 Kulluk ise insan-Allah ve insan-lem ilikisini btn ynleriyle kapsayan geni bir kavramdr. Kulluun nasl yaplacan dinleri gndermek suretiyle bildiren Allah'tr. Bu sebeple Allah ile kul arasndaki iliki bir din ilikisidir ve bu iliki ezel ahd veya msk27 diye adlandrlan bir zamandan balayp sonsuza kadar devam edecektir. Bu ilikinin dnya hayatna ait olan ksmnn muhasebesi ise din gnnde yaplacaktr.28 Din gnnn sahibi de Allahtr.29Buna gre Allaha iman etmi bir mslmann bu geici dnya hayatnn ebedi olan ahiret hayatn30 ekillendireceinden hareketle, hibir eyin Allaha gizli kalmad31 ve onun her eyi bildii,32bu dnya hayatnn kayda alnd,33 btn davranlarndan Allahn

22 Bakara (2), 261-274. 23 Bakara (2), 275-279. 24 Bakara (2), 245; Hadd (57), 11, 18; Tegbn (64), 17; Mddessir (73), 20. 25 Bakara (2), 280-284. 26 Zriyt, (51), 56. 27 Araf, (7), 172. 28 Fatiha (1), 4. 29 Yaar Nuri ztrk, Bir Ftrat Dini Olarak slm'n Karakteristikleri, MFD, sy. 3 (1985), s.258-259. 30 Enm (6), 32; Tevbe (9), 38; Hd (11), 15; Ankebt (29), 64; Muhammed (47), 36. 31 Gfir (40), 19; brahim (14), 38. 32 Bakara (2), 282, 283; Enm (6), 101... 33 sr (17), 13; nfitr (82), 10-12.

Prof. Dr. Saffet KSE

22

huzurunda hesaba ekilip zerre miktar da olsa yapt iyilik ve ktln karln grecei34 bilinci, bamsz yneliinden vazgeerek, ilahi iradeye teslim olup balanmasn, Allahn mutlak hkimiyet ve otoritesini kabul ederek buna ba emesini, Onun emir ve yasaklar erevesinde hayatna yn vermesini salamakta, i dnyasn kontrol altna almakta, bir anlamda onun iman, kendi aczini bilerek, kendisinin sadece ilahi emirlerin uygulaycs olduunu hissettirmekte, grevini en gzel ekilde ve en st derecede yerine getirmesini temin etmektedir. Ayn zamanda bu uur ona gl bir vazife ve sorumluluk bilinci kazandrmakta35 ve hukuk hkmlerinin ispat mmkn olmayacak ekildeki ihlallerine engel olmaktadr. nsann yaps itibariyle hem hr, hem bencil, hem cedelci, hem de toplum halinde yaama mecburiyetinde olmas dikkate alnrsa insana btn ynleriyle hkim olabilen dinin ifade ettii anlam daha iyi anlalr.36

Din-ahlk ve hukuk btnl asndan u iki rnek olay zikredip analiz edebiliriz:

Hz. mer halifelii srasnda bir gece Mednede denetim amal olarak ehri dolarken bir evden bir kadnn yle bir iir sylediini iitti:

...

...

...

Ah! Bu gece ne kadar da uzad, vakit gemiyor; her taraf karard

Oynaacam bir sevgili yok diye gzme uyku girmiyor.

Allha yemin ederim ki baka hibir ey deil sadece Allh olmasayd;

Bu karyolann drt bir yan zangr zangr sallanrd;

Rabbimden korku ve haya beni engelliyor;

Bir de kocamn erefine leke srlmesini istemeyiim.

Ertesi gn Hz. mer o kadn artr ve kocasnn nerede olduunu sorar. Kadn: Onu Iraka asker olarak gnderdin ya! diye cevap verir. Bunun zerine Halife ehrin saduyulu, tecrbeli kadnlarndan bir grubu dier bir rivayete gre de mminlerin annesi kz Hafsay ararak bir kadnn kocasz ne kadar sreyle kalabileceini sorar ve onlardan drt ayda sabrnn tkenecei cevabn alr. Bunun

34 Enm (6), 164; Arf (7), 8-9; Th (20), 74-76; Zriyt (51), 6; Tekvir (81), 10-15; Giye (88). 25-26; Zilzl

(99), 7-8... 35 Hayati Hkelekli, Din Psikolojisi, Ankara 1993, s. 163-164; ayrca bk. Ysuf el-Karadv, el-man vel-hayt,

Kahire 1393/1973, s.72 vd. 36 Recep Kl, Din ve nsan, Din retimi Dergisi, sy. 39, Ankara 1993, s.53.

Hukuk mu Ahlk m?

23

zerine Hz. mer asker olarak seferde kalma sresini drt ay ile snrlandrr. Drt ay sonunda askerleri deitirir.37

Bu olay din-ahlak-hukuk asndan analiz ettiimizde unu syleyebiliriz: Bu kadn, yaad toplumda zina fiilini, ilikileri belirleyen ana kaynaktan dinin gnah, ahlakn kt ve ayp, hukukun su saydnn farkndadr. Nitekim cahiliye Araplar bile byle bir eylemi tasvip etmemektedir.38 Kzlarn diri diri topraa gmmelerinin sebeplerinden birisi de dmanlarnn eline dmesi ve onlarn namusunu koruyamama endiesidir. Kadn zina yapp yapmama seeneine sahiptir ve bu ortam oluturabilecek imkn vardr. Bu ynyle hukukun harici mekanizmalaryla kontrol edemeyecei, dolaysyla hukuktan kurtulabilecei bir meknda bulunmaktadr. Ancak i dnyasnda iki g devreye girerek onu engellemitir: Birincisi Allh korkusu, ikincisi de kocasnn erefini ayaklar altna almama duygusu dolaysyla dierkm / zgeci tutumdur. Vicdan devreye girip zinaya engel olamasa yapt eylemin sonularn da gze alm durumdadr. Ama kadn ncelikle vicdann sesini duymakta ve hesabn da ncelikle ona vermektedir.

Bu kadn insann en zayf olduu konuda oto-kontrol mekanizmalarn oluturmu ve zinadan kanmay vazife addetmitir. Bu bilinli davrannn arka plannda Allh gryormuasna Ona kulluk yapmalsn, sen Allah grmyorsan da O seni gryor dsturu vardr ve bunu iselletirmitir. Bu davrannn kayda alndnn ve muhasebesinin yaplaca, her eyin ayan beyan ortaya konulaca gnn mutlaka gelecei ve orada kurulacak mahkemede hesabn vereceinin inancnda, bilincindedir. Bu durumda kadn, hukuka gerek kalmadan nleyici mekanizmalaryla yasan cazibesine kar diren gsterebilmektedir. Kadn bu yasak aaca yaklamamaya ve onun zehirli meyvesinden yememeye kesin kararldr. Bu kontrol ve direnci salayan ana saik Allah korkusudur, bunu da iirinde aka ifade etmektedir. Bu olmasayd muhtemelen bu kadn tutabilme imkn olmayacakt. nk insan, nefsinin kkrtc tutumuna kar ancak inancyla baa kabilir.

