Kronika župe Bistra i agrarne ekonomska struktura Bistranske Poljanice - Nikola Nikolić

7/22/2019 Kronika upe Bistra i agrarne ekonomska struktura Bistranske Poljanice - Nikola Nikoli

1/200

H A D AZA GOSPODARSKO POVIJEST HRVATSKE


2/200


3/200

K R O N I K A U P E B I S T R E

I A G R A R N O - E K O N O M S K A S T R U K T U R A

B I S T R A N S K E P O L J A N I C E


4/200

G R A A ZA G O S P O D A R S K U P O V I J E S T H R V A T S K E

Knj iga 14

Uredn ik

Akadem i k M I JO M 1RKOVI

J U G O S L A V E N S K A A K A D E M I J A Z N A N O S T I I U M J E T N O S T I


5/200

N I K O L A N I K O L I

KRONIKA UPE BISTRE

I A G R A R N O - E K O N O M S K A S TR UK TU RA


Z A G R E B

1 9 6 2


6/200

T ehn i ka r eda kc i j a , t i s a k , u vez i op r em a :

I zdavak i zavod J ugosl a venske aka dem i j e znan ost i i u m jet n o st i


7/200

P R E D G O V O R U R E D N I K A

U razdoblj u 1918-1941 . na pod r u j u i ta ve J ugosl avi j e stanovn itvoj e r aslo mnogo br e nego nova radna m jesta i zvan pol j op r i v r ed e, r asloj e deset puta br e nego to su st varana nova radna m jesta u i ndustr i j i .Posljedica takvog razvoja bila je sve vea prenaseljenost sela, sve veibr oj l judi k oj i j e iv i o na ter et pol j opr i vr ed n e pr oi zvodn je iznad m ogunost i pu nog i pr oizvod nog zaposl enj a u samoj polj opr i vr ed i sve teradne snage koja je rasla. Takva agrarna prenaseljenost koila je razvi tak pol jopr i v r ede, jer j e pol jopr i v r edn u pr oi zvodn ju upuiva la na toda stvara hranu za sve vei br oj l jud i koj i j e i v io od p ol jopr i vr ed e,ometal a je speci ja l i zaci ju u polj opr i vr ed i i oteaval a j e akumul acij u upolj opr i vr ed n oj pr oi zvodn ji . Polj opr i vr ed n o stanovnitvo j e r aslo, apoljoprivredna tehnika nije napredovala. Ponuda radne snae ie bi lastalna, postaj al a j e sve vea, a zbog toga j e i naj amni ca za radn i ki r adostajal a mala i li j e dapae i nazadovala. Razdr oblj enost sel j aki h gospodarstava j e stal no rasla, oran i ca se i r i l a na tetu l i vada i panj aka itamo gd je n i j e bil o uv j eta za nj u, br oj stoke, osobi to goveda i svi nj a jenazadovao.

U deset godi na 19211931. sve pol j opr i vr ed n o stanovn itvo, ak ti vn iradnici u proizvodnji i izdravana lica, povealo se za 1.445.000 ili za

15,8/ o, a br oj pol j opr i vr edn i h kuanstava p opeo se za 222.000 il i za1.2,7to. Na 100 ha oran i ce dolazi l o j e u i t avoj J ugosl avi j i 1936. god i ne130 polj opr i vr edn i h stanovni ka (u Danskoj 36, u N j em akoj 52, uAu str i j i 64, u Maar skoj 72). Na pod r u j u dananj e NR H r vat ske bi lo

j e 1939. (p o r aunu Vladim i ra St i pet i a) 2,275.000 ha obr aene pov rn e, a 1931. bi l o j e na toj povrin i 2,630.000 pol j opr i vr ed n og stan ovn i -stva i l i u pr osjek u 114 pol jopr i vr edn i h stanovni ka na 100 ha obr a enepovri ne. Po raunu pi sca ove kn j i ge (N . N i koli a) dol azi l o je (1945 )

d - ^ a ra^ ene povri ne u sta r om kotar u Don ja Stubi ca 229, a u

se u Bi str anska Pol j an i ca 245 polj opr i vr ed n i h stan ovni ka (str . 125126).Da bi se m oglo si gur ni je u tvr d i t i kakvo j e stvar no stan je pr en asel j e

nosti na pojed i n im podr uj im a, ka kve ekonom sk e i d r utvene nr otu-r jecnosti nastaju kao posljedica takvog stanja i kuda razvoj ide, bilo

V


8/200

j e pot r ebn o pr ou i t i stan ja i k r etan ja u poj edi n im nasel j ima i poj ed inim podr uj i m a. U tu svrh u izraivani su upi tn i ci za ank et i r anj e, postavl jan i su pr oblem i i teze, stvar ane su ek i pe i vreno je anketi r an j ena pojedi n im m jestima. T ak vo istr aivan je izvril a j e na tem el ju unapr i jed stv oren og plana i detal jn o sastavl jenog programa i eki pa kolenar odnog zdr avl ja u Zagr ebu 19391941. N am jer a j e bil a da se i str aiodnos izmeu r aspol oi va zem lj ita i br oja polj opr i vr ed nog stan ovni tva, izmeu koli i na pojedi n i h vr sta pr oi zvoda i pr ehr am beni h potr ebapuanstva, da bi se moglo odr ed i t i kakv u pr ehr am benu podlogu stvarapr oi zvodn ja sela i kakav j e ut jecaj te pr eh r am bene podl oge na zdr avl j estan ovnitva. I d ej n o r u k ovodstvo ta kv e an kete, postu pak i sud jel ovanj epojedi ni h sur adnik a u t ome posl u pr i j e 1941. i posl i j e 1945. pr i kazao

j e pi sac u svom e p r edgovor u ov oj kn j i zi . Post i gnu t i stvar n i r ezul tat iankete obraeni su u II di je lu knj ige kao agrarnoekonomska struktu r a sela B i str an ske Pol j an i ce (str . 125175), jer j e anketa i zabrala bato selo kao tipino za agrarnu prenaseljenost te su i detaljna anketir anj a i zvrena u nj emu.

Sel o Bi str anska Pol ja n i ca nal azi se na desnoj str ani put a to vodi odZagreba prema Donjoj Stubici, na sjevernom podnoju breuljka nak oj em u su cr kv a i upn i d vor , d ok j e seosk o gr obl j e postav l jen o na polaobr onk a izmeu cr k ve i sela. Pr ema r ezult ati m a i zvren i h i str aivan ja,koja su pr i ponovnoj razradi i provjeravanju zakl juaka zahvat i la istanje 1945. godine, imala je Poljanica (1945) 1122 stanovnika, i odtoga 1050 polj opr i vr edn i h stan ovni ka (i l i 93,5/ o), na 450 ha obra enepovri ne. N a jed n og pol j opr i vr edn og stan ovni ka d olazi l o je man je odpol a h ek ta r a obr a ene povri ne.

Obraena povri na bila je pod i j el j en a na 306 pol jopr i vr edn i h gospodarstava, tak o da j e na j ed n o gospodar stvo dola zi l o u pr osj eku 1 i po haobra ene zem l j e. Pi sac j e sel j aka gospodar stva svr stao u et i r i k at egor i j e: u seosku bok i j u, seosk u si r ot i n j u, sredn jake i seosk egazde.

U pr vo j kategor i j iseoske bok i j e bi l o je 18 seosk i h gospodar stava.N ji h ovi vl asni ci su bil i sel j aci k oj i su imali m anj e od pola h ekt ar a obradi vog zem l j ita a nisu imal i n i oni ni pr i padni ci nj ih ovih obi tel j i dr ugoga pr i h oda osim pr i hoda od zem l ji ta.

U dr ugoj k at egor i j i seosk e si r oti n j e bila su 143 gospodarstva. U

tu gru pu pisac j e uvr st i o kak o on e sel ja ke koj i su im ali od 0,5 ha do3 ha obr a enog zem l j ita a ni su imali dr ugog pr i hoda osim pr i hoda odzem l ji ta , tak o i one sel j ak e k oj i su imal i obrad i vog zem l ji ta samo 0,5ha do 2 ha, al i su imal i n ek i dr ugi sitan p r i h od kao sit ni seoski obr tn i ci ,ugl jenar i i radn ici nadni ar i . U stvar i , u t oj kat egor i j i pronaena su124 selj aka pol jopr i vr edn i ka , 3 sitn a obrt ni ka, 4 uglj enara, 9 najamni hradni ka i 2 lugara.

U t r eoj k at egor i j i sr edn ja kabi l o j e 39 seosk i h gospodar stava. Tosu on i od 3 ha do 6 ha obra ene povri ne koji m a j e pol j opr i vr eda bil a

VI


9/200

j ed i n i i zvor pr i hoda, kao i sel j aci sa 0.5 ha do 3 ha obr aene zeml ' .ekoj i su imal i i drugih unosnih izvora pr ihoda, kao obrtn ic i i l i s u-beni ci . U toj ka tegor i j i bi la su 33 sel j aka pol j opr i vr ed na pr oi zvoaa,3 selj aka obrt n ik a i 2 sel jak a slu beni ka.

U etvr tu kat egor i j u seosk i h gazda., oni h k oj i su imal i gospodar stva s obra enom povri nom veom od 6 ha ako im j e polj opr i vr edabi la jedi ni i zvor pri hoda, kao i oni h s gospodar stvi m a od 1 ha do 3 haako su imal i pored pol joprivrede neko drugo unosni je zaposlenje, tetak oer oni h p r ek o 3 ha k oji su imal i j o unosni ja dr uga zaposl enj a,uspio je pisac da uvr sti svega 6 gospodar stava, i to 2 k oja su pri padalasel jacima pol joprivrednim proizvoaima, 2 koja su pripadala sel jacima t r govcim a, 1 obr tn i k u i 1 popu (str . 129131. ove kn j i ge).

Ovakvo kategoriziranje sel jakih gospodarstva je novo i stvarni je,j er n i je kao m jer i l o u zeta sama povrina zeml j ita to ul azi u j ednogospodarstvo, nego prihod kuanstva.

Op e ten d en ci je kr etan ja pr oizvodn je u uvjeti m a vel i k e agr arn e pr e

nasel jenosti i osobit o nazadovanj e br oja goveda , k onj a i svin ja, utvr di l aj e anketa i u selu Pol j an i ci . Od 1895. d o 1938. u tom e sel u br oj st anovni ka p opeo se za 366, od 846 na 1202, br oj goveda smanj i o se za 81,od 361 na 280, br oj k onj a smanj i o se za 42, od 54 na 12, br oj svin jasmanjio se za 159, od 229 na 70. Na 100 stanovnika sela dolazilo je1895. god. goveda 42, kon j a 6, svi nj a 27, a 1938. dolazi l o i e goveda 23,konja 1, svinja 6 (str. 126). Prenaseljenost je bila takva da se jakosmanj i la i pr oi zvodnj a pataka i pur ana, a u odn osu na br oj stanovnikasmanj i o se i br oj k okoi . P r enasel j enost j e ui ni l a da su se pr eora l epovri ne pod l ivadama i panj acim a radi polj opr i vr ed n e pr oizvodn je

k-ukuruza i k r um pi r a za lj ud sku hr anu, t e se j e sman ji la paa i krmnapodl oga za stoku .

Godin e 1931. bil o j e na sel u 230 k r ava, ali p r osj ena m l i j enost ( kadj e i zr aunamo pr ema podacima na str . 134) bi l a j e 1931. svega 770l i tar a m l i jeka na j ednu kr avu, 1937. iznosil a je 930 li tara, 1938. svega870 l i tara. K ak o su sir i maslac, m l i jeko, telad, pi l ii i jaj a moral i bi t itr ni vikovi , j er dr ugih tr ni h v ikova ni j e bi l o, odr aaval o se to stan j e na preh r anu stan ovni tva, ta ko da su mala d jeca, doj i l j e i tr ud neene, bolesni i star i obol i jeval i od t u ber ku l oze, r ahit i sa, zarazni h i dr ugih r azni h obolj en j a, l ieni t oli k o vane zat i tn e i shr ane (str . 134).

D em ogra fsku podl ogu t ak vog kr etan ja pisac j e obr adi o uspor ei vanj em stope sm r tn osti u pojed i ni m r azdobl j im a od k raj a 18. stol j ea do1940, odnosno do 1945.

A ko pievu obradu raanja, sm r tn osti i p r i r odn og pr i rasta u seluPol j ani ca u 175 godi na (na str . 1 47 -148 ) pr i kaem o u kolonama, dobi-

jamo ovaj sumar an pr egl ed : .

VI I


10/200

Pr i r odn i por ast stan ovnitva sela B i str an ske Polj an i ce 17711940.