Bu kadn hukukun ulaamayaca mahrem, zel bir alanda bulunuyordu. Nitekim vicdan kocasnn bu kadar uzun sre kendisinden ayr drlmesine isyandayd. Buradan hareketle bir zihinsel meruiyet oluturabilirdi. Ahlak ile bir dereceye kadar kendini tutabilirdi. nk toplumsal baskdan uzaktayd. Ayplayacak kimse de gzkmemekteydi. Onu sadece nefsi knayabilirdi. Onu da belki teselli bulaca bir dnceyle atlatabilirdi. Ama aamad tek ey Allahn onu grmesiydi. te din ve belli lde ahlak, kiinin bir yasa ihlal veya vazifeyi ihmal imknna sahip olduu bir anda bireysel vicdan eklinde devreye girmesiyle onu tutmakta, bunu iselletirmesiyle de ahlaka dnmektedir. Bu noktaya gelite ve sreklilik kazanmasnda da dinin etkisi byktr. Sonu olarak insann en zayf olduu bir hususta kendisini kontrol ederek erdemli davranabilen bu kadnn ne kadar byk bir emanet ehli olduunu ve dier insanlarn ona olan gveninin ne kadar st dzeyde

37 Abdrrezzk, el-Musannef (nr. Habburrahmn el-Azam), Beyrut 1403/1983, VII, 151-152; Kurtub, el-Cmi

li-ahkmil-Kurn (nr. Him Semr el-Buhr), Riyad 1423/2003, III, 108. 38 bn Hiam, es-Sre (nr. Taha Abdurrauf Sad), Beyrut 1411, II, 15; Haleb, es-Sre, Beyrut 1400, I, 230.

Prof. Dr. Saffet KSE

24

olabileceini sylemeye bile gerek yoktur. te toplumda gveni salayan, ilikileri salamlatran, bu duygu ve inantr. Bu, hukukun en salam zeminidir.

Ayn konuda ikinci rnek de udur:

Abdullh b. mer (r.a.) bir grup arkadayla birlikte Medne civrnda bir yere ziyarete kmt. Onlara bir sofra kurdular. Bu srada yanlarna bir koyun oban geldi ve selm verdi. bn mer onu sofraya buyur etti. oban orulu olduunu syledi. bn mer onu denemek iin srden bir koyun satmasn istedi. Kesip etinden de bir miktar kendisine iftarlk brakacaklarn syledi. O da srnn efendisine ait olduunu kendisinin sadece onun koyunlarn gtmekle vazifeli bir oban olduunu syledi. bn mer: Kayboldu dersin, efendin nereden bilecek ki? dedi. oban ondan yzn evirdi ve parman semya kaldrp: Allah da bilmiyor mu? diye cevap verdi. bn mer, Medneye geldiinde, obann efendisine bir eli gnderip sry ve oban satn ald. oban zd ettikten sonra sry de kendisine balad.39

Bu olayda da obann, hukukun ulaamad bir alanda iselletirdii bir eylemle hakszla kar duruunu, emanete riayet gibi ahlakn en temel deerlerinden birisine sahip ktn grmek mmkndr. Bunun temelinde Allh korkusunun bulunduunu gryoruz.

Din ve ahlk, hukuka manevi meyyide salar. Buna gre hukuk, bu iki kaynan ilkelerine dayand lde g kazanr. slm hukukunun vahye dayal bir hukuk sistemi oluunun nemi burada kendisini gstermektedir. nk vicdan duygusunun din ile nemli bir balants vardr. Zira vicdan, insann moral cephesini oluturan din ve ahlaktan oluan iki temele dayanr.40Kurn- Kerimin ifadesine gre Allahn zikrini ve uyarsn kabul etmeyip kalpleri kaskat kesilen insanlar ktlk karsndaki duyarlln kaybetmilerdir.41 Bundan dolay ancak dini ve ahlak btn olann vicdan gl ve selimdir42 ve bu zellikteki bir insann vicdan duygusu hakszlk yapmas halinde kendisini knayan bir g43olarak devreye girebilir.44

Vicdan, bal bana bir hesaplama lemidir ve onun hkm, kiinin, konuann ve cevaplandrann kendisinin olduu Allah korkusu ile kendi dnce ve hislerini telif ettii bir sorgulamada vard sonucu ifade eden manevi bir emirdir. Bu hkm hasbidir (karlksz) ve menfaat hislerinden temiz bir ekilde kendiliinden ortaya kar. Onu maneviyat tesirinden baka hibir kuvvet bask altna alamaz.45 Maneviyat olmaynca da gerek bir vicdan duygusundan sz edilemez. te btn bunlardan dolay gerek manada adalete byle bir vicdan hkmne uygun kanun ve

39 Beyhak, uabl-mn (nr. Muhammed es-Sad Besyn Zall), Beyrut 1410, IV, 329; bn Askir, Trhu

Medneti Dmak (nr. Muhibbddn el-Umer), Beyrut 1995, XXXI, 132; Suyt, ed-Drrl-mensr, Beyrut 1993, VIII, 273.

40 A. Refik Gr,Hukuk Devleti, stanbul 1958, s. 7. 41 Mide (5), 13; Zmer (39), 22. 42 Gr, s. 7. 43 Kyme (75), 2. 44 bk. Mustafa arc, Ahlk, DA, II, 2. 45 Gr, s. 7, 8.

Hukuk mu Ahlk m?

25

mahkeme kararyla ile ulalabilir.46 Bu sebeple Hz. Peygamber (s.a.s.): Mftler fetva verse de sen kalbinden (kendinden) fetva iste,47 yilik ahlak gzelliidir, gnah ise seni huzursuz eden ve bakalarnn bilmesini istemediin eydir48 buyurarak vicdann verecei hkmn nemine dikkat ekmitir.

Hz. Peygamber mahkemeye intikal eden uyumazlklarda taraflarn vicdanlarna seslenerek onlar u ekilde uyarmtr:

Siz bana aranzdaki anlamazlklar sebebiyle davaya geliyorsunuz. Belki baznz delilini dierinden daha iyi ifade eder (Bu sebeple ben de onun lehine hkmedebilirim). Ben kimin lehine (onun szn dikkate alarak) kardeinin hakkndan bir ey hkmetmi isem, ona ancak ateten bir pay vermiimdir. Sakn o hkmle verdiim bu pay almasn.49Hz. Peygamber bu hadisiyle vicdanlara hitap ederek, ispat mmkn olmayan hakszlklar karsnda sadece hukuk kaidelerinin yapabilecei bir eyin bulunmadn ifade etmektedir. Gerekten Duguitin (.1928) de ifade ettii gibi hukuk kendi kuvvetini mnhasran ferd vicdanlarn kendisine iltihakndan alr50 ve hukuk, tesirini, balayc ve zorlayc olma zelliinden ziyade vicdanen uyulmas gereken bir deerler dizisi olduunda gsterebilir. Zira karsndakinin hakkn tanyan ve hakszla tahamml edemeyen kafa deil vicdan ve kalptir.51 Bu sebeple Kurn- Kerm gzler deil gslerdeki kalpler kr olur ifadesiyle saduyu ve vicdana atfta bulunur.52 Bunu otomobil metaforuyla daha anlalr biimde ifade etmek mmkndr. Hukuk kaideleri, eimi fazla olan bir yolda boa alnm bir otomobili durdurmak iin tekerlerine takoz konulmasna benzer. Takozun ona uygulad engelleyici d bask kalkt an kendi bildiine gidecektir. Takoz alnmasa dahi dardan kendisine itici bir g uygulandnda takozu aarak tekerleri dnerek gidecektir. Bu hukuk kurallarn sembolize eder ve bu durumdaki kontrol mekanizmalarnn ne kadar zayf ve etkisiz olduunu gsterir. Bu otomobilin, ieriden frenlenmesi durumunda onu tutmaya gerek yoktur. Bu da kiinin vicdan, dolaysyla ahlakdr. Bu aracn bir de tekerine takoz konulmas halinde bulunduu yerdeki eime ramen daha gvenli bir ekilde park edecek ve sabit kalabilecektir. eriden frenlendii halde tekerlerinde takoz bulunsun veya bulunmasn dardan daha byk itici bir g uygulandnda yine hareket edecektir. Ancak bu defa tekerleri dnmeyecek ve ara srklenecektir. te vicdann hkm de buna benzemektedir. Bu durumda kural ihlalinde bulunmak zorunda kalan ve sabit durmaya g yetiremeyen kii (ikrah hali gibi) vicdanen huzurlu ve mazur durumda bulunacaktr. Burada iteki firen vicdan dolaysyla ahlak, takoz ise engelleyici meyyideyi yani hukuku remzetmektedir. devlerini sadece hukuk basks altnda yerine getiren bireyin hali birinci durumun tipik rneidir. Kanunlarn

46 Gr, s. 8. 47 Drimi, By, 2; Ahmed b. Hanbel, el-Msned, IV, 194, 227, 228. 48 Mslim, Birr, 14, 15; Tirmizi, Zhd, 52; Ahmed b. Hanbel, IV, 182, 227, 228; V, 251, 252, 256. 49 Buhr, ehadt, 28, Hiyel, 10, Ahkm, 20; Mslim, Akdiye, 4; Eb Dvd, Edeb, 87; Tirmiz,

Ahkm, 11, 18; Nes, Kudat, 12, 33; bn Mce, Ahkm, 5; Mlik, el-Muvatta', Akdiye, 1; Ahmed b. Hanbel, II, 232; VI, 203, 290, 307, 308, 320.

50 Duguit, Droit Constitutional, s.97'den naklen Paul, Cuche, Hukuk Felsefesi Konferanslar, AHFD, V/l-4 (1948), s.403.

51 Von Hippel, Ernst, Elemente des Naturrechts, s. 21, 23den naklen, Vecdi Aral, Hukuka likin Deiik Grler, HFM, XXXIX/1-4 (1974), s.348.

52 Hacc (22), 46.

Prof. Dr. Saffet KSE

26

etkisinden kt an, zayf eilimlerinin etkisiyle dilediini yapabilecektir. eriden frenlenmi ara din destekli vicdani kontroln nefsn eilimlere kar gl bir kontrol mekanizmas oluturduu ve hukukun ulaamayaca ya da zayf kalaca alanlarda kuvvetli bir etki gstereceini anlatmaktadr. Bundan dolay Hz. mer hilafet grevini stlendii gn ilk hitabesinde tpk Hz. Peygamber gibi: Hesaba ekilmeden nce kendi kendinizi hesaba ekin53 uyarsndan sonra O gn huzura alnacaksnz ve o gn hibir ey gizli kalmakszn hesab grlecek54 ayetini okuyarak vicdanlara seslenmitir.55 Zira salkl toplumun olumas bu tr insanlarn okluuyla doru orantldr.

Kural ihlalleri, ispat edilememesi iin genelde gizli yapldndan ya da ispatn imknsz olaca biimde ilendiinden vicdan burada devreye girerek nleyici etki yapar, su ilenmi ise ikrar, itiraf gibi ispat kolayl salar, peinden de telafi edici bir rol oynar ve sahibi asndan da davranlarn onarc bir ilev grr. rnek vermek gerekirse murr- zaman sebebiyle mahkemelerin dinlemedii davalar kanuna uygun grlebilir. Zaman amndan dolay mahkemenin davay dinlememesi hak sahibinin alacaklarn himayesiz brakr ve bunun kanuna uygun olduu konusunda bir phe de yoktur. Ancak dini-ahlaki olarak bu alacan dmesi sz konusu deildir ve mkellefin zimmetinde bor olarak kalmaya devam eder. Borlu vicdann sesine kulak vererek alacaklnn hakkn eda etmediinde bor ahiret yurdunda kurulacak byk mahkemede sahibine ulatrlacaktr. Hukuken kaybolmu, ahlaken borlunun vicdanna havale edilmi, bununla birlikte borlunun iteki sesine kulak vermemesi sebebiyle dnyevi olarak ifa edilmemi bir ykmllk dinen korunmu ve ahirete ertelenmitir. Dier bir rnek olarak da unu zikredebiliriz: Yazya geirilmemi bir alacak davasnda bir baka ispat vastas da yoksa mahkemenin bu hakk korumas, bir baka ifadeyle alacan denmesi ynnde karar vermemesi kanuna uygundur. nk mahkeme ispat edilebilen haklar koruyabilir. Dier bir deyile ispatlanamayan hakszlklarn yarg yoluyla zmlenmesi mmkn deildir. Burada davac hakl bile olsa hatta hkim davacnn hakl olduunu bilse dahi iddiasn ispat edememesi hakkna ulamay engeller. Dolaysyla davac iddiasnda hakl bile olsa mahkemenin bu karar hukuka uygundur. Ama ahlaki olarak borlunun borcunu demesi gerekir. Ahlakn ise maddi bir yaptrm olmad iin borcun ifas sadece davalnn insaf ve vicdanna kalmtr. Dini olarak bu bor ahirete intikal eder ve orada denir.

Din ve ahlak, hukuk kurallarnn arkasna gizlenerek, bir baka ifadeyle eylem eklen hukuka uydurularak kanuna kar hile veya hakkn ya da yetkinin amacndan saptrlarak sistimal edilmesi yoluyla dolayl ihlallerde engelleyici rol oynar. Yetki ve hakkn ya da inisiyatif kullanmnn sz konusu olduu her yerde en temel dinamik din-ahlaktr. Bir grevin ekil artlarna uygun olarak yerine getirilmesini ya da bir hakkn ya da yetkinin kurala uygun biimde icrasn hukuk geerli sayabilir. Burada amatan sapma varsa ve iyi niyet / drstlk kural ihlal edilmise saik ve sonular itibariyle din ve ahlak tasvip etmez. te hukukun din ve ahlaka en fazla ihtiya duyduu alan burasdr. Esasen din-ahlak ve hukukun

53 Tirmiz, Kymet, 25; Muttak el-Hind, Kenzl-umml, XVI, 159, 166-167. 54 Hkka (69), 18. 55 bn Eb eybe, el-Musannef (nr. Muhammed Avvme), Beyrut 1427/2006, XIX, 143 (XIII, 270).

Hukuk mu Ahlk m?

27

kesime noktas da tam bu noktada ortaya kmaktadr. Din ve ahlak devreden karldnda orada hukukun ekilcilii dnda bir ey kalmaz ve bunun adaleti salamas da mmkn deildir. Tam aksine hukuk eliyle hakszlk/zulm yaplm olur ki esas problem de budur. Trkedeki ii kitabna uydurmak ya da minareyi alann klfn hazrlamas tabirleri tam da bu hususu izah etmektedir. Sz gelimi malnn zektn vermemek iin senenin dolmasna az bir zaman kala eine balayan, ertesi sene ayn ekilde yl dolmadan kocasna bata bulunan bir kadnn ilemleri ekil itibariyle hibe olsa da kanuna kar bir hiledir. Keza bir Mslman mal varlnn te birini bir bakasna vasiyet etme hakkna sahiptir. Bundan ama vasiyette bulunann sevap kazanmas, i dnyasnda arnmas, ihtiya sahibine yardmdr. Ancak mal sahibi, miraslarnn hissesini drme amacna ynelik olarak vasiyette bulunuyorsa bu eklen hukuka uygun olsa da ahlaki deildir. Bir koca, evlilik her iki taraf iin de ekilmez hale geldiinde eini boayabilir. Bu kendisine tannm bir haktr. Ancak lmle sonulanan hastalk halinde (maraz- mevt) srf karsn mirastan mahrum brakmak kastyla bouyorsa (talkul-frr) burada bir hakkn ktye kullanlmas sz konusudur. Hukukun tand bir hak yine hukukun tand bir baka hakk ortadan kaldrmak iin siniyetle kullanlm ve amacndan saptrlmtr. Dier bir rnek olarak unu zikredebiliriz. Bir kimse kendi mlknde tasarrufta bulunma hakkna sahiptir. Mesela binasnn zerine baca ina edebilir. Ama bunu komusunun deniz manzarasn kesmek amacyla yapyorsa burada mlkiyet hakknn siistimali sz konusudur. slam hukukular ilk gnden itibaren davranlara yn veren saiki dikkate alarak ahlak kuraln hukuk kuralna dntrmler ve kanuna kar hile halleri ile hak ve yetkinin ktye kullanlmasn nleyici tedbirleri almlardr. Davrann temelindeki saik herhangi bir karine ile tespit edilebildiinde hkm ona bina edilmitir. Mesela lmle sonulanan hastalk halinde boanan kadn mm fi hari- boayan kocaya miras klmlardr.56Ancak bu o kadar zor bir alandr ki hukukularn aciz kald durumlar olmutur. slam hukukundaki hkmlerde diyneten ve kazen ayrm bu sebeple ortaya kmtr. Diyneten sorumluluun ahlakn hukuka nfz edemedii alanlarda ortaya ktn sylemek mmkndr. Dnyevi hkmler bakmndan hukukun ulaamad bu tr alanlarda yine de slam hukuku sorumluluu eylem sahibinin vicdanna havale ederek mahkeme-i kbry hatrlatmak suretiyle bir kontrol salamay hedeflemitir. Bazen de ahlaka aykr durumlarda ve hukukun etkisiz kald hallerde bireyler kendi tedbirlerini de retmilerdir. Mesela baz aileler kzlarnn kocas tarafndan keyfi olarak boanmasn nlemek amacyla muaccel (pein) mehri dk, mehr-i mecceli (mehrin sonra denmesi kararlatrlan ksm) yksek tutmulardr ki bu yksek mebla deme gl boamay nleyici bir tedbir olarak dnlmtr.