RazdobljaStopa raanja

u %oStopa smrtnosti

u %o

Stopa prirodnogprirasta

u %o

1771-1800 38,8 28,4 10,4

1801-1850 35,4 29,2 6,2

1851-1900 36,4 27,0 9,41900-1910 40,1 23,2 16,9

1911-1920 30,0 27,0 3,0

1921-1930 38,0 21,0 17,0

1931-1940 31,9 18,7 13,2

U 175 godi na (17 71 -19 45 ) pr osj ena godinj a stopa raanja i znosi l aj e 35,0%o, pr osj ena stopa sm r tn osti 25,4%o i pr osj ena stopa pr i r odn ogpri rasta 9,6%o (str . 147). Prema tim podacima stanovn itvo Pol j an i ce i

por ed dva veli ka svjetska r ata, sa izuzetn im gubicim a u l judi ma, i por ed m nogih dr ugih pr eth odn i h r atova (17711914) poveal o se do 1945.pr ema stanju u godi n i 1771. za 164/ o. Pol j opr i vr ed n e povr i ne i pol j opr i vr edn i pr i nosi ni su se poveal i u t om e obujm u, a br oj stok e j e i nazadovao.

Stan ovnitvo se poveava l o i pored gubi tak a u ratu i por ed vel i k esm r tn osti n ovor oen i h i d oj enad i . Od 18611945. i znosi o i e pomornovoroen i h i dojenad i u pr osj ek u 21,9/ o svi h umr l ih , a od um r l edojenad i bi l o j e 41/ o u dobi i spod 1 m jeseca. Od ti h n ovor oen i hk oji su um r l i na pr vom m j esecu i vota bi l o j e 71/ o um r l ih od u r oene

sl abosti i pr i jevr em enog r oenj a (str . 154). U tom i stom r azdobl ju od85 godi na (18611945) um i r al o j e na 100 mukih 107 ena , a u d obn ojskupi ni od 15 do 49 godi na, kad su en e tr ud ni ce, rodi l je i d oj i l j e na100 muki h i ste dobne skupi ne um i r e 120 ena (st r . 155 ).

Poveavan j e stanovnitva bil a j e opa tendenci j a u r azm jer no m i rni m v r emen ima kao u decen i j u 19011910. i u d ecen i j u 19211930, kaou razdobl j ima povol jn i j ih ci jena pol jopr ivrednih, stoarskih, povrtar-ski h i voar ski h pr oizvoda.

U istraivakom radu na ustanovl j ivanju agrarno-ekonomske struk

ture, proizvodnje, prehrane i demografskog kretanja sela BistranskePoljanice istraivai su nastojali da svoje statistike analize dopune,ako to bude mogue, i ekonomskohistori jskom dokumentaci jom onihhi stori jski h p r ocesa koji su vri l i speci fi an u tj ecaj na stva r an je pr enaseljenosti Bistranske Poljanice. Jedan takav vrlo vaan i usto iakozanimi v i zvor nal i su u arh i vu upn e cr k ve B i str e. T o j e k r on i k a upeBistre, koju je pisao od 1850. do 1882. upnik Jakov Cerovski, natrpana stvarn im sadr ajem, a dopun io ju j e jeda n od n jegovi h nasl j edn ika za razd obl j e 19091912. s man j e oduevl j en j a, br i ge i znan ja. T ekst

VI I I

J


11/200

Cerovskoga obu h vat a 84 str an e ov e k n j i ge (str . 45-11 8), tekst dru gogI jetopisca zaprema svega 5 strana (str . 118-123). Pisac N. Nikol i jefotogr af i r ao svih 165 ru kopisni h strana k r oni k e, deifr i r ao in ae i takr u kop is (v id i sl i ku 3 i 4 faksim i l a dv i ju st rana) i pr ep isao tekst . On j eta k oer odgovor an za ispra vn ost pr i jepi sa. T ako je za nauku i javnostspaen i posta j e pr i stu paan j eda n r i jed ak , potpu n i n eposr edan hi stor i j sk i dokum ena t .

T aj i zvor ola kava up ozn avan je jedn og, i ak o ne jedi nog fakt or a,k oj i i n i da u h i stor i j skom p r ocesu em l ja p osta j e za selj aka sve viet i jesna : on p oka zuj e u p u n oj iskr en ost i uporn og, zauzim l j i vog i ta l ent i r an og pisca up ni ka, k ak o j e mal i upn i f eu d ot im ao sel j acim a zeml jui pr is i l javao sel jake svim raspoloiv im sredstvima i osobi to sudom dai p osl i j e 1848. pla aj u up n oj crk vi dabin e za zem l ju koju su iskri l i ,obrad i l i i nasadi l i , a koja j e pr i j e toga, pr i j e n ego j e cr kva stavi l a nanj u svoj e r u k e, bi l a k ol ek t i vn a zem l j a sel a, opi n a, selinaili k o-muna l , i za k oju su sel j aci i d al je sauval i k olek t i vn o pravo paei d r var i je. K r oni ar u pe Bi str e j e posve i skr en u svom e zalaganiu zai m ovin u upe i za pr i h ode u pe i upn i ka. On pie u pr vom r edu oon om e to j e on u i n i o, o svom e dj el u , pi e za sebe i za svoi e nasl jedn i k e u up i i nv en tar up ne im ovi n e i izvor a pr i hoda. u pnik k r on i ari zvodi na i sto sve r au ne u pe, sve vr ste dohodak a i podl ogu svakogad ohotk a, da bi bu du i up n ici im al i i stu si tu aci j u u traenj u pr i hodai podl ogu prava na pr i h ode u zapisn i cim a k oje kron i ar sastav l ja i usud ski m odl uk am a k oj e j e on i sposl ovao. St i l pi sanja je pr i lagoen tompovj er l j i vom i i n t im nom kazivan ju , k o je uvi jek osta j e stvarno, i svak iredak kao da je posveen nasl jedn iku: Vse po r edu vu ovoj kn j ig iT ebi i spiu j em i za spom en ek vsem m ojem nasledn i kum ostavl j am, izov ih m oj i h i n ov na j sud i ju(st r . 41).

Kroniku upe Bistre poeo je pisat i upnik Jakov Cerovski 1850,al i t ak o da j e pr v o saku pi o i i spi sao ono to j e znao i zatekao, od najstar i j ih vr em en a d o sadanj ihtj . do godi n e 1850. To su podaci k oje

j e upn i k sk u p i o pr egl eda j u i d v i j e god i n e m at i ne k n j i ge u pe, star ezapi sni k e i star a pi sm a u u pn om arh i vu i u i sto vr i jeme sasluavajuio pojed i n i m pi tan j i m a star e sel ja k e k oj i su o predm etu neto znal i . To

j e i r et r osp ek t i v n o gl edan j e upn i ka na m inu l a t r i st ol j ea n j egoveu pe, cr k v e i n j egova sela, i on ga u svome pr ed govoru kr oni ci u tvr u je. A l i t o j e u isto vr i j em e i n j egovo gledan je i na ono to se dogo

d il o d ok j e on b i o upn i k . Poto j e posta vi o temel j e za dalju obradu,obr ad i vi on o to j e zat ek ao u up n oj d okum en ta ci j i i i zr adi vi p r egl ed cr k ven e im ovin e, i zvor e dohotk a up e, i nvent ar i prava upe,Cer ovsk i pi e l j et op i s u pe dal j e 33 god i n e (18501882). Obr ad i vipr vo zbivan ja u koj i m a n i je sud jelovao, obra uj e kasni je ona u koj im asudjeluje. Njemu je povjerena upa kad su kmetovi bi l i osloboeni , aon tada im a 30 godi na . I u p r ed govor u zauzim a kl asni stav: za gospodu, za feud , za cr k vu , pr ot i v nar oda. V r em e ja k o mojega vu ovu far udoastj a j e on o gl asovi t o l et o, d apae m esec i sti , iz koj ega ni gdar na-

I X


12/200

r od i E vr ope, osebu jn o pako k m eti spozabi l i se n e budu. N aim e 1848.m esec tr aven : vu ovom ond a letu , v k ojem podl on i k to jest km etispod j arm a gospona svoga, k ome stoti n e l et nj egvi dedi i pr ededi aei t l aku daval i jesu, pr ek o vsak e mi sl i , ufanj a i pl ae osl oboen j e. . . Kada iz jed n e str ani vi del sem da opin ski nem ir m ed nar odi E vr opepod i gel se j e, t er bivi p odl on i k pr oti v negdan jemu gosponu svoj em unezahvalnum r uk u or u je podi gat i je p o el . . . (str . 37). A l i plebanune ali samo d r u ge feudal ce, n ego i sebe i svoju upu , jer j e postojal a

opasnost da se i pr i h odi n jegova upn og feud a smanj e.U okvi r u svoj e ot r e i d osl j ed n e kl asne opr ed i j el j en ost i I jetopi sac

Cerovski se javl ja k ao nadar en, pr oni cl j i v, otr oum an, nai tan pisac un ek o j m jer i i naun ik i kn j i evn i k . On put u j e u I ta l i ju , u Rim , u Napul j , u Pari z, u Be, u N jem aku . U k r oni ci bi l jei svoje pu topise. N j egova j e kr on i k a jasna, si stematska, stvar na, d apae i k n ji evna . On j ebio i dobar gospodar , k oj i brani pr ava crk ve i svoja pr ava i r acionaln oupr avl ja cr kveni m d ohocim a.

K r onik a upn ik a B istr e J akova Cer ovskog sadr ava pr egled i vota idj el atn osti upn ik a bistr anski h od 1631. do 1850, a bi lo ih j e od J ako

va Sait l a do njega 13. Za prv ih d evet ni je n avedeno tk o ih j e posta vioza upn ik e. Za desetog po r edu , L ovr en ca D ol akog, kr oni k a n avodi daga j e im enovao 1787. gr of I van Ori. I Gl asi a An tona im enoval i su1840. gr ofov i Ori i E r dody, im an j D ol na i Gorna Bi str a l ad avci. A i Cer ovskog j e 1840. im enovao A n ton Dan i jel J osi povi, patr on, ikoll at or f ar e bi str an sk ei ak o j e tada bil o, k ak o ,sam svjedoi 30 kom -peten at a za t u upu ,zmed k oj eh nekoj i , k ak t o men i d obr o j e znatno. pie pi sac k r on i k e, i j ezer a vu penezi h su mu obeal i.

Al i n i jedan od n jegov ih pr ethodn i ka n i je p isao takvu kr on i ku , kaoi n i jedan od n j egovi h naslj edn i ka. Ono im e se k r on i k a zavrava, to ie

sum ar no bi l j een j e dogaa ja 19091922. kad dr ugi I j etopi sac posveu j epojed i n im godi nama svega po nek ol i k o r edaka he ul azei u one uhi stori ju upe, n jen stvar ni i vot, u n jen e pr i h ode, gra evin ske r ad ove,kao ni u ek onom ske odn ose na selu . Sli ku t i h odnosa daj e samo kr onika Cerovskog (od str. 37 do str. 110. ove knjige).

J edan d io n jegove k r oni k e odn osi se na samu cr kv enu zgr adu i popr avke na n j oj u t oku stolj ea, d rugi se odnosi na razvit ak kole usel u, ali j e osobi t a panj a posveen a gl avi : Od i m etk a Far ne ci r k veBis t ranske.

Glavna im ovi na B i str an ske cr k ve bil a j e gor a sa vie hi l jada r ali . Taj e gor a tako pr ost r ana, da se p r ot ee sve d o Su sedgr ad a i da u n j ojim aju od star i ne sl obodnu pau i slobodn u dr var i nu sel a I van ec, Jabla-novec, Novak i , Bu kovl j e i Polj ani ca. Sel jaci su i k r i l i um sku zem l jui sadi l i na nj o j vin ograde i cr kva je vodi la par ni ce pr ot i v nj ih . Cr kvaj e i dobi l a par n i cu i sel j aci su s ti h k r evi n a daval i od 1834. cr k v i d eseti nu. Osim gor e cr kva u B i str i imala j e i vin ograd u N ovacim a sa 18for i n t i pr ih oda godinj e. Posebn i pr i hodi dolazi l i su od t oen ja vi n a.i zvin ograda k oj i su pr ipadal i seoski m kapelama. J edna kapela j e davalo

X


13/200

godin je ' od 3060 for i n t i , dr uga 2026 for i n t i . K apel ske su k r m etako dobr o radi le da su konku r i r al e kr m i baru na Raucl i a, k oj i j e si l ompokuavao spr eava ti n j i h ov rad.

Sve do 1848. upa bi str anska imala j e 25 svoji h km etova sa ukupn o11 i p o seli ta. Osim n ji h imal a j e i svoj egorn j ak e. upn i k j e opetsa svoje str ane imao et i r i vi nograda i dr ugi h zem l j ita, l i vada i panj aka. N eki su ol tar ski n ovci ul oeni u l i vade.

Da j e upa u vi jek dobr o stajala fi nan ci jski i imala znat ne gotovi n e,

vidi se i i z toga to god in e 1859. pokr i va Cerovski zvon i k upn e cr k vebakr om po ci jeni od 2.413 for i n t i i pl aa odmah 1.600 for i n t i iz blagajne crkve. Za pokr ivanje crkve novim pocinkovanim l imom izdanoj e 1875. i z upne bl aga jne3.000 for in t i . Ot ku p onih 11 i pol km etski hsel ita to j e imal a upn a crkva do 1848. ustan ovlj en j e sa 4.700 f or i n ti , na k oj e j e upa od 1859. pri mal a godinj e po 235 for i n t i k amata.

Godi ne 1870. lu gar i bistr anske cr k ve r ani l i su i z puaka tr oj i cusel ja ka Boran a u upn oj um i , j er su tamo neovl ateno sj ek l i dr va.Sud u Z agr ebu osudi o j e 24 sel j aka, to su sj ek l i dr va svak og na estt j edana, n ek e i na dva m jeseca zatvor a, ali l ugar i to su i z puaka

r ani l i selj ake, ni su osueni (str . 98)..Godi ne 1874. dobi l a je opet cr kva par ni cu jed nu od mnogih , pr oti vsvoji h bi vih gor nj aka, t ak o da j e opet stekl a u vl asnitvo gorn j akevinogr ade, a za u i n jen e m el i or aci j e plati la j e sel j acim a 569 fori n t i , aadvokat u 338 for i n t i . Par ni ca j e trajala 12 godi na. Bistranska upa jet i m e otel a sel j acim a 200 ( d vi je stoti n e) jut ara vinogr ada k oje su onii l i n j ih ovi pr eci i skr i l i , posadi l i lozu i nj ih ovi r odovi stot in e godinaobrai val i (str . 104).

K r oni k a sadr ava mnogo podat aka o par ni cama, o rashodima, o ci j enama, o nadni cama. Ru kopi s Cer ovskog preki da se 1882., a nastavlj aga druga r uk a t ek 27 godi na ka sni je 1909. N ovi j i su zapisi k r atk i i i dudo 1922.

T ako se kr oni ka javl j a kao vr lo vaan ekonomskohi stor i jsk i i kul -turnohistori jski dokumenat, pisan neposredno, kao individualno svjedoan stvo zain ter esir an og popa , na vioj ku l t u r noj razini , kao si sie-matski i skoro monografi jski pregled razvi tka jedne upe, njene ekonomske podloge, njenih borbi, njenog klasnog stava i klasnih postupaka.

Crk va kao feu d postup ala j e na ist i n ain kao i svj etovn i feud i. Otimaj ui sel j acim a seosk e ume oteaval a j e pom ican j e i vot n e pod l ogesela i sel j ak a pr ema um i , pr oi r i van j e bat in a vi ekr at n im d iobamaume meu sel j cdt e i p r et va r an j e umskih povri na u obrad i vu zem l ju .Na taj nain crk va j e sauvala umu od d ioba i kr en ja , ali j e i sel jacima onem ogui val a stvar anj e novih obrad iv i h i osobi t o voar ski h ivi nograda r ski h povrina na kr evi nama. Suma j e ostal a i do danas{19 62 ) n epodi jel jen a. Sel j aci su j e izgubi l i .

K r on iar tem el j i pr avo vlasnitva upne cr k ve nad tom vel i k omum om tobon j i m dar ovni cama pr vih ut emel j i tel j a cr k ve, al i n ik akvog

XI


14/200

dokaza o tim darovnicama nema: ali k oj e l et o i od koga taj vel i k idar i pr i ka z je u i nj en , i z naj star i j i h pismih razaznat i se nem r e(str. 44).

Da su sel j aci i upl jan i om r zl i upu i upn i ke i da su smatr al i upnike svoj im nepr i jatel j ima, potvruje i sam upnik kroniar . Opisu

jui k ol i k o j e muke, t r uda i t r okova imao u par n i en ju sa svoj imgor nj acim a i in ari ma da bi spasio upne pr i h ode i da bi i h obrani o,da bi konano sastavio nov zapisnik svih dohodaka upe za ravnanje

nasl jedn ik a, t j . novi h upn ik a, kr on iar upu u je budu eg svog nasl j edni ka u upn om ur edu , kak j e mu navoen taj i t i svakomu novodojd u-emu pl ebanuu dau svoju i k ak l eh ko n jega vu veli ku smut nj u i stisku posta vi(str . 55).

Tak o se u ovoj kn j i z i dopun ju ju anal iza agr ar no-ekonom ske str ukture sela Bist ranske Pol janice i Kronika upe Bist re. Jedno i drugoim aju danas u pr vom r edu ekonomshohi stor i jsku vanost . K r oni kaotk r i va jedan di o h i stori j skog pr ocesa osir omaenj a sela i sel ja ka iosvjet l jav a stanj e i r azvoj k oj i su t ip i ni . K r oni ka j e takoer izvrstan,iscrpan, potpuni dokumenat klasnog postavl janja problema.

Agr ar no-ekonomska anal iza objanj ava p osl j ed i ce kl asne bor be natom selu. N auna vr i jedn ost p r ve i d r uge doku m en ta ci je i osobi to suglasnost izmeu nj ih opravdava objavl j ivanje ove knj ige.

U Zagr ebu 4. stu denoga 1962.

M i j o M i r k o v i


15/200

P R E D G O V O R P I S C A

M ater i jal na baza i vota i blagostan j e radni h masa naroda, odr aeni ud r utveno-ekonom ski m odnosima, pr edstavl jaj u odlu an i bit an f ak t oru ocj en i zdr avl ja i sr ee dr utva. Radom ovj ek a akumul i r aju se n j egova bogatstva, a o pol i t i k o-ek onom skoj svi j esti , soci j al n oj ku l tu r i i u r e

enj u dr utva ovi si i pr avedn a u potr eba i pr avil na r aspodj el a t ih d obara, kojim a se upr avo i osi gur ava zdr avl je, napr edak i sr ea r adni hmasa. U suvr em enom svi j etu postoj e dva u tome fun dament al no r azl ii ta d r utveno-ekonomska si stema, kapi tal i st i ki i soci j al i st i ki , k oji hsu efekt i na blagostanj e radni h masa razl i i t i . N ajbol j i i nd ik ator socija l ne kva l i t ete t ih sistema pr avi l n e i pr avedne r aspod j ele doba r a p r edstavl jaj u podaci o zdr avl ju vei n e l anova dr utva r adni h masa. K aosoci j al n i at omdr utvene maseradn i ovj ek pr edsta vl j a i ek onomsku jed i n i cu, koja svoji m r adom stvar a bla gosta nj e dr utva. Prema t om e u k oli k o ta radna jed i ni ca dr utva, taj radni ovj ek , bude zdr av, i l,

optim i sti ki r aspoloen za svoj pr odukt i vn i r ad, bit e i nj egova pr oduk t i vn ost r ad a, n j egov rad, vei , to zna i opet da e bi t i vea i braakum ul aci ja mater i jal ni h d obara. I z toga jasno izlazi da j e zdr avl j e nar oda, zdr avl j e tog r adn og ovjek a, tj. zd r avstvo, u stvar i sastavni,or ganski d i o nar odn e ek onom i k e, d r utveno-ekonomski h odn osa dr u

tva.

U ovom smo radu p ol i od p ostavk e da su d r utveno-ekonom ski odnosi ( u kol i k o su osnovan i na dr utvenom vl asn itvu sr edstava pr oi zvodn je na soci j a l i st i kom si stem u) osnovni pr i ncipi u ovoj fazi d ru

tven og razvit k a, na koji m a se tem el j e i n aj bolj i uslovi za zati tu i unapr e en j e zdr avlj a radni h masa naroda, a u isto vr i j em e i i zvor ekonom -sko-dr utvene akt i vnosti . U tom smo pr avcu tr ai l i upr avo tu organskuvezu izmeu stan ja zdr avl ja n ar oda i d r utveno-ekonomsk i h odn osa upr edr atn oj star oj kapi ta l i st i koj Ju goslavi j i , kak o bi se utvr di la hi sto

r i jska dokumen tacij a ut jecaj a kapi tal i st i ki h d r utveno-ekonomski h odnosa na sta n j e zdr avl ja r adn ih masa.

Od 1939. do 1941. g., sve do oku pacij e J ugosl avi je od nacisti ke N j em ake, vr i l i smo u im e kole na r odnog zdr avl j a an ketu o d r utveno-ekonomsk im odnosima k ao i o stan ju i shr ane seoskog stan ovnitva, p r o-

XI I I


16/200

i zvaaa pr ven stveno hrane, dakl e jed nog vanog fa k tor a ekonom i k e.I sta je t akva anketa bi la vrena u Bi str anskoj Pol j ani ci i B i jel om Pol j uk od M ostar a na teri tor i j i bive ban ovi ne H r vat ske, zati m u selu mart-nom k od Cel j a u Sl oveni j i . I spi t iv an je u selu Smart nom pr eu zeo je Higi jenski zavod u Ljubl jani , a Centralni higi jenski zavod u Beograduvri o j e sl ina i spi ti vanj a u j ed nom sel u svog podr uja .

U nam jer i da se to pi ta n je dr utveno-ekonomski h odn osa i u v ezis nj ima i shr ane i zdr avl ja seoskog stanovnitva , u ovom sl uaju sela

Polj an i ce, obuh vati svestr ano pa i s h i stori jsk e str ane, t ragal i smo zahistor i jsk im podacima toga kraja i otkr i l i kroniku bistranskog pleba-nua Cer ovskog. Ta k r oni ka m oe posl uit i k ao dobar dokumena t ek o-nomsko-hi st or i jski h zbivanj a i u tj ecaj a dr utveno-ekonomsk i h odn osana i vot u ope, posebno na ekonom sk i napr edak i zdr avl je podj arm l jenog stan ovni tva . U i sto vr i j em e ona se m oe u zet i i ka o dokumenatupor n e bor be hr vatskog sel j atva pr oti v cr kv eno-svjetovn i h por obl j ivaa sve od 1769. god . do pr vog svjet sk og rata 1914. god. Ta k r oni k apredstavl ja pr i l og za di ja l ekt i ku anal i zu i za bol je razum ij evanje suvr em ene stvar nosti sela Polj an ice.

Raspodj elu i pl an obrad e ovog r ada kao i pr vi k oncept pr egleda o jedr ug O toka r K erovan i, p o i jem su savj etu ui n j en e n ek e i zm j ene ipor edak u r ukopisu.

Na samom su t er en u r adi le ter en sk e r ad ni ce H i ld a Peta n i u Pol jani ci i Der via L ju bovi u B i jel om Pol ju , koj i m a pri pada zasluga za pr iku pl j anj e tani h podat aka u t im sel ima.

K od obr ade mater i ja l a r adi l i su komu nist i , lan ovi K P, Rajna Kr avar, koja j e kasni j e poginu la u part izanima, i J ovica K evi , k oj i j e 1941.bio zat voren s gru pom komun ista u Ker esti ncu, a zatim u bi j en u Rakovu Potok u i ste godi ne. Na tom su posl u r adi l i i stu dent m edi cin e

Br andt, stu dent agronomi je Br usi i I van K ova. U toku I I svjetskograta bio j e preki nu t svaki r ad na tom pol j u.Posl i je osl oboen ja ponovn o j e obr adi o, ofor m i o i tabeli r ao sve sta

ti st i k e i d em ogr afske poda tk e i podat k e o agrarn im pri l i kama sela Pol ja ni ce dr Sr ek o M i hal i, ef stat isti kog odsjeka Cent r al nog hi gi jenskog zavoda u Zagrebu. Na ter en u su i pr i obrad i mater i jal a u Zagr eburadi l i slubenici Centralnog hig. zavoda Ivka ul ina, Pavica Kovae-vi , A gneza Peri i onja Val l es.

Podat ke o sud jelovanju bistr anski h sel j aka u NOB-u dal i su nam Pa-vao Zr in ski i N ik ola Sever i z Pol j ani ce.

S duboki m se p i j etet om i zahval nou sj eam o, od ustaa ub i j enogvel i k og komu n iste i vel i k og poznavaoca d r utveno-ekonomski h pit an'a,naeg dr uga Ot oka r a K erovan ij a i por tv ovni h u ovom radu sur adni kadr ugari ce Raj ne Kr avar i dr uga J ovi ce K evi a.

Svima ostal im sur adnicima i pomagaim a dr J. Rasuhi nu, dr B. Bor-i u, dr E. D ojm i ju ovim se pu tem zahval ju jem.

Zagreb, 15. X 1960.N . N i k o l i

XIV


17/200

Ovaj r ad posveu j em uspom eni na svu onu maloznanu masu junaka i pregalaca puntarske Bistre iH r vatskog zagor ja k oj i su izgin ul i u bor bama za pra

vicu, za osloboenje od feudalnih i kapital ist ikih po

robl j ivaa.