Burada una da iaret edilmelidir. ok ince analizleri gerektiren eylem-saik ya da kast / niyet ilikisini belirleme ve buna gre bir hukuk oluturma abas hukuk dncesinin geliimine en nemli katky salam ve sonuta baz hukukularn isabetle belirttii gibi ahlaki zellii ne kan kaideler hukuk tefekkrnn ald mesafede en byk paya sahip olmulardr.

56 Bu konuda bk. Saffet Kse, slam Hukukunda Kanuna Kar Hile (Hile-i eriyye), stanbul 1996; a.mlf., slam

Hukukunda Hakkn Ktye Kullanlmas, stanbul 1997.

Prof. Dr. Saffet KSE

28

Din, hayatn btn alanlarn kuatan bir zellie sahiptir. Din, yer yer balayc hkmler koyar ve bunlar onun hukukunu oluturur. slam, evrensellik ve sreklilik zelliinin tabii sonucu olarak kendilerindeki maslahatn sabit olduu, bir baka ifadeyle insanlarn menfaatinin yer ve zamana gre deimedii nadir hkmler dnda ayrntya girmemi, genel prensipler / temel ilkeler belirlemi, zaman-zeminin ihtiyalarna gre bunlarn ictihad yoluyla iletilerek ortaya kan sorunlarn zmlenmesine imkn salamtr. Bu ilkeler insan ruhunun derinliklerinde kk salm, insanln balangcndan itibaren szlp gelen, rafine olan ahlak umdeler karakteri tad iin zaman ve mekan stdr. O yzden evrenseldir. Bunlar davranlara yn verir ve toplumda bu dorultuda bir yaam biimi oluur; peinden de hukuk kuralna dnr. Mesela sr (bir bakasn kendisine tercih etme) evrensel bir ahlak ilkesidir. Kurn- Kermin tevik ettii bir erdemdir.57 Bu ilke Trk toplumunda ehir ii toplu ulam aralarnda, oturan birisinin kendisinden daha gsz ya da daha fazla ihtiya iinde olan kiilere yer vermesi gibi bir davran biimi gelitirmitir. Mesela yal, hamile bayan, hastaya yer vermek bizim toplumumuzda ahlaki bir davran biimi olarak yerlemitir. Buna aykr davranan knanmtr. Bu sebeple genellikle herkes buna gre hareket eder. Ancak baz bireyler bunun iyi bir davran biimi olduuna inansa da toplumun knama ya da ayplama gibi bask aralarna aldrmadan zaman zaman ihmallerde bulunabilir. te bu durumda bu trden istisnai davranlar engellemek iin ilgili kurum belli koltuklar bu gruptan olan yolculara tahsis eder ve bu kural bildiren bir levha astnda ahlak kural kanuna dnm olur. Artk hi kimse bu amir hkmn dna kamaz. Vicdani meyyide ile himaye edilen bir uygulama hukuk kuralna dnerek maddi meyyide ile korunur hale gelir. te bu aamadan sonra hukuk ahlak da himaye eden bir mekanizma eklini alr. Ancak ahlak da toplumsal duyarll dinamik tutarak hukukun iini kolaylatrr. Din de olumlu davranlara dl vererek tevik edici bir ilev grr. Burada dikkate deer olan husus toplumda herkesin byle bir davran biiminin iyi olduuna inanm olmasdr. Buna ramen herhangi bir sebeple ihmalkr davranacaklarn nn kesmek iin ahlak, hukuk kuralna dntrlerek maddi meyyideye balanmtr. Bir baka ifadeyle kanunlar, ahlak kurallarnn kaaklarn kapatmak iin vazolunurlar. mer b. Abdilazzin dedii gibi: Kanunlar / hkmler insanlarn ortaya kard ktlkler orannda vcut bulur.58 O zaman din-hukuk-ahlak arasndaki ban gl olduu bir toplumda kanun formundaki buyruklar bireysel ihlalleri / kk kaaklar engellemek iin vardr denilebilir.

Dier taraftan hukuk boluklarndan yararlanarak kendisine ayrcalkl alan amak isteyenlere mani olan bylece adaletsizliklerin nne geen ahlak ve dindir.

Btn bunlardan sonra bir noktann altn izmek zorundayz. Din-ahlk-hukuk arasndaki iliki bu slam da olsa- ne kadar gl ve sk olursa olsun, toplum iindeki kaaklar btnyle nlemesi mmkn deildir. Nitekim Hz. Peygamberi grd halde, vahyin nzul srecine tank olmu sahabiler arasnda bile zaman zaman eitli ihlaller olmutur. Burada nemli olan kaaklarn dzeni bozacak seviyeye ulamamasdr. Din burada devreye girer. Zaten kaa olmayan bir

57 Har (59), 9. 58 Karf, ez-Zehra (nr. Muhammed Hucc), Beyrut 1414/1994, VIII, 206.

Hukuk mu Ahlk m?

29

sistemden sz etmek mmkn deildir. nemli olan kaaklarn sistemleip dzensizlie yol amamasdr. Din-ahlk-hukuk kaaklar nnde gl bir engel olutururken meydana gelenlerini de yakalayp tamir ederek sistemlemesine mani olur.

Din-ahlk ve hukukun birbirleriyle olan ilikilerini yle bir emayla gstermek mmkndr:

Hukukun otoritesinin bulunmad sadece ahlakn egemen olduu baz alanlar da vardr. likilere derinlik kazandran, insanlar birbirine balayan nezaket ve sayg kurallarnda mesela kn bye hrmetinde hukuk kurallarnn bir etkisi yoktur. Bunu salayan ahlktr.

Bir ahlak kuralnn ne zaman hukuk kuralna dnecei de nemli bir meseledir. Ripertin (.1958) ifadesiyle ahlak kaidesi, hukuk kural zellii kazanamadnda bile bazen hukukun snrlar evresinde dolaarak hi deilse tabii bir vecibe eklinde dikkate alnmay talep eder.59 Ancak Abdlhak Kemal Yrkn (.1974) dedii gibi ahlak kaidesi insann vicdannda ve aklnda dierleri iin karlkl bir hak ihdas eder mahiyette grld zaman bir hukuk kaidesi olur.60 Sz gelimi Hz. Peygamber fiyatlarn artmas zerine narh koyma teklifini arz-talep

59 Ripert, Meden Vecbelerde Ahlk Kaidesi (trc. Abdlhak Kemal), DFHFM, IV/28 (1927), s. 456. 60 Ahlakla Hukukun Mnasebeti, Ankara 1942, s. 10.