XV


18/200


19/200

S A D R A J

Predgovor urednika ............................................................................................................ V

Predgovor p i s ca ..................... ..................... .................................................................. X I I I

I

K R O N I K A 2 U P E B I S T R E

1. Osvrt na bune i puntarije seljatva Bistre uz kroniku bistranske upe . . . 1

2. K njiga spomenka vrednih fare bistranske od najstari jih vremena do sadanjihpisana 1850. od J akova Cerovskoga, plebanua Bistranskoga..................... 37

Red plebanuev Biztranskih od leto 1631 poemi ............................................ 38

Od cirkve farne Biztranske njezinoga poetka i znamenitejih premembih ipopravkov do letto 1850 pri njoj uinjenih.......................................................... 41

Od imetka Farne Cirkve Biztranske, i razlina vremena vinjenih prikazovi darov do Letta 1850 .............................................................................. 44

Od imetka kapelih, k farnoj Cirkvi Biztranski spadajuih do Letta 1850 . . 49

Od Farofa i ostalih stanjih k njemu spadajuih; poetka, premembih i pripe-enj do 1850 30

Od Inventariuma fare Biztranske, i neprilik vu prijemanju i branjenju ovogaosobito z Gornjaki i inari imanih ................................................. 32

Od kole Biztranske, njezinoga poetka i vu vpelivanju navuitelja nepri lik 56

Od dogadjajov i pripeenj mesta ovoga vu Obinskom do Letta 1850 . . . . 58

I I

A G R A R N O E K O N O M S K A S T R U K T U R A


1. Agrarne pril ike u Bistranskoj P oljan ici.................................................................... 117

XVI I


20/200

2.Materijalna osnovaivota uproizvodnjihrane u Bistranskoj Poljan ici . . . 125

3. Odraz materijalne baze ivota seljaka u Bistranskoj P oljanici na biologijistanovnitva ........................................................................................................................ 136

4. Demografskeprilike uBistranskoj Poljan ici .................................................................... 143

I I I

P U N T A R S K A B I S T R A U N A R 0 D N 0 0 S L 0 B 0 D I L A C K 0 J

B O R B I ..................................................................................................................................... 169

XVI I I


21/200

I

K R O N I K A U P E B I S T R E

1.

O S V R T N A B U N E I P U N T A R I J E S E L J A T V A B I S T R E

U Z K R O N I K U B I S T R A N S K E Z U P E

Iz kronike, naene u arhivi crkve sv. Nikole u Poljanici (Bistra),nazvane K njiga Spomenika vrednih Fare Biztranske od najstariihvremen i do sadanjih pisane 1850. g. od Plebanua J akoba Czerov-zkoga moe se razabrati da je 1631. g. bila osnovana upa (fara) uBistri (Poljanici), a tada je bila sagraena i crkva i fara na dananjemmjestu. Plebanu nije stanovao kod crkve od njezina poetka (1631),

nego istom od 1667. god. Prema tome ta kronika opisuje dogaaje upuntarskoj Bistri u epohi novog vijeka, u doba velikih otkria i ratova.Upravo u to je doba, za vrijeme vladanja cara i kralja Ferdinanda I I tajerskog (1619-1637), bjesnio 30-godinji rat, u kojem su ginuli i hrvatski seljaci, a vojna krajina je tada bila reorganizirana i podijeljenau karlovaki i varadinski generalat, na elu s generalima.

Prije 1631. god. crkva (sv. Magdalene) i farof nalazili su se na viem breuljku, kod grada, na mjestu koje se danas zove K apelcakod Belia, a koje se razvalina jo uvijek tamo nalazi. Crkvu je sv.

Mikule Bikupa ispovednika na dananjem mjestu sazidao 1631. god.Presvetli Baron Ivan Moscon svojum dareljivostjum i z trudi ljudstva. Crkva je bila napravljena na breuljku zbog zdrave vode, kojuna voriu izvirati vidi, ar ov zdenec vre od starih vremen zaraddobrote svoje na velikom glaisu je, takaje i vu istom Zagrebu, kojusu vu brentah ez goru vu Zagreb nosili i onde Gospodi prodavali. Idanas se nalazi taj izvor ispod stoljetnih grabova i bukava povrh farof a u idilinom dekoru ume. Taj je izvor ve kapt i ran za vodovodsela i farofa, koji e time dobiti najbolju vodu u cijelom kraju, jerselo sada pije vodu koja se slijeva 8 groblja i kanala fare s brijega u

1 G r a a z a g o s p . p o v i j e s t 1


22/200

seoski bunar. Postoji vjerovanje u selu da je ta voda s breuljka povrhfare i ljekovita (sl i ka br . 1).

U tom je razdoblju Ferdinand I I I (16371657) uzalud pokuavao dasprovede centralistiko ureenje monarhije, traei naina i povodada ukine ustav Ugarske i Hrvatske i sudbenu vlast banova (NikoleZrinjskog). U generalatima nabusitost njemakih oficira, komandanata, pa vrijeanje i poniavanje domaeg hrvatskog ivlja izazivali su

stalne i otre sukobe, koji su, uz ekonomske neprilike, postepeno dovodili do pomisli na ocjepljivanje od monarhije. Na granici su se premaBosni i Srbiji stalno vodile borbe s turskim etama, koje su upadale uHrvatsku. Te dogaaje kroniar uope i ne registrira, a kamoli da ihpovezuje s onima iz Bistre.

Nikakvi stariji podaci ni matrikuli nisu naeni u arhivi prije 1664.god. Stoga se sva izlaganja osnivaju na tom jedinom historijskom dokumentu.

L jetopisac biljei da je tua 1696. god. potukla sve usjeve u bistran-

skom polju tako da nijedna lat na sterni nije ostala bila i ta tua iviher strahoviti prek gore je preel, ter tijam do Brezovice vse zaterl.Posljedice takve prirodne nesree morale su biti veoma teke u onodoba feudalne ekonomske organizacije. Knjiga umrlih, koja pokazujeveliki porast smrtnosti te godine, najbolji je indeks posljedica te nesree, gladi, epidemija i pomoi koju su pruali tadanji feudalni crkve-no-aristokratski vlastodrci.

U to je doba za Leopolda I (16571705) bjesnio rat izmeu Austrijoi Turaka, u kojem su se hrabro borili i hrvatski velikai Petar Zrinjskikod Otoca, gdje je potukao Ali-pau engia, a Nikola Zrinjski kodOsijeka, gdje je spalio Sulejmanu most preko Drave. Poslije neuspjelogmira (u Vavaru) njeimaka je soldateska poela pljakati po Slavonijii Hrvatskoj, to je izazvalo jo vee nezadovoljstvo, koje se jo od prijenije bilo stialo. Petar Zrinjski i Krsto Frankopan urote se tada protivAustrije, pomiljajui na ocjepljenje Hrvatske. Ta je urota otkrivena ioni budu 1671. pogubljeni u Wiener Neustadtu. L jetopisac se kronikene osvre na te dogaaje i na njihov odjek u to doba u Hrvatskoj, kojase nalazila u predveerju narodne bune, kao i Ugarska (T6koly). Iako

je ustav u Hrvatskoj i Ugarskoj bio suspendiran, Leopold I od straha

pred pobunama ponovno vraa ustav. Ugarski je urotnik Tokoly biooprezniji od Zrinjskog i Frankopana te je s Turcima sklopio savez, tosu i Zrinjski i Frankopan namjeravali uiniti, ali su ih Austrijanci nalukav nain preduhitrili.

L jetopisac nita ne spominje velike borbe s Turcima na teritori juHrvatske i Slavonije, ustanke Srba u Srbiji, pobune Rakocija u Ugarskoj. Bez sumnje su ti dogaaji imali golem odjek na socijalni i ekonomski ivot Hrvatske ali ljetopisac ih izbjegava spomenuti. Oni nisu;za njega vani, nego samo uvrenje njegova poloaja kao feudalcau Bistri.

2


23/200

Od drugih je dogaaja Ijetopisac naao vrijednim da spomene kakoje 1774. god. vu ovom F arofu zaderaval se je Bonifacius Princ Attem(eiX monte Libano), dojdui ter Almutvo je pobiral od stanovnikov fareove, za okuplenje Brata svojega, kaj je bil vu suanstvo tursko odpe-ljan, kojem Plebanu Ignac K lei vu taj cil jeden cekin vu zlatu jeprikazal. I to pokazuje da je u to doba postojalo ropstvo, a sunji suse (tj. ratni zarobljenici) mogli osloboditi otkupninom. Osim toga moglo bi se tu raditi i o jednom vjetom majstoru koji je pod tom titulom

vjeto iznuivao pare od lakovjernog svijeta.S naroitim ponosom naglauje Ijetopisac znameniti, glasoviti i spomenica vredni zapis nael bude kojem spodobnoga morebiti u celojHrvatskoj nebude nael.

Seosko gr obl j e. Poljanika je crkva bila povrijeena 1787. god. zbogpomicanja tla. Poslije toga je nekoliko godina vladala glad u cijelomkraju, a i Tabor z Turinom je bil. Mui su se prije zakapali okocrkve, to je poelo smetati plebanuima, jer se groblje oko crkve svevie irilo zbog velikog pomora.

L judi samo do Letto 1781. pokapali su se, ar ovo letto izila je za-

poved, da vsa groblja okolo Cirkvib imaju se zatreti i zato jakostjumove, zapovedi i ova troja groblja okolo Cirkvih Bistranskih leea zater-ta su bila. Ter jedino groblje) pod zemljum Plebanuev Biztranskih Jat-les zvanom na mesto tak nazvanom. Pusti Martin isto Letto 1781 je nareeno i dana 29a Meseca J uliua po Ignacu K leiu Plebanuu Bi-ztranskom blagoslovljeni.

Plebanui su zaterli groblja i napravili od njih livade i vonjake,davi za svako groblje najgore movarno mjesto, koje se nije moglonikako privredno iskoristiti.

K ajti pako vu tom mestu jako je voda izvirala .. . naravno da su seseljaci poeli buniti i preko zapovijesti Plebanua zato ljudi nisuseve hotel i vu njem pokapati, ve nazad okolo farne Cirkve poeli susezakapati i to je terpelo do letta 1804. Ovo najmre Letto od PlebanuaLovrenca Dollactkog kupili su Beneficialnu zemlju njegovu Ograicuzvanu na Breuljku, ober puta leeu i nju obernuli za farno obinskogroblje, koje prespomenuti Plebanu ono isto Letto dana 4. Martiua

je blagoslovit, i kam sada vsi skupa pokapaju se.Plebanu prodaje zemlju poklonjenu od nekog bogobojaznog pri-

lonika u koju e se ukapati seljaci, a svaki pokop e mu donositi prilian prinos. Naravno da tu svoju prodanu zemlju jo blagoslivlja, jere mu taj hektar zemlje stoput vie donijeti od svakog drugog prinosakad bi je i obraivao. To blagosloveno groblje osiguralo mu je dobardohodak.

Za vrijeme Karla I I I vodio se prvi turski rat (17161718); tada suTurci napustili Beograd (princ Eugen Savojski), Drakovi Ivan zauzeoje zemlje desne obale Save sve do Une, Sane i Vrbasa, a Venecija jeosvojila Dalmaciju. Drugi se turski rat vodio od 17361739, u njemusu Turci porobili veinu zemalja koje su izgubili u preanjem ratu. U


24/200

tim su ratovima ginuli seljaci, pa i oni Bistre, u stvari za uvrenjepoloaja svojih feudalnih porobljivaa.

Za vrijeme carevanja Marije Terezije hrvatski su i srpski seljaci bivali unovaeni u K rajini u Trenkovu vojsku (panduri). Zbog bijedei bezizglednog stanja mnogi su se 6eoski mladii javljali dobrovoljno ute Trenkove pandure, koji su ratovali u ekoj, leskoj, pa i Bavarskoj i Francuskoj protiv protivnika carice. Mnogi su izginuli za caricu,a samog Trenka nagradie za sve te usluge, kada je crnac svrio svoje,doivotnom tamnicom, u kojoj je i umro. Tako su vlastodrci u to doba vukli za nos zaostale, neuke i deklasirane, neke slojeve seljatva,koje je davalo svoje ivote da bi uvrstilo pozicije svojih ugnjetaa.

Isto su tako hrvatski seljaci izginuli u tzv. sedmogodinjem ratu(17561763), kada su se za vlast u leskoj sukobili Marija Terezija ipruski kralj Fridrik II.

K roniar Bistranske kronike ne dotie se velikih reforma J osipa I I ,koje su upravo najvie pogodile crkvu kada su se trebale dokinuti mnogeunosne asti visokog klera i bogatih plebanua. Tim su reformama bilismanjeni dohoci, zaplijenjena imanja isusovaca, ukinuti pavlinski samostani u Lepoglavi (sada kazniona) i Remetama (1784), samostan kla-risa (1782) u Zagrebu i jo mnogi drugi po Hrvatskoj i Slavoniji. Njihova je imovina ula u fond vjerozakonski i naukovni (cassa paro-chorum, fundus studiorum) za plae siromanom, niem sveenstvu iza nauku.

Isto tako ne spominje vaan akt J osipa I I kojim on ukida kmet-stvo u Hrvatskoj i Ugarskoj (1785), prema kojem je kmet imao sadapravo slobodno raspolagati svojom pokretnom imovinom, nitko ga vie

nije mogao otjerati sa zemljita i prisiljavati na rad, zabranjivati mupolaziti kolu, uiti zanat itd. On se mogao bez privole vlastelina eniti i seliti kud je htio. Meutim, zemlja je ostala i nadalje vlasnitvovlastelina, samo su se proizvodni odnosi neto ublaili, jer su se sporovi vlastele i njihovih bivih kmetova sada rjeavali sudskim putem.J osip I I je zato odvojio sudstvo od upravne vlasti i osamostalio ga, dabi mogao koliko toliko suditi po zakonima.

J asno je da su to bile prve, napredne reforme novog vremena, tj. nove klase, koja je izrasla i oformila se iz feudalizma, klase u to doba na

predne buroazije. Te su reforme J osipa II bile izvrene upravo u predveerje velikih seljakih pokreta i velike buroaske revolucije u Francuskoj. Seljatvo se u to doba u Hrvatskoj, a osobito u Bistri, nalazilou buntovnom raspoloenju i pokretu. Meutim, vlastela, ogorena nate reforme, osobito je poslije neuspjeha u ratu s Turcima podigla glavei primorala cara da vrati ustav Maarima i Hrvatima, a time i velikaprava i udio vlasteli u vlasti. Iako on nije opozvao svoj patent o vjerskoj toleranciji i naredbu o dokinuu kmetstva, ipak se mo vlastelepootrila. Plemstvo je poelo svoje bive kmetove putem sudskih presuda, donesenih od korumpiranih sudova uvijek u njihovu korist, po

4


25/200

novno vezati uz svoj jaram. Vraanjem starog ustava ponovno , se pogorao poloaj kmetova u Hrvatskoj, pa i u Bistri, ali oni sada vie nisuimali volje da se vrate u ropske lance iz doba prije ukinua kmetstva.

Od im etk a far e ci r k ve bistr anske i razl ina vr em ena vin jeni hpr i kazov i d or ov d o let ta 1850.

Plebanui su bistranski stalno naglaavali da je glavni i najvekt

imetek vu gori tak nazvani Cirkveni bio poklanjan po velikoj dareljivosti pervih svojih vtemeljitelov ali koje letto i od koga taj velikidar i prikaz je vinjen, iz najstarijih pismih raznatise nemre. U stvarise tu radilo o nasilnom zahvaanju seoske zemlje i uma od crkveno-vlastelinske klase, o nekoj prvobitnoj akumulaciji. To im je sluilo dato vre zadre legalnost, feudalno pravo na taj golemi svoj posjed, kaj na oevidni dokaz slui, da fara kano i taj njezin imetekstarodavni biti mora.

Crkva je ve u najstarije vrijeme dobila imanje zvano Cirkveni naGori. Ono se prostire od potoka L ipice u Bistranskoj gori preko Mer*

zjaka, Kaptolske gore, Drenovca i Punikve, pa sve do Susjed-Grada ilitido Vinogradov i Gajev onde stojeih. To je veliko imanje bilo poprite estokih sukoba i borba izmeu okolnih sela i gospotine i bilo jevre od starih vremen kano tem vu oih vseh okolo leeih Gospoti*nah, ar kako se to iz starih pravdenih piam vidi, Ladovci Suseda Grada, Lunice, J ankomira, Novi Dvori viekrati podignuli suse, ter hotelinju razkomadati i osvojiti i viekrat je bilo boja i tuenja, da pae istogpucanja i strelanja zaradi nje med faraiki Bistranskemi Podgorci zva-nemi i med ostalemi okolo leeimi Gospotinami i mui, koji vseudiljvu nju sililisu, ter takovem silovitem nainom nekakve pravice i viva-

nje vu nju dobiti hoteli. Ali zabadava vsi trudi, vse sile, vse prelevanjekervi, vse pravde i trokovi bili, vsem nepriatelom njezinem, ar C i r kvafarm a Bistranska svoju Goru,kano jeden najpravineii imetek, od svojih pervih vtemeljitelov negda prikazan, jo dan dananji ima, i zader-ala i zauvala je, kako pako v buduem bude, previdet se nemre, arvse zmirom proti njoj vojuje se. . . i lahko moe biti, da Obinski prevrat i premembe god. 18481849850 itd. i o njoj svoju jakost izkazalbude. Ter -njom nekakva prememba meni za sada joe nepoznata,uinila se morbit bude.

L jetopisac ve trezvenije vidi da e Obinski prevrat uzdrmati ipremembu uiniti od feudalizma gospotinskog i crkvenog u Hrvatskoj. On vidi da e se dogoditi ono to i u Francuskoj: propast feudalizma.

Podgorci bistranski, seljaci iz Poljanice i Bistre bili su natjerani dazatiuju interese svoje fare i borili su se protiv mua, seljaka, feudalnih kmetova okolnih gospotija, koji su takoer bili prisiljeni dase bore za interese svojih ugnjetaa, feudalaca.

Zemljotres 1787. god. morao je otetiti sve zgrade zidane kamenomi ciglom, u prvom redu crkvu i farof. U Poljanici seljaci i danas kao i

5-


26/200

u staro doba prave kue od drveta, koje su po svom graevnom materijalu vrlo higijenske, elastine] i imune protiv potresa, te su i te godineza vrijeme potresa ostale itave. Moe se pretpostaviti kako je tadanjiseljak, jo nepismen i neprosvjeen, psiholoki reagirao na zemljotres.

Mistika se religioznost veoma pojaala, naroito u ena, a praznovjerje, vraanja, morala su uzeti opasan, antisocijalan karakter. Za zemljotres su ljudi krivili grenike, iju kaznu boju i pravedni osje

aju. U takvim bi prilikama najvie zaglavile ivano bolesne ene kaoopsjednute od vraga, vjetice itd.Seljaci su htjeli poslije potresa 1787, kad turen i pol cirkve sruilo

se je, da se crkva zida vu J arku pod Bregom, ali je tadanji pleba-nu Lovrenc Dollaek zarad dobrote ove vode ponovno poeo zidatina istom mjestu. Pitanje vode bio je vaan razlog da se crkva zida nabrijegu, jer nije bilo u blizini nikakvog izvora.

U borbi za svoje ekonomske interese bistranski je, feudalac plebanuimao stalne neprilike s gornjakima, svojim kmetovimai, prvim seljacima u kojih se budio osjeaj potrebe da se zatite od fizikog unitenja

i prelazio u revolucionarnu, puntarsku svijest i akciju protiv klera ivlasti. Gornjaki su bili kmetovi Plebanua Biztranskoga, ali sko-

jemi vse velike nepril ike su imali, kad to iz dveh Gornih pravdih nej-mre letto 1771 i letto 1797 deranih vidcti se more. Povrh farofa plebanui su imali tersji Pesek, crkvenu goru do Slemena leeu, tutersja Sternjak, Mladina i Popovec, i travnike i oranice. Kasnije suPlebanui sebi prisvajali i pustoseline. Nain kako su plebanui dolazili do posjeda bio je u tadanjoj Hrvatskoj jednak kao i u cijelojEvropi toga vremena. Bogobojazni su krani poklanjali crkvi posjedeiz straha od kazne boje, od pakla, a za spas svoje due. Plebanui sukasnije iz redova svojih kmetova obrazovali borbene ete za sprovoe-nje i za zatitu svojih ekonomskih interesa, osobito protiv gospoti-

je, a i protiv puntara seljaka.Napredne ideje francuske buroaske revolucije izazivale su strah i

oprez kod feudalne crkveno-plemike reakcije i vladajuih krugova,osobito carskih apsolutista, u tolikoj mjeri da su se carevi i kraljevibrzo nali na elu u taboru kontrarevolucije,. Tako je ve Austrija (Leo-pold I I ) odmah sklopila vojni savez sa svojim inae protivnikom, Pru-sijom (1792), i pritekla u pomo ugroenom Luju XVI (urjaku kralja

Leopola). Nasljednik Leopolda, car apsolutista, srednjovjekovni mranjak Franjo I (17921835) provodi okrutno i dosljedno reakcionarnufeudalnu politiku i protiv seljatva i protiv nove klase, buroazije, kojase ve poela formirati i koja je propagirala i rjeju i pismom napredne ideje francuske revolucije, prava ovjeka itd. Franjo I vodi dokmoe kontrarevolucionarne ratove protiv francuske revolucije, tj. zazatitu kralja Luja XVI , u stvari za zatitu monarhije i plemstva, tj.svoje klase. U tim ratovima protiv francuske revolucije borili su se seljaci Hrvati i Srbi i ginuli po poljima Lombardije (Dego, Arkole), uHolaniji i u Njemakoj, uvrujui svoje vlastite feudalne poroblji

6


27/200

vae, za ije interese su se borili. Padom Venecije pripadoe Dalmacija i Istra Austri ji. U sukobu s carem Napoleonom Austrija je izgubilaDalmaciju (1805). Novi Napoleonov zakon dokinuo je stari mletakizakon (lcge Grimani od 1756), po kojem seljaci Dalmatinske zagore nisubili vlasnici zemljita koje obrauju i na kojem ive, nego doivotnipravouitnici po mukoj lozi. K metovi su postali tom Napoleonovomodredbom vlasnici, ali su morali plaati i dalje, desetinu od svog prihoda

kao porez u naturi. I onako siromano seljatvo tog kraja moralo jedavati deseti dio svojih oskudnih, bijednih prihoda. Seljaci su plaaliosim toga i travarinu (erbatico) za stoku na planinskim i drugimispaama. Zaostali dijelovi seljatva, predvoeni franjevcima, suprosta-vljali su se stalno tim naprednim tekovinama nove buroazije, nazivajui Francuze bezvjercima i jakobincima. U drugom neuspjelom ratukralj Franjo I morao je predati Napoleonu i dio Hrvatske do J asenovca, Istru, Kranjsku, dio Koruke. Napoleon je tada formirao I liri ju,kojoj je na elu bio njegov general Marmont.

U napoleonskim su ratovima ginuli i hrvatski i srpski seljaci, a i nasvojim leima nosili jo tei teret, jer su morali davati poviene porezei dabine, a i hranu za vojsku i graane. Ekonomska se kriza jo viepoveala razmjenom novca, kod koje su izgubili 4/5 prijanje vrijednosti. Poslije poraza Napoleona u Rusiji pripala je Ilirija ponovno Austri

ji, koja je dokinula francuske reforme i ponovno dala svoje zakone upogledu proizvodnih odnosa na selu. Reakcionarni duh apsolutizma ipolicijske drave jako je ojaao. Progoni naprednih elemenata u gra

dovima i buntovnih seljaka, osobito u Bistri, dosegli su krajnju granicu.Dok se mlada buroazija Hrvatske, u koju su se ve uklopili nekifeudalci (K . Sermage iz Bistre), krajem XVI I I i na poetku XI X vi

jeka bori la protiv maarske agresivnije buroazije za prioritet novevrste eksploatacije, dotle je stanje seljaka ostalo jo uvijek feudalnogkaraktera. Usprkos njihovoj upornoj borbi na snazi su bili urbari. Kada je pokret meu seljacima i u Hrvatskoj i u Maarskoj primio takverazmjere da su male bune bile, ve u toku, a izbijanje ope revolucijeprotiv feudalno-crkvenih porobljivaa osjealo se ve u zraku, bur

oazija je bila primorana povesti borbu za osloboenje kmetova u samom Pounskom saboru.

Ali usprkos odluci donjeg doma da se ukine kmetstvo, na Pounskom su se saboru hrvatski plemenitai odluno odupirali toj odluci,izjavili kako hrvatsko plemstvo mora propasti ako doe do osloboenjakmetova i dokinua rabota, jer niti ima u zemlji radnika, niti bi ihmoglo siromano plemstvo plaati. Usprkos tome oba doma izglasalasu zakon o ukinuu kmetstva. Ali car Franjo I vidio je u tom zakonu

7


28/200

utjecaj revolucionarnog Zapada, a u samom zakonu revolucionarni idemokratski pothvat, pa je zakon sveo na to da se kmetu doputa slo-bodno seljenje i otkup rabote naknadom feudalcu u novcu. Taj pokuaj liberalne i demokratske maarske buroazije da ukine kmetstvovjerojatno je iao i za dobivanjem simpatija seljatva i mlade hrvatskeburoazije, za tjesnijim vezanjem hrvatske buroazije uz Maare, protiv austrijske uprave, a i za izlazak Maarske na more. Bez sumnje biMaari to i postigli da nisu nerazumnim svojim ovinizmom upravo

uinili obratno i zapravo odravali na ivotu stari, ve dotrajali i nesuvremeni feudalizam.