Prof. Dr. Saffet KSE

30

ilikisine gre piyasann kendi dengelerini kuraca aksinin satclara hakszlk getirecei dncesinden hareketle geri evirmitir.61 Ancak daha sonra bu durum zarar vermeye balaynca mesela Tbin dneminde fiyatlara narh konulmas kanuni olarak dzenlenmitir.

Kiinin onurunu / erefini ilgilendiren bir meselede ahlk kuralnn hukuk kuralna dnt, hatta onun da zerine kt durumlar sz konusudur. Birinciye rnek olarak reit kzlarn evliliinde velinin yetkisini belirleyen anlay zikretmek mmkndr. Eb Hanifeye gre emsal mehrini almak ve dengiyle evlenmek kaydyla bu adaki kz, velisi izin vermese de evlenebilir. Kocas dengi deil ise ve emsal mehrin altnda bir meblaa anlamlarsa velinin nikha itiraz hakk vardr ve kadn hamile kalmadka fesih davas ama yetkisine sahiptir. Dier mezhepte (Mlikler-filer-Hanbeller) reit kzn evlilii iin velinin izni gerekir. Ancak emsal mehri alan ve dengi ile evlenmek isteyen kza izin vermeyen veli bu yetkisini ktye kullandndan velayet yetkisi der ve evlendirme yetkisi sradaki veliye geer. Bu mezheplere gre de velayet yetkisi sembolik bir anlam tar. Grld gibi kz evlenme akdinde merkezi konumdadr. Bu hkmlerin temelinde ahlaki bir kayg yatmaktadr. Mctehid imamlar dneminde mehri dk olan ve emsaliyle evlenmeyen kzlarn ahlaki anlamda mesela iffet asndan problemli olduu algs ve velinin de bundan rencide olaca, velinin onurunun korunmas gerektii dncesi vardr. Bu hkm ahlaki bir kabuln yasa haline gelmi eklidir. Burada dier bir husus da ahlaki zaafn denklikte belirleyici olmasdr. Bu adan rvetin denklikte etkili olduu kabul edilmitir. slam hukukular rvet alp almamay dini deerlere sayg ve ahlaki kemal noktasnda nemli bir l saydklar iin rvet alan bir yetkilinin stats ne olursa olsun, mevkii ne kadar yksek olursa olsun sosyal stats dk de olsa evlenmek istedii ahlak kemale sahip (saliha) kza denk saymamlardr. Hayat tarz itibariyle dini deerlere ballk ve ahlak olgunlua ulama erefi, adalet ve drstln bulunmad dier mevkilere stn tutulmutur.62 Buna gre, byle birisiyle evlenen kznn nikhn kendisini rencide edici zellii sebebiyle veli itiraz hakkn kullanarak feshettirebilir.

Baz hallerde balamndan koparlarak gl bir bask aracna dnen ve bir hakkn kullanmn engelleyen ahlak algs istenen bir durum deildir ve bu, toplumda olumsuz bir takm sonulara yol aabilmektedir. Burada dengenin iyi kurulmas gerekir. Mesela evlilik teklifi alan gen kzn susmas, rzasna delalet etmektedir. Bunun sebebi kzlarn evlenmeyi istemediklerinde teklifi aka reddedebildikleri halde, evlilie raz olmalar durumunda utanma duygularnn bunu szl olarak dile getirmelerine mani omasdr. Velinin izninin gerekli olduunu savunan mezhep mensuplarnn yaadklar lkelerde bunun byk sorunlara yol at eitli aratrmalarda dile getirilmektedir.63 nk kzlarn kendilerine uygun talipler ktnda teklife olumlu cevap verip velilerinden bunu onaylamalarn istemeleri pek kolay olmamaktadr. Birok veli, kzn bir kenara brakp kendisini merkeze alarak velayet yetkisini siistimal etmektedir. Bu anlayn, ahlaki kontrol mekanizmalar yeterince devrede olmayan velilerin kzlarndaki utanma duygusunu

61 Eb Dvd, By, 49; bn Mce, Ticrt, 27. 62 bn bidn, Reddl-muhtr, Kahire 1272-1324, II, 322. 63 bk. Saffet Kse, slam Hukukuna Gre Evlenmede Velayet, HAD, sy. 2, Konya 2003, s. 101-102.

Hukuk mu Ahlk m?

31

istismar etmelerine yol atn ve sonuta veli despotizmine zemin hazrladn sylememiz mmkndr. Bu da bir kez daha gstermektedir ki ahlak oluturulmam ya da ahlaki zemini kaym veya zayflam bir kuraln ilevi yoktur.

kinci olarak da una deinmeliyiz. yle yasaklanm fiiller vardr ki, toplum bunu hukuk ihlalinin tesine gtrerek hukuk meyyidesiyle tatmin olmaz ve ok daha ar ahlaki meyyidelerle o ahs cezalandrr. zellikle bu su tekrarlanm ise bireyin durumu daha da zorlar. Mesela Mslman Trk toplumunda zellikle yz kzartc / utan verici su tanmna giren zina, rvet, haksz kazan gibi fiiller bu tr bir tepkiyle karlar. Dlama, sayg duymama, alaya alma, knama, merhabay kesme gibi toplumsal tepkiler sebebiyle bu tr sulardan hkm giymi olanlardan baz insanlarn kanuni cezalarn ekseler bile bulunduklar yeri terk etmek zorunda kaldklar bilinmektedir.

Ahlak, hukuk kurallarnn sertliini alan bir zellie de sahiptir. Borlar hukuku asndan beklenmeyen haller ve mcbir sebepler bu hususta isabetli bir rnektir. Akit, taraflarn kanunudur kaidesine tutunarak bu tr hallerde alacakl borlusundan akdin gereini yerine getirmesini talep edebilir. Bu kural ona imkn vermektedir. Aksi takdirde akit gvenlii zedelenir. Ancak borlunun akit ile ifa arasnda geen zaman zarfnda beklemedii bir hal sebebiyle szleme srasnda ngrmedii ek bir ykmllk ile kar karya kald durumlarda ya da ifann ok zor olduu veya imknsz noktaya ulat mcbir sebeplerin zuhur etmesi durumunda borludan akdin ifasn istemek ahlaki midir? Elbette deildir. Herkesin vicdannn ayn lde gl olmad iin kanun koyucu ii ansa brakmam ve bu ahlak kaidesini hukuk kuralna dntrerek bu tr halleri akdin tadili ya da iptaline imkn veren bir durum olarak deerlendirerek Beklenmeyen Hal Nazariyesi ve Mcbir Sebepler Teorisi ortaya kmtr.64

Yukardaki ifadelerden anlalaca zere genel anlamda kanunlar, ahlak kuralarnn maddi meyyideye balanm somut, formel halini ifade eder. Bu adan yasallk ile ahlakilik rtmektedir. Bu sebeple Georg Jellinekin (.1911) hukuk asgar ahlaktr65 zdeyii baz alardan itiraz edilse de genel anlamda isabetli bir tespittir. Ripertin deyiiyle bir eylem, zorunluluk arzeden bir zellik halini almsa ahlak kaidesi hukuk kural haline dnm demektir ve mahkemelerin muzaheretini talep eder.66 Hukukun finalist gayesi olan adalet ayn zamanda ahlakn da hedefidir. Bu noktada iki messese birlemekle birlikte ahlak, asgari snrn tesinde bir ykmllk ngrr. Bu adan ayrlrlar. Nurettin Topunun (.1975) isabetli tespitinde olduu zere ahlak, gaye olarak ferd ruhun en yksek idealini arar, hukukun gayesi ise toplumun dzenini salamaktr.67 Hukuk, cemiyet hayat iin gerekli dzenin salanmas iin sadece zaruri olan kurallardan oluur. Asgari ahlak oluu buradan gelir. Bu hususu biraz amak gerekir. yle ki: Hukuk ncelikle hakk korumakla ve adaleti tesis etmekle ykmldr. Yaps gerei ilikileri hak zerine oturtmak kanun ya da toplumsal meyyidelere bal olarak ekilsel

64 bk. Saffet Kse, slam Hukukunun Modern Hukuka Katks Konusunda Bir Deneme, ada htiyalar ve slam

Hukuku, stanbul 2006. 65 Abdlhak Kemal Yrk, Hukuk Felsefesi Dersleri, stanbul 1958, s.160, 166. 66 Ripert, s. 456. 67 Ahlk (haz. Ezel Ervedi-smail Kara), stanbul 2005, s.175.