1797. god. po Boiu nastala je suha i velika zima prez snega, tercelih 8 mesec nikakva dedja nije bilo, da ljudstvo vu dvojnost je pre-podalo. Iste su godine nastala velika (oblakoterja) nubifragium izkojih sila vode izlejana, ter vsum silum i jakostjum iz bregov padajua,vsu bolju zemlju i gnoj odeprala.

Te prirodne nepogode sua i poplave u to doba velike zaostalosti,jo su vie pogorale i onako loe socijalne i ekonomske pril ike, muke

i bijedu, nego to bi to mogle danas uiniti.U ono se doba glad nije mogla u jednoj zemlji otkloniti, jer nije bilo

dobrih komunikacija, razvijenog transporta (eljeznica^ parobroda).

Velik je bio dogaaj, a i senzacija, ne samo za malo selo Poljanicunego i za cijeli kraj da se jedan car ne samo slubeno vodi u knjigamaroenih upe bistranske nego da on uope ima veze sa smrtnim ljudimaovog kraja. U knjizi krtenih god. 1797. nalazi se ime pokojnoga Franca, Cara Autrijanskoga sa svojom Tovaruicom, kano kume zapisane-Pisac napominje kako se u cijeloj Hrvatskoj nije nikad desilo da car

kumuje na krtenju kao to je to bio sluaj sa sinom grofa Oria izBistre.

Poznata historijska linost, biskup Maksimilijan Vrhovac, posjetio jeBistru 1803. god. Dobrota ovoga Zdenia genula je Prez. Maximili*

jana Verhovca Biskupa Zagrebakog, da u priliku drane ferme, prinjemu je elei frotaklati.

Ali ti nevani dogaaji kojima Ijetopisac poklanja mnogo panje blijede i odlaze u pozadinu pred istinskom borbom hrvatskih seljaka zaosloboenje od feudalnog jarma i od ropstva pod tadanjim sveenstvom.

Seljaci su bili stijenjeni gospodskim i crkvenim imanjima u tolikoj,mjeri da su morali u borbi za odranje golog ivota kriti ume povrhsela i pretvarati ih u poljodjelsko tlo. Historija socijalno-ekonomskogosloboenja seljaka cijelog Hrvatskog Zagorja odraava se u burnojprolosti sela Poljanice, koje je stalno postavljalo pitanje pravice tj.novog socijalnog i ekonomskog poretka, tada barem u obliku skromneagrarne reforme u korist poljodjelskog trudbenika, onog koji zemljuobrauje, a protiv feudalnih vladalaca i eksploatatora.

8


29/200

Ta se borba za tu elementarnu socijalnu pravicu povlai jo iz drevne hrvatske prolosti, preko stubikog revolucionara Gupca pa sve dobuna Podgoraca. Seljaci su se borili za socijalnu i ekonomsku sloboduprotiv fizikog nasilja, protiv unitenja od gladi, brutalnosti vlasti iprotiv moralnog vrijeanja od gospotije, koja ih je poniavala i stavljala u red stoke. Ta buna Podgoraca izvire iz dubokih biolokih poriva, refleksa zatite, odranja ivota, tj. udovoljavanja ivotnim potrebama organizma, ona je nastala zbog zatite tjelesnog integriteta iudovoljenja socijalno moralnih potreba, ouvanja ljudskog dostojanstva, slobode misli it. Sve je to bilo potpuno negirano od tadanjihgospodara. Ukratko, hrvatski su se seljaci borili za ekonomsku i poli-tiko-kultumu slobodu svih potlaenih ljudi. Stoga je ta revolucionarnaborba hrvatskog seljatva bila s gledita pol i t i kog mora la razumljiva iapsolutno opravdana i napredna.

Poslije sjee uma nekih oblinjih sela brzo se golet poela pomlaivati mladicama, ali Su seljaci, kako to ljetopisac pie, poeli to germjekeriti, ter najpervi Koruzu saditi potlam pak i tersje. Malo-pomalo

seljaci su to zemljite sebi sasvim prisvojili pa niti su hoteli kakvudau ili hasen od njih Cirkvi izkazati i za svoj laztoviti imetek su drali. Neki su seljaci, sigurno na nagovor vlastele takvu zemlju Goreodtergli ter svojoj zemelskoj gospotini dali i mnogi se nali tak nez-hvalni protiv svojoj farnoj Crkvi.

Ta je borba seljatva u to doba uvijek bila paralizirana juridikimsmicalicama, zakonima, koji su uvali interese vladajue klase tadanjegreima. Tako 1834. g. Skerbljivi za onda Plebanu Biztranski MatoBeloberg gornu pravdu protiv vsem kerinaom Cirkvenem je podignul,i dokonano je da vsaki od iteka od tersja deseto vedro Cirkvi duenbude dati. Plebanui Cirkvene farme brinuli su se za to ogromnoimanje i bili su potpuni i samostalni gospodari. Nije to bio lak posao,

jer su stalno vodili i parnice i fizike borbe protiv vanjskem napa-stitelom, koji u nju (goru) sililisu i kvare delali, te proti ovako lee-em gospotinam kao i zistem i domaem i far ni k i vu r azpr u i svadjustu pi t i por ad i gor e Ci r kv ene je potr ebn o bi l o. Tako je plebanu Glasi prodao jednom trgovcu nekuliko klaftrov drveta vu mestu takovom, odkud kupcu prilino je ispeljati bilo, a seljaci su iz Poljanicesprijeili sjeu ume ovak protiv svojoj farnoj Crkvi i njeinom imetku

poeli su se podigati, njemu spreke postavljati, da nije mogel onulikuhasen iz prespomenute Gore na stran Cirkve viniti , kak bi


30/200

vjeka slobodnijeg duha, buntovnika, ekala ne ba laka smrt; historijaje srednjeg vijeka prepuna tih tragedija slobodoljubivih i progresivnihljudi. Tek se francuskom revolucijom pribavlja neko elementarno prvopotovanje linosti, i poinje prosvjeivanje ljudi. Neki su slobodoumnisuvereni, outsideri, zadahnuti duhom novih ideja, u doba izrasta-nja buroaskog drutva iz feudalnog, prednjaili u tom radu protiv pretjerane vlasti feudalno-crkvenih gospotija. Istom se u XI X vijeku poinje govoriti i neto raditi i kod nas nai prosvjeivanju seljaka. Iz kakvih su se pobuda tadanji feudalci poeli brinuti za prosvjeenost svo

jih kmetova, ne bi bilo teko ustanoviti. Briga za narod postala jevana tek poslije vulkanske provale francuske revolucije, poslije osloboenja seljaka pomou njihovih vlastitih sila i poslije velikog stradanja feudalne aristokracije pod udarcem revolucionarnog francuskog seljatva i buroazije. Prosvjeivanje seljaka u Hrvatskoj bila je koncesija, zahtjev novog vremena i strah pred agrarnom revolucijom, koja

je stalno tinjala na domaem ognjitu i imala svoju klicu u hrvatskimpuntarima jo prije francuske revolucije.

U Poljanici do osnutka kole god. 1838 dakle za vladanja Ferdinanda V (18351848) vladala je, naravno, velika nepismenost, nikakva znamenja kakve kole nenahajajuse. Poticaj za osnivanje kole uPoljanici dao je zagrebaki biskup J uraj Haulik.

Plebanu bistranski Mato Beloberg zamolio je vse Gospotine Biz-transke, Gornje i Dolnje Bistre, Laavce, zatem Mirovnike, J akovlja,Lunice, Novodvorov, J ankomira za doprineske nekoje vu penezih, nekoje u zemljitah. Grof Dragutin Festetits dao je grunt za kolu i277 forinti za zidanje kolske zgrade. Grofica J ulijana Ori dala je 100forinti, a grof W. Ori 30 forinti, Grof Erdoi 40 forinti, vlastelinkagrada J akovlje 272 forinta, Baronesa Rauh 80 forinti, vlastelin janko-mirski Dragutin J elai 120 forinti, ukupno onda vse Gospotine uprenapisanu sverhu doprinesle jesu 924 forinti. Materijal za gradnjukole poeo je kupovati plebanu M. Beloberg 1839, god., ali kako jeon otiao za kanonika zagrebakog, njegov nasljednik Antun Glasi,kao pametniji feudalac, slabo je mario za tu stvar i materijal je onakoleal i pernul. Istom kada ga je 1840. opomenuo verhovni kolskiRavnatel Anton K ukuljevi, poeo je Plebanu Glasi graditi kolu,koja je bila gotova istom 1843. godine, a za koju je potroio 922 for.sr., a od gore navedenih dobrovolnih prineskov ostalo je samo 2 for.,sr. Tako je ve sagraena kola ostala jo 5 god. prazna, da vre podvu koli na pol zegnil je krov poel premakati i ostala vnoga jesu sepokvarila i poterla. Dotadanji kolnik Petar imunkovi za nauitelja nije bil sposoban.

Borba seljatva protiv feudalne gospotije za svoje pravice nastavljala se uporno i u toku X I X stoljea. Bistranski su se mui oteli veinom od utjecaja i gospotije i plehanua, za ije su se interese borili dosada, i poeli su traiti svoje pravice.

Za Goru bistransku imali su interesa, osim gospotije i plebanua, naravno sada i mui, koji su ter takovem silovitem nainom nekakve


31/200

pravice htjeli dobiti. Te su pravice bile za seljake uglavnom: prava drvarije i paovine, koja su imala samo neka sela.

Bistranski feudalci plebanui imali su goleme prihode od Gore,jer mnoga sela nisu imala* prava drvarije. L jetopisac plebanu iskrenoali to su neka sela imala to pravo drvarije, jer mu je time izmakao

jo vei dohodak.K akogoder ves ostali imetek, ovak i onaj najmre Gora Cirkvena

skerbi Plebanua Biztranskog izruena i predana je. I zaisto osobito

veliku hasen Girkva Biztranska iz tak velike Gore imati bi mogla, danebi sela I vanec, J ablanovec, Novaki, Bukovje i Poljanica vu njoj der-variju imala. Ali o alosti. Ova sela vre od starih vremen presplanu,to jest slobodnu dervariju i paovinu vu njoj imaju . . . Plebanu feudalac ne samo da plae Ali o alost, on i sumnja u tu pravicu seljaka: ter kako to pravicu zaidobilisu? gde vendar ostala sela fare Biztranske izluenasu, to se od nikud seznati nemoe. .

Ova ervarija i ovo vivanje je zrok, da vre od mnogo godin. vseono to je blie, i na boloj priliki za izpeljati bilo i poseeno je, terna stran Girkvene kasse Plebanui nikaj za prodaiti nije imal, nego sa

mo ono, to je jako daleko od puta bilo i za izpeljati zevsema teko,ali morebiti i nemogue. Ova slobodna ervarija i neprekoredo od pre-spomenutih selih vivana, zrok je bila, da ljudi pohlam kam bi videlida derva bola jesu posekli i da ve veliko stran gore nikaj drugo nijenego jedno nehasnovito germje, poeli su to isto germje keriti, ternajpervi koruzu saditi, potlam pako i tersje ovaknem nainom velika ona Gora Girkvena vnogo pomenana je bila, ar ove kerine ljudiza svoj laztoviti imetek su derali ...

Seljaci i oni koji su imali pravo dervarije, posjekavi umu, naravno u blizini sela, nehotice su napravili kerevinu. Poljaniki su

seljaci, upalivi i iskorjenivi panjeve, ogradivi zemlju pleterom i konano okopavi je* tekom mukom oteli od ume te kerevine. Plebanui su ih naravno pustili ne uznemirujui ih da sve to svre. K ad suve najpervi koruzu sadili potlam pako i tersje, za koje je trebaloda ekaju godine do pravog prinosa, istom su se tada plebanui umijeah. Seljaci su imah pravo dervarije, ah ne kultiviranja. U stvari tonije bilo predvieno tadanjim feudalnim zakonom, ah ipak su plebanui traili feudalnu basnu . . . niti su hoteli kakvu dau ah hasenCirkvi izkazati, dapae vnogi su se nali tak nezahvalni protiv svojojfarnoj Cirkvi da prespomenute kerevine vu gori Cirkvenoj leee odCirkve su otergli ter svojoj zemeljskoj Gospotini dah vu vremenu der-anih gornih pravdih zapisati i podaiti.

Februarska revolucija 1848. u Francuskoj, koja je otjerala kralja iproglasila drugu republiku, brzo je zapalila i ostalu Evropu, gdje seburoazija ve bila toliko razvila i ojaala, uznapredovala, u proizvodnim snagama, da su izmjene u proizvodnji, u proizvodnim odnosima, usistemu uprave bile neminovne.

Reakcionarne vlade u carskom Beu (Mettemich) pomou terora ipolicije pokuavale su da zadre staro stanje, stare proizvodne odnose,

11


32/200

ali bez uspjeha. Odmah poslije parike februarske revolucije bukne bu-na i u samom Beu i primora cara apsolutistu Ferdinanda V, koji sebojei da ga ne zadesi sudbina francuskog kralja L judevita F ilipa, teknedavno svrgnuta s prijestolja, da svrgne u martu te, godine svemonog mranjaka, intriganta i policajca Metternicha s vlasti, da dade ustavaustrijskim narodima na osnovu odgovorne, parlamentarne vlade, daproglasi slobodu tampe itd.

U Maarskoj je Kossuth Lajo dokinuo stalee, cenzuru, ukinuo kmet

stvo, urbare, crkvene desetine, ustanovio parlamentarne izbore, narodnu vojsku itd., u stvari sproveo potpuno buroasku revoluciju po francuskom uzoru.

Odmah je zatim 1848. i Hrvatski sabor u Zagrebu proglasio ukinuekmetstva, to je bila tada opa pojava u buroasko-revolucionarnoj Evropi. U samoj Maarskoj razbuktao se buroaski nacionalizam do temjere da je, preavi u otrovni ovinizam, gazio elementarna prava Hrvata, kod kojih se isto tako budila nacionalna svijest. Upravo zbog o-vinizma maarske buroazije i ostvarenje naprednih ideja u to je dobabilo oteano, to je pogodovalo uvrenju reakcionarne linosti J . J e-laia, koji je likvidirao novu revoluciju napredne beke buroazije1848, a pomogao zajedno s ostalim reakcionarnim snagama likvidiratido kraja i onu Kossutha Lajoa.

Veliki dogaaji koji su se odigravali poslije francuskih i drugih revolucija, coups d etat-a, i ratova za hegemoniju u Evropi, nisu mogli ostati bez utjecaja i odraza i u naim krajevima. Borba seljatva zabolji ekonomski poloaj, za socijalnije stanje, za bolju upravu i jurisdikciju zahvatila je i naa sela u Hrvatskoj. Seljaci su postavili vano pitanje o pojmu vlasnitva, da li imaju pravo na diobu dobara koja

se dobivaju tekim radom oni ljudi koji uope ne uestvuju u tom radu na njihovu sticanju. Time se postavlja i pitanje svojine zemlje, dali zemlja koja se obrauje moe pripadati onom koji je uope ne obrauje. Drugim rijeima, seljaci su postavili krupno i osnovno pitanje nakojem se osnivalo srednjovjekovno feudalno drutvo: pitanje parazitizma pojedinih ljudi, pitanje eksploatacije ovjeka od ovjeka.

L jetopisac opisuje velike brige koje su imali i vnogi pervei Pleba-nui kao i mnogo skerbi, vnogo trudov, vnogo nemira, dapae i trokov

je zrokoval. . . vu takovom nemirnom letu,. . . kada n i ese znalo i j e j ek aj ? i j el i se ve i kada bud e komu od esa pl aal a i d ae daval e.Ar se

vu Obin skom L ju dstvu nazvesal o po sudci h j ednak ost, sloboda i dase nikomu vie nikaj plaalo nebue, niti nikakova desetina plaala.

Ovo ujui ljudstvo iz vust svojih sudeov nazveati, poelo je z ovemCirkvenim imetkom najmre Gorum i zaostalemi Grunti i kerevinami,kak svojemi lastovitemi ladati niti kaj ve Cirkvi davati i plaati odnjih. Ovo je bilo zrok da Letto 1848. i 1849. Cirkva iz tak velikogosvojego imetka skorom isto nikakvu hasen nije imala. I z ovoga se jasno vidi da je val francuske revolucije zapljuskivao i naa hrvatska sela, ali je sve to brzo opet jenjalo. Tako je tadanji plebanu u Poljanici

12


33/200

imao mnogo muke oko odvraanja ljudi od nepogodnih ideja francuske revolucije.

On ovako jasno i ubjedljivo pie: Promisli sada O ovek kak velikiposel, nepovolen i teak je bil za Plebanua ovu stvar opet u svoj redpostaviti ter ljudstvo na to uputiti i dopeljati, za zopet spoznaju lada-

ji je Cirkveno zverhu Gore i da ov kerevinu desetinu poneju davati.I zaista, nije bilo lako povratiti stvar u prijanje stanje, kako se tovidi iz daljeg opisivanja Ijetopisca. Ni bilo to moi na nijeden dobernain obaviti osebujno pak z desetinjaki, koji joe i sada vsum jakostjum suprotstavljaju se niti desetinu davati neeju. K aj je onda drugoostajalo mi kak na put pravde proti farnikov stupiti, dalsem molbe-nicu god. 1849. na Varmegiju protiv vsem Desetinjakom farme CirkveBiztranske, ove molbenice i tube moje posledek je bil taj da vsi desetinjaki pred Odbor Varmegjinski skupa z menum pozvanisu bili, ondenjim raztolmaeno je bilo, da desetina Gorna je ostala, i da takovu inadalje davati duni jesu, bila ona Gospodska ali Cirkvena. I ljudstvomesto dabise povdalo, poelo je joe bolje larmati i kriati pred Odborom govorei: Namsu preesnu god. to jest 1848. sudci nai obznanili da nikakvu vie desetinu Cirkvi davati duni nismo i zato ju midavati vie nigdar nebudemo. Na ov kri i larmu Odbor je dokonal,i zajedno zagrozilsu, da ako do etmajst danov vsu retanciu neizbavi-

ju, ter Exekucije soldake dobiti hoeju. Medtemtoga vse su to bilesamo jedne prazne rei, ar prelo je nesamo etrnajst danov, nego icelo Letto, pak nigdo nikaj nije hotel dati. ponovil sem moju tubu, alizabadava, ar sudci bojalisuse ljudstvu zamerjati, pokebdob pogibelna inemirna vremena su bila i tak taj posel dugo vremena zavlailseje ivnogo truda, dapae i zamera imalsem, doklam sem po nekuliko dese-

tinjake Cirkvene vu red postavil, rclancie stare inkasieral i protokolinovi (ar prei nikakvog nije bilo) od desetinjakom Cirkvenih sem napravih Ali zevsem tem joe Gora Cirkvena i njezini desetinjaki vu pod-punem redu nisu, ar vu goru Vrabani, Borani i Stenjevaki vscudiljsiliju i kvare delaju . . .

L jetopisac spominje mnoge dobroinitele, darovatelje koji su ljubavlju hvalu i Diku Boju povekati i njegovu S. Cirkvu i Hiu nakin-iti zagani. To su bili Stefan Pucz, kanonik zagrebaki i kasnije biskup belgradski, koji je prenio tabernakulum, od Paulinov Remetskihu Poljanicu. Grofica roena Zichy, udata Ori, poklonila je veliki ci-

borium i veliku motraciju sa starim penezima kapele S. Bene-dikta, zatim je Cecilya udata kerlec, roena baronesa Rauch, podarilakrunu i scepter pozlaeni kipu Blaene D. Marije a takaje J ezu-eku koronu i jabuku pozlaenu. Mato Belloberg, kanonik stolnecrkve zagrebake, poklonio je oko 200 forinti za oltare i napravio jenekoje fundacije na hasen Cirkve Plebanua i kole Biztranske. Tuse sveenik poinjao brinuti i za prosvjeivanje naroda. Posebno ljetopisac nabraja imetak kapela. Imetak kapele sv. J osipa grofi Biztranski pod svojum skerbljum imaju, nitisuga kadya izruili i skerbi Ple-

1?


34/200

banuiev Biztranskeh zatoisto neznam kaj ima, ar niti Inventari su mipredani, niti kassa njezina. L jetopisac se tui i na feudalce i na ljudstvo to za tronu kapelu sv. Vendelina nikaj doprinesti neeju. Kapele sv. Ivana i sv. Roka imale su isto svoje trsje, koje bi davalo dobar prihod dabi ljudstvo hotelo obdelavati ova tersja dobro, tak bionda bila nekakva hasen injih. Stoga se to tersje davalo pod aren-du, po 30- 050 i negdar 60 for. morese dobili . . . za svaki vinograd

inae bi se moglo vie prihoda dobiti, a bi ljudstvo hotelo ob svojemstrokom tersja obdelavati...

Klimatske prilike Poljanice imale su u historiji tog sela esto vanuulogu. Sue, prolomi oblaka, poplave i studen izmjenjivale su se po nekom nama jo nepoznatom ciklusu i izazivale teka unitenja imovine,usjeva i stoke, a i stradanje seoskog puanstva. To se stradanje oitovalo u gladovanju, u epidemijama, psihoneurozama i konano u velikimpoboljevanjima i pomoru.

Od 18411848 nizale su se redom jo razne prirodne nepogode, koje

su imale kao posljedicu osiromaenje stanovnitva tako da kruha celoLetto moralisu kupovati, ar nijmi je tua ves prirod vzela, istoga rubljasu se ve dotergli, po kehdob lana i konopel malo kaj spraviti sumogli.

Poljanica je bila, kao i ostala sela Hrvatskog zagorja u XIX stoljeu,feudalno selo s vrlo zaostalom agrotehnikom civilizacijom, zbog ega

je i prihod od zemlje i stoke veoma podbacivao. Kada se uzmu u obzirdavanja velikih koliina prihoda feudalnim gospodarima, tada se moerei da je ishrana samih seljakih porodica bila vrlo loa i nedovoljna,a isto i zadovoljenje drugih potreba za odranje zdravlja i ivota, sta

novanja, ogrijev, odijelo itd. bili su ispod svakog higijenskog zahtjeva.To teko stanje seljaka, njegovo veliko siromatvo tjeralo je seljaka uoajne akcije, u bune i u revolt.

L jetopisac je daleko od toga da shvati pravo stanje- i potrebe seljakog svijeta. Dcsetinjaki pako domai uskratjujuse desetinu davati i takvsako letto z okolo leeemi susedi zaradi Gore svadilise. Z domaimipako desetinjaki zaradi desetini ustkratjene pravdalise, i tak vu rasprui zamer z farmiki i susedi stupili pritrucan je domai Plebanu kanoBranitelj Imetka Cirkvenog.

Iz ovog se kratkog opisa dogaaja u selu Poljanici moe odmah primarno uoiti, da je u odnosu seljaka i feudalaca gospodario najvieekonomski element. Francuska je revolucija u borbi seljaka za poboljanje svog ivota, koja je trajala ve mnogo vjekova, samo raspalilaplamen starog arita. Teko je bilo uguiti tu vatru, ali su vjeti plebanui ipak u tome uspijevali. L jetopisac ne spominje metode kojima

je uspio skloniti seljake i po nekuliko desetinjake Girkvene vu redpostavil i retancie stare inkasieral. Upravo bi bilo vrlo interesantnodoznati kojim se sredstvima sluio plebanu kod postavljanja u red tihnesretnih esetinjaka, jer je Varmegja izbjegavala sukob sa seljacima.

14


35/200

Prema tome moe se pretstaviti da se plebanu sluio vjetim psihikim utjecajem na seljake.

Crkvi je pripadao i veliki vinograd u Novakima, poklonjen jo god.1716. od nekog Adama Ilijaia iz Berdovca. Ali je taj vinograd, koji

je donosio crkvi godinje oko 100 forinti hasne, trebalo njegovati iobraivati u slavu Boju, besplatno. Tako ljetopisac opisuje kako je touinjeno. Obdelavanje ovog tersja vu fiziki derane vizite god. 1822.dne. 6. veljae J aprit Grof Sermage Kanonik Zagreba izruil i zapo-

vjedal je farnikom Biztranskem prez vsakoga Cirkvenog stroka vui-niti, medtemtoga ova naredba nije podpisana od strani varmeije i zatodan dananji malu jakost i krepost ima, ve od leta do leta bolje far-niki uskratjujuse obdelavati isto tersje tak, da vsako letto vnogo nago-varjana, opomenkov, gronjih i takaj strokov viniti Plebanu je pri-ruan samo dase obdela i vred postavi.

Svaka religija, pa i kranska, morala se organizirati, da ne budeneki neorganizirani stihijski pokret, nego sistem, politika partija. Tako organizirane religije moraju imati i materijalnu bazu za ivot organizacije. Bogati su ljudi u svijetu samo svojim ekonomskim poloajemvrili i jo, na alost, vre velik utjecaj putem raznih nijansa terora naosiromaene, zaostale narodne mase. Obino je taj utjecaj u narodu, ijiivot ovisi o milosti gospodara, esto puta jai od duhovnog utjecaja.