Prof. Dr. Saffet KSE

32

sorumluluklarn yerine getirilmesini salasa da dini ve ahlaki vazife zihniyeti ve bunun dourduu sevgi temelli ilikiler zincirinin salad btnlemeyi, kaynamay, ilikilere kazandrd derinlii, gerektiinde fedakrl, dierkml gerekletiremez. nk hukukun nihai hedefi adalettir. Adalet ise zorunlu olarak hak edene hak ettiini vermekle snrldr. Bu, ilikilerdeki en alt snr ve en son noktay temsil eder, esneme pay yoktur, snr zorlama krlmay beraberinde getirir. Bu sebeple belirlenen izginin tesine gemek zulmdr. Dolaysyla kanuna gre hareket etmek toplumsal ilikileri en alt dzeyi temsil eden deere gre yrtmek anlamna gelir. nk hukuk, cemiyet hayat iin gerekli dzenin salanmas iin sadece zaruri olan kurallardan oluur. Asgari ahlak oluu buradan gelir ve bu adan bu tanmlama isabetlidir. Ancak toplumsal ilikilerde derinlii adaleti de aan deerler belirler. Din ve ahlakn ngrm olduu vazifeler hakla snrl olan hukukun alann aar ve onun tesine geerek fedakrca ilikileri besler, gelitirir, yaygnlatrr. Bu, hukukun iini kolaylatrr ve ykn azaltr. Toplumsal dokuyu rgleyen ilikilerin esnek zeminde seyretmesini salayan, duygulardr. Duygular besleyen, fedakrlklardr. Bu ise hak talebiyle dolaysyla hukukla elde edilebilecek bir ey deildir. Bunu salayan, ahlak merkezli vazife uurudur, her hak sahibine hakkn vermek, bakasn kendine tercih etmek (sr), bakasna gnl cokusuyla ve istediinden fazlasn vererek iyilik etmek (ihsan), nezaket vb. ahlaki erdemlere sahip olmaktr.

Din ve ahlakn hakka gre nceledii vazife sorumluluu kiinin kar tarafn hakkn merkeze alarak kendisini ykml tutmasn ngrr. Bylece dorudan kar tarafn hakkn tanr. Bu sebeple slamn temel metinlerinde haklardan bahsedildiinde bile hak sahibine hakknn hatrlatlmas yerine daha ok o hakka kar vazifeli olann sorumluluuna dikkat ekilmesinin sebeplerinden birisi de budur. Hak merkezli bir zihniyetin huzuru salayabilmesinin tek art hak sahibine hakkn hatrlatmaktan ziyade, ona kar sorumlu olana vazifesini hatrlatmak, grev bilincinin dzeyini ykseltmektir. Yaps itibariyle vazife merkezli ilikiler daha salam, hak talebi temelli ilikiler ise daha krlgan ve ayrmaya daha meyillidir.

Vazife ve sorumluluk uurunun belirleyici olmad ilikiler anda hak sahipleri ne kadar hakl olurlarsa olsunlar her zaman madur olma riskine sahiptirler. Vazife ahlak, sorumluluk bilincini zorunlu olarak dourduu iin kar tarafn hakkn istemeye ihtiya brakmadan garanti altna alan bir davran biimi gelitirir. Haklar bakalar vazifelerini yerine getirdii lde korunabilir. Bu sebeple slam asndan kii hak sahibi olmaktan te, sorumlu bir varlktr. Bu bilin dierinin hakkn ikrar sonucunu dourur. Bir Mslman nce Allha sonra kendisine ve evresine kar sorumlu varlk olarak her hak sahibinin hakkn gzetmek, onun saygnln inememekle ykmldr. Vazife uuru ve sorumluluk bilinci kiiyi kar tarafn hakkna kar dorudan grevli klar. Bu sebeple slam kltrnn hkim zihniyeti: Bu benim hakkm, senin de vazifen yerine, bu senin en tabii hakkn, benim de en temel vazifem eklindeki anlaytr. Ksaca ifade etmek gerekirse benim hakkm, onun vazifesi ya da senin vazifen yerine benim vazifem, senin ya da onun hakk eklindeki zihniyettir. Mslman toplumlarda bakalarna kar vazife ve sorumluluk yle salam bir zemine balanmtr ki bunun ad da kul

Hukuk mu Ahlk m?

33

hakkdr ve ihlal durumunda Allhn balamad ve sahibi dnda da hi kimseye af yetkisi vermedii bir olgudur.68

Arka plannda gl bir vicdani zemin olmayan hukuk kurallarnn ihlali, bir yaam biimi halini alabilir. Vicdanlarda yer bulmayan bir hkmn, kanunun uzanamayaca yerlerde ihlal edilmesi vicdanlar szlatmaz, rahatsz etmez. Hatta bu durumda ihlal ayr bir zevk halini de alabilir. nk her kural mutlak hrriyete bir mdahaledir ve makul olmamas durumunda ilevselliini kaybeder. Bu sebeple ahlak hukuktan nce gelir. Doan zlemin ifadesiyle ahlak hukuku nceler.69 Hukuk, sadece olgunlaarak kanun olacak aamaya gelmi ahlak kurallarn yasalatrr ve maddi meyyideye balar. Buna gre ahlak oluturulmam bir kuraln ilevselliini salamak zordur. Sosyolojik olarak toplum tarafndan iselletirilmemi, kltr haline gelmemi, toplum vicdannda makes bulmam ve toplumsal bilince dnmemi kurallarn tepeden inmeci bir yaklamla dikte edilmesi tabii bir tepki dourur. Bu, hukuk yoluyla despotizm oluturma anlamna gelir ki toplum asndan en tehlikelisi de budur. nk bu durumda hukuk, ama d kullanlmakta ve hakszla payanda yaplmaktadr. Bir topluma en byk ihanet de budur. Bu sayede kurallar toplumda her hangi bir saygnlk kazanamaz. Dolaysyla hukukla ahlak oluturulmas, belli davran biimi gelitirilmesi imknsz denilebilecek lde zordur. Esasen bunun rnei de yoktur. nk hukukun arac, maddi meyyidedir. Bununla insann i dnyasn kontrol imknszdr. Hlbuki insan ynlendiren i dnyasdr. Ona hkim olabilmek iin kalbine / gnlne hkim olmak gerekir. Bu da onun vicdandr. Gnlsz itaatin kalcl dnlemez. Bu sebeple vahyin gelmeye balad ilk gnlerden itibaren oluturulmak istenen slam toplumunda ncelikle ilikileri belirleyecek hukuk kurallarnn arka planndaki ahlakn salanmas cihetine gidilmi, peinden de bu oluan ahlak kurallar kanun formuna dntrlmtr. Bunun iin de titiz bir almayla bilginin bilince dnmesi, farkndalk oluturulmas, bireysel ve toplumsal vicdann aktif hale getirilmesi salanm, hukuki dzenleme ngrlen alanlarda insanlarn ihtiya duyduu meru alanlar oluturulmutur. slamn Mekke ve Medine dneminin belirleyici kriteri de budur. Yani Mekke dneminde ilikilere esas olan ahlak olumu; peinden Medine devrinde ahkm konulmutur. Nitekim Kurnn ihtiyaca gre para para gelmesinin70 amalarndan birisi de kalplere yerletirilmesi, bir yaam biimine dnmesi, hkmlerinin iselletirilmesidir. Faiz gibi toplumsal ve iki gibi bireysel bamllk kazanm olan kt alkanlklarn tedrc / zamana yayma yntemiyle tedavi edilmesinin ve peinden hkmnn konulmasnn sebeplerinden birisi de budur. Bu anlatlanlara rnek olmak zere u noktaya iaret edebiliriz: Mira hadisesinin peinden ve Medineye hicretin hemen ncesinde nazil olan sra suresinin 39-45. ayetleri ile Mekke dneminin sonlarnda kuvvetli gre gre toptan inen Enm suresinin 151-153. ayetleri slam toplumunun hangi ahlaki ilkeler zerine ina edileceini ve medeniyetin hangi temeller zerinde ykseleceini belirlemi, Hz. Peygamber Mednede devletini bu dini-ahlki deerler zerine kurmutur. Peinden de ahkm konulmu ve kurumlar oluturulmutur. Bunlardan