Potrebno je za organiziranu religiju da i ona ima materijalna bogatstva, da time vri dvostruk utjecaj na ljude, i psihiki i ekonomsko-svje-tovni. U srednjem vijeku razvila se feudalna teokracija ne samo u Evropinego i u ostalim dijelovima svijeta. Trebalo je proglasiti da se grijesiljudi mogu oprati odstupom njihovih dobara u korist organizirane religije. Trebalo je ljude zastraiti kaznom za grijehe i mukama poslijesmrti. A to se moe izbjei ako se plati. Svaki je ovjek grenik, hu-manum errare est, a ka ima dobara, koja nee niti moe ponijeti sasobom na onaj svijet, to ih ne bi dao za svoje grijehe crkvi, sinagogi,damiji, da se spasi pakla. Tako su ljudi poklanjali svoja dobra, zavje-avali ih organiziranoj sveenikoj kasti. Poklanjali su feudalci, poklanjali su i bogobojazni seljaci i siromasi, i tako liavali prava na zemlju svoje mnogobrojne potomke i pretvarali ih u robove feudalneteokracije. Crkve i damije postale su vlasnici golemih dobara i velikisocijalni i ekonomski, a time i politiki faktori.

Od svojih dareljivih fundatorov fara je dobila 25 hi kmetov, kojeh

vivaliluse vsi Plebanui Beztranski.Plebanui nasljednici u Poljanici dobivali su tu faru za svoje linouivanje i korist, a kada bi tko od njih odlazio na drugo koje mjesto,uzimao bi sve pokretno sa sobom. Tako je predasnik ljetopisca biviPlebanu Biztranski vsa protokolla, vse zapisnike od Gornjakov, Cinarov, Lukna, povesma, sira, dapae, vse stvari, kano pohitvo, ivad iitek na Inventar spadajua, sa sobum vu Samobor odpremil.

Godina 1848. bila je naroito burna ne samo u Evropi nego i u Bistri, Poljanici i svuda u Hrvatskoj. L jetopisac sam vapi za pravdom,

15


36/200

koja je izgubljena, jadikuje na seljake toga vremena. Premisli sada oovek poloaj moj - iz jedne strane, letto doastja mojega vu ovu faru

je bilo ono nesreno 1848 vu kojem cela Evropa se je poela burkati,i na oruje podigati, ter ljudstvo z onum krivo raztolmaenum slobo-dum i jednakostjum, koliko omamljeno i zaslepljeno, poelo je vse dohodke skratuvati, dapae tudje oduzimati i osvojevati, iz druge pakostrani nikakva pisma i protokola nisem imal vu rukah, skojemi na prav-deni put bise bil mogel obernuti, ter pokazati, kaj je moje beneficial-

no, i kaj imam od Gornjakov, inarov, i ostalih farmokov dobivati.U takvom je poloaju plebanu i ljetopisac morao dragovolno vsepodnaati i terpeti na svoju veliku tetu, sve doklam vremena malosmirila su se, i Poglavarstvo nazad uzdu zverhu ljudstva poprimati poelo. Tada je plebanu ljetopisac morao na put pravde obernuti protiv Cinakov i Gornjakov, koji su uskraivali davati inu i goricu. Plebanu ljetopisac je cijelu stvar predao odvjetniku Adalbertuauffu. Rasprava se vodila pred sucem Arzenijem Beloeviem protivCinakov i Gornjakov, jer su neki Gornjaci vendar se dali iz dobra na to genuti, asu prez pravde gornicu dali. Ostali su Gornjaki

bili uporniji i nisu htjeli izruiti goricu, te kada su ti tverdokorniGornjaki bili pozvani na sud vu lice Sudcu predstupili su se govoriti: vsemsu nam preesno letto ovde na piacu pri Cirkvi obznanili daniti teake, niti gornicu, niti nikomu ni davali ne budemo.

Sud je naravno odredio da seljaci i dalje moraju davati gornicu, alisudu nisuse povdali, ve daljesu ogrehuvali. Gornjaci su osim togabili sueni da plaaju 100 forinti parbenih trokova za pravicu ple-banuu, a inari, kojemi cela dva letta pravda terpela je na 150 forinti, Plebanu je sastavio novi. Inventar fari i novi Zapisnik vsehdohodkov za svoje nasljednike plebanue, koji mogu traiti od farni

kov kaj od tvojih dragi Brate kaj za menom doel bude, kaj od tvojih inarov i Gornjakov . . . Plebanu-ljetopisac naroito upozorujena taj inventar i zapisnik ar dobro zna kak je mu navaden tajitivsakomu novodojuemu Plebanuu dau svoju. J o e bolje plebanuljetopisac dovesti u red taj zapisnik ako samo jo nekuliko lett vse-mogui Otec nebeski ivlenje mi podeli.

Hrvatski su seljaci uvali svoje narodne osebine velikom snagom iupornou. Hrvatski se jezik govorio u selima, narodna nonja, muzika,poezija, ples, narodni obiaji i tradicije uvali su se tvrdokorno u seo

skim kuama. I nteligencija je svravala u zemlji nie kole, koje su vodili stranci, a vie u stranim zemljama. U to je doba bilo nobl govoriti stranim jezikom, strana se kultura uvukla u gradove i udaljilagraanski svijet potpuno od sela. Osim velikih razlika u socijalnom iekonomskom odnosu izmeu grada, inteligencije, gospode i sela, nastupile su izmeu njih i bitne razlike u kulturnom shvaanju i osjeanju. Neki su se gradski slojevi, a osobito kuferai, Nijemci, Maariitd., zanosili i opijali tuinskim djelima, nalazili pod stranim utjecajima, a selo je ustuknulo i zavuklo se pod svoje slamnate krovove i tu

16


37/200

uvalo svoju narodnu kulturu i svoju narodnu osobenost. Tako je seloouvalo svoju narodnost i slavenstvo usprkos odnaroivanju jednog di

jela hrvatske inteligencije i graanstva, usprkos velikom stranom utjecaju, pritisku i feudalnoj eksploataciji.

Istom se sredinom XI X vijeka pojavljuje, pod sve veinom pritiskominteligencije seljakog porijekla, osobito naprednih studenata bogoslovija, zatim pod utjecajem parola zapadnoevropskih buroaskih revolucija, ilirski pokret, koji je imao za cilj narodno osvjeivanje sela, a

osobito gradske buroazije. Utjecaj se tog pokreta opaa tada i kodseoske inteligencije, nekih narodnih sveenika i uitelja.1848. god. oba elja za narodnim jezikom i njegovim izobraava-

njem porodila se i to jest bila vzrok da iste matrikule upne u narodnom jezikom voditi su se morale kao i vsi ostali zapisniki i rauni Cir-kveni. Ta je naredba bila na snazi do 1858. god. Ar kada bi se kodsvetskih poslovah nemki jezik upeljivat zaet, odredio je zbor biskupa u Beu da se u crkvama uvede latinski jezik.

Bankarski je sistem proradio u polovici X I X stoljea u uoj Hrvatskoj i ve je tada vjerojatno seljak bio u nekim krajevima vrlo zaduen.

Tako je kmet, oslobodivi se jednog parazita-feudalca, odmah upao uzamke jo prepredenijeg lihvara novog buroaskog poretka.

Iste je godine izmijenjen i novac, najmre stari kurs od bakrena forint raunaju premenjen jest, ter sto krajcera na jedan forint oprede-ljeno, iz tog uzroka vsi stari novci opozvani jesu. Iz primba za rauno-vodje velika potekoa porodilaseje, jerbo tako Glavnice uloene, kanoi kamati tekui imali su na novi novac i njegov kurs obratit.

Seljaci, kao i danas tako i tada, nisu htjeli slati djecu u kolu, arove za pastire doma potrebuju, te su stoga gledali kako bise kole

i Nauitelja mentuvali i osloboditi mogli.U koli se najprije uilo dobro itati, po nekuliko pisat i raunat, avnogo iz nauka kerstjanskog i Dogodovtine, osobito pako lepe Cirkve-ne i na pobonost vse ljudstvo gibajue popevke.

Pitanje prosvjeivanja seljaka putem kolske obuke djece bilo je pokrenuto od feudalaca zadojenih naprednim idejama zapada i sline gospode, u tadanjem selu veoma omraene. Siromano i porobljeno hrvatsko selo davalo je otpor svim reformama koje bi dolazile od njegovih tlaitelja, pa bile one i korisne za njega. Ta je reakcija stoga psiholoki potpuno razumljiva. Gospoda koja su ivjela u taboru tlaiteljasvog naroda smatrala su se naprednim ljudima, jer je to traio napredni vijek, a u isto su vrijeme optuivala kao reakcionarno toisto seljatvo koje se protivilo njihovu traenju, a koje su oni po sudovima vukli traei da zadre svoje feudalne privilegije na tetu togistog seljatva. U tom nisu bili napredni. Narod se, naravno, opirao iprosvjeivanju koje je dolazilo od njegovih ugnjetaa.

God. 1848. doao je za plebanua ljetopisac I. Cerovsky, koji je poeo vsum silum nastojati da se kola odpre i opelja, ali zabadava vsy

2 G r a d a z a g o s p . p o v i j e s t

17


38/200

dobra nakanjenja i elje jesu onde gdje svetska oblast Plebanua podupirati vu tom poslu nee.

Kad su ve bili primorani od svojih ugnjetaa da djecu alju u kolu,seljaci su se bojali povjeriti na uenje svoju djecu ovjeku kojega suhtjeli tadanji feudalci postaviti za uitelja. Seljaci su stoga traili da

jedan njihov pismeni suseljanin ui njihovu djecu. I iz toga se vidi daje zagorsko selo u to doba vodilo borbu na irokoj liniji s tadanjimdrutvenim strojem.

Na sastanku seljaka, na kojem je trebalo da se izabere uitelj, kotarski sudac ne mene tel podupirati i tamo prisiliti ljudstvo dasi vred-nog i sposobnog zabere nauitelja ve je prepustil puku dasi je zabral

jednog loveka, koj malo itat jo manje pisat, je znal.Plebanu je uspio da napravi takav contract, izmeu sela i novog

nauitela koji on nije mogao izvriti. Zbog toga je bio 1849. god. ponovno raspisan konkurs putem novina razglaen, na kojeg 6 osobahsposobnih jese stavilo, ali 6ema osoba malo vie je znala od perveega,ter na vsu nesreu veja stran farnikov ba za ovu sedmu osobu voti-rerala je i borila se. Plebanu je uspio da skloni kotarskog sudca, kojpo Svetskoj oblasti punovlasten je za menu stranku izrekel, tj. za J uraja Veligaja, kojega je proglasit ljudstvu, ali po ovom objavljenjukano dabi ogenj vu slamu hitil, tako ljudstvo poelo se je burkati i meu sobom svaditi. Na tom je izboru kotarski sudac ve poeo oklijevati, ali ga podjarie plebanu i nazona Gospotija i sklonie da proglasi sposobnejeg i revnog organistu. Trojicu seljaka, najvee pun-tare, dao je prjeti i vu elezdje postaviti. Seljaci se ni tada nisuumirili, jer im se 200 for. sr. u gotovom novcu plaati i 15 klaftrovderv davati svaku godinu preve njim se vidi.

Feudalna gospoda materijalno nisu htjela pridonijeti za prosvjeivanje seljaka, nego su sve izdatke bacila na i onako ve potpuno osiromaeno porobljeno selo. Prosvjeivanje je trebalo jo vie da otea ekonomsko stanje sela i da ga jo vie osiromai. 200 forinti u srebru suu to doba, kad je selo bilo potpuno iscrpljeno, bili golema suma novaca za selo.

Veliko siromatvo sela, slaba i nedovoljna ishrana, teke sanitarneprilike pogodovale su irenju zaraznih bolesti, osobito tuberkuloze i ti-fusa. Selo je i tada kao i danas pilo vodu iz potoka ili iz bunara kojise nalaze ispod farofa i seoskog groblja. Ta je voda bila izvor zaraze.

1850. god. vladao je tifus, od kojega je pomrlo mnogo ljudi.J uridiki pojam vlasnitva zemlje tadanjeg poretka i moralni i lo

gini pojam tog vlasnitva kako ga je shvaao seljak bili su suprotni istalno su bili predmet estokih sukoba. Neloginost je toga odnosa utome da mala aica ljudi uope ne sudjeluje u radu oko produkcijehrane, nego iskoriuje te produkte bez ikakve nadoknade za utroenuenergiju, iskoriuje rad drugih ljudi. Prema tome je feudalac oteivao tadanjeg seljaka u dvojakom smislu: to seljak troi energiju organizma fizikim radom i ta mu feudalac oteava organizam oduzima

18


39/200

njem hrane. Ta se vana bioloka injenica nije mogla zatakati juri*dikim smicalicama o pravu vlasnitva veleposjednika, feudalaca, zapravo o pravu parazita u ljudskom drutvu. Borba za vlasnitvo zemljenije bila nita drugo nego borba za potivanje vrijednosti rada, borbaza cijenu fizikog rada pr

Documents

Kronika župe Bistra i agrarne ekonomska struktura Bistranske Poljanice - Nikola Nikolić