68 Bu dncenin analizi iin bk. Kse, Gnmz Trk Aile Dokusunda Zihniyet Deiiklii zerine Bir Analiz,

slam Hukuku Aratrmalar Dergisi, sy. 15 (2010), s. 156-160. 69 Kavramlar ve Tarihleri I, stanbul 2002, 123-146. 70 bk. Furkn (25), 32.

Prof. Dr. Saffet KSE

34

nce nazil olan ayetlerde mminlere / salih kullara yakan ve yakmayan zellikler eklinde zikredilen bu davranlar,71 grld zere Devletin kurulu aamasnda (ahlk oluturulduktan sonra) emir ve yasak eklinde ayn zamanda hukuki karakter arzeden bir boyuta tanm (Rabbin hkm olarak koydu / kesin olarak emretti ki;72 Gelin Rabbinizin size haram kld eyleri okuyaym73) ve peinden de meyyideleri gelmitir.74 Zaman iinde Snnetle detaylandrlan bu esaslar unlardr:

1- Allha e komama ve sadece Allha kulluk etme (tevhd akdesi ve ona uygun yaam biimine sahip olma btn hak dinlerin ana amacdr);

2- Ana-babaya iyi davranma ve saygl olma (slam aile dzeninde merkezde yer alan iki ana diree hrmet);

3- Yaknlar, yoksullar ve yolda kalmlara hakkn verme, eer bir imknszlk hali varsa incitmemek ve gnl alc sz sylemek esastr (gnlk hayatta yardmlama, dayanma, ihtiya sahiplerini gzetme ve bunun kurumsal kimlii olan vakf hizmetleri, vasiyette bulunma, yol hizmetleri iin kervansaraylar, hanlar, hamamlar ina etme, emeler yapma, kuyular ama, misafirperver olma ve gelen misafiri en az gn eref konuu olarak arlama vb. gnlden gelen hizmetlerin temelini bu esaslar oluturmutur. Bu hizmetleri de bir lutuf deil aksine vazife addetmek esastr. nk bunlar mezkur kiilerin hakkdr);

4- Serveti hayra kullanma, eytan sevindirecek yollara harcamama;

5- Harcarken de orta yolu tutma, cimrilik ve savurganlktan uzak olma, dengeyi gzetme (aile ve devlet btesini yerinde kullanma, gereksiz harcamalardan kanma);

6- Darlk-genilik bakmndan insanlarn servetleri, rzklar farkl farkldr. Bu tabiidir (herkesin ekonomik gc farkldr. Zengin varlyla marmamal, ihtiya sahiplerini gzeterek krn eda etmeli, fakir de sabretmeli, servete dman olmamaldr).

7- Alk korkusuyla ocuklar ldrmeme ve yaam hakkna sayg duyma (geim kaygs da dahil olmak zere hangi sebeple olursa olsun ana rahmine dt andan itibaren canlya mdahale edilmemelidir, yaama hakkna sayg gsterilmelidir. Buna gre krtaj vb. eylemler haramdr);

8- Zinaya yaklamama, namusa sayg gsterme, gizli ak her trl hayaszlktan uzak durma;

9- nsan hayatna sayg, insan ldrmeme (insan hayat muhteremdir ve ona sayg gsterilmelidir. nsan kendisini ldremeyecei gibi bakasnn canna da kyamaz);

71 msl. bk. Mminn (23), 1-11; Furkn (25), 63-73; Meric (70), 22-35. 72 sr (17), 23. 73 Enm (6), 151. 74 msl. bk. Bakara (2), 178-179; Maide (5),33-34, 38, 45; Nr (24), 2-9.

Hukuk mu Ahlk m?

35

10- Yetim maln koruma (mal varlklarn korumaktan aciz durumda olan kimsesizler ya da eksik ehliyetlilerin mal emniyeti salanmaldr);

11- Birey ve devlet olarak ahde vef ilkesine bal kalma, z sz bir olma (gerek bireyler arasnda gerekse devletlerarasnda en esasl ilke ahde vefadr ve gveni salayan budur. Bu konuda azami gayret gsterilmelidir);

12- l-tartda adalet ve hakkaniyeti gzetme, tketici haklarna saygl davranma (gerek ticari hayatta gerekse retim ve imalat sanayiinde drst davranmak, mterinin ve iin hakkn vermek gerekir);

13- Bilgi sahibi olunmayan eylerin peine dmeme (kiinin kendisini ilgilendirmeyen lzumsuz ilerin ardna dmemeli, mcrret iddialara gre karar vermemeli, pein hkml olmamal, ilikileri bozacak davranlardan kanmaldr);

14- Tevazu iinde olma (alak insan ycelten, sevgi-sayg uyandran ahlaki erdemlerin balarnda yer alr, davran ve yaantda gsteri ve debdebeden uzak olmal);

15- Sorumluluk g nispetinde olduunu idrak etme (Allh katnda sorumluluk g nispetinde olduu gibi dnyevi ykmllklerde de ayndr ve vatanda iin bu ilke iletilmelidir).

Btn bu deerler zerine Hz. Peygamberin kurduu medeniyet, ahlak ve ahkmyla tarihin her dneminde kendisinden sz ettirmi ve dnyada eine ender rastlanr kurumlar sunmutur.75

Bu hususu uygulamada, savata gzetilecek esaslar ve ticari ilikilerlerle ilgili kurallar rnekliinde daha da netletirebiliriz:

Cahiliye devrinde Araplarn sava bir yaam biimi olarak benimsedikleri, bu hususta da ilkel kabilecilik zihniyetinin oluturduu ovenist ruhla hareket etmekte olduklar, yama, soygun ve apulculuun birok kii iin geim kayna olduu, kan davalarnn srp gittii, ahlaki deerlerin uygulama ansnn bulunmad bilinen bir gerektir. slamn geldii yllarda da bu alkanlk iki nemli sorun ortaya kard. Birincisi her trl iddeti yaam biimi olarak benimsemi ve mrik olarak kalmakta srar etmi olan bu insanlarn yeni hedefi Mslmanlard ve iddeti pervaszca uygulamaya devam etmekteydiler. Nitekim haram aylarda savamama gelenei76 bile Mslmanlar sz konusu olduunda hie saylabiliyordu.77 kincisi de haksz biimde iddete maruz kalan mslmanlarn cahiliye dneminde sahip olduklar halet-i ruhiyeden bir anda kmalar mmkn deildi. nk mriklerin uyguladklar insanlk d yntemler ayn zamanda onur krc, duygular incitici zellik arzediyor ve kkrtc karakter tayordu. Dolaysyla Mslmanlar iin sava hakl klan bir sebep olsa bile, bu psikoloji iinde savamaya izin verilemezdi. nk Mslmanlarn bu alkanlklarnn ncellikle tedavi edilmesi

75 Bu konuda bir deerlendirme iin bk. Mevdd, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamberin Hayat

(trc.Ahmed Asrar), stanbul 1992, III, 332-336. 76 Bakara (2), 217; Maide (5), 2, 97; Tevbe (9), 36. 77 Tevbe (9), 36.

Prof. Dr. Saffet KSE

36

icap ediyordu. Bu balamda gnllerdeki cahiliye hisleri silinip, kin ve nefret atei sndrlp, onun yerine en yce insani duygularn yerlemesi lazmd ki bu bir sreci gerektiriyordu. Aksi takdirde eski alkanlklar tekrar nksedebilir ve bundan da insanlk zarar grebilirdi. Y Raslallah biz mrik iken daha bamz dik ve kimseye boyun emeden yaardk, Mslman olduk boynumuz bkld, niin savamyoruz? diyen Abdurrahmn b. Avf ve arkadalarna Hz. Peygamber: Ben affetmekle emrolundum, onun iin kimseyle vurumayn buyurmutur78 ki gerekten bu byk bir erdem ve nemli bir eitim hamlesidir. Bizzat Hz. Peygamber, kendisine suikast dzenleyenleri Allhn emriyle affetmi ve bu ashab ynlendirici bir rnek olmutur. Bu sebeple hemen iin banda sava isteyenlere ve savamaya izin verilmemesini bir aalanma kabul edenlere Allh Telnn ncelikle namaz ve zektla bu duygular kazanarak dern anlamda bir arnmann temini iin79 ikazda bulunmas80 ahlki kontrol mekanizmalarnn oluturulmasna giden sre iin nemli bir rnektir.81

Bu amaca ynelik olarak ilk dnemlerden itibaren cihdn byk ve kk ayrm oldukada yaygnlk kazanmtr. slam literatrde nefisle cihadn ak dmanla cihddan daha byk ve daha etin olduuna zellikle vurgu yaplmtr.82 Bu ayrm da Beyhaknin (.458/1065) eserine ald bir rivayete dayanr. Bir savatan dnen askerlere Hz. Peygamberin kk sava bitirip byk savaa geldiklerini sylemesi zerine kendisine byk savan ne olduu sorulunca: Kulun nefsi ile cihaddr buyurmas;83 keza gerek mcahidi Allh yolunda nefsiyle cihd eden olarak tanmlamas84 ahlak eitiminin nceliine dikkat eken bir husustur. lk dnemlerden itibaren nefse kar cihadn, ak dmanla cihada gre nceliinin bulunduu zerinde srarla durulmas85 da bu sebepledir.

Nefisle mcadelenin ak dmanla savatan daha byk cihd olarak kabul edilmesi bir baka ifadeyle i dmanla savan, d dmanla savatan daha nemli grlmesinin iki temel sebebi olabilir. Birincisi, nefsine yenik dm olan insanlarn, sahip olduklar gc her an bata kendisi olmak zere evre ve toplum aleyhine kullanabilecek bir potansiyele sahip olmas; kincisi de herhangi bir nedenle sava kmas durumunda nefsine yenik dm olan bir insann muharebe esnasnda sava ahlakna riayet etmesinin dnlemeyecek olmasdr. Her iki durumda da temel insani deerlerin zarar grmesi kanlmazdr. nk byle bir insan artk benliini kaybetmektedir. Bu sebeple baz limler zellikle slmn ilk yllarnda savaa izin verilmemesini insanlarn eitilmeleri ve nefis terbiyesine kavuturulmas srecinin henz tamamlanmamasna balarlar. Zira Hz.

78 Nes, Cihd, 1; Taber, Cmiul-beyn, Beyrut 1420/1999, IV, 173; bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-azm (nr.

M. brahim el-Benn v.dr.), stanbul 1985, II, 315. 79 Nis (4), 77. 80 M. Red Rz, Tefsrul-Menr, Beyrut, ts. (Drul-Marife), V, 264. 81 bk. Cevdet Said, slm Mcadelede iddet Sorunu (trc. H. brahim Kaar), stanbul 1995, s. 48, 111. 82 Mesela bk. bn Hacer el-Askaln, Fethul-Br, 1407/1986-87, XI, 338. 83 Beyhak, ez-Zhdl-kebr (nr. mir Ahmed Haydar), Beyrut 1408/1987, s. 165, nr. 373; Syt, el-Cmius-

sagr (Feyzl-Kadr ile), Beyrut 1391/1972, IV, 511, nr. 6107. 84 Tirmiz, Fezill-cihd, 2; Ahmed b. Hanbel, el-Msned, VI, 20, 22. 85 Konuyla ilgili olarak geni bilgi iin bk. Saffet Kse, Cihd iddete Referans Olabilir mi?, HAD, sy. 10, Konya

2007, s.37-70, zellikle s. 40-49.

Hukuk mu Ahlk m?

37

Peygamberin Ben gzel ahlk tamamlamak zere gnderildim86 eklinde ifade ettii temel grevi, sava ilgilendiren hususlarda henz tamamlanmamt. Gerekten btn saldrlara ramen savamaya belli bir dnemden sonra izin verilmesi, sadece Mslmanlarn gsz olmalaryla izah edilemez. Konu, sava ahlak ile ilgilidir. lahi vahiy dorultusunda insanlar eiten, onlarn i dnyalarn dzenleyen Hz. Peygamber, ashabn ahlak olarak belli bir dzeye karmam olsayd Kurn- Kermin sava hakl klan bir sebep olutuunda muharebenin bandan sonuna kadar haddi amay87yasaklayan bir baka ifadeyle ahlak d uygulamalara geit vermeyen emri ile Hz. Peygamberin muharebe esnasnda sava d unsurlarn korunmas ve sadece silahl askerlerin muhatap alnmasn ngren talebinin88 yerine getirilmesi olduka zorlaabilirdi. Zira sava, fke duygusunun youn yaand bir ortam ifade eder. Bir de buna o dnemdeki Araplarn kahramanlklaryla vnme arzular eklenince durumun hassasiyeti daha iyi anlalabilir. Bu duygunun terbiye edilmemesi insan, azgn bir hayvandan daha ykc hale getirir. te mriklerin btn insanlk d tutumlar ve haksz saldrlarna ramen Mslmanlarn savamalarna belli bir disiplin ve ahlaki yap kazandktan sonra izin verilmi, yeri geldike de bu eitim devam etmitir. Mesela insanlarn en fazla zaaflarndan birisini oluturan mal sevgisi, cahiliye dnemindeki savalarn en nemli sebeplerinden birisi idi. Gl kabileler asndan dier topluluklarn mallar bir cazibe oluturuyordu. nk sava sonras maluplarn mallar ganimet erevesinde galip gelenlere ait oluyordu. Mslmanlar belli lde deruni arnma salam olmasna ramen girdikleri ilk sava olan Bedir galibiyetinin ardndan bu zaaf tekrar nksetti ve ganimet hususunda krgnlklara varan tartmalar yaadlar. Tam bu noktada Allh Tel ganimet mcadelesini bitirecek ekilde mdahalede bulundu: Sana ganimetleri soruyorlar. Syle onlara! Ganimetler Allaha ve Resulne aittir. O halde siz gerek mminler iseniz Allaha kar saygszlktan saknnz, aranz dzeltiniz, Allah ve Resul'ne itaat ediniz. Enfl suresinin bu ilk ayeti ilk sava sonras en nemli problemi dzeltmi, ganimetler hususunda mutlak sz sahibi olann Allh ve Rasl olduunu bildirerek tartmay bitirmi, bu sebeple aralar bozulan mminlerin barmalarn istemi; 3. ayette mal peinde komak bir yana kazanlarndan bir ksmn da Allh yolunda harcamalarn talep etmitir; 41. ayette ise ganimetteki hak sahipleri, bizzat Allh Tel tarafndan belirlenmitir. Dahas kendilerini yurtlarndan (Mekk